Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси
![1. Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси тушунчаси .
Қамоққа олиш бошқа эҳтиёт чораларига нисбатан энг жиддий чора
ҳисобланади . У қўлланилган шахснинг ҳуқуқ ва эркинликлари сезиларли
равишда чекланади . « Ҳуқуқий давлатда инсоннинг риоя этилиши лозим
бўлган энг муҳим яшаш ҳуқуқи билан бир қаторда унинг эркинлиги ва
шахсий даҳлсизлиги ҳуқуқи кафолатланиши
Шахсни узоқ вақт қонунсиз қамоқда сақлаш , унга зулм
шарт ». қилиш - конституциявий ҳуқуқини поймол этишдан иборат . 3[227]
Ана шу сабабли , ҳеч ким қонунда кўрсатилмаган асослар ва унда
белгиланмаган тартибда қамоққа олиниши мумкин эмаслиги Францияда 1789
йил 26 августда эълон қилинган машҳур « Инсон ва фуқаро ҳуқуқлари
декларацияси » да алоҳида таъкидланган эди . Амалиётда жуда кўп
қўлланадиган қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси шахс қонуний ҳуқуқ ва
шахсий эркинликлари доирасига
бевосита таъсир этишидир .
Қамоққа олиш тартиби ва шартларининг тарихий - ҳуқуқий таҳлили шуни
кўрсатадики , қамоқда сақланаётган шахснинг
Қамоққа олиш чораси жиноят процессида айбланувчи ва гумон
қилинувчи яна жиноят содир этишининг олдини олиш , огоҳлантириш ,
нейтраллаштириш учун , баъзи ҳолларда жиноят судлов ишларининг у ёки бу
вазифаларини амалга ошириш
Гумон қилинувчи , айбланувчи ва судланувчига нисбатан қамоққа олиш
чораси фақат қонундаги бошқа эҳтиёт чоралари дастлабки тергов ва суд
самарали боришини таъминламаган ҳолларда қўлланилиши мумкин . Қамоққа
олиш ўзининг ташқи аломатлари жиҳатидан бошқа процессуал мажбурлов
чораси – гумон қилинувчини ушлаб туришга ўхшайди . Бу мажбурлов
чоралари учун умумий белги шахснинг озодликдан маҳрум бўлиши ва
жамиятдан ажратиб қўйилишидир .
Озодликдан маҳрум қилишдан қамоққа олишнинг фарқи уларни қўллаш
мақсадлари билан белгиланади . Ҳар қандай жазонинг , шу жумладан](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_2.png?v=1)
![ўхшайди. Маъмурий қамоқ жазосига тортилганлар тергов ҳибсхоналарида
ёки дастлабки қамоқ камераларида, эҳтиёт чораси тарзида қамоққа
олинганлардан алоҳида сақланадилар.
Эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш Жиноят кодексида 3 йилдан
ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги
10[234] қасддан содир этилган жиноятларга жазо назарда тутилган доир,
ҳамда эҳтиётсизлик оқибатида содир этилиб, бунинг учун Жиноят кодексида
5 йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум қилиш тариқасидаги жазо
назарда тутилган жиноятларга доир ишлар бўйича қўлланилиши ЖПКнинг
242-моддасида кўрсатилган. Аммо ушбу эҳтиёт чорасини танлашга фақат
шунинг ўзи етарли эмас, уни дастлабки терговдан ва суддан бўйин товлаш,
кейинги жиноий фаолиятини олдини олиш, иш бўйича ҳақиқатни аниқлашга
ҳалал берадиган уринишларга йўл қўймаслик, ҳукмнинг ижро этилишини
таъминлаш учун зарурлиги ҳам исботланмоғи, шунингдек
ЖПКнинг 236, 238 ва 242-моддалари талаблари инобатга олиниши шарт.
Эҳтиёт чораси тарзида қамоққа олиш баъзан муқаддам судланган шахс
озодликда қолган тақдирда янги жиноят содир этиши ёки жиноий фаолиятни
давом эттириши эҳтимол бўлгани учун қўлланади. Аслида тергов
материалларида айбланувчи жиноий фаолиятни давом эттириши хавфи
исботланмаган бўлса, қамоққа олиш учун айбланувчи ёки гумон
қилинувчининг фақат муқаддам судланганлигини асос қилиб олиш хато
бўлар эди.
Агар айбланувчи унга нисбатан қўлланилган эҳтиёт чоралари билан
боғлиқ талабларга риоя қилмаган бўлса, хусусан, муносиб хулқ-атворда
бўлиш ҳақидаги тилхатни бузса, унга нисбатан
Бу муддат РФ, Беларус, Молдова ва Қозоғистон ЖПКларида икки йил,
Украина ЖПКда бир йил белгиланган.
қамоққа олиш чораси қўлланиши мумкин. Бу ҳолда суд қамоққа олиш
тўғрисидаги қарорни қабул қилишда айбланувчига нисбатан қўлланилган
муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақидаги тилхат ўз самарасини](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_5.png?v=1)
![Ҳарбий хизматчини авахтада ушлаб туриш муддати ҳарбий судлар
томонидан ишни судда кўриб чиқиш даврига, лекин ўн беш суткадан ортиқ
бўлмаган муддатга узайтирилиши мумкин. Интизомий қисмга юборишга
ҳукм қилинган ҳарбий хизматчилар ҳам ҳукм қонуний кучга киргунга қадар
авахтада сақланади.
Мазкур чорани қўллаш терговчига далилларни тўплаш билан боғлиқ
қийинчиликларни бартараф этишга ёрдам беради. Айбланувчининг иш
бўйича ҳақиқатни аниқлашга ҳалақит беришга қаратилган ҳаракатлари,
жабрланувчи ва гувоҳдан ўч олиниши билан боғлиқ қўрқув сабабли юзага
келади. Чунончи, Тошкент автосаройларидан бирининг бошлиғи томонидан
ҳайдовчиларни даромад келтирадиган шаҳарлараро рейсларга қўйиш эвазига
пора олиши юзасидан қўзғатилган жиноят иши бўйича тергов вақтида кўп
ҳайдовчилар бу ҳақда кўрсатув беришдан бош тортган. Бироқ, автосарой
бошлиғи пора олаётганда қўлга олингандан ва қамалгандан сўнг, шу вақтгача
индамай келган ҳайдовчилар «гапира бошлаганлар».
Шахсни қамаш учун асосларнинг етарли эмаслиги туфайли
айбланувчини озодликда қолдириш – уни жиноят ишига айбланувчи
сифатида жалб этишни истисно этмайди. Бошқача қилиб айтганда,
айбланувчи ижтимоий хавфли ғайриқонуний хатти-ҳаракатлар содир этгани
ҳақида асослар бўлса-да, жиноят ишидаги далиллар шахсга нисбатан қамоқ
тарзидаги эҳтиёт чорасини танлаш учун эмас, балки фақат айб эълон қилиш
учун етарли деб эътироф этилади.
Баъзи муаллифлар, Жиноят-процессуал кодексига қидирилаётган ҳар
қандай айбланувчи ва гумон қилинувчига нисбатан ҳам эҳтиёт чорасини
қўллаш мумкинлиги тўғрисида қоидани киритиш зарур, деб ҳисоблайдилар.
Уларнинг фикрича, эҳтиёт чорасининг қўлланмаганлиги бу шахсларни
ушлаш ва жиноят содир этилган
11[235] Бу жойга келтиришнинг қонунийлигини шубҳа остига қўяди.
фикрга қўшилиш мумкин эмас. Чунки ҳар қандай айбланувчи ва гумон
қилинувчига нисбатан эҳтиёт чорасини сиртдан қўллаш амалиёти ҳозирги](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_8.png?v=1)
![либераллаштириш сиёсатига зид ва бу ҳолларда суднинг қамоққа олиш
тарзидаги чорани қўллашга рухсат бермаслиги мантиқан тўғридир.
ЖПК 227-моддасининг иккинчи қисмига биноан, қидирилаётган
айбланувчи ушланганда, агар унга нисбатан қамоққа олиш тариқасида эҳтиёт
чорасини қўллаш ҳақида қарор бўлмаса, шахс ушланган туман (шаҳар)
прокурори уни тергов ўтказилаётган жойга олиб бориб топшириш учун зарур
бўлган, лекин ўн суткадан ортиқ бўлмаган муддатга ушлаб туриш тўғрисида
қарор чиқаришга ҳақли. Бу ҳақда қарор чиқариш олдидан прокурор ушлаб
турилган шахсни сўроқ қилиши шарт.
11[235]
Егорова М.С. Институт приостановления производства по
уголовному делу и обеспечение прав и законных интересов участников
уголовного процесса при реализации его норм: Автореф. дисс. канд. юрид.
наук. –Волгоград: 2004. –Б.28.
Мазкур қоида фақат айбланувчини назарда тутади. Гумон қилинувчи
тариқасида ишда иштирок этишга жалб қилинган шахс қидирув натижасида
ушланган ҳолларда ҳам уни тергов ўтказилаётган жойга олиб бориб
топшириш ҳам шу қоидага мувофиқ амалга оширилиши керак. Бу ҳақда
Кодекснинг 227моддасига аниқлик киритиш мақсадга мувофиқ. Шахсга
айблов эълон қилингунга қадар эҳтиёт чорасини қўллаш жиноят содир
этганликда гумон қилиш учун етарлича далиллар бўлгандагина амалга
оширилиши мумкин. Лекин бунинг учун шахснинг истиқомат қилиш ва иш
жойи номаълум эканлиги, озодликка чиқариш унга терговдан яшириниш
учун имкон бериши исботланган бўлиши лозим. Бундай ҳолларда шахсга
қайси жиноят содир этишда гумон қилинаётганлиги эълон қилинади, сўнгра
қамоққа олишга асос бўлган ҳолатлар бўйича сўроқ қилинади.
Барча ҳолларда шахснинг айбини фош этувчи далилларнинг ўзи унга
нисбатан эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни қўллаш учун етарли эмас.
Мазкур далиллар билан бир қаторда, шахснинг тергов ёки суддан бўйин
товлаши, жиноий фаолиятини давом эттириши, жиноят иши бўйича](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_9.png?v=1)
![хулқ-атворнинг ўзи айбланувчини судга қадар қамоқда сақлаш заруратини
юзага келтирса, иккинчи ҳолатда мазкур эҳтиёт чорасини қўллаш зарурати
айбланувчи томонидан терговдан бўйин товлаши эҳтимоллигидан юзага
келади. Муайян турар жойи ва машғулоти бўлмаган айбланувчига бошқа хил
эҳтиёт чорасини қўллаш, у терговдан яширинмаслигига кафолат бера
олмайди. Мазкур ҳолат, айбланувчи томонидан жиноий фаолиятни давом
эттирилиши эҳтимол эканлигидан дарак беради. «Айблов (гумон)нинг
асосланмаганлиги, масалан, жиноятни «ошириб» квалификация қилиниши,
айблов ҳажмининг нотўғри кўрсатилиши ёки содир этилган жиноятга
шахснинг дахлдорлиги хусусидаги маълумотларнинг етишмаслиги асносида
қамоққа олиш чорасини
12[236] қўллаш қонунни жиддий бузиш ҳисобланади».
Деярли 20 фоиз ҳолларда эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш
айбланувчи эркинликда бўлган ҳолда жиноий фаолиятини давом эттириши
мумкинлиги билан асосланади. Мазкур асос, одатда қуйидаги ҳолатларнинг
мавжудлиги билан боғлиқ:
− шахс қисқа муддат ичида бир нечта жиноят содир этган, доимий
машғулоти бўлмаган;
− айбланувчи тергов жараёнида жиноий фаолиятини давом эттирган ва
ундан эҳтиёт чораси сифатида муносиб хулқ-атворда бўлиш тўғрисида
тилхат олинган бўлишига қарамай, янги жиноят содир этган,
жабрланувчининг шахси ва мол-мулкига жиноий тажовуз этишни давом
эттирган;
− шахс алкоголли ичимлик ва наркотик воситаларни қўлга
12[236]
Калиновский К.Б., Смирнов А.В. Комментарий к Уголовно-
процессуальному кодексу Российской Федерации. / Под общ. ред.:
А.В.Смирнова. 2–е изд., доп. и перераб. – СПб.: Питер, 2004. –Б.556.
киритиш ва истеъмол қилиш мақсадида қасддан жиноят содир этган;](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_11.png?v=1)
![чиқарган «Безорилик билан курашни кучайтириш тўғрисида» ги фармонида
бу жиноятда айбланаётганларни «қоидага кўра» қамоқда сақлаш буюрилган
эди.
Жиноятни нотўғри таснифлаш айрим терговчиларнинг суд томонидан
айбловни оғирроқ турига алмаштиришни лозим топиб, ишни қўшимча тергов
қилишга қайтариб юборишидан хавфсираши оқибатида юз беради. Айбловни
енгилроқ турига қайта тасниф қилиш, қоидага кўра, айблов ҳукми чиқаришга
тўсқинлик қилмайди. Мазкур амалиёт тўғри деб тан олиниши мумкин эмас,
зеро у эҳтиёт чорасини қўллашга асос бўлмагани ҳолда, жиноятнинг айнан
ижтимоий хавфлилик даражаси туфайли шахснинг асоссиз қамоққа
олинишига сабаб бўлган.
Вояга етмаганларга нисбатан эҳтиёт чоралари қўллашда алоҳида
шартларга эътибор бериш лозим бўлади. Қонунда уларга нисбатан қамоқда
сақлаш чораси фақат беш йилдан ортиқ муддатга озодликдан маҳрум этиш
жазоси назарда тутилган қасддан содир этилган жиноятга доир ишлар бўйича
йўл қўйилган. Шунингдек, вояга етмаган шахсга нисбатан қамоққа олиш
тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш тўғрисида илтимоснома қўзғатиш
ҳақидаги масалани кўриб чиқишда уларни прокурор албатта шахсан сўроқ
қилиши керак (ЖПКнинг 558-моддаси).
Прокурор вояга етмаган айбланувчини сўроқ қилаётганда педагог ёки
психолог иштирок этиши шарт. Бу талаб ЖПКнинг 554-моддасида албатта
кўрсатилиши лозим. Бунинг ўрнига прокурорлар айбланувчиларни қамоққа
олиш масаласини ҳал қилаётганда уларни терговчи иштирокида сўроқ қилиш
ҳоллари учрайди. Бу вояга етмаганга салбий таъсир этиб, ўзини эркин
тутишига тўсиқ бўлади.
Вояга етмаганларга нисбатан одил судловни амалга оширишга
13[237] биноан, гумон қилинган доир БМТнинг минимал андозаларига
14[238] Улар вояга етмаганларни қамоқда сақлаш тақиқланган.
бошқаларга нисбатан жиддий зўравонлик қилган ёхуд бир неча марта
жиддий жиноятлар содир этганликда айбланаётган бўлсагина қамоқда](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_13.png?v=1)
![сақланиши мумкин. Бунга фавқулодда ва қисқа муддатга қўлланадиган чора
деб қараш лозим.
Қамоққа олиш чорасини қўллашнинг процессуал тартиби ва унинг
муддатлари.
Қамоққа олиш айбланувчи, қонунда кўзда тутилган айрим ҳолларда эса
гумон қилинувчиларга, яъни ҳали
Улар БМТ Бош Ассамблеясининг 1985 йил 29 ноябрдаги пленар
мажлисида қабул қилинган ва «Пекин қоидалари» деган ном олган.
14[238]
РФ ЖПКнинг 108 ва 423-моддалари эса вояга етмаган гумон
қилинган шахсни қамоқда сақлашга оид халқаро қоидага мос эмас.
айблилиги ўз исботини топмаган, жиноят содир этганлиги тахмин
қилинаётган шахсларга нисбатан қўлланилади.
Прокурор ёки прокурорнинг розилиги билан терговчи жиноят иши
бўйича ЖПК 236,242-моддаларида назарда тутилган ҳолатлар аниқланганда,
гумон қилинувчи ёки айбланувчига нисбатан қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт
чорасини қўллаш тўғрисида илтимоснома қўзғатиш ҳақида қарор чиқаришга
ҳақли.
Агар суриштирув юритиш жараёнида гумон қилинувчига нисбатан
қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш учун асослар борлиги
аниқланса, суриштирувчи Жиноят-процессуал кодекси 342-моддасига
мувофиқ, суриштирув юритиш муддати ўтишини кутмасдан, ишни дарҳол
терговчига ўтказиши шарт.
Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чорасини қўллаш ҳақидаги
илтимоснома қўзғатиш тўғрисидаги қарорда, шахс гумон қилинаётган ёки
айбланаётган жиноят, қилмиш квалификацияси, гумон қилинувчи,
айбланувчини қамоққа олиш заруратини келтириб чиқарган асослар,
шунингдек шахсга нисбатан бошқа турдаги эҳтиёт чорасини қўллаш мақсадга
мувофиқ эмаслиги ҳақидаги хулосалар баён этилиши лозим.
Бундай қарорга илтимосномани асослантирувчи зарур материаллар,
жумладан, жиноят иши қўзғатиш, жиноят ишида гумон қилинувчи,](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_14.png?v=1)
![Ушбу муддат Қорақалпоғистон Республикаси прокурори, вилоят ҳамда
Тошкент шаҳар прокурори ва уларга тенглаштирилган прокурорларнинг
илтимосномасига биноан беш ойгача, Ўзбекистон Республикаси Бош
прокурори ўринбосарининг илтимосномасига биноан етти ойгача;
Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг илтимосномасига биноан
тўққиз ойгача; алоҳида мураккаб ишлар тергов қилинаётган ҳолларда оғир
ҳамда ўта оғир жиноятлар содир этганликда айбланаётган шахсларга
нисбатан Ўзбекистон Республикаси Бош прокурорининг илтимосномасига
биноан бир йилгача суд томонидан узайтирилиши мумкин. Бу қатъий муддат
бўлиб, уни яна узайтиришга йўл қўйилмайди. Мазкур тартиб ва доирада
эҳтиёт чораси тариқасида қамоқда сақлаш муддатини узайтиришда суд
томонидан тақдим этилган материалларнинг асослилиги, моддий ва
процессуал қонун талабларига қатъий риоя қилинганлиги эътиборга олинади.
Эҳтиёт чораси сифатидаги қамоқда сақлашнинг Ўзбекистондаги
муддатлари РФ, Молдова, Қозоғистон, Қирғизистондаги муддатлар билан
тенг. Украина ва Беларус ЖПКларида қамоқ муддати дастлабки тергов
даврида 18 ойгача, судда жиноят ишини ҳал қилиш даврида эса – Беларус
ЖПКга кўра 30 ойгача узайтирилиши мумкин. Россия Федерациясида барча
қамоққа олинган шахсларнинг ҳар тўрттасидан бирига нисбатан процессуал
муддатлар бузилиши ҳолатлари кузатилмоқда. Айбланувчиларни суд
муҳокамасигача беш йил ва ундан ортиқ муддат қамоқда сақлаб
15[239] туриш ҳоллари ҳам учрайди. Россия Федерациясида ҳар йили
судгача турли асослар билан (жиноят ишининг тугатилиши, эҳтиёт
чорасининг ўзгартирилиши) тергов ҳибсхоналаридан 125 мингга
16[240] яқин киши озод қилинмоқда. Натижада 1999 йил декабр
ойидаги бир ҳафталик текшириш натижасида тергов
17[241] ҳибсхоналаридан 972 киши озод қилинган. Бу жиҳатдан
Ўзбекистон Республикасидаги тартиб анчайин афзал. Шуни ҳам таъкидлаш
жоизки, ҳозир жиноят ишларининг 60 фоиздан кўпи бир ойда тергов
қилинмоқда ва муддатлари тобора жуда оз ишлар бўйича узайтирилмоқда.](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_23.png?v=1)
![Ҳуқуқий давлатда қамоқда сақлаш муддатларини узайтиришга, шу йўл
билан уни суд орқали тайинланмаган жазога айлантиришга ва айбсизлик
презумпциясининг принципларини оёқ ости қилишга
18[242] йўл қўйилмайди.
Беларус Республикаси ЖПКнинг 127-моддасига кўра, айбланувчини
судгача қамоқда сақлаш муддати 18 ойдан ортиқ бўлмаслиги керак.
Айбланувчи ёки уни ҳимоячисини бу муддат тугагунча иш материаллари
билан танишишига имкон бўлмаган ҳолларда, агар шахс оғир ёки ўта оғир
жиноятларни содир этишда айбланаётган бўлса, Беларус Республикаси Бош
прокурори бу тўғрида Олий суд раисига илтимоснома беради ва ўз навбатида
у илтимосномани кўриб чиқишни Беларус Республикаси Олий суди аъзосига
топшириши мумкин. Олий суд аъзоси масалани якка тартибда прокурор
иштирокида кўради ва иш билан танишишгача
бўлган қамоқда сақлаш муддатини узайтириш тўғрисида қарор
чиқаради. Лекин бу муддат 6 ойдан ошмаслиги керак. Иш судга
оширилгандан кейин қамоқда сақлаш муддати ҳар ой муддат тугашига 10 кун
қолганда узайтирилиши мумкин ва умуман бу муддат 6 ойгача, оғир ва ўта
оғир жиноятлар бўйича 12 ойгача узайтирилиши мумкин. Кўп ҳолларда
дастлабки терговда тайинланган эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олиш,
жиноят иши тамомланганда ҳам, айблов ҳукмини чиқариш вақтида ҳам
сақланиб қолади. Бироқ, қонунда уни ўзгартириш ёки бекор қилиш
имконияти назарда тутилган. Хусусан, тайинланган эҳтиёт чорасининг
тўғрилиги айблов ҳукми билан келган иш бўйича прокурор томонидан; суд
қилиш вақтида судья ёки суд томонидан; ишни қайта тергов қилиш вақтида;
суд муҳокамаси жараёнида; ҳукм чиқариш пайтида текширилади.
Қамоқда сақлаш муддати тугаган ва қонунда белгиланган тартибда
узайтирилмаган бўлса, маҳкум озодликдан маҳрум этиш жойларида
қонунийликка риоя этилишини назорат қилувчи прокурорнинг қарорига
биноан озод этилади. «Прокуратура тўғрисида» ги Қонуннинг 31-моддасида
прокурорларга айбланувчи ёки гумон қилинган шахсни қамоқда сақлашнинг](https://docx.uz/documents/76c44fbc-1c00-4e0e-85cf-dfa66069a914/page_24.png?v=1)
Қамоққа олиш тарзидаги эҳтиёт чораси