• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 69.8KB
Покупки 9
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

Аn Nаsаviyning “Siyrat us- Sulton Jaloliddin Manguberdi” asari tarixiy manba sifatida.

mustahkamlash va sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi. Takash davrida Dehiston qo’shib olindi. Sultonshoh ancha vaqtgacha Xurosonda hukmdorlik qilib, taxt uchun akasiga qarshi shiddatli kurash olib bordi. SHuni alohida qayd qilib o’tish kerakki, Sultonshoh ham ancha qobiliyatli va ma’rifatli hukmdor edi. Ammo, hokimiyatga intilish hissi uning aqlidan ustun keldi. Uzoq kurashlardan keyin, ya’ni 1188 yil bahoriga kelibgina vositachilar ishtirokida aka-ukalar o’rtasida sulh tuzilib, Sultonshoh akasi Takash hukmdorligini tan oldi. SHundan keyingina, 1189 yil 4 iyulda Rodekon (Rodgon) shahrida Takashning sultonlik taxtiga chiqish marosimi o’tkazildi. Ammo Sultonshoh buzg’unchilik ishlarini davom ettirib, akasiga qarshi kurashda g’uriylardan madad so’rab bordi. Biroq, u o’z maqsadiga erisha olmadi. Faqat 1193 yilda Sultonshohning vafoti bu ayovsiz kurashga xotima yasadi.Endi Xorazmshoh Takash hech qanday xavotirsiz o’z davlatini mustahkamlash va sarhadlarni kengaytirish siyosatini yanada kuchaytirish imkoniyatiga ega bo’ldi. 1194 yili Marvni qo’shib oldi. Hatto qoraxitoylar yurti Bolasog’ungacha bo’lgan hududlarni qo’shib olish siyosatini olib bordi. 1194 yil 4 mart kuni SHimoliy Eron hududida bo’lgan jangda saljuqiylarning so’nggi hukmdori Tug’rul III tor-mor keltirildi va Eron hududlarida saljuqiylar hukmronligi tugadi, Xamadon va Iroq Ajami (SHarqiy Eron hududlari) yerlarini bo’ysundirdi. Xalifa An-Nosir (1180-1225 y.y) qo’shinlarini bir necha marta yengib, juda katta hududlarda o’z hukmronligini o’rnatishga muvaffaq bo’ldi.Takash 1200 yil 3 iyulda SHahriston shahrida vafot etdi. Takash Xorazmshohlar saltanatining (imperiyasining) asoschisi edi. SHunday ulkan saltanat hukmdori bo’lishi bilan birgalikda u adolatni yaxshi ko’rardi. «Xorazmshoh Takash o’z fuqarolariga nisbatan adolatli bo’lgan, odatdan tashqari qobiliyatga ega, buyuk diplomat va lashkarboshi edi», - deb ma’lumot beriladi tarixiy manbalarda.Sulton Takash o’z o’g’li Alouddin Muhammadga mustahkam va 10 o‘rtasidagi birinchi jang 1230-yil 7-avgustda Yassi Chaman (Arzinjon yonida) tekisligida bo‘lib o‘tdi. Jaloliddin ittifoqchilarni yengdi, ammo ularni oxirigacha ta’qib etmadi. Bu hol ularga qo‘l keldi. 1230-yil 10-avgustida Ko‘niya sultoni, Xims hokimi, Damashq hokimi, Xartabart hokimi, Halab hokimi, Mayafariqin hokimi va Baynas hokimlari birlashgan ittifoqining ikkinchi jangida Jaloliddin mag‘lub etildi. Ismoiliylar esa butkul xoinlik yo‘lini tutib, Jaloliddinning mag‘lubiyati to‘g‘risida mo‘g‘ullarga yashirin noma ham yuboradilar. Jaloliddin mag‘lubiyatidan foydalangan mo‘g‘ullar uning Ozarbayjonning Mug‘on, Shirkabutdagi qo‘shin yig‘ishi mumkin bo‘lgan joylariga qo‘qqisdan zarba berishdi. 1231- yil bahorida u Ganjga kelib, mo‘g‘ullarga qarshi ittifoq tuzish uchun musulmon hukmdorlariga maktub yo‘lladi. Maktubga 17 kun javob kutdi, lekin hech qayerdan javob kelmadi. U endi Arrondan chiqib, Kichik Osiyoda kuch to‘plamoqchi edi. Ammo Amid amiri Malik al-Ma’sud taklifiga ko‘ra Ko‘niya sultoniga qarshi kurash rejasini qabul qiladi. 1231-yil avgustda Amid yo‘lida Jaloliddinga mo‘g‘ullar hujum qilib qoladi. Uni 15 chog‘li mo‘g‘ul askarlari ta’qib qildi. Jaloliddin sheriklaridan ajrab, Mayafariqin yaqinida Ayn-ad-dar qishlog‘iga keladi va kurdlar qo‘liga tushadi. Bu voqea quyidagicha sodir bo‘ladi: “…Shundan so‘ng sulton toqqa ko‘tariladi. Tog‘ yo‘llarida esa kurdlar talonchilik maqsadida pistirmalar qurgan bo‘ladi. Ular, odatdagidek, sultonni ham tutib olishadi va xuddi boshqalarni talagani kabi uning ham bor- yo‘g‘ini tortib olishadi[6, B. 418]. Ular Jaloliddinnni o‘ldirishmoqchi bo‘lganda u yo‘lto‘sar bosqinchilarning boshlig‘iga maxfiy ravishda o‘zining sulton ekanligini bildirib, al-Malik al-Muzaffar Shahobiddin huzuriga olib borsa evaziga mukofotlanishini bildiradi. Qaroqchilar yo‘lboshchisi bunga rozi bo‘ladi va Jaloliddini chodirda, xotinini oldida qoldirib, o‘zi toqqa ot olib kelish uchun ketadi”. 32 kuchi zaiflashuviga, tarqalib ketishiga sabab bo’ladi va oxir oqibat mo’g’ullarning Sulton Jaloliddinga hujum uyushturishiga qulay fursat tug’diradi. Nasaviy bu voqealarni o’z asarida keltirib, ikki hukmdorning ittifoq tuzish siyosati amalga oshmaganini ta’kidlab o’tadi. Ayniqsa, Hilot qal’asining Jaloliddin tomonidan egallanishi unga da’vogar hokimlarning izzat-nafsini toptagan edi. Jaloliddin unga qarshi ittifoq vujudga kelganidan xabardor bo‘lsa-da, har holda, hech bo‘lmaganda uni turkiy hukmdorlar qo‘llaydi deb yanglishgan edi. 1230-yil 10 avgustida Konya sultoni, Xims hokimi, Halab hokimi, Mayafiriqin hokimi va Baynas hokimlarining birlashgan ittifoqi Jaloliddinni mag‘lub etadi. 5 Ismoiliylar esa butkul xoinlik yo‘lini tutib Jaloliddinning mag‘lubiyati to‘g‘risida mo‘g‘ullarga yashirin noma ham yuboradilar. 6 Jaloliddin mag‘lubiyatidan foydalangan mo‘g‘ullar uning Ozarbayjonning Mug‘on, Shirkabutdagi qo‘shin yig‘ishi mumkin bo‘lgan joylariga qo‘qqisdan zarba berishadi. 7 1231-yil bahorida u Ganjaga kelib, barcha gina-kudratlarini unutib, yana mo‘g‘ullarga qarshi ittifoq tuzish uchun musulmon hukmdorlariga murojaat etdi. Lekin uning taklifi javobsiz qolib ketdi. Musulmon davlatlarning bir- biri bilan nizolari mo’g’ullarga qo’l keldi. Bu orada Jaloliddin vafot etadi, Saljuqiylar davlati ham, Ayyubiylar qo’l ostidagi hududlar ham mo’g’ullar zulmidan chetda qolmadi. Avvalida juda yaxshi qardoshlik aloqlarini o’rnatgan, Xorazmshohlar va Saljuqiylar davlati, Yassi Chamanda bo’lib o’tgan jangdan so’ng bir-biriga qarama-qarshi davlatlarga aylandi va mo’g’ullar qarshisida yanada zaiflashdi. 21 abadiylashtirish maqsadida «Jaloliddin Manguberdi tavalludining 800 yilligini nishonlash haqida» (1998) maxsus qaror qabul qildi, O’zbekiston Prezidentining farmoni bilan (2000) «Jaloliddin Manguberdi» ordeni ta’sis etildi. Vatanparvarlik hissiyoti jo’sh urib yozilgan Maqsud Shayxzodaning «Jaloliddin Manguberdi» dramasi 1945-yilda Hamza nomidagi O’zbek davlat drama teatri tomonidan muvaffaqiyat bilan sahnalashtirilgniga qaramay, ko’p o’tmay, sahnadan olib tashlandi. Muallifga esa o’tmishni, xonlarni, beklarni, feodalizmni oqlash va yoqlash tamg’asi yopishtirildi. Bu «aybnoma» nohaq qamalishiga ta’sir ko’rsatdi. Dramaning ayrim parchalarigina yozilgan kezlari nashr etildi. Muallif hayotlik chog’ida, biror marta to’lig’icha chop etilgani yo’q. To’lig’icha ilk bor o’zbek tilida dramaturg vafotidan yigirma bir yil o’tgach (1988) bosmadan chiqdi.«Jaloliddin Manguberdi» dramasida ona-Vatan uchun, uning ozodligi uchun bosqinchilarga qarshi kurash olib borgan jasur sarkarda, buyuk hukmdor siymosi o’zining, ayniqsa, tabiiy, jonli tasvirlanishi bilan ajralib turadi. Tasvirdagi qahramon tabiiyligini ta’minlovchi muhim hayotiy omillar bor, albatta. Xalqni, lshkarni dushmanga qarshi birlashtirish va yurt himoyasini uyushtirish yo’lidagi Jaloliddin ko’rsatgan jonbozliklarini saroydagi Badriddin singari munofiq kimsalar va ular ta’sirida dastlab otasi Xorazmshoh ham to’g’ri tushunmaydi. Shunda Jaloliddin «Menga koshonadan chodir yaxshiroq» deb chiqadi va yurt himoyasi uchun qo’shin berishlarini talab qiladi. Amir Badriddin valiahdning bu mardona so’zlari ostidagi maqsad vatanparvarlik emas, taxtni egallash deb tushunib, shoh hayot bo’lishiga qaramay, «u taxtga ega bo’lmoqchi» deb ig’vo boshlaydi. Jaloliddin – qahramon shaxs. U jasur sarkarda, elni, yurtni g’animga qarshi birlashtirayotgan, tashabbusi bilan lashkarni ulug’ g’alabalarga ilhomlantirayotgan va bu yo’lda ibrat ko’rsatayotgan valiahd bo’lishiga 25 tartiblarini buzdi va mo‘g‘ul bayroqlarini otlarining oyoqlari ostida poymol qildi, lashkarboshisini esa o‘z joyini tashlab qochishga majbur qildi[3, B. 24]. Parvon jangida mo‘g‘ullar mutlaq mag‘lubiyatga uchraydi va Shiki Xutuxu Chingizxon huzuriga zo‘rg‘a yetib boradi. Bu g‘alaba Movarounnahr va Xuroson uchun juda ahamiyatli bo‘ladi. Mo‘g‘ullarning “ilohiy”, “yengilmas” qudrati haqidagi afsonalarga butunlay chek qo‘yiladi. G‘alaba ta’sirida Saraxs, Marv, Hirot va boshqa Xuroson shaharlarida mo‘g‘ullarga qarshi isyon boshlanadi. Buxoroda esa mahalliy aholi mo‘g‘ullarni siqib chiqarishga erishadi. Kuchayib borayotgan Jaloliddin katta xavf ekanligini anglagan Chingizxon Jaloliddinga qarshi katta qo‘shinga o‘zi rahbarlik qiladi. Parvon jangidagi o‘ljani taqsimlashda Amin Malik va Sayfiddin Ag‘roq o‘rtasida nizo kelib chiqadi. Sayfiddin Ag‘roq va boshqalar qo‘shindan ajralib ketgach, Jaloliddinning qo‘shini sezilarli darajada kuchsizlanadi. Jaloliddin ichak kasali bilan og‘riydi, lekin shu holatda ham mo‘g‘ullar Gardizga joylashganini bilib, u yerga yurish qiladi hamda O‘rxon boshchiligidagi mo‘g‘ul otryadini mag‘lub etadi. Keyichalik Chingizxonga qarshi oz qo‘shin bilan kurashib bo‘lmasligini anglab, Sind daryosi bo‘yiga chekinishga qaror qiladi. Uzoq ta`qiblardan so‘ng, ikki o‘rtada 1221-yil 25-noyabr, payshanba kuni Sind daryosi bo‘yida uch kun davom etgan hal qiluvchi jang boshlanadi. Jaloliddin va uning qo‘shini bu jangda ham juda ulkan jasorat ko‘rsatadi. Faqat uchinchi kunga kelib, Chingizxon qo‘shini ustunlikka erisha boshlaydi. 10 ming kishilik mo‘g‘ul pistirmasi Jaloliddinning qaynotasi Amin Malik qo‘mondonligidagi o‘ng qanotni tor-mor etadi[4]. Bu jangda Jaloliddinning taxminan 7-8 yoshli o‘g‘li Chingizxon qo‘shini tomonidan o‘ldiriladi. Shuningdek, bu jangda Amin malik va boshqa ko‘plab sarkardalar ham halok bo‘lishadi. Chingizxon Jaloliddinni tiriklayin qo‘lga 29 “afsonaviy qudrati” haqidagi mish-mishlarga chek qo‘yadi. Bu orada Jaloliddinning ukalari: O‘zloqshoh, Oqshoh va Rukniddin G‘ursanjiylar mo‘g‘ullar tomonidan turli davrlarda o‘ldiriladi. Yana bir ukasi G‘iyosiddin Kirmon hukmdori bo‘lib, Jaloliddinga Erondagi kurashlarida ancha yordam beradi. Jaloliddin esa Nishopurga kelib, mo‘g‘ullarga qarshi qo‘shin to‘plashga intiladi. Lekin mahalliy noiblar uni qo‘llashmaydi va bu yerda turish xavfli bo‘lgani uchun Jaloliddin G‘aznaga yo‘l oladi. Jaloliddin G‘aznaga yetmasdan avval Hirot hokimi va qaynotasi bo‘lmish Amin Malik bilan birlashadi va Qandahor qal’asini qamal qilayotgan mo‘g‘ullar ustiga yurish qiladi. Bu jangda Jaloliddin harbiy ilm tarixida ilk bor “piyoda yoyandozlar”ni mo‘g‘ullarning otliq askarlariga qarshi qo‘yadi. Uch kunlik jangdan so‘ng mo‘g‘ullar mag‘lub etiladi va Jaloliddin G‘aznaga ketadi. Kurs ishining maqsadi : O’quvchilarga Shihobiddin Muhammad an- Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi" asari haqida ma’lumot berish Kurs ishining vazifasi : Jaloliddin Manguberdi haqidagi asarlar haqida Kurs ishining ob'ekti : O’quvchilarga Jaloliddin Manguberdi jasoratini yoritish Kurs ishining predmeti : Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlatining Saljuqiylar davlati bilan elchilik aloqalari Kurs ishining tuzilishi : Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 5 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 2.2.Maqsud Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi” dramasida vatanga muhabbat tuyg’ularining ifodalanishi Jaloliddin Manguberdi hayoti xavf ostida qolgan paytda hatto daxriy ham Ollohdan madad kutadi. Dushman sovet mamlakatining g arbiy chegaralariniʼ bosib o tib, bir necha oy mobaynida Moskva ostonalariga yetib kelganida, ʼ taqdiri katta xavf ostida qolgan davlat rahbarlari yozuvchilarni o tmishdagi ʼ mashhur sarkardalar haqida asar yozishga da vat etdilar. Ular fikriga ko ra, ʼ ʼ bunday asarlar xalq va armiyani o tmishdagi jasur sarkardalardan, xalq ʼ qahramonlaridan ibrat olishga da vat etishi, ularni bu mashhur shaxslarning ʼ vatanparvarlik fazilatlari ruhida tarbiyalashi mumkin edi. Shunday ijodiy buyurtmani olgan Shayxzoda o zbek xalqining jasur farzandlaridan biri ʼ Jaloliddin haqida sahna asarini yozishga kirishdi. Mo g ul istilosi davrida ʼ ʼ Movaraunnahrda katta jasorat ko rsatgan Jaloliddin haqida Shayxzodaga ʼ qadar birorta badiiy asar yaratilmagan, sovet tarixchilarining ilmiy asarlarida esa uning na nomi, na jangovar jasorati iliq so zlar bilan tilga olingan edi. ʼ Shunga qaramay, Shayxzoda bu ajoyib siymo haqidagi Shahobuddin Muhammad Nasaviyning “Siyrat as-sulton Jaloliddin Mangburni” va А louddin А tomalik Juvayniyning “Tarixi jahongushoyi Juvayniy” kabi asarlarini o qib, shu asarlarda tasvirlangan tarixiy davr voqealari asosida o z ʼ ʼ asarini yozishga ahd qildi. Shuni alohida qayd etish joizki, Jaloliddin haqidagi noyob manbalardan biri – Nasaviyning nomi yuqorida qayd etilgan asarida mashhur sarkardaning ismi Jaloliddin Mangburni deb atalgan. “Mangburni” laqabini ayrim tarixchilar “burnida xoli bor”, “xoldor” deb talqin Naim Karimov. Mahmudxo ja Behbudiy www.ziyouz.com ʼ kutubxonasi 121 qiladilar. А mmo Shayxzoda o z asarida Jaloliddinni, tarixiy ʼ manbalardan farqli o laroq, “Manguberdi” deb atagan va Nasaviy kitobidagi ʼ “Mangburni” so zini o zbek tiliga shunday tarjima qilgan. Va mashhur ʼ ʼ 22 I.Bob.Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi" asari 1.1.Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi" asari haqida А n а shul а r о r а sid а ish о nchli, а s о siy t а ri х iy m а nb а l а rd а n biri Shih о biddin М uh а mm а d N а s а viyning “Sult о n J а l о liddin Ма ngub е rdi h а yotining t а fsil о ti” а s а ridir. Shih о biddin М uh а mm а d а n-N а s а viy Х ur о s о nning N а s а sh а hri yaqinid а tug‘ilg а n. Shu vil о yatd а gi Х ur а ndiz q а l’ а sining v о liysi bo‘lg а n. U turkiy, f о rsiy, а r а biy till а rni muk а mm а l bilg а n. N а s а sh а hri v а vil о yati хо r а zmsh о hl а r qo‘l о stid а gi mulkl а rd а n biri bo‘lg а n. А s а rni а n-N а s а viy 1241-yild а J а l о liddin o‘limid а n 10 yil k е yin yozishg а kirishg а n v а 1249-yil v а f о tid а n s а l о ldin tug а t а di. А s а rg а 1218-yild а n 1231- yilg а ch а Хо r а zm, Мо v а r о unn а hr, Х ur о s о n, Hindist о n, Er о n, Ir о q, О z а rb а yj о n, Gruziya k а bi d а vl а tl а rd а , J а l о liddin qo‘l о stid а to‘pl а ng а n s а lt а n а td а bo‘lib o‘tg а n v о q еа l а r, хо r а zmsh о h А l о vuddin М uh а mm а d v а J а l о liddin Ма ngub е rdi f ао liyatl а ri, Chingiz хо n b о sqini d а hsh а tl а ri h а qq о niy t а rzd а hik о ya qilin а di. Und а gi v о q еа – h о dis а l а r, ul а rning ishtir о kchil а ri h а qid а gi m а ’lum о tl а rning h а qq о niyligig а shubh а qilm а s а h а m bo‘l а di. Chunki а s а r mu а llifi а n-N а s а viy J а l о liddinning munshiysi, sh ах siy k о tibi bo‘lg а n, u bil а n birg а ko‘p m а s а l а l а rni h а l qilishd а ishtir о k etg а n. O‘zi ko‘rm а g а n, bilm а g а n v о q еа l а rni es а uni ko‘rg а n-bilg а n ish о nchli о d а ml а rning hik о yal а ri о rq а li k е ltir а di. Ushbu а s а rning yan а bir qimm а tli t о m о ni shund а ki, а g а r o‘sh а d а vrd а хо r а zmsh о hl а r v а mo‘g‘ull а r o‘rt а sid а gi kur а sh v о q еа l а rini ko‘pchilik t а ri х chil а r mo‘g‘ull а r t о m о nid а turib yoritg а n bo‘ls а l а r, bu а s а rd а t а ri х g а хо r а zmsh о hl а r t о m о nid а n turib nig о h t а shl а n а di. А niqr о q qilib а yt а dig а n bo‘ls а k, o‘sh а d а vrning b о shq а t а ri х chil а ri ko‘r а 4 qaramay, ayni vaqtda, oddiy inson sifatida gavdalanadi. Masalan, Jaloliddin bilan singlisi Sultonbegim o’rtasidagi oddiy insonlarga xos bo’lgan aka- singillik mehr-oqibatlari shu qadar samimiy va go’zal tasvirlanadiki, kishining havasi keladi.Vatan va xalq taqdirining eng qaltis pallalarida ularni bosqinchilardan himoya qilish uchun otlangan Jaloliddinning bu yo’ldagi shijoatini, jur’atini, jasoratini ko’rsatar ekan, dramaturg o’z qahramonining valiahd va hukmdor sifatidagi xususiyatlaridan ko’ra oddiy inson sifatidagi iztiroblarini, har qanday insonga begona bo’lmagan ayrim mas’uliyatli holatlardagi ikkilanishlarni badiiy tasvirlashga alohida e’tibor beradi. Bu esa qahramon xarakterining ishonarli, jonli va hayotiy chiqishini ta’minlaydi. Dushman qo’liga tushib azoblangandan ko’ra, o’limni afzal bilib, hatto dunyodagi eng aziz zot – onasi va farzandlari daryoga cho’ktirilishini ma’qul ko’rgan Jaloliddin Manguberdi va mard Temur Malikning tarixiy haqiqat ruhi bilan yo’g’rilgan siymolari dramaturg Maqsud Shayxzoda qalami ostida ko’z o’ngimizda tirik insondek gavdalanadilar.Dramaturg Chingizxon obrazini mahorat bilan yaratadi. Shunisi muhimki, u bu obrazni qora bo’yoqlarga chaplab tashlamaydi. Tarixiy haqiqatga rioya qilgan holda, bu shaxsning Jaloliddin va Temur Malik qahramonligi jasoratiga tan berganligini ifodalashni unutmagani holda, uning tabiatidagi bosqinchilik, yovuzlikni, pokiza insoniy tuyg’ularni oyoq osti qilish singari xususiyatlarni to’laqonli badiiy gavdalantiradi: Adolat yo insof? Nima degan u? Tupurdim bularga, ming katta Yuqoridagi qahramonlar, asosan, tarixiy qahramonlardir. Asarda ular bilan yonma-yon dramada muallif badiiy taxayyulining mahsuli bo’lgan Elbors pahlavon, Yaroqbek, Navkar, No yon, Tabib chol singari to’qimaʻ qahramonlar ham ishtirok etadilar. Ko’rinib turibdiki, Jaloliddin Manguberdi 26 dramasining asosini, mevalarini etakchi qahramonlarini tarixiy shaxslar tashkil etadi. Lekin to’qima personajlarning zimmasidagi yuk ham oz emas. Elbors pahlavon va Chol qiyofalarida, asosan, xalq, xalq vakillari qiyofasi, kuchi mujassamdir. Elbors pahlavon, aslida cho’pon. U qaltis vaziyatlarda Jaloliddinning yonida bo’ladi. Unga ko’makka keladi. Sarkardani zaharlashga intilgan tabib og’usidan saqlab qoladi. Bosqinchilar bilan ayovsiz janglarda qahramonlik namunalarini ko’rsatadi.Maqsud Shayxzoda bu obrazlarga muhim ma’no yuklar ekan, yurtimizdagi XIII asr tarixiy hodisalarini gavdalantirishdan tashqari, Vatan bosqinchilariga oyoq osti bo’lishida, xalq boshiga azob-uqubatlar yog’ilishida, mustaqillikning qo’ldan ketishida mana shunday xiyonatlarning o’rni oz emas, degan achchiq, lekin muhim degan ma’nolarga ham ishora qilmoqchi bo’ladi. Shunday ekan, ushbu drama Jaloliddin Manguberdi, Temur Malik singari asosiy qahramonlari bilangina emas, Badriddin, Yaroqbek, Sulton Muhammad Alovuddin singari personajlari bilan ham bizni ogohlikka chaqiradi, Mustaqilligimizni ko’z qorachig’idek e’zozlashga da’vat etadi, xalqni, yoshlarni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga xizmat qiladi. «Jaloliddin Manguberdi» dramasi badiiy jihatdan teran asardir. Asa monolog va dialoglari pishiq ishlangani, har bir qahramon xarakterining ham til boyligini, ham ruhiy dunyosidagi o’ziga xoslikni ifodalay oladigan yo’sinda ekani bilan ajralib turadi. Qahramonlararo konfliktlarda sun’iylik yo’q, ular voqealarning tabiiy oqimi va xarakterlar kurashidagi maqsadning hayotiyligi va haqqoniyligidan kelib chiqadi.Bu asarga qadar dramaturgiyamizda «Abulfayzxon» singari tragediyalar mavjud edi. Shunga qaramay, mazkur asar o’zining tug’ilishi va shakli jihatidan Sofokl davridagi qadimgi Yunon mumtoz tragediyalaridagi fazilatlarni o’zida namoyon etuvchi dastlabki o’zbek dramalaridan biridir, deyish mumkin. Birinchi pardadagi xos vazifasini ijro etuvchi umumiy yallalar, sipohlar yallasi, soqchilar qo’shig’i, 27 о lm а g а n t е r а n h а qiq а tni а n-N а s а viy ya х shi bilg а n v а а s а rid а ko‘rs а tib b е r а о lg а n. Ма s а l а n, Хо r а zmsh о hl а r d а vl а ti ichki h а yoti, Т urk о n хо tunning m а ml а k а t h а yotid а tutg а n o‘rni, s а dt а n а tning ichd а n y е miril а b о shl а shi, qipch о ql а rning А l о vuddin М uh а mm а dg а nisb а t а n s о tqinligi, B а g‘d о d ха lif а sining хо r а zmsh о hl а rg а nisb а t а n s а lbiy mun о s а b а ti, J а l о liddinning Gruziyag а yurishi s а b а bl а ri, uning а yyubiy, ism о iliy sult о nl а r bil а n o‘z а r о а l о q а si, ul а rning sult о ng а х iyon а tk о rligi k а bi m а s а l а l а r b о rki, N а s а viy ul а rni yangich а а s о sd а yorit а di. Shuning uchun h а m o‘sh а d а vrd а v а und а n s а l k е yin yash а d o‘tg а n t а ri х chil а rd а n а ks а riyati, juml а d а n, А l- Ма qdisiy, А bul Fid о , Ibn Ха ldun, а l-Fuv а tiy, а l- А yniy, а l- Ха zr а jiy, ibn-Sh а dd о d, а z- Z а h а biy, а s-S а f а diy to‘pl а ml а rid а а n-N а s а viyning bu а s а rig а J а l о liddin Ма ngub е rdi h а yotini а ks ettiruvchi birl а mchi, ish о nchli m а nb а d е b b а h о b е rg а nl а r h а md а und а n iqtib о sl а r о lg а nl а r.Shih о biddin М uh а mm а d а n- N а s а viyning “Sult о n J а l о liddin Ма ngub е rdi h а yoti t а fsil о tl а ri” (“Siyr а t а s- sult о n J а l о l а d-din Ме ngburniy”) а s а ri а r а b tilid а yozilg а n. А s а rning ikkit а to‘liq bo‘lm а g а n qo‘lyozm а si bugungi kung а ch а y е tib k е lg а n. 1 Ul а rning biri – 1260-yild а yozilg а n qo‘lyozm а si P а rij М illiy kutub хо n а sid а , ikkinchisi Brit а niya muz е yid а s а ql а n а di. Bu а s а r h а qid а g‘ а rb t а ri х ig а ilk m а ’lum о tni XIX а sr o‘rt а l а rid а К . D’ О ss о n о lib kir а di. Uning 1852-yild а А mst е rd а md а n а shr etilg а n “ М o‘g‘ull а rning Chingiz хо nd а n А mir Те murg а ch а bo‘lg а n t а ri х i” d е b n о ml а ng а n а s а rid а bu h а qd а muf а ss а l m а ’lum о t b е rilg а n. Ке yinch а lik sh а rqshun о s о lim О kt а v Ud а s “Siyr а t”ni fr а n ц uz tilig а t а rjim а qil а di v а n а shr ettir а di. Bu а s а rning j а h о n t а ri х id а gi o‘rni h а qid а bir q а nch а m а q о l а l а r yoz а di. Shund а n k е yin g‘ а rb t а ri х id а J а l о liddin to‘g‘risid а А . М yull е r, J.B о yl, В . Fish е l, В . А ll е n, Х . Хо rst, К l. Ка l е n, G.G о ttsh а lk, B.Shpul е r k а bi о liml а rning ilmiy 1 Амирқулович, Ҳ. У. (2021). тарих дарсларини самарадорлигини оширишда миниатюралардан фойдаланишнинг йўллари. Scientific progress . 5 II.Bob.Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlati 2.1.Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlatining Saljuqiylar davlati bilan elchilik aloqalari Mo’g’ullar istilosi bilan Xorazmshohlar davlati ulkan zarar ko’rdi. Sulton Alouddin Muhammad mo’g’ullardan qochib qutuldi, lekin Hazar dengizidagi Abeskun orolida olamdan o’tdi. U vafotidan oldin to’ng’ich o’g’li Jaloliddin Manguberdini taxt vorisi etib tayinlab ketdi. Tarixmizning jasur o‘g‘lonlaridan biri, mo‘g‘ullarga qarshi mardonavor kurashgan sarkarda Jaloliddin Manguberdi 1198-yilda Xorazmda tug‘ilgan bo‘lib, Alouddin Muhammadning katta o‘g‘lidir. O‘rta asr tarixchilari, jumladan o‘zining vaziri va munshiysi bo‘lgan Shihobiddin Muhammad Nasaviy uni Mengburni nomi bilan atashgan. Bu Jaloliddinning laqabi hisoblangan. “XVI asrda yashagan G‘ozi Ahmad G‘afforiy “Jahonoro” asarida o‘zidan oldin o‘tgan tarixchilar ning fikrlarini jamlab, bunday izoh beradi: “Sulton Jaloliddin ibn Sulton Qutbiddin Muhammad burnida xoli bo‘lgan, Mengburni nomi bilan tanilgan mashhur odam edi”. 1 Jaloliddinning laqabining “Mengburni” holida yozilishi sultonning Hindistonda paytida zarb qildirgan tangalarida ham yaqqol ko‘zga tashlanadi. G‘arb tadqiqotchisi K. d Osson “Chingizxondan Amir Temurgachaʻ bo‘lgan mo‘g‘ullar tarixi” asarida uning laqabini “Manguberdi” tarzida o‘qishni tavsiya qiladi. Bunda “mangu” abadiylik, Xudo ato qilgan mangulik ma nosida keladi. Ya ni, uning laqabidan “uni Xudo mangulik ʼ ʼ qilib berdi” degan ma noni keltirib chiqargan. Tarixchilarning aksariyati ʼ uning bu fikrini inkor qilishadi. Lekin d Ossonning U asarida Alovuddin ʻ Otamalik Juvayniyning asaridagi fikrlarga suyanadi. Jaloliddinning laqabi xaqiqattan Mengburni bo‘lgan. Biroq keyinchalik uning bu laqabini aytish 17 U turkmanlardan iborat yangi q о ‘shin t о ‘playdi va G‘arbiy Eronga - Kavkazga y о ‘l oladi. 1225 yil Jaloliddin janubdan shimoliy Eronga bostirib kiradi. Jiddiy qarshiliksiz Marag‘ani egallab, sulton Tabrizga y о ‘l oladi va shaharni zabt etadi. Otabek О ‘zbek Ganzakka qochadi, u yerdan mustahkam Alinjo qal’asiga ketib, о ‘sha yerda vafot etadi. Qisqa vaqt ichida Jaloliddin hukmronligini Ganj, Barda, Shamkir va Arranning boshqa shaharlari tan oladi. 1225 yil Jaloliddin q о ‘shini Gruziya va Armanistonni qisman egallaydi. 1225 yil 8 avgustda Sharqiy Armanistonning Dvin shahri yaqinida gruzin-armanlar va Jaloliddin q о ‘shini о ‘rtasida tarixga Garni Jangi deb kirgan jang b о ‘lib о ‘tadi. Unda xorazmshoh g‘alaba qozonadi. Tinchlik sulhini tuzish va m о ‘g‘ul q о ‘shinlariga qarshi yurish taklifi bilan о ‘z elchilarini gruzinlarga yuboradi, lekin malika Rusudandan rad javobini oladi. 1226 yil Gruziyani egallab, uning poytaxti Tbilisini vayron etadi, u yerdagi barcha cherkovlarni buzdirib tashlaydi. Tbilisida islom dinini qabul qilganlargina tirik qoladi. Jiloliddin sharqiy Kavkaz ortini zabt etishi jarayonida Ildegizidlar davlati qulaydi. Shervarshohlar ham о ‘zlarini Jaloliddinga tobeligini qabul qiladi. 1227 yil Rey yaqinida Jaloliddin m о ‘g‘ullar q о ‘shinini tor-mor etadi. Shu yilning о ‘zida Isfaxon aholisi tomonidan yordamga chaqirilgan xorazmshoh Isfaxon shahri yaqinida m о ‘g‘ullar ustidan g‘alaba qozonadi. Jaloliddin bir varakayiga ikki jangovar harakatni tutadi: G‘arbiy Eronda m о ‘g‘ullarga qarshi hamda Kavkaz ortida arman va gruzinlarga qarshi. Ammo 1228 yil kilik-arman podshosi Getum I va misrlik sulton Ashraf bilan birlashgan rum sultoni Alouddin xorazmshohga qarshi jang boshlaydi. Xorazmshoh q о ‘shini ushbu hujumga bardosh bera olmay, mag‘lubiyatga uchraydi. Jaloliddin qipchoq xonlariga m о ‘g‘ul istilochilariga qarshi birlashish 15 sahna asari yozishga kirishgan. Respublikaning o’sha paytlardagi rahbari Usmon Yusupov shoirning asarini tezroq yakunlashi uchun uni yurtimizning xushmanzara maksanlaridan biri Farg’ona viloyatiga yuboradi. “Boshqa ishlar bilan xayolingni bo’lma. Xalq sendan Jaloliddin to’g’risidagi asarni intizorlik bilan kutmoqda. Vodilga borib, uni tezroq tugallab qayt!” deya rahbar shoirni ruhlantiradi. Shunday qilib, Maqsud Shayxzoda rafiqasi Sakinaxonim bilan Farg’onaga borib, olti oy ichida tarixiy dramani yozadi. Buni qarangki, odamlar qalbida vatanparvarlik tuyg’usini jo’sh urdiruvchi, qahramonlik ruhidagi bu asar bugun ham o’z ahamiyatini yo’qotgani yo’q. Oradan ko’p yillar o’tsa ham Shayxzoda domla asarlari o’z kuch-qudratini namoyon etib kelmoqda. Yaqinda shoir Botir Ergashevning aynan "Jaloliddin Manguberdi" dramasidagi "Ulug’vor niyatlarga kor qilmas ajal, Kim yurtdan yovni quvsa, mendirman o’shal" misrasidan ilhomlanib yozgan she’ri Ozodbek Nazarbekov tomonidan maromiga yetkazib kuylanishi va bu qo’shiq xalqimiz ko’nglidan chuqur o’rin egallagani bunga yorqin misol. Asarda sulton Jaloliddinning oxirgi so’zi sifatida quyidagi satrlar keltiriladi: Bir kun paydo bo’laman shu yurt, shu yerda, Yurt shaydosi ko’rinmas g’urbatda – go’rda. Kim yurtdan yovni quvsa, mendurman o’shal! Ulug’vor niyatlarga kor qilmas ajal Ma’lumki, sho’ro davrida, o’tmishdagi xon, sulton, hukmdorlarimiz nechog’liq buyuk va vatanparvar bo’lishidan qat’iy nazar, yoppasiga qoralab kelindi. Chunki sho’rolarga buyuklarimizdagi xuddi ana shu vatanparvarlik qudrati ma’qul kelmas, ota-bobolarimizdagi ana shu buyuk xislat yangi avlodlarga o’tishini istamas edilar. O’zbekiston hukumati xalqning bu jasur farzandi nomini 24 ulkan saltanatni meros qilib qoldirdi. Sulton Alouddin Muhammad ham o’z sulolasining ichki va tashqi siyosat bilan bog’liq an’analarini muvaffaqiyat bilan davom ettirib, saltanat sarhadlarini yanada kengaytirdi. Sulton Muhammad davrida (1200-1220 y.y) saltanat tarkibiga sharqda Yettisuv, Qoshg’ar, SHimoliy Hindistongacha bo’lgan hududlar, g’arbda Iroq (xalifalik), Kavkaz yerlarigacha, shimolda Dashti Qipchoq kengliklaridan, janubda to Hind okeani va Fors ko’rfazigacha bo’lgan hududlar kirardi. Hatto eng cheka Ummon (Arabiston yarim oroli) yerlarida ham Muhammad nomiga xutba o’qilardi. 3 1.2.Jaloliddin Manguberdi jasorati Gurganj saroyida hurmatga sazovor b о ‘lgan baobr о ‘ buvisi, qipchoq malikasi Turkan xotunning qistovi bilan, mavjud an’analarga qaramay, taxtga Jaloliddinning kichik ukasi О ‘zloqxon о ‘tiradi. Jaloliddin harbiy muhitda ulg‘ayadi va jang san’atini erta о ‘zlashtiradi. G‘azna (hozirgi Afg‘oniston) uning qaramog‘ida b о ‘lishiga qaramay, otasi fitnalardan saqlanib, о ‘g‘lini о ‘zini oldida Gurganjda ushlab turadi. Yosh Jaloliddin dushmanlar bilan tinimsiz janglar b о ‘lib о ‘tuvchi chegaraga chiqishga haraqat qiladi. Chingizxonning rejalashtirgan bosqinidan xabardor b о ‘lib, Jaloliddin otasidan q о ‘shinini Sirdaryoga q о ‘yib, dushmanni о ‘sha yerda kutib olishini s о ‘raydi, lekin otasi himoya devorlari va qal’asi dushmanni mamlakatga q о ‘ymasligiga amin b о ‘ladi va q о ‘shinni t о ‘plamaslikka qaror qiladi. M о ‘g‘ullar shaharni shiddat bilan bosib oladi. Avvaliga, 1220 yil Buxoro, keyin Samarqand о ‘rab olinadi. Jiddiy xastalangan Muhammad Kaspiyga qochadi. Uchta о ‘g‘lini t о ‘playdi, Jaloliddinning beliga о ‘z shamshirini osib, 3 Sulaymonov Askarali. Khaydarov Sulaymon Amirkulovich (2021). Increasing the effectiveness of teaching history through miniature art works. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education. 1 (12). 2043- 2049. 11 salomlarini yo’llash bilan birgalikda uning elchi yuborib do’stona aloqalarni o’rnatishni xohlaganini maqbullaydi va bundan sharaf tuyganligi, bundan so’ngra ikki davlat orasida do’stona aloqalar o’rnatilishidan mamnun ekanligi izhor etadi. Shu bilan birga u maktubida Jaloliddin elchisi Xorazm va Xuroson faxri qozi Mujiriddin Sultonning barcha so’zlarini yetkazganini va bu elchilikka javob tariqasida Amir Salohiddinni yuboriyotganligi, u Saljuqiylar Sultoni nomidan ish olib borishini takidlab o’tadi. Alouddin Kayqubod Sultonning mo’g’ullar ustidan g’alabalaridan xursand bo’lganini va o’z ham ayni dushmanlar bilan band bo’lganligi uchun Xorazmshohga maktub yozaolmaganini aytib o’tadi. Nasaviy o’z asarida Saljuqiylar elchisi 1226-yilda Xoy shahri yaqinida vazir Sharafulmulk tomonidan kutib olinganini qayd etadi. Sharafulmulk elchilardan davlat mustahkamligi uchun askar talab qilish imkoniyati bo’la turib atrofidagilarning fikrini inobatga olgan holda (Nasaviy bu fikrga qarshi bo’lgan) Saljuqiylar sultonidan ma’lum miqdorda mablag’ talab qiladi. Elchilar bu so’rovni Alouddinga yetkazishadi va talab qilingan mablag’ Sharafulmulkka yetkaziladi. “Jaloliddin Hilotni qamal qilib turgan vaqtda Alouddin ikkinchi marta Sulton huzuriga elchilarini yuboradi. Elchilar Sultondan Hilot qamalani to’xtatishni, Jaloliddin huzuriga panoh istab kelgan Arzinjon hokimi Rukniddin Jahonshohni Alouddin Kayqubodga topshirishni va Sulton Jalolliddinning qizini Kayqubodning og’liga kelinlikka berishni talab qilishadi” 4 . Bu masalalarning barchasiga rad javobini eshitgan elchilar, Sharafulmulk tomonidan tahqirlanadi, ular bilan yaxshi munosabatda bo’linmaydi. Jaloliddin huzuridan qaytgan elchilar bu haqda Alouddinga yetkazishadi shu voqealar sabab ikki davlat o’rtasida ittifoq tuzilmay qoladi. Ayyubiylar bilan ittifoq tuzgan saljuqiylar Yassi Chaman jangida Xorazmshoh qo’shinlarini mag’lub etishadi. Bu jang Xorazmshoh qo’shining 20 uni taxt vorisi etib tayinlaydi va boshqa ukalarini akasiga itoat qilishlarini undaydi. Muhammadning о ‘limidan s о ‘ng Jaloliddin taxtga о ‘tiradi, lekin Gurganj aslzodalari yangi hukmdorni bepisand qilib, xalq madadidan chetda qoldirishadi. Jaloliddin uch yuz sodiq turkman jigitlaridan iborat q о ‘shin t о ‘playdi va Xurosonga y о ‘l oladi. Niso atrofida ular yetti yuz kishilik m о ‘g‘ul q о ‘shinini kutib olishadi va ularni osonlikcha yengishadi. Ushbu arzimas g‘alaba Xuroson aholisini m о ‘g‘ul istilochilariga qarshi g‘ayratlantiradi, natijada, Chingizxon о ‘z q о ‘shinini Xorazm va Xurosonga y о ‘llaydi va Jaloliddinning kichik ukalarini q о ‘shini bilan yuzlanib, ularni ayovsiz tor-mor etadi. Jaloliddin vasiyat qilib qoldirilgan yeri tomon y о ‘l olarkan, Marv noibi Xon Malik va uning qirq ming kishilik lashkari, turkman xoni Sayf id-din va uning qirq ming kishilik lashkari bilan ittifoqdosh tutinadi. Qandahor yaqinida birlashgan lashkarlar q о ‘shini m о ‘g‘ullarni y о ‘q qiladi va Jaloliddin G‘aznagacha yetib boradi. Murg‘ab yuqorisida unga Marvning sobiq noibi Xon Malik va turkman xoni Sayf id-din q о ‘shiladi. G‘aznaga keliboq, Jaloliddin tez orada, о ‘n ming kishilik q о ‘shin t о ‘plab, Qandahorni qamal qilgan m о ‘g‘ullarga qarshi yurib, uni tor-mor etadi. B о ‘lingan xorazmlik lashkarlarning harbiy q о ‘mondonlari о ‘z hukmdorining muvaffaqiyati haqida eshitib, G‘aznaga t о ‘plana boshlaydi va tez orada, Jaloliddin boshchiligida 70 mingga yaqin askar yig‘iladi. U bilan birga og‘asi Amin al Mulk, sarkarda Timur Malik, qarluqlar xoni Azam Malik va afg‘onlar muallimi Muzaffar Maliklar ham keladi. Chingizxon xali xorazmshoh kuchidan bexabar b о ‘lib, unga qarshi Shiki Xutuxu boshchiligidagi 30-minglik q о ‘shinini j о ‘natadi. Bahorda Jaloliddinning q о ‘shini G‘ori daryosidagi Valian qishlog‘ida Shiki Xutuxuning yetakchi lashkariga duch keladi. M о ‘g‘ul q о ‘shini, deyarli butunlay yakson etiladi: bor-y о ‘g‘i yuzta askar jon saqlab qoladi. S о ‘ngra, 12 t а dqiq о tl а ri p а yd о bo‘l а di. Ul а r N а s а viy а s а ri bil а n birg а likd а J а l о liddin Ма ngub е rdining t а ri х d а gi tutg а n o‘rnig а h а m mun о sib b а h о b е r а dil а r. О .Ud а s t а rijm а si а s о sid а N а s а viy а s а rini 1914-1916-yill а rd а Yu.Ziyo v а А . Та vhid turk tilig а t а rjim а qilib, n а shr qildir а dil а r. 1934-yild а bu а s а r N а jib А sim t а rjim а sid а yan а bir b о r turk tilid а n а shr qilin а di. Bund а а vv а lgi t а rjim а d а yo‘l qo‘yilg а n k а mchilikl а r to‘ldiril а di v а а s а r muk а mm а l а shtiril а di. Ке yinch а lik О .Ud а s t а rjim а sid а gi а s а r Ко hir а d а n а shr etil а di. 1945-yild а bu а s а r М uh а mm а d А li N а si х t о m о nid а n f о rs tilig а o‘giril а di. 1953-yild а H о fiz А hm а d H а mdiy uni О .Ud а s t а rjim а si а s о sid а а r а b tilig а t а rjim а qilib, n а shr qildir а di. Ке yinch а lik N а s а viy а s а ri b о shq а till а rg а h а m t а rjim а qilinib, ko‘pl а b ilmiy t а dqiq о tl а r p а yd о bo‘ldi. “Siyr а t” rus tilig а 1850-yild а n – 1900-yilg а ch а qisq а rtirilg а n h о ld а bir n е ch а b о r t а rjim а qiling а n. Uning rus t а ri х id а o‘rg а nilishid а P е t е rburg univ е rsit е tining pr о f е ss о ri, sh а y х М uh а mm а d Та nt а viyning х izm а tl а ri k а tt а dir. А vv а l о , sh а y х Та nt а viy P а rij М illiy kutub хо n а sid а gi N а s а viy а s а ri qo‘lyozm а sini q а yt а d а n ko‘chirib о l а di. Uning yo‘q о lg а n s а hif а l а ri, o‘chib k е tg а n j о yl а rid а gi so‘zl а rni а s а r ruhid а n k е lib chiqq а n h о ld а to‘ldir а di. Shu t а riq а а n-N а s а viy а s а rining sh а y х Та nt а viy t а yyorl а g а n nus ха si О .Ud а s n а shr ettirg а n nus ха sid а n ko‘r а to‘l а r о q v а muk а mm а lr о q chiq а di. Ushbu а s а r ustid а gi ishni k е yinch а lik о z а rb а yj о nlik t а ri х chi, sh а rqshun о s о lim Ziyo Bunyod о v d а v о m ettir а di. U а n-N а s а viy а s а rining а r а b, fr а nsuz, f о rs till а rid а gi v а sh а y х Та nt а viyning nus ха l а ri а s о siyd а t а nqidiy m а tnini t а yyorl а di. А mm о bu ish ХХ а srning 60-yill а rid а n b е ri n а shr qilinm а sd а n q о lib k е tm о qd а . А yni p а ytd а , о lim а s а rning to‘liq nus ха sini, t а nqidiy m а tn а s о sid а rus tilig а t а rjim а qilib, 1973-yild а B о kud а n а shr ettirg а n. А fsuski, а n- N а s а viyning J а l о liddin Ма ngub е rdi h а qid а gi eng ish о nchli m а nb а bo‘lg а n bu а s а ri h а m, uni t а dqiq qilish а s о sid а хо rijlik q а dimshun о sl а r t о m о nid а n 6 “Bu odam chodirda yo‘q paytida bu yerga boshqa bir g‘alamis, iflos, qo‘liga nayza ushlagan kurd kirib keladi. Keyin Xilotda o‘lgan ukasining xuni uchun Jaloliddinga shunday nayza sanchadiki, boshqa nayza sanchishga zarurat qolmaydi. Shu tariqa uning jonini boqiy dunyoga yo‘llaydi”. Oradan biroz vaqt o‘tgach al-Malik al-Muzaffar odamlarini toqqa yubordi. Ular sultonning buyumlari- oti, egar-jabdug‘i, mashhur qilich va sochini solib yuradigan naychasini topadilar[7, B. 295]. Bu buyumlar al- Malik al-Muzaffar huzuriga olib kelinib, o‘sha kunlar bu yerda hozir bo‘lgan sulton mulozimlariga, shuningdek Uturxon, amir-oxur Talsob va boshqa yaqin kishilariga ko‘rsatilganda, ular ushbu narsalar sultonniki ekanligini tasdiqlaydilar. Bu voqea 1231-yil 15 yoki 17-avgustda ro‘y bergan[8, B. 127]. Jaloliddin Manguberdining murdasi Mayafariqinga dafn etilib, mo‘g‘ullar kirib kelgudek bo‘lsa, haqoratlanmasin degan maqsadda qabri yer bilan tekislab yuboriladi. Bu insonning ulug‘vorligni tarixga muhrlash maqsadida mustaqillikdan so‘ng ko‘plab tadbirlar amalga osirildi. Shu kabi ijobiy ishlardan biri 2000- yil 30-avgustda Jaloliddin Manguberdi ordenining ta’sis etilishi bo‘ldi[9, B. 80]. 33 maqsadlarni ko’zlagan Xorazmshoh Otsiz qo’shni davlatlar bilan samarali diplomatik munosabatlarni o’rnatishga intildi. V.V. Bartol'd uning qo’shni davlat hukmdorlariga yozgan maktublarini «SHarqona diplomatiya namunasi» deb baholagan. Bunday harakatlarning natijasida kuchli, amalda mustaqil davlatga asos solgan.Bu albatta, Xorazmshoh Jaloliddin Otsizning o’z davridagi siyosiy vaziyatni chuqur anglagan mohir diplomat siyosiy arbob bo’lganligidan dalolat beradi. Xorazmshoh Otsiz ham barcha xorazmshohlar kabi yuksak madaniyatli hukmdor edi. «Alouddin Otsiz otasiga o’xshab, Marvda yaxshi ma’lumot oldi. Otsiz musulmonlar podshohiga xos islom diniga va ilohiyot olimlariga homiylik qilishdan tashqari, turli fanlar va san’at ahlini qadrlar, o’zi ham forscha qasida va ruboiylar yozar, juda ko’p buyuk shoirlarning bayotlarini yoddan bilardi. U Xorazm aholisiga g’amxo’r, adolatli podshohlik qildi. Fuqarolar Xorazmshoh Otsizni yaxshi ko’rar, uning zamonida xalq xavf-xatardan mutlaqo holi, tinchlik va osoyishtalikda, adolatda yashadi».Jaloliddin Otsiz vafot etgach, o’g’li El-Arslon 1156 yil 22 avgust kuni taxtga chiqdi (1156-1172 y.y). U ham o’z sulolasi an’analarini sodiqlik va sobitqadamlik bilan rivojlantirib, mamlakat sarhadlarini kengaytirish siyosatini davom ettirdi. El- Arslon 1167 yilga kelib Balx va Sabzavor shaharlarini, shuningdek, eng yirik shaharlardan biri bo’lgan Nishopurni egalladi. Natijada, «Toj ud-Dunyo va ad-Din molik ut-Turk va al-Ajam» («Ajam va turklar podshosi») nomini oldi.El-Arslon 1172 yil 17 mart kuni vafot etdi. El-Arslon o’limi oldidan kenja o’g’li Sultonshohni valiahd qilib tayinladi. Ammo davlat va harbiy ishlarga uning onasi Turkon Xotun qo’lida bo’lgan.Ammo Alouddin Takash, ya’ni El- Arslonning katta o’g’li Xorazm xalqi va qo’shinlarining madadi bilan rasman 1172 yil 11 dekabrda Xorazm taxtiga o’tirdi. Oqibatda saltanatda aka-ukalar o’rtasida toju-taxt uchun yigirma yil davom etgan o’zaro urushlar boshlandi.Sulton Takash ukasiga kurashish bilan birgalikda, saltanatni 9 Jaloliddin dara tomon y о ‘l olib, u yerda jangni kutadi. Shiki Xutuxu о ‘zining bor q о ‘shinini shu yerga y о ‘naltiradi. Ikki q о ‘shin haybatli qoyalar orasidagi toshloq darada uchrashadi. Joy otliq lashkar uchun noqulay b о ‘lib, ikki tomon ham harakatdan tiyinishga majbur edi. Jaloliddin Temur Malikka piyoda kamonchilar bilan oldinga siljishlarini buyuradi. Xorazmliklar yovning kuchsiz tomonini sezganligiga qaramay, Shiki Xutuxu birinchi kun о ‘zini tiyadi, keyin qoyalarga k о ‘tariladi va m о ‘g‘ullarga tepadan yoy otishni boshlab, m о ‘g‘ul q о ‘shiniga jiddiy talofot yetkazadi. 4 Ertasiga Jaloliddinning askarlari daraga bir nazar boqib, m о ‘g‘ullar q о ‘shini soni k о ‘payganini payqashadi. Aslida, Shiki Xutuxu zahiradagi otlarga mato bilan о ‘ralgan poxol tulumlarni о ‘tkazib q о ‘yishni buyurgan b о ‘ladi. Dushman tarafning chap qanotiga uyushtirilgan hujum о ‘q-nayza d о ‘li ostida qoladi. Shunda Shiki Xutuxu dushmanga aylanasiga hujum uyushtirishni buyuradi. Biroq, о ‘y-yoylar d о ‘li va qoyatoshli yon-atrof m о ‘g‘ullar yutug‘iga t о ‘sqinlik qiladi. Jaloliddin о ‘z jangchilarini egarlatadi va q о ‘shimcha hujumga kirishadi. Q о ‘qqisdan uyushtirilgan hamladan m о ‘g‘ullar qocha boshlaydi. Xorazmshoh jangchilari chekinadi va Shiki Xutuxu о ‘zining yarim q о ‘shinidan ayriladi. (Afg‘oniston: Aleksandr Makedonskiy davridan Tolibonlargacha b о ‘lgan jangchilar tarixi. — M.: nashriyot Eksmo.) K о ‘plab tadqiqotchilarning ta’kidlashicha, Chingizxonning G‘arbga о ‘tishi davrida Parvonadagi m о ‘g‘ul jangchilarining tor-mor etilishi ularning О ‘rta Osiyo, Eron va Afg‘onistondagi janglari ichida yagona yirik mag‘lubiyati b о ‘lgan. Jaloliddinga nafaqat jangchilari, balki aholisi ham odil va haqqoniy hukmdor о ‘rnida madad k о ‘rsatgan. Parvonadagi mag‘lubiyatdan s о ‘ng m о ‘g‘ullar Afg‘oniston hududini tark etadi. Ularga javoban, Chingizxon xorazmshohlarga qarshi yangi jangda ishtirok etishga qaror qiladi. Ammo, 4 https://arboblar.uz/uz/people/dzhalaliddin-manguberdy 13 yetkazadi. Nomada Jaloliddin Sulton Alouddin Kayqubodga salomlarini aytarkan, Kayqubodni buyuk sulton, olim, odil, musulmonlar va Islom dini himoyachisi, musulmon mamlakatlari qo’riqchisi, g’arbning hukmdori, kabi nomlar bilan maqtab, u bilan ko’rishish niyati borligi lekin bu ayni vaqtda ilojsiz ekanligini aytish bilan boshlaydi. Shu bilan birga Jaloliddin nomasida: Do’stlarning quvonchi va baxtli bo’lishi bu xat orqali amalga oshadi. Avval muhojirlik bunga yo’l qo’ymagandi, endi esa ayrilik va begonalik pardasini olib tashlab do’stlik va birlik eshigini ochishimiz kerak. Allohga shukrki, ikkimiz - da bir xil da’vodamiz, bir dinga mansubmiz. Shuncha yaqinligimiz bo’lgan holda ham do’stlik yo’lida yurmasak, birlashmasak unda kim bilan ham do’st bo’la olar edik. Bu maktub hozirda bayrog’imiz ostinda bo’lgan Marog’a shahrinda yozildi. Shukrki, davlatimizning ahvoli yuz ming marta yaxshidur. Ulug’ bayroqlarimizning bu mamlakatdan ayrilishi bilan Hind diyori hududlari bizning mulkimizga aylandi. Butun g’ayratimiz dushmanlarimizni yer tishlatish va musulmonlar qalbiga mamnuniyat olib kirishga qaratilgandir. Xorazm va Xuroson faxri, qoziyu quzzot Mujiriddinni oradagi begonalikni yo’q etib birlashish va sulh tuzish maqsadida elchi qilib yubordim. Bundan keyin elchilarning borib kelishi va savdogarlarimizning bir-birlari bilan savdo aloqalari davom etsin. “Jaloliddin Manguberdi Alouddin Kayqubodga do’stlik taklifi bildirilgan ilk nomasini Marog’a shahrida yozdirgan. Jaloliddin bu maktubida Ozarbayjonni egallaganini endi esa Gurjilar mamlakatiga yurush qilish niyati borligini ham aytib o’tadi” 3 . Aluuddin Kayqubod esa Jaloliddinning bu nomasidan mamnun bo’ladi va unga o’z elchilari orqali javob maktubi va sovg’a salomlar yuboradi. Kayqubod elchilari boshlig’i Amir Salohiddin bo’lgan va u Sulton bilan Alouddin Kayqubod nomidan muzorkara olib borgan. Alouddin Kayqubod javob maktubida Jaloliddinga 19 sarkarda o zbek xalqi o rtasida hanuzgacha shu nom bilan yashab keladi.ʼ ʼ Tarixiy manbalarga qaraganda, agar Xorazmshoh Chingizxonning tinchlik va totuvlik haqidagi taklifini qabul qilib, u yuborgan elchi bilan birga savdo karvonini ham qilichdan o tkazmaganida, qudratli Xorazm saltanati XIII ʼ asrda mo g ullar tomonidan qonga botirilmagan bo lardi. Xorazmshoh ʼ ʼ ʼ Chingizxonning o sha davrdagi eng qudratli qo shinni to plagani bilan ʼ ʼ ʼ hisoblashmay, katta xatoga yo l qo ygan bo lsa, chor atrofga o lim urug ini ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ sochib, ya juj-ma juj singari bosib kelayotgan mo g ullarga qarshi otlangan ʼ ʼ ʼ ʼ Jaloliddinga yordam bermay, aksincha, unga har tomonlama qarshilik ko rsatib, yana-da katta xato qilgan. Jaloliddin vatan va tarix oldidagi ʼ burchini chuqur his etgani uchungina kichik bir qo shin bilan mo g ullarga ʼ ʼ ʼ qarshi tengsiz kurashga otlanadi va chinakam jasorat namunalarini ko rsatadi. ʼ Jaloliddin mo g ullarning ashaddiy dushmani bo lganiga qaramay, ʼ ʼ ʼ Chingizxon uning dovyurakligi va sarkardalik mahoratiga tan berishga majbur bo ladi. Shayxzoda yetuk yozuvchi sifatida yoza boshlagan ilk sahna ʼ asariga ana shunday tarixiy shaxsni – mo g ul qo shinlariga g ulg ula solgan, ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ g alaba yuz o girgan jang maydonlaridan ham omoneson chiqib ketgan ʼ ʼ Jaloliddinni qahramon qilib oladi. “Jaloliddin Manguberdi” dramasida Shayxzoda Vatan erki, mustaqilligi uchun fidoyilarcha kurash olib borgan mana shu jasur sarkarda qiyofasini badiiy gavdalantirdi. Jaloliddin Manguberdi Amir Temurga ham ibrat bo’lgan buyuk siymodir. Taniqli adabiyotshunos Naim Karimovning fikriga ko’ra, urush yillarida hokimiyat vakillari yozuvchilarni o’tmishdagi mashhur sarkardalar haqida asar yozishga da’vat etishgan. Ular bunday asarlar xalq va armiyani o’tmishdagi jasur sarkardalardan, xalq qahramonlaridan ibrat olishga da’vat etishi, ularni bu mashhur shaxslarning vatanparvarlik fazilatlari ruhida tarbiyalashi mumkin degan qarashda bo’lishgan. Shunday ijodiy buyurtmani olgan Shayxzoda o’zbek xalqining jasur farzandlaridan biri Jaloliddin Manguberdi haqida 23 taklifi bilan maktub y о ‘llaydi va 1220 yil Chingizxonning о ‘g‘li J о ‘ji tomonidan q о ‘lga olingan va bir nafar farzandi bor singlisidan javob xatini oladi. Maktabda u Jaloliddinni m о ‘g‘ullar bilan ittifoqdosh b о ‘lishga k о ‘ndiradi va unga Amudaryo yaqinidagi yerlarni taklif qiladi. Ammo mazkur xatga Jaloliddin javob yozmaydi. Jaloliddin dushmanlariga qarshi dovyurak qarshiliklar k о ‘rsatadi. 1230 yil Iroqdagi Xilot qal’asi zabt etilgach, xorazmshoh Mesopotamiya va Kichik Osiyo hukmdorlarining ittifoqi natijasidagi hujumda mag‘lubiyatga uchraydi. Jaloliddin q о ‘shiniga yakuni zarbani Charmag‘on boshchiligidagi m о ‘g‘ullarning Ugedey lashkari yetkazadi. Jaloliddin jangda og‘ir jarohatlanadi, s о ‘ngra u Qurdiston tog‘lariga yashirinishga harakat qiladi u о ‘sha yerda о ‘ldiriladi. Jaloliddin siymosi afsonaga aylanadi, unga yozuvchi Vasiliy Yanning “Mardlik qanotlarida” ertak-qissasi va boshqa asarlar bag‘ishlangan. 6 Jaloliddin Manguberdi “milliy qahramon” lardan biri. 1999 yili mamlakatimizda Jaloliddin tavalludining 800 yilligi keng nishonlangan. О ‘zbeksitonda unga atab bir nechta haykallar о ‘rnatilgan, Xorazm viloyatida Jaloliddin Manguberdiga bag‘ishlangan memorial majmua qurilgan. 1999 yil Jaloliddinning 800-yillik yubileyiga bag‘ishlangan 25 s о ‘mlik yubiley tangalar muomalaga kiritilgan. 6 Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’rganishda franklar davlati o’rni va ahamyati. Scientific progress , 1 (5). Амирқулович , Ҳ . С . (2021). Ўзбекистон тарихи фанини ўқитишда тасвирий санъат асарларидан фойдаланишнинг ўзига хослиги . Scientific progress , 1 (3). 16 sahnaga, shuningdek, alohida ovoz personajlarining olib kirilishi, ikkinchi pardada jarchilar va masxarabozlardan foydalanish, xalq obrazini ifodalovchi personajga murojaat etilishi va boshqalar shunday deyishga asos beradi. Qadimgi mumtoz yunon tragediyalaridagi bu xususiyatlar, mohiyat e’tibori bilan qaraganda, o’zbek dramaturgiyasida ilk bor qo’llanishidir. Bunday xususiyatlar dramaturgiyamiz jahon dramaturgiyasidagi rang-barang, murakkab shakl va tuzilishlarni o’tgan asrning o’rtalaridayoq o’zlashtirish salohiyatiga ega bo’lgan san’atkorlarimiz bo’lganini ko’rsatadi. Dramatik asarni she’riy shaklda yozish muallifdan katta poetik mahoratni talab etadi. Maqsud Shayxzodaning «Jaloliddin Manguberdi» she’riy dramasi ana shunday katta san’atkorlik bilan yozilgan poetik asardir. 2.3Jaloliddin manguberdining mo‘g‘ullarga qarshi kurashi G‘aznada Jaloliddinni katta tantana bilan kutib olishadi. Bu yerda Jaloliddinning xizmatiga Sayfiddin O‘g‘roq al-Xalajiy, Balx hokimi A`zam Malik, afg‘onlar sardori Muzaffar Malik, qarluqlar rahbari al-Hasan qarluq o‘z qo‘shini bilan qo‘shiladi. Natijada Jaloliddinning qo‘shinlari soni 90-130 ming kishiga yetadi. Bu qo‘shin bilan Jaloliddin Valiyon qo‘rg‘onini qamal qilayotgan Tekechuk va Molgor boshchiligidagi mo‘g‘ul qo‘shinlarini yengadi. Bu jangda mo‘g‘ullarning 100dan oshiq kishisi halok bo‘ladi. Endi Chhingizxon Jaloliddinga qarshi Shiki Xutuxu boshchiligida qo‘shin yuboradi. 1221-yilning kuzida shimoliy Afg‘onistonning Lagar daryosi bo‘yidagi Parvon dashtida Shiki Xutuxu qo‘shiniga qarshi jang bo‘ladi. Birlashgan qo‘shinga Jaloliddinning o‘zi rahbarlik qilib, o‘ng qanotga Amin Malik, chap qanotga Sayfiddin O‘g‘roq boshchilik qilishadi. Jaloliddin o‘zi Shiki Xutuxu qo‘shini o‘rtasiga bostirib kirib, uning xarbiy 28 миниатюрадан фойдаланиш ( Бобурнома мисолида ). Academic Research in Educational Sciences. 2 (7). 760-764. 12. Sulaymonov Askarali. Khaydarov Sulaymon Amirkulovich (2021). Increasing the effectiveness of teaching history through miniature art works. Turkish Journal of Computer and Mathematics Education. 1 (12). 2043- 2049. 1. https://arboblar.uz/uz/people/dzhalaliddin-manguberdy 2. http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/106 36 hokimiyat tepasiga kelgan Qutbiddin Muhammad (1097-1127) mavjud vaziyatdan ustalik bilan foydalanib, hatto saljuqiylarning eng buyuk mavqeini xalqaro miqyosda va shuningdek, ichki tomonidan ham mustahkamlashga xizmat kildi. Saljuqiy hukmdorlarining ishonchiga sazovor bo’lgan Qutbiddin Muhammad Xorazmshoh amalda mustaqil Xorazm davlatiga asos soldi. Uning saljuqiylarga qaramligi nomigagina, ya’ni har yili muayyan o’lpon to’lab turish tar9zida bo’lgan.Mazkur hukmdor to’g’risida «Tarixiy yodgorliklarda Xorazmshohning unvoni «Podsho qutb ad-Dunyo va ad-Din Abu al-Fath Mu’an Amir al-mo’’minm» («Dunyo va din qutbi, g’alabalar otasi, mo’minlar amiri - xalifaning yordamchisi») so’zlari ham Xorazmshohning obro’i baland ekanidan shohidlik beradi», - deb yozgan Ziyo Bunyodov.«Qutbiddin Marvda ta’lim olib, yaxshi ma’rifat olgan, adab va din ilmlarini o’rgangan edi... U har tomonlama iste’dodli odam edi, olimlar va din arboblari uni yaxshi ko’rishar, u ham ularni izzat-hurmat qilardi... Fuqarolariga adolatli, ular ham uni yaxshi ko’rib, uning nomini aziz tutar edilar».Qutbiddin Muhammad boshlagan xayrli ishlarni, uning o’g’li Al-Malik Abu Muzaffar Alouddin Jaloliddin Otsiz davom ettirdi. Xorazmshoh Otsiz (1127-1156 y.y) hukmronlik davrini, asosan, ikki bosqichga bo’lish mumkin:1127—1138—yillar1138—1156 yillarAgar Xorazmshoh Otsiz hukmronligining birinchi davrida (1127-1138 y.y) Sulton Sanjarga sadoqat bilan xizmat qilgan bo’lsa, hukmronligining ikkinchi davrida (1138¬1156 y.y) mustaqil Xorazm davlatiga asos soldi. Xorazmshoh Otsiz har bir qulay vaziyatdan foydalanib, birinchi marta xorazmshohlar davlatining hududlarini kengaytirish siyosatini boshlab berdi. Xorazmshoh, Sulton Sanjar farmonini buzib, saljuqiylarga tobelikda bo’lgan ko’pgina yerlarni bosib oldi.Sulton Sanjar ham Xorazmshoh Otsizning qudratini tan olishga majbur bo’ldi. Natijada siyosat maydonida kuchli davlat - Xorazmshohlar davlati paydo bo’ldi va mustahkamlandi. Strategik siyosiy 8 bir oz qiyin kechgani uchun Manguberdiga aylangan bo‘lsa kerak. Bunda Sulton Jaloliddinning o‘limidan keyin xam uning o‘lmaganligi, darvesh sifatida yurt kezib yurib, xalq ozodligi uchun kurashlarga bosh bo‘layotganligi haqidagi gaplarning uning manguligiga ishoraning ta siriʼ bo‘lishi mumkin. Boshqacha aytganda, Jaloliddinga xalq orasida berilgan laqab Juvayniy orqali d Ossonga yetib borgan va u uni “Manguberdi” holida ʻ talqin qilgan. Jaloliddin otasidan so’ng Xorazmshohlar davlati sultoni bo’ldi. Avvalida G’azna va Parvon cho’lida mo’g’ullar qo’shinini yenggan Sulton Chingizxon bilan bo’lgan Hind daryosi bo’yidagi muhorabada mag’lub bo’ldi. Sulton to’rt ming askari bilan Hind daryosining o’ng sohiliga o’tib olgan bo’lsada uni Hind yerida ham yaxshiliklar ila kutib olishmadi. Shunga qaramay Sulton Qubacha qo’shinlarini mag’lub etib Hindning bir necha shaharlarini egallab oldi. So’ng esa Sarkardalari taklifi bilan Iroq hududiga qaytib keldi va birin ketin Kirmon, G’arbiy Eron, Iroq, Ozarbayjon, Gurjiston hududlarni egallab oldi va bu hududlarda Xorazmshohlar davlatni oz muddatga bo’lsada qayta tikladi. “Jaloliddin 1225-yilda Marog’a shahrini egalladi va uni o’z davlatining poytaxtiga aylantirdi. Bir qator g’alabalar sabab Sulton Islom mamlakatlari orasida katta shuhrat va obro’ topdi. Endi qo’shni musulmon davlatlari bo’lgan Saljuqiylar, Abbosiylar, Ayyubiylar davlatlari Sulton bilan murosa qilishi, u bilan kelishuv yo’lida yurishi kerak bo’lib qoldi” 2 . Shu asnoda Jaloloiddin eng yaqin qo’shni davlat Saljuqiylar bilan diplomatik aloqlarni yo’lga qo’yishga harakat qildi va shu maqsadda Xorazmning ulug’ olimi kalom ilmida shuhrat topgan Mujiriddinni Saljuqiylar sultoni Alouddin Kayqubod huzuriga juda muhim bo’lgan do’stlik va hamjihatlik yo’lini ochish uchun ma’mur qilib yubordi. Mujiriddin Kayqubodga Sultonning nomasini va sovg’a salomlarini 18 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Omonov, A. O. O., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o'rganishda frigiya podsholigining o'rni va ahamiyati. Scientific progress , 1 (5). 2. Turg’Unboyeva, M., & Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’qitishda “o’ttiz yillik urush” ning ahamiyati. Scientific progress , 1 (5). 3. Ashirova, N. X. Q., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o’rganishda qadimgi hindiston madaniyatining o’rni va ahamiyati. Scientific progress , 1 (5). 4. Yoriqulov, A. S. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o’qitishda hind sivilizatsiyasi o’rni. Scientific progress , 1 (5). 5. Rahimberdiyev, A. E. O. G. L., & Haydarov, S. A. (2021). Tarix fanini o’rganishda frigiya podsholigining o’rni va ahamiyati. Scientific progress , 1 (5). 6. Nomozov, M. M. O., & Haydarov, S. A. (2021). Ozbekiston respublikasida ta’lim sohasidagi islohotlar. Scientific progress , 1 (5). 7. Fayziyeva, Y. I. Q., & Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’qitishda suriya va finikiya podsholigi o’rganilishi. Scientific progress , 1 (5). 8. Haydarov, S. A. (2021). tarix fanini o’rganishda franklar davlati o’rni va ahamyati. Scientific progress , 1 (5). 9. Амирқулович , Ҳ . С . (2021). Ўзбекистон тарихи фанини ўқитишда тасвирий санъат асарларидан фойдаланишнинг ўзига хослиги . Scientific progress , 1 (3). 10. Амирқулович, Ҳ. У. (2021). тарих дарсларини самарадорлигини оширишда миниатюралардан фойдаланишнинг йўллари. Scientific progress, 1(3). 11. Ҳайдаров С . (2021). Ўбекистон тарихини ўқитишда миллий 35 yar а tilg а n b о shq а o‘nl а b а s а rl а r, m а q о l а l а r h а m o‘zb е k tilig а t а rjim а qilinm а g а n. 2 Anushteginlar sulolasi vakillari, sobitqadamlik bilan, uzoqni o’ylab qilingan diplomatik ustomonlik, mavjud siyosiy shart-sharoitdan kelib chiqqan holda amalga oshirilgan oqilona faoliyat olib borganlari natijasida ulkan imperiyani yarata olganlar.Bunda ular, Saljuqiylar sulolasining zaif tomonlaridan ustalik bilan foydalandilar, Qoraxitoylar, Qoraxoniylar, G’uriylar, Abbosiy xalifalar bilan goh nozik diplomatik usul, goh kuch ishlatish oqibatida buyuk saltanatga asos soldilar.Sulola asoschisi Anushtegin, o’g’uzlarning bekduli urug’idan bo’lib, saljuqiy hukmdor Sulton Malikshoh (1072-1092 y.y) saroyida tashtdorlik lavozimidan 1077 yili Xorazm shihnasi (boshqaruvchisi) lavozimiga tayinlanadi. Anushtegin (1077¬1097 y.y) o’z faoliyati davomida Saljuqiylarning ishonchiga sazovar bo’ldi. Bu ishonch tufayli, uning avlodlari Xorazmda hukmronlik qilishni qonuniy meros sifatida qabul qilib oldilar. Anushteginlar ma’lum bir davrgacha vaziyat taqozosi bilan saljuqiylarga xizmatda sadoqat ko’rsatdilar. CHunki XI asr boshlaridan XII asr o’rtalariga qadar butun SHarqda, musulmon dunyosida saljuqiylardan qudratli bironta sulola va davlat bo’lgan emas. Hatto xalifalik poytaxti Bag’dod ham, ular tasarrufida bo’lib, xalifa dunyoviy hokimiyatdan chetlashtirildi, amalda esa faqat diniy hokimiyatnigina ifodalardi xolos. Saljuqiylar G’arbda O’rta yer dengizi va Yevropagacha cho’zilgan hududlarni egallab shon-shavkatda buyuklik darajasiga ko’tarilgan edilar. Xorazmshohlar-Anushteginlar sulolasi asoschilarining tarixiy xizmati shunda ediki, ular rasman saljuqiylarga qaram bo’lgan holda, amalda bo’lajak mustaqil Xorazm davlatining poydevorini yaratishga muvaffaq bo’ldilar.Sulola asoschisi Anushtegindan keyin 2 Ҳайдаров С . (2021). Ўбекистон тарихини ўқитишда миллий миниатюрадан фойдаланиш ( Бобурнома мисолида ). Academic Research in Educational Sciences. 2 (7). 760-764. 7 uchun 1223-yil oxirarida yana g‘arb tomonga yo‘l oladi. O‘rniga noib etib Jahon polvon O‘zbekni qoldiradi. Jaloliddin Eron va Ozarbayjonning ayrim hududlarini egallaydi. Keyin mo‘g‘ullarga qarshi kurash olib borish maqsadida ukasi G‘iyosiddin Pirshoh, Bag‘dod xalifalari az-Zohir, so‘ngra al-Muntasir, Gurjiston malikasi Rusudana va boshqalarga murojaat qiladi. Lekin mo‘g‘ullar qasosi hamda Jaloliddin hokimiyati kuchayishidan cho‘chigan ko‘pchilik musulmon hukmdorlari u bilan ittifoqqa rozi bo‘lmaydilar. Natijada Jaloliddin Gurjistonni ketma-ket ikki marta bosib oladi. Ozarbayjon, Shirvon, Gurjiston Jaloliddinning o‘limiga qadar uning qo‘lida qoladi. 1227-yil kuzida mo‘g‘ullarning Eronga kirib kelish niyatlari borligini bilgan Jaloliddin ularga qarshi jangga tayyorgarlik ko‘radi. Mo‘g‘ullarning o‘sha yili yuborilgan 2000 kishilik avangardi tor-mor etilib, ulardan 400 tasi Isfahonda namoyishkorona jazolanadi. 1227-yil 5-sentabrda Eronni zabt etish uchun kelgan Taynal no‘yon qo‘shini bilan Isfahon yaqinida xal qiluvchi jang bo‘lib o‘tadi. Jang payti G‘iyosiddin Pirshoh xoinlik qilib, Luristonga chekinsada, Jaloliddin baribir bu jangda g‘olib bo‘ladi va Taynal no‘yon : “Haqiqatan ham o‘z davrining bahodiri va tengqurlarining dohiysidir!”,- deb uning jasoratiga qoyil qoladi. Xatto mo‘g‘ul xoni Tuli sulh taklif qilganda ham Jaloliddin buni rad etadi. 1229-yil Jaloliddin ukasi G‘iyosiddinni afv etadi. Biroq tez orada ukasi yana fitnachilarga aldanadi va bu safar uning o‘zi qurbon bo‘ladi. Natijada Jaloliddin fitnachilarni jazolab, Kirmonda tinchlik o‘rnatadi. Xorazmshoh Jaloliddin Kirmon, Fors, Fors Iroqi, Ozarbayjon, Gurjiston va unga tutash yerlarda katta davlat barpo etishga muvaffaq bo‘ladi. Bu orada ayrim musulmon amirlari mo‘g‘ullar bilan birlashib, Jaloliddinga qarshi ittifoq tuzishdi. Jaloliddin va ittifoqchilar qo‘shini 31 Аn Nаsаviyning “Siyrat us- Sulton Jaloliddin Manguberdi ” asari tarixiy manba sifatida. Mundarija: Kirish: .............................................................................................................................................. 2 I.Bob.Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi" asari . . 4 1.1.Shihobiddin Muhammad an-Nasaviyning "Siyrat as-sulton Jaloliddin Manguberdi" asari haqida ............................................................................................................................................... 4 1.2.Jaloliddin Manguberdi jasorati ................................................................................................ 11 II.Bob.Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlati ...................................................... 17 2.1.Jaloliddin manguberdi davrida Xorazmshohlar davlatining Saljuqiylar davlati bilan elchilik aloqalari ......................................................................................................................................... 17 2.2.Maqsud Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi” dramasida vatanga muhabbat tuyg’ularining ifodalanishi ............................................................................................................. 22 2.3Jaloliddin manguberdining mo‘g‘ullarga qarshi kurashi .......................................................... 28 Xulosa: ........................................................................................................................................... 34 Foydalanilgan adabiyotlar .............................................................................................................. 35 1 Jaloliddin endigina Chingizxon bilan hal qiluvchi jangga tayyorgarlik k о ‘rayotgan vaqt uni q о ‘llab-quvvatlovchi sarkardalar orasida nizo kelib chiqib, qipchoq, qarluq va afg‘onlar Jaloliddinni tark etishadi. Parvonadagi m о ‘g‘ularning mag‘lubiyatidan s о ‘ng boshqa kuchlar boshida Chingizxonning о ‘zi Jaloliddinga qarshi yurish qiladi. Uni Sind daryosi qirg‘og‘ida 1221 yilning 9 dekabr kuni ushlaydi. Xorazmshoh q о ‘shinini yarim oy shaklida tizib, daryoni ikki tarafdan t о ‘sib q о ‘yadi. M о ‘g‘ullar t о ‘siqqa yopishadi va tez orada halok b о ‘lishadi. Markaziy qismi t о ‘siqlarni yengib о ‘tishga harakat qiladi, ammo k о ‘plab askarlar nobud b о ‘ladi. Jaloliddin о ‘zining haromini butunlay suvga ch о ‘ktirishni buyuradi, s о ‘ngra, asir tushmaslik uchun tulpori bilan о ‘zini Sind daryosining katta qoyasiga tashlaydi. 6 ming chavandozlik xorazmshoh Sind daryosining boshqa qirg‘og‘idan о ‘tib, hatto, m о ‘g‘ullarni quroli bilan q о ‘rqitishga ham ulguradi. Jangda Jaloliddinning oilasi asir olinadi va о ‘ldiralid, о ‘zi esa Sindga ketadi. Afsonaga k о ‘ra, Chingizxon yosh sultonning jasoratiga tan berib, о ‘zining k о ‘plab о ‘g‘illariga: “Ota о ‘g‘il mana shunday b о ‘lishi lozim”, degan ekan. Chingizxonni ta’qib etish uchun Balo noyon va Burbon ismli tuman begilar boshchiligidagi lashkarni yuboradi. Biroq, Multan shahrigacha yetib borgach, m о ‘g‘ullar sulton izini y о ‘qotishadi. 5 Jud tog‘ida joylashgan Shatra ma’muriyatining mahalliy sind ranasi о ‘z hududida Jaloliddinni qolgan askarlari bilan paydo b о ‘lganini bilib, 5 ming kishilik piyoda askarini va ming kishilik chavandoz askarni t о ‘plab, unga qarshi yurish qiladi. Kutilmaganda Jaloliddinning о ‘zi unga qarshi hujum uyushtiradi. U о ‘zi shaxsan ranaga о ‘q uzib о ‘ldiradi, lashkarlari esa qisqa jangdan s о ‘ng tarqalib ketadi. 1224 yilning boshigacha Jaloliddin Hindistonda yashaydi, Eron va Mesopotamiyaga yurishga kirishadi. T о ‘rt yil davomida Jaloliddin Hindistonda m о ‘g‘ullar bilan jang olib boradi. 5 http://xorazmiy.uz/oz/pages/view/106 14 Kirish: Mavzuning dolzarbligi: XIII asr boshlarida Xorazmshohlar davlati va Chingizxon davlatining chegaralari bir-biriga tutashib ketishi natijasida bu davlatlar o‘rtasidagi yaxshi aloqalar asta-sekin salbiy tomonga yura boshladi. Aloqalarning tobora yomonlashuvi ikki davlat o‘rtasidagi to‘qnashuvni muqarrar qilib qo‘ydi. Natijada Chingizxon bosqini arafasida Xorazmshohlar davlati yakdil mudofaa taktikasini ishlab chiqa olmaydi. Mo‘g‘ullar bosqini tobora kuchayayotgan bir davrda siyosiy kurash maydoniga Alouddin Muhammadning o‘g‘li- Jaloliddin Manguberdi kirib keldi. Chingizxon Xorazmshohlar saltanatini qo‘lga kiritish uchun ko‘plab xiylalarni ishga solmoqda edi. Ana shunday xiylalardan biri- O‘tror hokimi Inolchiqning Chingizxon yuborgan karvonni qirib tashlashi bo‘ladi. Bu aslida Chingizxonning xiylasi bo‘lib, u shu bahonada Xorazmshohlar ustiga yurishni boshlab yuboradi. Urush oldidan Alouddin Muhammad harbiy kengash chaqiradi va unda bir qator takliflar o‘rtaga tashlanadi: barcha harbiy kuchni (600 ming kishi atrofida) bir yerga to‘plab, harbiy yurishda toliqib turgan dushmanga Sirdaryo bo‘yida hujum qilish; G‘aznaga va xatto Hindiston tomon chekinib o‘sha yerda jang olib borish (Jaloliddin rejasi) [1, B. 3]. Lekin Alouddin Muhammad bunga rozi bo‘lmaydi va natijada Buxoro, Samarqand, Urganch, Termiz kabi yirik hududlar qo‘ldan ketadi. Undan keyin1220-yil Buxoro, Samarqand, 1221-yili Urganch, Termiz qo‘ldan ketadi. Bu orada Alouddin Muhammad plevrit kasalligidan vafot etadi[2, B. 534]. Jaloliddin taxt vorisi bo‘lishiga qaramay, buvasi Turkon Xotun Qutbiddin O‘zloqshohni valiahd etib tayinlaydi. Shundan so‘ng, Jaloliddin va mo‘g‘ullar o‘rtasida haqiqiy kurash boshlanadi. Jaloliddin Niso yaqinida o‘zining 300ta askari bilan mo‘g‘ullarning 700 kishilik otryadini mag‘lubiyatga uchratadi. Bu g‘alaba mo‘g‘ullarning 2 olishga buyruq beradi. Lekin Jaloliddin shaxsiy bahodirligi tufayli mo‘g‘ullar qurshovini yorib chiqib, Sind daryosi bo‘yiga yetib keladi. Daryo bo‘yida uni onasi Oychechak va haramidagi boshqa ayollar kutib turishar edi. Mo‘g‘ullar qo‘liga tushishni istamagan ayollarining iltimosiga ko‘ra ularni suvga cho‘ktirish haqida buyruq berishga majbur bo‘ladi. Shundan so‘ng, Jaloliddin oti bilan sakrab, Hindiston tomonga o‘tib oladi. Jaloliddinning ushbu jasoratini Mirzo Ulug‘bek quyidagicha tasvirlaydi: “Sulton Jaloliddin bin Sulton Muhammad Xorazmshoh o‘zini suv-u olov o‘rtasida ko‘rdi, chunonchi bir tarafida keskir qilichlar olov sochardi, boshqa tarafida esa qonxo‘r daryo turardi. Hech bir tomondan chiqib ketishning iloji yo‘q edi. Noiloj jangga kirishdi. Bahodirlik otini kurash maydoniga solib, totor kofirlardan ko‘pini halokat tuprog‘iga qordi va hech bir kulfatsiz jang qildiki, agar Rustami doston tirik bo‘lganda, unga bo‘lgan muhabbat yopig‘ini o‘z yelkasiga solgan bo‘lardi. Agar kumushtan Isfandiyor bu jangni mushohada qilganda, uning xizmatida qullik lavozimini jonu dili bilan qabul qilgan bo‘lardi”[5, B. 318]. Jaloliddinning jasoratiga qoyil qolgan Chingizxon o‘g‘illariga qarata: “Otaning faqat shunday o‘g‘li bo‘lishi lozim. U olovli jang maydonidan o‘zini qutqarib, halokatli girdobdan najot qirg‘og‘iga chiqdimi, undan xali ulug‘ ishlar va qiyomatli isyonlar keladi!”- deydi va orqasidan ta’qib etishni taqiqlaydi. Jaloliddin Hindistonda o‘ziga nisbatan qarshiliklarni yenggach, bu yerda ham mo‘g‘ullarga qarshi tarafdor guruh shakllantirishga erishadi. Jaloliddin hokimiyatini Dehli sultoni Shamsiddin Eltutmish hamda Sind, Uchcha, Mo‘lton, Lohur, Peshovar hokimi Nosiriddin Qubacha tan oladilar. Eron va Xurosondan bir qator amirlar ham Jaloliddinga kelib qo‘shiladilar. Hindistondagi mahalliy hokimlarning Jaloliddinni siqib chiqarishga intilishi sababli, Jaloliddin mo‘g‘ullarga qarshi kurashni davom ettirish 30 Xulosa: Jaloliddin Manguberdi o‘zbek davlatchiligi tarixidagi juda katta shaxslardan biri sifatida tarixda o‘chmas iz qoldirdi. Uning buyuklik darajasi, ko‘rsatgan jasoratlari, aqliy jihatdan yetukligi, harbiy barkamolligini bugungi maqola orqali ko‘rdik. Uning eng katta buyukligi shunda bo‘ldiki, qayerga hujum qilmasin, o‘sha yerni jahannamga aylantirayotgan, toptayotgan Chingizxon boshchiligidagi mo‘g‘ullar aynan Jaloliddinga kelganda ensasi qotadigan darajada boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Qiziq tomoni shundaki, bu voqea- hodisalar mo‘g‘ullar eng cho‘qqiga chiqqan, raqib tanlamay g‘alaba qozonayotgan davrga to‘g‘ri kelib, Jaloliddin aynan shu davrda sodir bo‘lgan 14 jangning naq 13tasida zafar quchdi. So‘nggi mag‘lubiyati ham uning kuchsizligi emas, balki yaqinlarining xiyonati hamda dushmanlarning ittifoqi natijasi bo‘ldi. Ha, Jaloliddindek buyuk siymoga eng ko‘p zarar bergan omil xiyonatdir. Xattoki uning o‘limi ham uning shaxsiyatiga munosib bo‘lmadi. Oddiy kurd kishisining qo‘lida o‘lim topdi. Lekin bunda ham ramziy ma’no bor, ya’ni mo‘g‘ullar har qancha hharakat qilmasin baribir ularga Jaloliddinni o‘ldirish nasib etmadi. Bugun biz yoshlar Jaloliddin Manguberdi siymosidan mardlik, jasurlik, vatanparvarlik, bahodirlik, harbiy mahorat, chidamlilik, intiluvchanlik hamda yengilmaslik kabi hislatlarni o‘rganishimiz hamda ularga amal qilishimiz zamon talabidir. Shundagina bizning oramizdan ham davlatimizni yuksaltira oladigan Jaloliddinlar chiqadi! 34

Аn Nаsаviyning “Siyrat us- Sulton Jaloliddin Manguberdi”  asari tarixiy manba sifatida.

Купить