Analog va raqamli mikrosxemalar to'g'rilangani - Kimyo - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	665.1KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Kimyo

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

80 Sotish

Analog va raqamli mikrosxemalar to'g'rilangani

Sotib olish

MUNDARIJA
KIRISH……………………………………………………………….…...2
I BOB. Analog mikrosxemalar……………………………………..........4
1.1 Integral mikrosxemalar…………………………………………….......4
1.2 Operatsion kuchaytirgichlar……………………………………….…14
1.3 Asosiy mikrosxemalar xaqida …………………………………….....21
II BOB. Raqamli mikrosxemalar……………………………………....24
2.1 Raqamli signallar va mantiqiy sxemalar………………………….......26
2.2 Elektron kalitlar ………………………………………………..…….30
2.3 Analog signallarni raqamli signallarga va aksincha o’zgartirishlar…..35
XULOSA…………………………………………………………………38
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………..39

KIRISH
“ Agar tarixga nazar tashlaydigan bo‘lsak, dunyodagi deyarli barcha
kashfiyot va texnologiyalarni yaratishda fizika fani fundamental asos
bo‘lganini ko‘ramiz. Haqiqatan ham, fizika qonuniyatlarini chuqur
egallamasdan turib, mashinasozlik, elektrotexnika, suv va energiyani
tejaydigan texnologiyalar kabi bugun zamon talab qilayotgan sohalarda
natijaga erishib bo‘lmaydi .”
Sh. Mirziyoyev
O`zbekistonning buyuk davlatga aylanishida ta`lim-tarbiya ishlarini oqilona
yo`lga qo`yish, fuqarolarni zamonaviy ilm-fan, madaniyat, texnika va texnologiya
yutuqlari bilan muntazam ravishda tanishtirib borish benihoya katta ahamiyatga
ega. Chunki taraqqiyot taqdirini ma`naviy jihatdan yetuk, texnikaviy bilimlar va
murakkab texnologiyani egallagan, irodasi baquvvat, iymoni butun, zamonaviy
fikrlaydigan, yuksak salohiyatli odamlar hal etadi. Kelajak taqdirimizga hal
qiluvchi ta`sir ko`rsatadigan asosiy omil fan-texnika, madaniyat, ma`rifat, ta`lim-
tarbiya, ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar borasidagiyangiliklar va yutuqlarni, jahon
mamlakatlari tajribalarini keng qo`lashda o`rganish, rivojlantirish va hayotga joriy
tishdan iborat hisoblanadi.
Radiotexnika – bu insonning elektromagnit to’lqinlarni yaratish va undan
foydalanish sohasida olib borayotgan izlanishlari va yutuqlari natijasi bo’libgina
qolmay, rivojlanib xalq xo’jaligining ko’pgina sohalarida keng qo’llanilib
kelmoqda. Bunga misol tariqasida radioaloqa, televidenie, radionavigatsiya,
radiolokatsiya, radiotelemetriya, meditsina, kosmik va uyali aloqa,
radioastronomiya, radioboshqarish va boshqa sohalarning yanada kengayib va
takomillashib, ularning hayotimizda tobora muhim ahamiyat kasb etayotganligi
alohida ta’kidlamoq lozim.
Kurs ishining dolzarbligi : Hozirgi davrda butun dunyo bo’ylab
radioelektron qurilmalarga talab va ehtiyoj ko’payib bormoqda, shu bilan
birgalikda bu soha mutaxasisslari ham ko’paymoqda. Analog va Raqamli
mikrosxemalar tizimlaridan hozirda turli hil elektron qurilmalarda, mobil
2

aloqalarda foydalanyapmiz. Bu analog va raqamli mikrosxemalar elektron
qurilmalarni asosiy elementi hisoblanadi , shuning uchun bu kurs ishi dolzarbdir.
Kurs ishining maqsadi : Fizika fanining Radioelektronika sohasiga tegishli
bo’lgan “Analog va raqamli mikrosxemalar” mavzusini va ishlash prinsipini
yoritib berishdan iborat.
Kurs ishining vazifalari:
-Ilg’or texnologiyalardan foydalanish;
-radiolektronika asoslari bo’limiga oid bilim va ko’nikmalarni samaradorligini
oshirish;
-muammolarni o’rganish va ularga ilmiy yechim topish;
-o’rgangan bilimlarimizni kundalik hayotimizga taqbiq qilish;
- raqamli signallar va mantiqiy sxemalarni o’rganish;
- analog signallarni raqamli signallarga va aksincha o’zgartirishlarni o’rganish;
- adabiyotlar bilan ishlash asosida radioelektronika fanini yanada yaxshiroq
o’rganish.
Kurs ishining predmeti: Analog va raqamli mikrosxemalar haqida
ma’lumotga ega bo’lish va ishlash prinsipini o’rganish.
Kurs ishining obyekti: Kurs ishida integral mikrosxemalar, operatsion
kuchaytirgichlar, raqamli signallar va mantiqiy sxemalar obyekt qilib olindi.
Kurs ishi hajmi va tuzilishi: Ushbu kurs ishida kirish 2ta bob, 6ta
bo’lim,12ta rasm, 1ta jadval,40ta sahifa,8375ta so’zdan iborat.
3

I BOB.
ANALOG MIKROSXEMALAR
1.1. Integral mikrosxemalar
Axborotni uzatadigan signallarning ikki turi mavjud - analog va raqamli
signallar. Analog va raqamli signallarning farqi shundaki, analog doimiy elektr
signalidir, raqamli esa uzluksiz elektr signalidir.Analog signallar vaqt o’tishi bilan
o’zgarib turadi va o’zgaruvchanliklar elektr bo’lmagan signal signallariga mos
keladi. Analog signallar bilan taqqoslaganda raqamli signallar individual
qadamlarda o’zgaradi va puls yoki raqamlardan iborat. Analog signallar elektr
tokining o’zgarishiga olib keladigan haqiqiy miqdor va ovoz kuchayishi modelidir.
Raqamli signallar diskret darajaga ega va pulsning belgilangan qiymati keyingi
raqam o’zgarguncha doimiy bo’lib qoladi. Ikkala amplituda darajalar mavjud, ular
tugun deb ataladi, ular 1 yoki 0 ga asoslangan, haqiqiy yoki noto’g’ri, yuqori yoki
past.
Integral mikrosxema (IC) yoki monolitik integral mikrosxema chip yoki
a mikrochip ) to’plamidir elektron sxemalar ning bitta yassi qismida (yoki "chip"
da) yarim o’tkazgich normal bo’lgan material kremniy ning integratsiyasi katta
raqamlar kichik MOS tranzistorlari kichik mikrosxemaga aylantirilgan diskretlarga
qaraganda kichikroq, tezroq va arzonroq buyurtmalar sxemalarini keltirib
chiqaradigan elektron komponentlar . IC ommaviy ishlab chiqarish qobiliyat,
ishonchlilik va qurilish bloklari yondashuvi integral mikrosxemalar dizayni diskret
yordamida loyihalash o’rniga standartlashtirilgan IC larning tezkor qabul
qilinishini ta’minladi tranzistorlar . IClar endi deyarli barcha elektron uskunalarda
qo’llaniladi va dunyoni tubdan o’zgartirib yubordi.
Elektronika , Kompyuterlar , mobil telefonlar va boshqa raqamli maishiy
texnika hozirgi kunda zamonaviy jamiyatlar tuzilishining ajralmas qismlari bo’lib,
ular IClarning kichikligi va arzonligi tufayli amalga oshirildi.
Integral mikrosxemalar texnologik yutuqlar bilan amaliylashtirildi metall-
oksid-kremniy (MOS) yarimo’tkazgich moslamasini ishlab chiqarish . 1960-
yillarda paydo bo’lganidan beri mikrosxemalar hajmi, tezligi va hajmi bir xil
4

o’lchamdagi chiplarga tobora ko’proq MOS tranzistorlarini sig’diradigan texnik
yutuqlar tufayli juda o’sib bordi - zamonaviy chip ko’plab milliardlab MOS
tranzistorlariga ega bo’lishi mumkin. Taxminan quyidagi yutuqlar Mur qonuni ,
bugungi kunda kompyuter chiplari 1970-yillarning boshlaridagi kompyuter
chiplari hajmidan millionlab marta va tezligidan minglab baravar ko’p bo’lishini
ta’minlash.IClar ikkita asosiy afzalliklarga ega diskret davrlar : xarajat va ishlash.
Narxlari past, chunki mikrosxemalar barcha komponentlari bilan birlik sifatida
chop etiladi fotolitografiya bir vaqtning o’zida bitta tranzistor qurishdan ko’ra.
Bundan tashqari, qadoqlangan IClar diskret davrlarga qaraganda ancha kam
materialdan foydalanadi. Ishlash darajasi yuqori, chunki IC tarkibiy qismlari tez
o’zgaradi va kichik o’lchamlari va yaqinligi sababli nisbatan kam quvvat sarflaydi.
IClarning asosiy kamchiliklari ularni loyihalash uchun yuqori xarajatdir
va uydirma talab qilinadi fotomasklar . Ushbu yuqori boshlang’ich narx IClar faqat
qachon tijorat maqsadlarida foydalanish mumkinligini anglatadi yuqori ishlab
chiqarish hajmi kutilmoqda.
Integral sxema (IS, integral mikrosxema) — juda ixcham (mikrominiatyur)
elektron qurilma. Elementlari (diodlar, tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar va
b.) konstruktiv, texnologik va elektr jihatdan o zaro uzviy bog langanʻ ʻ
(birlashtirilgan) va o ta zich joylashtirilgan bo ladi. Uzluksiz yoki diskret (uzlukli)
ʻ ʻ
elektr va optik signallar tarzidagi axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash uchun
mo ljallanadi. I. s. quyidagi xillarga bo linadi: elementlarni birlashtirish
ʻ ʻ
(integratsiya) usuli bo yicha — yaxlit (monolit) va gibrid (tarkibiy) (osma diskret
ʻ
elektron asboblarlan foydalanilgan) sxemalar; ishlov beriladigan signallarning xili
bo yicha — raqamli va analog sxemalar; IS dagi elementlar soni N (integratsiya
ʻ
darajasi) bo yicha — kichik (N<
ʻ 10 2
) o rta (N = 10 ʻ 2
— —10 3
), katta {N= W— 10 4
)
va juda katta (N> 104) sxemalarga bo linadi. I. s. elektron hisoblash mashinalari,
ʻ
nazorat-o lchash apparatlari, aloqa texnikasi va boshqa sohalarda qo llaniladi
ʻ ʻ
Integral mikrosxemalar elektr asboblarning sifat darajasida gi yangi turi
bo’lib elektron qurilmalarning asosiy negiz elementi hisoblanadilar.
5

Integral mikrosxema (IMS) elektr jihatdan o’zaro bog’langan elektr
radiomateriallar (tranzistorlar, diodlar, rezistorlar, kondensatorlar va
boshqalar)majmui bo’lib, yagona texnologik teksliklda bajariladi, yani bir vatqning
o’zida yagona konstruktsiya (asos)da ma’lum axborotni qayta ishlash funktsiyasini
bajaradi.
IMSlarning asosiy xossasi shundaki, murakkab funktsiyalarni bajarish bilan
birga kuchaytirgich, trigger, hisoblagich, xotira qurilmasi va boshqa funktsiyalarni
ham bajaradi. Xuddi shu funktsiyalarni bajarish uchun diskret elementlarda n
keluvchi sxemani yi g’ ish talab qilinardi.
IMSlar uchun ikki asosiy belgi mavjud: konstruktiv va texnologik .
Konstruktiv belgisi shundaki, IMSning barcha elementlari asos ichida yoki sirtida
joylashadi, elektr jihatdan birlashtirilgan va yagona qobiqga joylashtirilgan bo’lib,
yagona hisoblanadi. IMS elementlarining hammasi yoki bir qismi va elementlararo
bo g’ lanishlar yagona texnologik t ekislik da bajariladi. Shu sababli
integralmikrosxemalar yuqori ishonchlilikka va kichik tannarxga ega.
Hozirgi kunda yasalish turi va hosil bo’ladigan tuzilmaga ko’ra IMSlarning
uchta printsipial turi mavjud: yarim o’tkazgichli, pardali va gibrid . Har bir IMS
turi konstruktsiyasi,mikrosxema tarkibiga kiradigan element va komponentlar
sonini ifodalovchi integratsiya darajasi bilan xarakterlanadi.
Element deb biror elektroradioelement (tranzistor, diod, rezistor,
kondensator va boshqalar) funksiyasini amalga oshiruvchi IMS qismiga aytiladi va
u kristall yoki asosdan ajralmagan konstruktsiyada yasaladi.
IMS komponentasi deb uning diskret element funktsiyasini bajaradigan,
lekin avvaliga mustaqil mahsulot kabi montaj qilinadigan qismiga aytiladi.
Asosiy IMS konstruktiv belgilaridan biri bo’lib asos turi hisoblanadi. Bu
belgiga ko’ra IMSlar ikki turga bo’linadi: yarim o’tkazgichli va dielektrik.
Asos sifatida yarim o’tkazgichlimateriallar orasida kremniy va g e liy arsenidi
keng qo’llaniladi. IMSning barcha elementlari yoki elementlarning bir qismi yarim
o’tkazgichli monokristall plastina ko’rinishida asos ichida joylashadi.
6

Dielektrik asosli IMSlarda elementlar uning sirtida joylashadi. Yarim
o’tkazgich asosli mikrosxemalarning asosiy afzalligi – elmentlarning juda katta
integratsiya darajasi hisoblanadi, lekin uning nominal parametrlari diapazoni juda
cheklangan bo’lib ular bir - biridan izolyatsiyalanishni talab qiladi. Dielektrik
asosli mikrosxemalarning afzalligi – elementlarning juda yaxshi izolyatsiyasi,
ularning xossalarining barqarorligi, hamda elementlar turi va elektr parametrlari
tanlovining kengligi.
Pardali va gibrid mikrosxemalar.Pardali IS – bu dielektrik asos sirtiga
surtilgan elementlari parda ko’rinishida bajarilgan mikrosxema. Pardalar past
bosimda turli materiallardan yupqa pardalar ko’rinishida cho’kmalar hosil qilish
yo’li bilan olinadi.Parda hosil qilish usuli va unga bog’liq bo’lgan qalinligiga ko’ra
yupqa pardali IS (parda qalinligi 1-2 mkmgacha) va qalin pardali IS (parda
qalinligi 10 – 20mkm gacha va katta ) larga bo’linadi .
Hozirgi kunda barqaror pardali diodlar va tranzistorlar mavjud emas, shu
sababli pardali ISlar faqat passiv elementlar (rezistorlar, kondensatorlar va x.z.)
dan tashkil topadi.
Gibrid IS (yoki GIS) – bu pardali passiv elementlar bilan diskret aktiv
elementlar kombinatsiyasidan tashkil topgan, yagona dielektrik asosda joylashgan
mikrosxema. Diskret komponentlarni osma elementlar deb atashadi. Qobiqsiz yoki
mikrominiatyur metall qobiqli mikrosxemalar gibrid IMSlar uchun aktiv
elementlar bo’lib hisoblanadilar.
Gibrid integralmikrosxemalarning asosiy afzalligi: nisbatan qisqa ishlab
chiqish vaqtida analog va raqamli mikrosxemalarning keng turlarini yaratish
imkoniyati; keng nomentkaluturaga ega bo’lgan passiv elementlar hosil qilish
imkoniyati;mDYA – asboblar, diodli va tranzistorli matritsalar va yuqori yaroqli
mikrosxemalar chiqishi.
Yarim o’tazgichli tranzistorlar.
Tranzistorning ishlatilish turiga ko’ra yarim o’tkazgichli IMSlarni bipolyar
larga ajratish qabul qilingan. Bundan tashqari, oxirgi vaqtlarda boshqariluvchi
o’tishli maydoniy tranzistorlar yasalgan IMSlardan foydalanish katta ahamiyat
7

kasb etmoqda. Bu sinfga galliy arsenidida yasalgan IMSlar, zatvori SHottki diodi
ko’rinishida bajarilgan maydoniy tranzistorlar kiradi. Hozirgi kunda bir vaqtning
o’zida ham bipolyar, ham maydoniy tranzistorlar qo’llanilgan IMSlar yaratish
tendentsiyasi belgilanmoqda.
Ikkala sinfga mansub yarim o’tkazgichli ISlar texnologiyasi yarim
o’tkazgich kristallini galma – gal donor va aktseptor kiritmalar bilan to’g’irlash
(kiritish)ga asoslangan. Natijada sirt ostida turli o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan
yupqa qatlamlar, yani n–p–n yoki p–n–p tuzilmali tranzistorlar hosil bo’ladi. Bir
tranzistorning o’lchamlari enigi bir necha mikrometrlarni tashkil etadi. Alohida
elementlarning izolyatsiyasi yoki r-n o’tish yordamida, yoki dielektrik parda
yordamida amalga oshirilishi mumkin. Tranzistorli tuzilma faqat tranzistorlarni
emas, balki boshqa elementlar (diodlar, rezistorlar, kondensatorlar) yasashda ham
qo’llaniladi.
Mikroelektronikada bipolyar tranzistorlardan tashqari ko’p emitterli va ko’p
kollektorli tranzistorlar ham qo’llaniladi.Ko’p emitterli tranzistorlar (KET)
umumiy baza qatlami bilan birlashtirilgan bir kollektor va bir necha (8-10 gacha va
ko’p) emitterdan tashkil topgan. Ular tranzistor – tranzistorli mantiq (TTM)
sxemalarni yaratishda qo’llaniladi.
Ko’p kollektorli tranzistor tuzilmasi ham, KET tuzilmasiga o’xshash bo’ladi,
lekin integral – injektsion mantiq (I 2
M) deb ataluvchi injektsion manbali mantiqiy
sxemalar yasashda qo’llaniladi.
Ikkala sinfgamansub yarim o’tkazgichli ISlar texnologiyasi yarim o’tkazgich
kristallini galma – gal donor va aktseptor kiritmalar bilan legirlash (kiritish)ga
asoslangan. Natijada sirt ostida turli o’tkazuvchanlikka ega bo’lgan yupqa
qatlamlar, yani n–p–n yoki p–n–p tuzilmali tranzistorlar hosil bo’ladi.
Diodlar. Diodlar bit t a r-n o’tishga ega. Lekin bipolyar tranzistorli IMSlarda
asosiy tuzilma sifatida tranzistor tanlangan, shuning uchun diodlar tranzistorning
diod ulanishi yordamida hosil qilinadi. Bunday ulanishlarning beshta
variantimavjud. Agar diod yasash uchun emitter baza o’tishd a gi r-n o’tish
qo’llanilsa, u holda kollektor – baza o’tishdagi r-n o’tish uziq bo’lishi kerak.
8

1.1-rasm. Diodlar
Rezistorlar. Bipolyar tranzistorli IMSlarda rezistor hosil qilish uchun
bipolyar tranzistor tuzilmasining biror sohasi: emitter, kollektor yoki baza
qo’llaniladi. Emitter sohalari asosida kichik qarshilikka ega bo’lgan rezistorlar
hosil qilinadi. Baza qatlami asosida bajarilgan rezistorlar da ancha katta qarshiliklar
olinadi.
1.2-rasm. Rezistorlar .
Kondensatorlar. Bipolyar tranzistorli IMSlarda teskari yo’nalishda siljigan
r–n o’tishlar asosida yasalgan kondensatorlar qo’llaniladi. Kondensatorlarning
shakllanishi yagona texnologik siklda tranzistor va rezistorlar tayyorlash bilan bir
vaqtning o’zida amalga oshiriladi. Demak ularni yasash uchun qo’shimcha
texnologik amallar talab qilinmaydi.
MDYA – tranzistorlar. IMSlarda asosan izolyatsiyalangan va kanali
induktsiyalangan DYA–tranzi s torlar qo’llaniladi. Tranzistor kanallari r- va n– turli
9

bo’lishi mumkin. DYA–tranzistorlar faqat tranzistorlar sifatida emas, balki
kondensatorlar va rezistorlar sifatida ham qo’llaniladi, yani barcha sxema
funktsiyalari birgina DYA – tuzilmalarda amalga oshiriladi.
1.3-rasm. Kondensatorlar
Agar dielektrik sifatida SiO
2 qo’llanilsa, u holda bu tranzistorlar OYA–
tranzistorlar deb ataladi.DYA – tuzilmalarni yaratishda elementlarni bir – biridan
izolyatsiya qilish operatsiyasi mavjud emas, chunki qo’shni tranzistorlarning istok
va stok sohalari bir–biriga yo’nalgan tomonda ulangan r-n o’tishlar bilan
izolyatsiyalangan. Shu sababli DYA–tranzstorlar bir–biriga juda yaqin joylashishi
mumkin, demak kat t a zichlikni taminlaydi.
Bipolyar IMSlar planar yoki planar – epitaksial texnologiyada yasaladi.
Planar texnologiyada n-r–n tranzistor tuzilmasini yasashda r –turdagi yarim
o’tkazgichli plastinaning alohida sohalariga teshiklari mavjud bo’lgan maxsus
maskalar orqali mahalliy legirlash amalga oshiriladi.maska rolini plastina sirtini
egallovchi kremniy ikki oksidi SiO
2 o’ynaydi. Bu pardadamaxsus usullar
(fotolitografiya) yordamida darcha deb ataluvchi teshiklar shakllanadi. Kiritmalar
yoki diffuziya (yuqori temperaturada ularning kontsentratsiya gradienti tasirida
kiritma atomlarini yarim o’tkazgichli asosga kiritish), yoki ionli legirlash
yordamida amalga oshiriladi. Ionli legirlashda maxsus manbalardan olingan
kiritma ionlari tezlashadi va elektrmaydonda fokuslanadilar, asosga tushadilar va
yarim o’ tkazgichning sirt qatlamiga singadilar.
10

Planar texnologiyada yasalgan yarim o’tkazgichli bipolyar tuzilmali IMS
namunasi va uning ekvivalent elektr sxemasi keltirilgan.
Diametri 76 mmli yagona asosda bir varakayiga usulda bir vaqtning o’zida
har biri 10 tadan 2000 ta element (tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar)dan
tashkil topgan 5000mikrosxema yaratishmumkin. Diametri 120mm bo’lgan
plastinada o’nlab milliontagacha element joylashtirish mumkin.Zamonaviy IMSlar
q otishmali planar – epitaksial texnologiyada yasaladi. Bu texnologiya planar
texnologiyadan shunisi bilan farq qiladiki, barcha elementlar r –turdagi asosda
o’stirilgan n –turdagi kremniy qatlamida hosil qilinadi. Epitaksiya deb kristall
tuzilmasi asosnikidan bo’lgan qatlam o’stirishga aytiladi.
Planar – epitaksial texnologiyada yasalgan tranzistorlar ancha tejamli,
hamda planarliga nisbatan yaxshilangan parametr va xarateristikalarga ega.
Buning uchun asosga epitaksiyadan avval n +
- qatlam kiritiladi (7.2 - rasm).
Bu holda tranzistor orqali tok kollektordagi yuqoriomli rezitordan emas, balki
kichikomli n +
- qatlam orqali oqib o’tadi.
Mikrosxema turli elementlarini elektr jihatdan birlashtirish
uchunmetllizatsiyalash qo’llaniladi.metallizatsiyalash jarayonida oltin, kumush,
xrom yoki alyuminiydan yupqametall pardalar hosil qilinadi. Kremniyli
IMSlardametallizatsiyalash uchun alyuminiydan keng foydalaniladi.
Sxemotexnik belgilariga ko’ra mikrosxemalar ikki sinfga bo’linadi.
IMS bajarayotgan asosiy vazifa – elektr signali (tok yoki kuchlanish) ni
ko’rinishida berilayotgan axborotni qayta ishlash hisoblanadi. Elektr signallari
uzluksiz (analog) yoki diskret (raqamli) shaklda ifodalanishimumkin.
Shu sababli, analog signallarni qayta ishlaydigan mikrosxemalar – analog
integral mikrosxemalar (AIS), raqamli signallarni qayta ishlaydiganlari esa –
raqamli integral sxemalar (RIS) deb ataladi.Raqamli sxemalar asosida sodda
tranzistorli kalit (ventil) sxemalar yotadi. Kalitlar ikkita turg’un holatni egallashi
mumkin: uzilgan va ulangan. So dda kalitlar asosida ancha murakkab sxemalar
yasaladi:mantiqiy, barqaror, triggerli (ishga tushuruvchi), shifratorli, ko m poratorlar
va boshqa, asosan hisoblash texnikasida qo’llaniladigan. Ular raqamli shaklda
11

ifodalangan axborotni q abul q ilish, saqlash, qayta ishlash va uzatish fuktsiyasini
bajaradilar.
Integral mikrosxemalarning murakkablik darajasi komponent integratsiya
darajasi kattaligi bila n ifodalanadi. Bu kattalik r aqamli IMSlar uchun kristallda
joylashishi mumkin bo’lgan mantiqiy ventillar soni bilan belgilanadi.100 ta dan
kam ventilga ega bo’lgan IMSlar kichik integratsiya darajasiga ega bo’lgan
IMSlarga kiradi. O’rta darajali ISlar 10 2
, katta ISlar 10 2
 10 5
, o’ta katta ISlar
10 5
 10 7
va ultra katta ISlar10 7
darajadan ortiq ventillardan tashkil topadi. Bunday
sinflanish tizimi analog mikrosxemalar uchun ham qabul qilingan.
Integral mikrosxemalar
Elektrotexnika va ayniqsa elektronika rivojlanib borar ekan, integral
mikrosxemalarning ixtiro qilinishi zamonning inkor etib bo’lmas jiddiy talabiga
aylanib bordi. Deyarli bir vaqtning o’zida bir-biridan bexabar ikki muhandis
ixtirochi - Jek Sent-Kler Kilbi (1923-2005) va Robert Norton Noys (1927-1990)
integral mikrosxemani ixtiro qilishgan.Mutaxassislar integral mikrosxemalarni
qisqartirib IMS deb yuritishadi. IMS bu - juda kichik o’lchamga keltirilgan elektr
zanjiri bo’lib, u turli xil yarim o’tkazgichlarni qo’llash asosida tayyorlanadi.
Ba’zan IMSni oddiygina qilib mikrochip ham deyiladi. Shunday IMS-mikrochiplar
hozirgi kunda deyarli barcha turdagi elektron uskunalarda - oddiy choy
qaynatuvchi elektr choynakdan tortib, murakkab kosmik apparatlarda ham keng
qo’llanilmoqda.
IMSlarda yarim o’tkazgichlarning o’tkazuvchanlik xususiyatini elektr maydoni
orqali boshqariladi.
Monolit IMSlarning ixtiro qilinishi esa, avvallari alohida-alohida tayyorlangan
va sxemalarda ham alohida joylashtirilgan elementlar - tranzistor lar, qarshilik,
kondensator va hokazolarni, yarim o’tkazgich materialdan tayyorlangan bitta
kristall mikro chipga favqulodda juda kichik ixcham o’lchamlarda joylashtirish
imkonini berdi. Boz ustiga, sxemalarni qo’lda yig’ishdan ko’ra, IMSni avtomatik
yig’ilishi - juda tezkor va samarali jarayon bo’lib, bu o’z navbatida elektron
sxemalarning ishonchliligini orttirish bilan birga, ularning tannarxini ham
12

pasayishiga olib keldi. IMSni fotolitografiya, ya’ni, trafaret bo’yicha kerakli
geometrik shakllarni kremniyli asosga quyish orqali tayyorlanadi. IMS juda
ixcham bo’lgani tufayli, undagi tashkiliy elementlarning oraliq masofasi ham juda-
juda qisqa bo’ladi. Bu esa elektr zanjirida yig’ilgan mantiqning tezkor bajarilishini
ta’minlaydi.
Jek Kilbi o’zining IMSini 1958-yilda ixtiro qilgan. Robert Noys esa undan
yarim yil keyin o’z IMSini yasab namoyish qilgan. Yarim o’tkazgich sifatida Noys
IMSida kremniy elementi qo’llangan bo’lsa, bu maqsad uchun Kilbi
germaniy elementidan foydalangan. Zamonaviy IMSlarning ixchamligi Kilbi va
Noys chiplaridan bir necha marta kichrayib, ishlash tezligi ham ulardan chandon
ortib ketgan. Xususan, hozirda pochta markazi o’lchamidek keladigan mitti
mikrochip-IMS ichida milliardlab tranzistorlar bo’ladi.
IMSlar ixtiro qilinganidan keyin elektronika va mikroelektronika sohasi shu
darajada katta shiddat bilan rivojlanib ketdiki, uning har bir keyingi ilg’or
qadamlari fan-texnika sohasida navbatdagi inqiloblarni yasab bordi. Xususan, biz
bilgan va eng yaqin yordamchimizga aylangan kompyuterlar va boshqa istalgan
elektron qurilma va uskunalar ham aynan IMSlarning taraqqiyoti tufayli shu
darajaga yetib kelgan. Eng qizig’i esa, IMSlar qanchalik murakkablashib,
ixchamlashib borishi bilan bir qatorda, ularning ishlash tezligi, bajaradigan
vazifalari ko’lami ham tobora ortib bordi. Odatda, boshqa turdagi texnika vositalari
bunday rivojlanish jarayonida qimmatlashib boradi. Lekin, IMSlar
murakkablashish bilan birgalikda, arzonlashib ham borgan. Bu faktga e’tibor
qaratgan muhandis Gordon Mur hazil aralash shunday degan ekan: " Agar
avtomobil sanoati ham yarim o’tkazgichlar sohasi singari shiddat bilan
rivojlanganda edi, Rolls-Roys mashinalarida 1 litr benzin bilan 200 ming km
masofani bosib o’tish mumkin bo’lardi, hamda, uni ishxona oldidagi pullik
avtoturargohga qo’ygandan ko’ra, shunchaki ko’chaga tashlab ketish arzonroq
bo’lgan bo’lur edi. Nima ham derdik, Mur janoblari "Rolls-Roys" olish ishtiyoqida
orzuga yetolmay qolib ketgan bo’lsa kerakki, alam ustida shunday deb yuborgan
bo’lishi mumkin.Ixtirochilarning keyingi taqdiri haqida ham qiziqayotgandirsiz
13

IMSni birinchi bo’lib ixtiro qilgan muhandis - Jek Kilbi o’sha paytlarda "Texas
Instruments" kompaniyasiga endigina ishga kirgan yosh xodim bo’lgan. Kilbining
deyarli barcha ham kasblari ta’tilga chiqib ketgan paytda u laboratoriyada
ko’pincha bir o’zi qolib, IMS modeli ustida muttasil ishlagan. Xususan, biz bilgan
va eng yaqin yordamchimizga aylangan kompyuterlar va boshqa istalgan elektron
qurilma va uskunalar ham aynan IMSlarning taraqqiyoti tufayli shu darajaga yetib
kelgan. Eng qizig’i esa, IMSlar qanchalik murakkablashib, ixchamlashib borishi
bilan bir qatorda, ularning ishlash tezligi, bajaradigan vazifalari ko’lami ham
tobora ortib bordi. Odatda, boshqa turdagi texnika vositalari bunday rivojlanish
jarayonida qimmatlashib boradi. Lekin, IMSlar murakkablashish bilan birgalikda,
arzonlashib ham borgan. 1958-yilning sentyabr oyida Kilbi o’zining ilk ishchi
model IMSni yasab, sheriklariga namoyish qilib bergan. Keyingi yilning 6-fevral
sanasida esa, "Texas Instruments" kompaniyasi Kilbi modeli asosida, IMSlarni
seriyali ishlab chiqarish uchun patent rasmiylashtirgan.Ikkinchi ixtirochi Robert
Noys (rasmda) esa o’z ixtirosini pullash uchun uzoq izlangach, 1968-yilda o’zi
tavakkalga qo’l urib, IMS ishlab chiqarish bilan shug’ullanuvchi o’z mustaqil
kompaniyasini tashkil etadi. Siz Noysning o’sha kompaniyasi ishlab chiqargan
IMSlardan albatta foydalangan bo’lsangiz kerak. U haqida ko’p eshitganingiz ham
aniq. Chunki, Noys asos solgan o’sha integral mikrosxemalar, ya’ni, chiplar ishlab
chiqaruvchi kompaniya Intel deb ataladi va u hozirda, IMS ishlab chiqarish
bo’yicha jahonda eng ilg’or texnologik brendlardan biri sanaladi.
1.2 Operatsion kuchaytirgichlar
Operatsion kuchaytirgichlar kelib chiqishi
bo’lgan analog kompyuterlar , bu erda ular chiziqli,
chiziqli bo’lmagan va chastotaga bog’liq bo’lmagan
davrlarda matematik operatsiyalarni bajarish uchun
ishlatilgan Qurilish bloki sifatida Operatsion
kuchaytirgichning mashhurligi analog davrlar uning
ko’p qirraliligi bilan bog’liq. Foydalanish
orqali salbiy teskari aloqa , Operatsion kuchaytirgich
14
1.4-rasm. Operatsion
kuchaytirgich

zanjirining xususiyatlari, uning yutug’i, kiritish va chiqish empedansi , tarmoqli
kengligi va boshqalar tashqi tarkibiy qismlar tomonidan aniqlanadi va ularga
unchalik bog’liq emas harorat koeffitsientlari yoki muhandislik bag’ri
kengligi Operatsion kuchaytirgichning o’zida.
Operatsion kuchaytirgichlar bugungi kunda elektron qurilmalarda, shu
jumladan iste’molchilar, ishlab chiqarish va ilmiy qurilmalarning keng
assortimentida keng qo’llanilmoqda. Ko’pgina standart IC Operatsion
kuchaytirgichlari atigi bir necha sent turadi; ammo, maxsus ishlash
ko’rsatkichlariga ega bo’lgan ba’zi birlashtirilgan yoki gibrid operatsion
kuchaytirgichlar qimmatga tushishi mumkin oz miqdorda. Operatsion
kuchaytirgichlar quyidagicha qadoqlangan bo’lishi mumkin komponentlar yoki
yanada murakkab elementlar sifatida ishlatiladi integral mikrosxemalar .Op amp -
bu bitta tur differentsial kuchaytirgich . Differentsial kuchaytirgichning boshqa
turlariga quyidagilar kiradi to’liq differentsial kuchaytirgich (op ampga o’xshash,
lekin ikkita chiqishi bilan), asboblar kuchaytirgichi (odatda uchta op amperdan
qurilgan), izolyatsiya kuchaytirgichi (asboblar kuchaytirgichiga o’xshash, ammo
bardoshlik bilan umumiy rejimdagi kuchlanish bu oddiy op ampni yo’q qiladi)
1.5-rasm Kuchaytirgichda kuchlanishlar zanjiri
Kuchaytirgichning differentsial kirishlari kuchlanishli teskari kirishdan (+)
iborat V
+ va kuchlanish bilan inverting usuli (-) V
− ; ideal holda op amp ikkala
orasidagi kuchlanishdagi farqni kuchaytiradi, bu esa differentsial kirish
15

kuchlanishi . Operatsion kuchaytirgichning chiqish kuchlanishi V
chiqib tenglama
bilan berilgan.
Ochiq pastadirli kuchaytirgichn ing kattaligi A
OL odatda juda katta (integral
mikrosxemalar uchun 100000 yoki undan ko’p) va shuning uchun ularning
orasidagi farq juda kichikdir V
+ va V
− kuchaytirgich chiqishini zo’riqishida deyarli
harakatga keltiradi. Chiqish kuchlanishi besleme voltajiga teng yoki undan katta
bo’lgan holatlar deyiladi to’yinganlik kuchaytirgichning kattaligi A
OL ishlab
chiqarish jarayoni tomonidan yaxshi nazorat qilinmaydi va shuning uchun
avtoulov sifatida ochiq halqa kuchaytirgichidan foydalanish maqsadga muvofiq
emas differentsial kuchaytirgich .Yo’q salbiy teskari aloqa , va ehtimol bilan ijobiy
fikr uchun yangilanish , Operatsion kuchaytirgich vazifasini bajaradi taqqoslovchi .
Agar teskari kirish to’g’ridan-to’g’ri yoki qarshilik bilan (0 V) erga tutilsa R
g va
kirish kuchlanishi V
yilda teskari bo’lmagan kirishga tatbiq etilgan bo’lsa, ijobiy
maksimal bo’ladi; agar V
yilda manfiy, chiqish maksimal salbiy bo’ladi. Chiqishdan
ikkala kirishga hech qanday teskari aloqa yo’qligi sababli, bu ochiq halqa a
sifatida ishlaydigan elektron taqqoslovchi .
1.6-rasm. Ideal op amperlar
Ba’zi qarshilik ko’rsatadigan ideal bo’lmagan parametrlarni modellashtiradigan
operatsion kuchaytirgichning ekvivalenti davri.
Ideal op amp odatda quyidagi xususiyatlarga ega deb hisoblanadi:
 Cheksiz ochiq-oydin daromad G = v
chiqib / v
yilda
 Cheksiz kirish empedansi R
yilda va shuning uchun nol kirish oqimi
16

 Nol kirish ofset kuchlanishi
 Cheksiz chiqish voltaj diapazoni
 Cheksiz tarmoqli kengligi nol bilan o ’ zgarishlar o ’ zgarishi va cheksiz o ’ ldirish
darajasi
 Nol chiqish empedansi R
chiqib
 Nol shovqin
 Cheksiz umumiy rejimda rad etish nisbati (CMRR)
 Cheksiz elektr ta’minotini rad etish darajasi .
Ushbu ideallarni ikkita "oltin qoidalar" bilan umumlashtirish mumkin:Yopiq
sikldagi chiqish, kirishlar orasidagi kuchlanish farqini nolga etkazish uchun zarur
bo’lgan hamma narsani qilishga harakat qiladi.
Kirishlar oqim o’tkazmaydi.
Birinchi qoida faqat op amp yopiq konstruktsiyadagi dizaynda
qo’llaniladigan odatiy holatda qo’llaniladi (salbiy teskari aloqa, bu erda
chiqqandan teskari kirishga qaytib keladigan biron bir signal yo’li mavjud). Ushbu
qoidalar odatda op-amp davrlarini tahlil qilish yoki loyihalash uchun yaxshi
birinchi taxmin sifatida ishlatiladi.Ushbu ideallarning hech biri mukammal amalga
oshirilmaydi. Haqiqiy Operatsion kuchaytirgich modelidagi ekvivalent rezistorlar
va kondensatorlar yordamida cheksiz yoki nolga teng bo’lmagan parametrlar bilan
modellashtirilishi mumkin. Keyin dizayner ushbu effektlarni yakuniy sxemaning
umumiy ishlashiga kiritishi mumkin. Ba’zi parametrlar yakuniy dizaynga befarq
ta’sir ko’rsatishi mumkin, boshqalari esa yakuniy ishlashning haqiqiy cheklovlarini
baholashi kerak.
Haqiqiy op amperlar ideal modeldan har xil jihatlari bilan farq qiladi.
Haqiqiy operatsion kuchaytirgichlar bir nechta ideal bo’lmagan ta’sirlardan aziyat
chekmoqda:
Cheklangan daromad. Ochiq pastadirli daromad ideal operatsion kuchaytirgichda
cheksiz, ammo haqiqiy operatsion kuchaytirgichlarda cheklangan. Oddiy
qurilmalar 100000 dan 1 milliongacha o’zgaruvchan doimiy oqim koeffitsientini
namoyish etadi. Shunday ekan pastadir yutug’i (ya’ni, ochiq tsikl va teskari aloqa
17

hosilalari mahsuloti) juda katta, kontaktlarning zanglashiga olib borishi butunlay
salbiy teskari aloqa miqdori bilan aniqlanadi (ya’ni, u ochiq-oydin daromaddan
mustaqil bo’ladi). Qaerda bo’lsa yopiq ko’chadan daromad juda yuqori bo’lishi
kerak, teskari aloqa darajasi juda past bo’ladi va past teskari aloqa past past
daromadni keltirib chiqaradi; bu holatlarda operatsion kuchaytirgich ideal harakat
qilishni to’xtatadi.
Cheklangan kirish impedanslari . D ifferentsial kirish empedansi operatsion
kuchaytirgich empedans sifatida aniqlanadi o’rtasida uning ikkita usuli;
The umumiy rejimdagi kirish empedansi har bir kirishdan yerga
impedans. MOSFET - kirish operatsion kuchaytirgichlari ko’pincha himoya
chegaralariga ega bo’lib, ular har qanday kirish farqlarini kichik chegaradan
kattaroq ravishda qisqa tutashuvga olib keladi, shuning uchun ba’zi bir sinovlarda
kirish empedansi juda past bo’lib ko’rinishi mumkin.
Ammo, ushbu operatsion kuchaytirgichlar odatdagi yuqori daromadli salbiy
teskari aloqa dasturida ishlatilgan ekan, ushbu himoya qilish davrlari faol
bo’lmaydi. Quyida tavsiflangan kirish tanqisligi va qochqin oqimlari odatdagi
operatsion kuchaytirgich dasturlari uchun muhim dizayn parametridir.Past
empedans kam empedansli yuklar uchun muhimdir; ushbu yuklar uchun chiqish
empedansidagi kuchlanishning pasayishi ochiq pastadir daromadini samarali
ravishda kamaytiradi. Voltni sezadigan salbiy teskari aloqa bilan
konfiguratsiyalarda kuchaytirgichning chiqish empedansi samarali ravishda
tushiriladi; Shunday qilib, chiziqli dasturlarda op-ampli davrlar odatda juda past
chiqish empedansini namoyish etadi.Kam empedansli natijalar odatda yuqori talab
qiladi tinch (ya’ni bo’sh) oqim chiqish bosqichida va ko’proq quvvatni yo’qotadi,
shuning uchun kam quvvatli dizaynlar ataylab past chiqish empedansini qurbon
qilishi mumkin.
Kirish oqimi . Sababli tarafkashlik talablar yoki qochqin , oz miqdordagi
oqim (odatda ~ 10 nanoamper, nA, uchun ikki qutbli op amper, o’nlab pikoamper,
pA, uchun JFET kirish bosqichlari va faqat bir necha MOSFET kirish bosqichlari)
kirish qismlariga oqadi. O’chirishda katta rezistorlar yoki yuqori chiqish
18

empedanslari bo’lgan manbalardan foydalanilganda, bu kichik oqimlar katta
modellashtirilmagan kuchlanish pasayishiga olib kelishi mumkin. Agar kirish
oqimlari mos keladigan bo’lsa, va impedans qarab chiqib ning ikkalasi
ham kirishlar mos keladi, keyin har bir kirishda hosil bo’lgan kuchlanish teng
bo’ladi. Operatsion kuchaytirgich ishlaydi farq uning kirishlari o’rtasida ushbu
mos keladigan kuchlanishlar hech qanday ta’sir ko’rsatmaydi. Kirish oqimlarining
biroz mos kelmasligi tez-tez uchraydi. Ushbu farq kirish ofset oqimi deb
nomlanadi va hatto mos keladigan qarshiliklarda ham kichik ofset
kuchlanish (quyida joylashgan kirish ofset voltajidan farqli) ishlab chiqarilishi
mumkin. Ushbu ofset zo’riqishida ishlaydigan kuchaytirgichda ofset yoki siljish
paydo bo’lishi mumkin.
Kuchlanish . Chiqish kuchlanishini nolga yetkazish uchun Operatsion
kuchaytirgichning kirish terminallarida talab qilinadigan bu kuchlanish. Zo’r
kuchaytirgichda kirish ofset kuchlanishi bo’lmaydi. Biroq, ushbu qurilmalarning
aksariyat qismining kirish bosqichini tashkil etadigan differentsial
kuchaytirgichdagi kamchiliklar tufayli u amaldagi amperlarda mavjud. Kirishning
ofset kuchlanishi ikkita muammo tug’diradi: Birinchidan, kuchaytirgichning
yuqori voltaj kuchayishi tufayli, kuchaytirgich chiqishi, agar u terminallar bir-
biriga ulangan bo’lsa ham, salbiy teskari aloqa qilmasdan ishlasa, u to’yingan
bo’ladi. Ikkinchidan, yopiq pastadirda, teskari teskari aloqa konfiguratsiyasida,
kirish ofset kuchlanishi signal bilan birga kuchaytiriladi va bu yuqori aniqlikdagi
doimiy shahar kuchaytirish zarur bo’lsa yoki kirish signali juda kichik bo’lsa, bu
muammo tug’dirishi mumkin.
Umumiy rejimdagi daromad. Mukammal operatsion kuchaytirgich faqat
ikkita kirish orasidagi voltaj farqini kuchaytiradi va ikkalasi uchun umumiy
bo’lgan barcha kuchlanishlarni butunlay rad etadi. Shu bilan birga, operatsion
kuchaytirgichning differentsial kirish bosqichi hech qachon mukammal bo’lmaydi
va bu umumiy kuchlanishlarning ma’lum darajada kuchayishiga olib keladi. Ushbu
nuqsonning standart o’lchovi deyiladi umumiy rejimda rad etish nisbati (CMRR
bilan belgilanadi). Umumiy rejim daromadini minimallashtirish odatda yuqori
19

kuchaytirgichda ishlaydigan teskari bo’lmagan kuchaytirgichlarda (quyida
tavsiflangan) muhimdir.
Elektr ta’minotini rad etish. Mukammal operatsion kuchaytirgichning
chiqishi uning elektr ta’minotidan mutlaqo mustaqil bo’ladi. Har qanday haqiqiy
operatsion kuchaytirgich cheklangan elektr ta’minotini rad etish darajasi (PSRR),
bu op amp quvvat manbai voltajidagi o’zgarishlarni qanchalik rad etishi
mumkinligini aks ettiradi.
Harorat effektlari. Barcha parametrlar haroratga qarab o’zgaradi. Kirish
ofset voltajining harorat o’zgarishi ayniqsa muhimdir.
Haqiqiy op-amp parametrlari vaqt o’tishi bilan va harorat o’zgarishi bilan sekin
o’zgarishi mumkin, kirish sharoitlari va boshqalar.
O’zgaruvchan tokning kamchiliklari.
DC da hisoblangan op-amp kuchayishi yuqori chastotalarda qo’llanilmaydi.
Shunday qilib, yuqori tezlikda ishlash uchun op-ampli elektron dizaynida yanada
murakkab fikrlardan foydalanish kerak. Cheklangan tarmoqli kengligi . Barcha
kuchaytirgichlar cheklangan o’tkazuvchanlikka ega. Birinchi taxminlarga ko’ra, op
am an chastotali javobga ega integrator daromad bilan. Ya’ni, odatdagi op
ampning kuchayishi chastotaga teskari proportsionaldir va uning bilan
tavsiflanadi tarmoqli kengligi mahsuloti (GBWP). Masalan, GBWP 1 MGts
bo’lgan op amper 200 kHzda 5 ga, 1 MGts da 1 ga ega bo’ladi. Ushbu dinamik
javob op amperning juda yuqori DC kuchayishi bilan birgalikda unga birinchi
darajali xususiyatlarni beradi past o’tkazgichli filtr juda yuqori shahar kuchlanishi
va GBWP tomonidan berilgan past uzilish chastotasi bilan shahar daromadiga
bo’linadi.Op amperning cheklangan o’tkazuvchanligi bir nechta muammolarning
manbai bo’lishi mumkin, jumladan:
Barqarorlik. Tarmoqli kenglikni cheklash bilan bog’liq bo’lgan kirish signali
va kuchaytirgich chiqishi o’rtasidagi o’zgarishlar farqi tebranish ba’zi teskari aloqa
davrlarida. Masalan, sinusoidal chiqish signali bir xil chastotali kirish signaliga
xalaqit berishni nazarda tutsa, 180 gradusgacha kechiktirilsa konstruktiv ravishda
xalaqit beradi. Bunday hollarda, qayta aloqa davri bo’lishi
20

mumkin barqarorlashdi orqali chastota kompensatsiyasi , bu esa daromad yoki
fazaviy marj ochiq tsikli Elektron konstruktor ushbu kompensatsiyani alohida
elektron komponent bilan tashqi tomondan amalga oshirishi mumkin. Shu bilan bir
qatorda, kompensatsiya operatsion kuchaytirgich ichida a qo’shilishi bilan amalga
oshirilishi mumkin ustun ustun operatsion kuchaytirgichning yuqori chastotali
daromadini etarlicha susaytiradi. Ushbu qutbning joylashuvi ishlab chiqaruvchi
tomonidan ichki qismda o’rnatilishi yoki op ampga xos usullar yordamida elektron
dizayner tomonidan tuzilishi mumkin. Umuman olganda, dominant qutbli
chastotali kompensatsiya op amperning o’tkazuvchanligini yanada pasaytiradi.
Kerakli yopiq ko’chadan daromad yuqori bo’lsa, op-amp chastotali kompensatsiya
tez-tez talab qilinmaydi, chunki zarur bo’lgan ochiq tsiklli daromad etarli darajada
past; Binobarin, yopiq tsikli yuqori bo’lgan ilovalar yuqori o’tkazuvchanlik
qobiliyatiga ega bo’lgan op amperlardan foydalanishi mumkin.Cheklangan
tarmoqli kengligi, shuningdek, yuqori chastotalarda teskari aloqa hajmining past
bo’lishiga olib keladi, bu esa ko’proq buzilishlarni keltirib chiqaradi va chastota
oshgani sayin chiqish .
1.3 Asosiy mikrosxemalar xaqida
Radioelektron qurilmalar juda ko‘p sondagi elektron asboblardan tashkil
topadi. Fan texnikaning rivojlanishi bilan ularning soni va turi yanada ortib
bormoqda. Shuning uchun radioelektron qurilmaning mustahkamligi, uzoq muddat
ishonchli xizmat qila olish qobiliyati va boshqa xususiyatlarini oshirgan holda
ularning hajmini kichraytirish, og‘irligi va sarf qiladigan quvvatini kamaytirish
kabi masalalar o‘rtaga qo‘yilmoqda
Yarim o‘tkazgichlar texnikasining rivojlanishi yarim o‘tkazgichli
imkoniyatni yaratadi. Bunday asboblar modul-sxemalar yoki mikromodullar deb
ataladi. Ularda o‘ta ixcham qobiqsiz yarim o‘tkazgichli asboblar, plyonkali
(paradasimon) qarshilik va kondensatorlar ma’lum sxema asosida bir qobiq ichiga
yig‘iladi va biror element qurilmaning to‘liq sxemasini tashkil etadi. Shuning
uchun ular mikrosxemalar deb ataladi.
21

Mikrosxemalarning 1 sm 3
hajmda kamida 5 ta element (tranzistor diod
rezistor, sig‘im va induktivlik) qatnashib, ular biror element qurilmaning
tugallangan sxemasini tashkil etish lozim. Hozir integral mikrosxema (IMS) deb
ataladigan yarim o‘tkazgichli asboblar keng qo‘llaniladi. Ular qurilmaning
umumiy hajmini 20000 martadan ortiq kichraytirish imkonini beradi. IMS shunday
qurilmaki, uning barcha elementlari yoki ularning bir qismi ajralmas qilib
bog‘langan bo‘ladi. Ular bir-biri bilan shunday tutashkanki, natijada bir butun
qurilma bo‘lib xizmat qiladi.
Mikrosxema elementlari.
Biz yarim o‘tkazgichli IMSlarning elementlari bilan tanishamiz. Sababi
paradasimon IMSlarda faqat passiv elementlar qarshilik, sig‘im va induktivlik
hosil qilinishi mumkinligi gapirilgan edi. Ular taglik sirtiga o‘tkazuvchan va
himoyalovchi moddalarni purkash yoki pardalar qatlami sifatida joylashtirish yo‘li
bilan hosil qilinadi. Bunda taglik dielektrik materialdan yasalgani uchun
elementlarni bir-biridan himoyalashga hojat qolmaydi. Quydagi birinchi rasmda
purkash yo‘li bilan hosil qilingan to‘g‘ri to‘rt burchak shaklida yasalgan
induktivlik g‘altagi ko‘rsatilgan.
Yarim o‘tkazgichli IMSlarning elementlarini yasash murakkab texnologik
jarayon bo‘lib, ularning turlari xilma–xildir. Barcha jarayonlarning negizini
tranzistorlar tarkibi tashkil qiladi, ya‘ni barcha passiv va aktiv elementlar tranzistor
asosida hosil qilinadi. Asos tranzistor vazifasini bipolchr yoki unipolyar
tranzistorlar bajaradi.
Bipolyar tranzistorlarni yasashda uning ikki formulasi р -n-p va n-p-n dan
foydalaniladi. Ulardan n-p-n turi eng ko‘p tarqalgan. Boz ustiga, sxemalarni qo‘lda
yig‘ishdan ko‘ra, IMSni avtomatik yig‘ilishi - juda tezkor va samarali jarayon
bo‘lib, bu o‘z navbatida elektron sxemalarning ishonchliligini orttirish bilan birga,
ularning tannarxini ham pasayishiga olib keldi.
Mikrosxemalarni belgilash. IMSlarning turlarini aniqlash tasdiqlangan shartli
belgilar asosida olib boriladi. U mikrosxemaning qanday shakl va texnologik
22

asosda ishlab chiqarilganligini, qanday maqsad uchun ishlatish mumkinligini
hisobga oladi.
Yasalish shakli va texnologiyasiga qarab IMSlar 3 ta guruhga bo‘linadi va
raqamlar orqali ifodalanadi.
Mikrosxema belgisida uning seriyasi raqamlari bilan ifodalanadigan ikki
elementdan tashkil topdi. Unda birinchi raqam mikrosxemani yasashdan shakl va
texnologiyasini ifodalasa, ikkinchisi, ikki xonali yoki uch xonali raqam-seriyaning
tartib nomerini ko‘rsatadi. Masalan, 1801 seriya 801 tartib nomerli yarim
o‘tkazgichli IMS deb o‘qiladi. 252 seriya - 52 nomerli duragay
mikrosxemadir.Qanday maqsadga xizmat qilishga qarab IMSlar yana guruh
bo‘limlari (podgruppa) va ko‘rinishga ajratildi (masalan generatorlar,
kuchaytirgichlar, mantiqiy elementlar va boshqalar). U mikrosxema belgisida
seriyadan keyin yoziladigan ikki harif bilan ifodalanadi. GS-garmonik tebranish
generatori, DF-fazoviy detektor, UV-yuqori chastotali kuchaytirgich, UN-past
chastotali kuchaytirgich, VX-mikrokalkulyator va boshqalar. Ular
mikrosxemalarni belgilash jadvallarida ko‘rsatiladi. Mikrosxema belgisining
oxirida А (ruscha) dan Я (ruscha) gacha bo‘lgan harflar bo‘lishi mumkin. Ular bir
turdagi mikrosxemaning parametrlaridagi farqni ifodalaydi.Mikrosxema belgisida
seriya belgisidan oldin K, KM, KN, KR va KA harflar yozilgan bo‘ladi. Ular
mikrosxemada chiqargan zavoddan qabul qilib olinganlik shartini ifodalaydi.
Bunda K harfi mkrosxemaning keng qo‘llanilish maqsadida ishlab chiqarishni
bildiradi. Masalan K155IYe7 deb belgilangan mikrosxema quydagicha o‘qiladi:
keng qo‘llanilishi maqsadida ishlab chiqarilgan 155 seriyadagi 7 tartibli (nomerli)
schyotchik (hisoblagich) vazifasini bajaradigan yarim o‘tkazgichli mikrosxema,
seriya tartibi (nomeri)55
IMSlarda yarimo‘tkazgichlarning o‘tkazuvchanlik xususiyatini elektr maydoni
orqali boshqariladi. Monolit IMSlarning ixtiro qilinishi esa, avvallari alohida-
alohida tayyorlangan va sxemalarda ham alohida joylashtirilgan elementlar -
tranzistorlar, qarshilik, kondensator va ho kazolarni, yarimo‘tkazgich materialdan
tayyorlangan bitta kristall mikrochipga favqulodda juda kichik ixcham
23

o‘lchamlarda joylashtirish imkonini berdi. Boz ustiga, sxemalarni qo‘lda
yig‘ishdan ko‘ra, IMSni avtomatik yig‘ilishi - juda tezkor va samarali jarayon
bo‘lib, bu o‘z navbatida elektron sxemalarning ishonchliligini orttirish bilan birga,
ularning tannarxini ham pasayishiga olib keldi. IMSni fotolitografiya, ya'ni,
trafaret bo‘yicha kerakli geometrik shakllarni kremniyli asosga quyish orqali
tayyorlanadi. IMS juda ixcham bo‘lgani tufayli, undagi tashkiliy elementlarning
oraliq masofasi ham juda-juda qisqa bo‘ladi. Bu esa elektr zanjirida yig‘ilgan
mantiqning tezkor bajarilishini ta'minlaydi.
24

II BOB. RAQAMLI MIKROSXEMALAR
2.1 Raqamli signallar va mantiqiy sxemalar
Signallarining turlari: Analog va raqamli. Har kuni, odamlar elektron
qurilmalar foydalanish duch keladi. Ularning holda, zamonaviy hayot mumkin
emas. Biz televidenie, radio, kompyuter, telefon va boshqa narsalar multivarka
haqida bormoqda. Avvalroq, bir necha yil oldin, hech kim signal turdagi har
amaldagi birligi uchun ishlatiladi nima haqida o ’ ylagan. Endi so ’ z "analog",
"raqamli", "raqamli" uzoq muhokamasida bo ’ ldi. bu signallarning Ba ’ zi turlari
yuqori sifatli va ishonchli.Raqamli uzatish ancha keyinroq analog ortiq ishlatilgan.
Bu signal himoya qilish ancha oson bo ’ ladi.
"Alohida" tushunchasi bilan doimiy ravishda har bir kishini yuzlar. Agar lotin
so’zni tarjima bo’lsa, u bir degan ma’noni anglatadi. uzoq fan venturing, biz
raqamli signal usuli, deb aytish mumkin ma’lumot, uzatish o’rta-tashuvchi davrida
bir o’zgarish o’z ichiga oladi. ikkinchisi barcha mumkin bo’lgan har qanday
qiymati oladi. Bu, bir yonga ustida tizimini ishlab chiqarish uchun qaror qabul
qilindi so’ng Endi diskret, yo’l yoqasiga ketadi. Ular izchil va barcha qismlarining
bir-biri bilan chambarchas muloqotda. diskret tabiati butun aniq qarama-qarshi
bo’lgan - har bir batafsil to’ldirilgan va maxsus yo’nalishlarga orqali boshqa
ulangan.
Signal. S ignal bir yoki bir necha tizimlarning kosmosda uzatiladi maxsus
kodi hisoblanadi.
Axborot va kommunikatsiya signali sohasida xabarlarni jo’natish uchun
ishlatiladigan har qanday ma’lumotlarni maxsus vositalarini chaqirdi. Bu yaratgan,
lekin qabul emas mumkin, ikkinchisi Ahvoli zarur emas. signal xabar bo’lsa, uning
"baliq ovlash" zarur hisoblanadi.Tasvirlangan kodi matematik funktsiyasi
tomonidan belgilanadi. Bu parametrlar barcha mumkin bo’lgan o’zgarishlarni
ta’riflaydi. elektron nazariyasi, bu model bir baza hisoblanadi. Bu shovqin, deb bir
analog signal hisoblanadi. Bu uzatiladi kodi bilan o’zaro bepul va uni buzib vaqt
funktsiyasi hisoblanadi.maqola turlarini tasvirlab raqamli: signallari analog va
raqamli. Shuningdek qisqacha bayon sub’ektning asosiy nazariyasi berilgan.
25

Signallarining turlari mavjud signallarining tasniflash bir necha turlari bor.
AQSh turlari bilib olaylik.
1. jismoniy o’rta birgalikda ma’lumotlar tashuvchisi elektr signali, optik, akustik
va elektromagnit ko’ra. U erda bir necha boshqa turlari ham bor, lekin ular yaxshi
ma’lum emas.
2. Yozuvlar signallarga yo’li bilan muntazam va tartibsizlik bo’linadi. birinchi
analitik funktsiyasi tomonidan belgilanadi deterministik, ma’lumotlar uzatish
usullari hisoblanadi. Tasodifiy Ehtimollar nazariyasi hisobidan shakllantirish va
ular turli-vaqti bilan, har qanday qiymat bo’ladi.
3. Barcha signal parametrlarini tasvirlab funktsiyalari qarab, ma’lumotlar uzatish
texnikasi analog, diskret, raqamli (darajasi bilan quantized bir jarayon) bo’lishi
mumkin. Ular ko’p elektr qurilmalarning ishlashi uchun ishlatiladi.
4. Endi o’quvchi signalizatsiya barcha turlari bilan tanish. ularga hech kimga
hech qanday muammo tushunish, asosiy narsa - bir oz o’ylab va yuqori maktab
fizika eslash. Signal unda shifrlangan ma’lumotlarni, uzatish va qabul qilish uchun
qayta ishlanadi. Bu quvilganidan so’ng, turli yo’llar bilan foydalanish mumkin.
Ba’zi hollarda bu formatlashingiz. sababi bor. (Ma’lumot zarar uchun emas, balki,
shuning uchun) Bu kichik qisqartirish chastota hisoblanadi. Shundan so’ng, u
formatlangan va sekin tezlikda uzatiladi.analog va raqamli uzatish, maxsus
texnikasi ishlatiladi. Xususan, filtrlash, kıvrımdan, mutanosib ravishda. Bu
shikastlangan yoki shovqin ega bo’lsa, ular signal qayta tiklash uchun
zarur.Ko’pincha bir analog-to-raqamli (ADC) va shakllantirish uchun zarur
bo’lgan signallari raqamli-uchun-analog (DAC) Konverter. Eng tez-tez, ular faqat
DSP-texnologiyalar bilan vaziyatlarda ishlatiladigan ham. Boshqa hollarda, mos
gachasi DAC faqat foydalanish.Agar raqamli texnikasi foydalanishni amalga
oshirish uchun jismoniy analog kodlari yaratishda maxsus vositalar bilan uzatiladi .
Dinamik diapazoni. Signal qator Desibellerde ifodalangan katta farq va kichik
hajmi, hisoblab chiqilgan. U ish va ishlash xususiyatlari haqida to’liq bog’liq. Biz
musiqa va xalq o’rtasidagi odatiy dialoglar haqida bormoqda. Biz olish bo’lsa,
26

masalan, yangiliklar o’qiydi notiq, uning dinamik diapazoni 25-30 atrofida dB
hisoblanadi. Va har qanday ish o’qish davomida u 50 dB gacha o’sishi mumkin.
Analog signal. analog signal, vaqtida ma’lumotlar uzatish usuli uzluksiz bo’ladi.
A ziyon ba’zan ma’lumotlarning to’liq yo’qotadi olib keladi shovqin sovg’a, deb
atash mumkin. Juda tez-tez u erda u erda kodi eng muhim ma’lumotlar aniqlash
mumkin emas vaziyatlar bo’ladi, va qaerda odatdagidek buzilishlarni.
Bu raqamli signal qayta ishlash ommaviyligini ko’p bo’ldi .
2.1-rasm. Analog signal
Raqamli signal. R aqamli signal u diskret funktsiyalari hisobiga tasvirlangan,
muayyan ma’lumotlar oqimi hisoblanadi. Uning amplituda allaqachon belgilangan
muayyan qiymat olishi mumkin. analog signal shovqin katta miqdorda bilan
shug’ullanish imkoniga ega bo’lsa, shovqin eng chiqib raqamli filtrlar ishlab
chiqarilgan. Signal unda shifrlangan ma’lumotlarni, uzatish va qabul qilish uchun
qayta ishlanadi. Bu quvilganidan so’ng, turli yo’llar bilan foydalanish mumkin.
Ba’zi hollarda bu formatlashingiz. sababi bor. (Ma’lumot zarar uchun emas, balki,
shuning uchun) Bu kichik qisqartirish chastota hisoblanadi. Shundan so’ng, u
formatlangan va sekin tezlikda uzatiladi.analog va raqamli uzatish, maxsus
texnikasi ishlatiladi. . Agar analog munosabati versus olish bo’lsa, undan keyin, bir
shunga o’xshash vaziyatda, Repeater energiya ko’p sarf, ma’lumotlar qismini
chiqarib olishingiz mumkin
27

Bundan tashqari, ma’lumotlar, bu mehribon ko’p semantik yuk bo’lmasdan
ma’lumot klubi qiladi. Bir jismoniy kanal so’ng bir necha kodlar yuborilishi
mumkin.Bu alohida va mustaqil ma’lumotlarni uzatish usuli bo’lib turibdi, deb
raqamli signal turlari, mavjud emas. Bu ikkilik oqimini ifodalaydi. Bizning vaqt
ichida, signal eng mashhur hisoblanadi. Bu foydalanish uchun qulaylik tufayli
2.2-rasm. SIGNAL, SHOVQIN, BUZUQ SIGNAL
boshqa raqamli elektr signali o’rtasida qanday farq bor? U transponderde to’liq
qayta tiklash qilishga qodir ekanligi. aloqa uskunalar kichik shovqinga bo’lgan bir
signal olganda, u darhol raqamli o’z formasini o’zgartiradi. Bu, masalan,
teleminorasi yana bir signal ishlab, lekin shovqin ta’siri holda ruxsat beradi.kodi
allaqachon katta buzib bilan ta’minlangan bo’lsa, bu holda, keyin, afsuski, u
tiklash mumkin emas. Agar analog munosabati versus olish bo’lsa, undan keyin,
bir shunga o’xshash vaziyatda, Repeater energiya ko’p sarf, ma’lumotlar qismini
chiqarib olishingiz mumkin.Ular so’zlarni yoki butun iboralar eshitmaydi, chunki
raqamli line kuchli buzib bilan, turli formatlar uyali muloqot muhokama, gapirish
deyarli mumkin emas.
28

raqamli signal retranslyatorlardan kabi muammolarni GAP linkni tor uchun
2.3-rasm. ANALOG VA RAQAMLI SIGNAL
tez tashkil etadi.Chunki endi har bir mobil telefon yoki kompyuter "tergichidan"
ayrim turdagi foydalanadi. bir signal uzatish, bu holda ovoz oqimi ichida -
qurilmalar yoki dasturiy vazifalaridan biri. uzluksiz to’lqin uzatish uchun xar
salohiyatini yuqori darajasiga ega edi kanalni talab qiladi. qaror raqamli signal
foydalanish qilingan, shuning uchun.
U to’lqin o’zi, va uning raqamli shaklini yaratish emas. Nima sababdan? uzatish
san’at (masalan, telefon yoki kompyuter) dan hisoblanadi, chunki. ma’lumotlar
29

uzatish Ushbu turdagi qanday afzalliklari bor? u kamayadi bilan yuqadigan
ma’lumotlarning umumiy miqdori tashkil va oson partiyasi yuborish
etiladi."Namuna olish» tushunchasi uzoq izchil ishlatiladigan qilingan kompyuter
muhandisligi. Bunday signal uzluksiz emas tufayli axborot butunlay maxsus belgilar
va harflar, va maxsus bloklari to’plangan ma’lumotlarni kodlangan bo’lgan,
uzatiladi. Agar analog munosabati versus olish bo’lsa, undan keyin, bir shunga
o’xshash vaziyatda, Repeater energiya ko’p sarf, ma’lumotlar qismini chiqarib
olishingiz mumkin.
Raqamli va analog signallarni solishtirish uskunalar sotib olish, deyarli hech
kim bir yo’l yoki boshqa asbob ishlatiladigan signallari qanday haqida o’ylaydi va
hatto ularning atrof-muhit va tabiat haqida. Lekin ba’zan hali tushunchalar bilan
shug’ullanish kerak.Bu uzoq ulardan foydalanish amaliy chunki analog
texnologiyasi, talabni yo’qotish, deb ochiq-oydin bo’ldi. Buning o’rniga raqamli
muloqot keladi. Siz davom va insoniyat qanday axlat nima tushunish
kerak.Qisqasi, analog signal - ma’lumotlar bayon o’z ichiga oladi uzatish axborot
usuli, uzluksiz funksiyalarni vaqt. Aslida, maxsus gapirish, tebranish
amplitudasi belgilangan chegaralari har qanday qiymatiga teng bo’lishi
mumkin.Raqamli signal ishlash alohida vazifalarni tasvirlanadi. Boshqa so’zlar
bilan aytganda, bu usulning salınımı amplitudasi qat’iy belgilangan qiymatlar
hisoblanadi.amaliyotga nazariyadan ko’chirish, u kerak, deb analog signal
aralashish xarakteristikasi. u muvaffaqiyatli "ketkazish", chunki raqamli, bunday
muammolar bo’ladi. bir olim aralashuvisiz o’z qodir tufayli yangi texnologiyalar,
bunday ma’lumotlar uzatish usuli barcha original ma’lumotlarni qayta tiklash
uchun.televideniye gapirganda, biz allaqachon analog uzatish uzoq uning foydali
nafari deb ishonch bilan aytish mumkin.
2.2 Elektron kalitlar.Triggerlar
Tez-tez chaqiriladigan va elektron yoki elektr zanjirlarida ishlatish
uchun ishlatiladigan elektron mexanik kalitni tanlashda texnik
xususiyatlar va parametrlarni yaxshi bilish foydali bo’ladi.
30

Elektromexanik kalitlarning texnik xususiyatlari va parametrlari
umuman nisbatan sodda bo’lsa-da, bir nechta kamchiliklar mavjud.
Kommutatorning texnik xususiyatlarini tushunish, uzoq umr ko’rish
uchun to’g’ri kalitni to’g’ri texnik xususiyatlarni tanlashga imkon beradi.
El e k t r o n k a l i t / e l e k t r o m e x a n i k k a l i t n i n g t e x n i k x u s u s i y a t l a r i
Elektron yoki elektr dasturlari uchun ma’lum bir kalitni tanlashda
muhim bo’lgan bir qator parametrlar mavjud. Elektr quvvati,
shuningdek jismoniy almashtirish ko’rsatkichlari va mexanik
xususiyatlar muhimdir.
Ba’zi asosiy xususiyatlar va parametrlar nimani anglatishini tushunish
uchun ularning tushuntirishlari bilan quyida keltirilgan.
 Kuchlanish darajasi: Bu kalitga bardosh beradigan maksimal
kuchlanish. Izolyatsiya materiallari, kontaktni ajratish, ajratish tezligi va
umumiy xavfsizlik nuqtai nazaridan iborat bo’lgan bir qator omillar
bilan belgilanadi. Kuchlanish shuningdek, kommutatsiya harakati va
kontaktlarga ta’sir qilishi mumkin.
Hech qanday holatda nominal zo’riqishdan oshib ketmaslik kerak va
kutilmagan to’lqinlar uchun eng yaxshi marj qoldirilishi va eng yaxshi
uzoq muddatli ishonchliligini ta’minlashi kerak.
O’zgaruvchan tokni almashtirish uchun ishlatiladigan kalitlar uchun
RMS voltaji bo’yicha voltaj ko’rsatkichini keltirib chiqarish odatiy holdir -
bu qiymat odatda baribir o’zgaruvchan kuchlanishni aniqlash uchun
ishlatiladi.
31

J oriy t ashish rey t ingi : Elektron kalitlarning joriy spetsifikatsiyasi
katta ahamiyatga ega, chunki kalit va uning kontaktlari faqat ma’lum
darajadagi tokni o’tkaza oladi.
Kalit ko’tarishi mumkin bo’lgan maksimal barqaror oqim darajasi
odatda yopiq aloqa orqali o’tkazishi mumkin. Bu asosan isitish effekti
bilan aniqlanadi (I 2
R) va u odatda oqim / quvvatni almashtirish
darajasidan katta.
J oriy k ommut at siy a darajasi : Elektromekanik kalit uchun joriy
kommutatsiya darajasi odatda oqim o’tkazuvchanlik darajasidan past
bo’ladi. Muammo shundaki, kontaktni yaratish va buzish
boshqalarning paydo bo’lishiga olib keladi va kontaktlarning
zanglashiga qadar ishlash muddati katta darajada kamayguncha
kontaktlar faqat bunga ma’lum darajada bardosh bera oladi.
Aksariyat hollarda kommutatsiya harakati amalga oshirilishi uchun
hozirgi darajani pasaytirish mumkin emas. Shunga ko’ra kalit uchun
kamroq ko’rsatkichni olish kerak.
Induk t iv rey t ing : Devredeki har qanday indüktans,
kontaktlarning zanglashiga olib boradigan darajasini oshiradi va bu
to’g’ri ishlamasa, kalitning ishlash muddatini kamaytiradi. Zanjirdagi
har qanday indüktans sodir bo’layotgan o’zgarishga qarshilik
ko’rsatishi sababli, bu oqim oqishi bilan to’xtash qiyinligini anglatadi,
chunki oqim to’xtatilganda indüktans katta orqa EMF hosil qiladi. Bu
kontaktlarning zanglashiga olib keladi va bu o’z navbatida
kontaktlarning yonishiga va natijada kontakt qarshiligining oshishiga
olib kelishi mumkin.
32

Buning natijasi shundan iboratki, induktiv yuklangan kalit uchun
qarshilik rezistiv yukga ega kalitga nisbatan ancha past bo’ladi.
Transformatorlar, dvigatellar va shunga o’xshashlar juda induktivdir,
boshqa yuklar esa asosan qarshilik ko’rsatadi. Rezistiv yuk uchun
spetsifikatsiya ko’rsatkichlari induktiv yukga nisbatan ancha yuqori
ekanligi aniqlanadi. Har qanday tugmachani tanlashdan oldin ishlash
shartlarini va texnik xususiyatlarini tekshiring va ehtiyotkorlik
tomonida xatolarni elektron sxemani loyihalash bosqichlarida
ishonchliligi va ishlash muddatini ta’minlang.
Quv v at darajasi : Ba’zi hollarda kalitning kuchi quvvat darajasida
berilishi mumkin. Bu odatda volt-amper, VA yoki vatt, W. bilan
belgilanadi. Quvvat darajasi - bu kalit ishlayotganda ishlatilishi mumkin
bo’lgan maksimal quvvat. Ushbu ko’rsatkichdan oshib ketish qurilmada
haddan tashqari issiqlik to’planishiga olib kelishi mumkin, natijada
tugmachaning ishdan chiqishi va xavfsizlik uchun xavf tug’dirishi
mumkin.
Kalitning quvvat darajasi odatda induktiv element mavjud bo’lishi
mumkin bo’lgan o’zgaruvchan tok yuklari uchun VA bo’yicha beriladi.
Kont ak t ga qarshilik : Kalitning kontaktlari uzluksiz o’tkazgich
emas, balki uni sindirish va qayta tiklashga qodir bo’lganligi sababli,
o’tkazgich uzluksiz bo’lganidan kattaroq aloqa qarshiligi mavjud.
Quvvat har qanday qarshilikda tarqalishi yoki hatto kichik darajadagi
qarshilik muhim bo’lishi mumkinligi sababli, ba’zida kalitning aloqa
qarshiligini hisobga olish kerak bo’ladi.
33

A maliy ot lar soni: Kalitning kontaktlari eng yaxshi qarshilikka ega
bo’lishini ta’minlash uchun bir-birlari bo’ylab harakatlanayotganda, har
doim ham oz miqdordagi aşınma mavjud. Shunga ko’ra, ishlatilgandan
keyin kalitning ishlashi yomonlashadi. Kalitning ishlash muddatini
aniqlash uchun ba’zida operatsiyalar soni keltiriladi. Bu minglab
operatsiyalar bo’lishi mumkin.
Format ni almasht irish : Kalit formatining to’g’ri turini tanlash har
qanday elektron sxemasi dizayni uchun kalit hisoblanadi.
Kommutatorning turli xil formatlari mavjud: o’tish tugmachalari,
slayderlar, burama kalitlar, DIP-lar, vintlardek va boshqa ko’p narsalar.
Format har qanday almashtirish uchun tanlov jarayonining bir
qismidir.
A loqa t uri: Elektromekanik kalitlarni almashtirish uchun ikkita
turdagi aloqa ishlatiladi va ular spetsifikatsiyada batafsil tavsiflanadi.
Tanaffusdan oldin, BBM: Qisqa kaliti bo’lmagan almashtirish kalitlari
ikkinchisini faollashtirishdan oldin bitta almashtirish sxemasini
to’xtatadi - bu kalitlarda ishlatiladigan almashtirish kontaktining eng
keng tarqalgan shakli.
MBB tanaffusdan oldin : Kommutatorning uzilishdan oldin shakllanishi
kommutatsiya jarayonida ikkala zanjirni vaqtincha qisqartiradi va qutb
qismiga ulangan kontaktni u ulangan zanjirsiz vaqtincha qoldirmaslikni
ta’minlaydi. Garchi kamroq tarqalgan bo’lsa-da, bu harakatlar ba’zi
holatlarda juda muhim bo’lishi mumkin.Qo’lda elektron sxemasi
dizayni uchun to’g’ri aloqa turini tanlash muhimdir. Noto’g’ri turni
34

tanlash ba’zi holatlarda elektron ishlamay qolishiga olib kelishi
mumkin.
At rof-muhit t ugmachasining xususiy at lari : O’zi boshdan
kechiradigan muhitda ishonchli ishlaydigan kalitni tanlash muhimdir.
Kalitlar uchun atrof-muhit spetsifikatsiyasining bir nechta elementlari
mavjud:
Harorat : Harorat odatda juda ko’p muammolarga duch kelmasa ham,
ishlash va saqlash harorati oralig’ini, ayniqsa, kalit o’rnatiladigan
uskunada harorat haddan tashqari ko’tarilishi mumkinligini yodda
tutish kerak. Avtomobillar ichidagi joylar, issiq mamlakatlarda, quyosh
ostida yoki hatto sovuqqa ta’sir qilishi mumkin bo’lgan masofaning
boshqa uchida. Kommutatorlar ishlab chiqarilgan plastiklar haddan
tashqari harorat bilan buzilishi mumkin.
Namlik: Ko’pgina oddiy kalitlarga suv o’tkazmaydigan, hatto namlikka
chidamli. Agar tugmachaning namligi yoki suvi bo’lgan muhitda
ishlashi uchun talab mavjud bo’lsa, unda ushbu sharoitlarda ishlashga
qodir bo’lgan kalitlardan foydalanish kerak. Kommutator uchun
ma’lumot varag’ining spetsifikatsiyasi tegishli ma’lumotlarni taqdim
etadi.
IP reytinglari EN 60529 xalqaro standarti (Britaniyaning BS EN 60529:
1992, Evropa IEC 60509: 1989 standartlarida belgilangan parallel
standartlar bilan) bo’yicha belgilanadi. IP-reytinglar "Kirishni himoya
qilish" ni aniqladi va bu changdan suvgacha va namlikka qadar bo’lgan
turli xil moddalar bilan bog’liq.
35

Garchi ba’zi bir kalitlarda namlikdan himoya qilishning ba’zi bir
shakllarini batafsil tavsiflovchi xususiyatlarga ega bo’lishi mumkin
bo’lsa-da, IP reytinglari buning uchun xalqaro miqyosda tan olingan
standartni taqdim etadi. Ko’pgina elektr kalitlari o’zlarining texnik
xususiyatlarini turli xil IP-reytinglari bilan aniqlab olishlari mumkin.
Kalit lar uchun IP rey t inglari jadv ali v a boshqalar 2.1-
jadv al
Qattiq jismlardan himoya
Birinchi
raqam Ta’rif
0 Himoya yo’q
1 50 mm dan ortiq qattiq narsalardan himoyalangan
(masalan, qo’l bilan tegishdan himoya qiladi va hokazo).
2 12 mm dan oshiq qattiq narsalar tegishidan
himoyalangan (masalan, barmoqlar).
3 2,5 mm dan ortiq qattiq narsalardan himoyalangan
(masalan, asboblar, simlar va boshqalar).
4 1 mm dan ortiq qattiq narsalardan himoyalangan
(masalan, ingichka simlar va kichik asboblar).
5 Faqat chang bilan cheklangan kirishdan himoyalangan.
6 To’liq chang kirib kelishidan himoyalangan.
Ushbu IP-reytinglar elektr jihozlaridan tortib to muhofazaga qadar turli
xil narsalar uchun ishlatiladi va, albatta, y elektromexanik kalitlarga
juda mos keladi.
36

Tebranish : Ba’zi hollarda tebranish muammo bo’lishi mumkin.
Agar kalit ishlatilishi kerak bo’lgan uskunalar transport vositasida yoki
u tebranishi mumkin bo’lgan boshqa muhitda bo’lsa, u holda uning
ma’lumot varag’ida tebranish xususiyati bo’lishi kerak. Agar u
tebranishga dosh berolmasa, u mexanik ravishda buzilishi va hatto
qulashi mumkin va hokazo.
Ular ba’zi bir asosiy kalit xususiyatlarini ifodalaydi. Ko’proq,
ba’zilari esa turli xil sohalarda qo’llanilishi mumkin, ammo ushbu asosiy
xususiyatlarni tushunish ularning ishlashi haqida yaxshi ma’lumot
beradi.Kalitlarning texnik xususiyatlari muhim ahamiyatga ega -
elektromexanik buyum sifatida, agar kalit ko’rsatkichlari oshib ketgan
bo’lsa, vaqt o’tishi bilan aşınma to’planishi va ishlashi pasayishi
mumkin. Ammo, agar reytinglar chegarasi juda katta bo’lsa, u holda
zarur bo’lganidan qimmatroq bo’lgan kalitni olish mumkin yoki u
jismonan maqbul bo’lganidan kattaroq bo’lishi mumkin. Shunga ko’ra,
texnik xususiyatlarni yaxshi tushunish kerak.
2.3 Analog signallarni raqamli signallarga va aksincha o’zgartirishlar
Analog va raqamli signallar
Axborotni uzatadigan signallarning ikki turi mavjud - analog va raqamli
signallar. Analog va raqamli signallarning farqi shundaki, analog doimiy elektr
signalidir, raqamli esa uzluksiz elektr signalidir.Analog signallar vaqt o’tishi bilan
o’zgarib turadi va o’zgaruvchanliklar elektr bo’lmagan signal signallariga mos
keladi. Analog signallar bilan taqqoslaganda raqamli signallar individual
qadamlarda o’zgaradi va puls yoki raqamlardan iborat. Analog signallar elektr
tokining o’zgarishiga olib keladigan haqiqiy miqdor va ovoz kuchayishi modelidir.
Raqamli signallar diskret darajaga ega va pulsning belgilangan qiymati keyingi
raqam o’zgarguncha doimiy bo’lib qoladi. Ikkala amplituda darajalar mavjud, ular
37

tugun deb ataladi, ular 1 yoki 0 ga asoslangan, haqiqiy yoki noto’g’ri, yuqori yoki
past.
Morze kodiga o’xshash raqamli signallar kompyuterga yuboriladi, bu ularni
so’zlar bilan izohlaydi. 0 yoki 1 raqamli signal telefon liniyasi orqali yuboriladi.
Masalan, A harfini kompyuteringizga kiritganingizda, uni 01000001 ga
o’zgartiradi. Ushbu 01000001 boshqa kompyuterga o’tadi, bu uni A. deb
tushuntiradi. Sakkiz 0 va 1 ning ketma-ketligi bayt deb ataladi, har bir 0 yoki 1
raqam esa biroz chaqirdi.
Raqamli va analog signallarning farqini turli xil to’lqinlarning turli xil
misollarini va ularning qanday ishlashini kuzatish orqali ham tushunish mumkin.
1800 yillarda analog to’lqin shakllari mis bilan birgalikda suhbatlarni uzatish yoki
uzatish uchun ishlatilgan. Ular buzilgan elektromagnit to’lqinlarni yoki signal
sifatini pasaytiradigan shovqinni ushlab qolish tendentsiyasiga ega bo’lganligi
sababli, ular tez orada muammoli bo’lib qolishdi va uni ushlab turish qiyinlashdi.
Tez orada analogdan raqamli raqamga o’tish yuz berdi, chunki raqamli signallarni
uzatish osonroq va analog signallarga qaraganda ancha ishonchli edi.
Signal - bu kundalik hayotda biz doimo muomala qiladigan ma’lumotlarni
uzatishdir. Telefonlardan uyali qurilmalarga va musiqadan kompyuterlarga
signallar juda muhimdir.
Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi bilan telefon va kompyuterlar
zarurati paydo bo’ldi va analog signallarni uzatish narxi nafaqat qimmat, balki
muammoli bo’lib qoldi. Tez orada raqamli signallar analogga almashtirildi, chunki
ular oddiy va bir xil bo’lib, shovqin yoki buzilish bilan jiddiy o’zgartirilmaydi.
Deyarli barcha elektron qurilmalar raqamli signallardan foydalanadilar, chunki ular
shakli va amplituda aniq bo’lib qoladilar. Raqamli signallar uzluksiz uzatishni
ta’minlaydi va analog signallardan afzal. Asosan, barcha davrlar o’xshash. Analog
keskinliklar yoki oqimlar bilan hisoblashni amalga oshirishda muammo shovqin va
buzilishning kombinatsiyasi hisoblanadi. Analog kontaktlarning zanglashiga olib
keladigan shovqin shovqinga duch keladi va buyuk buyurtmalarga ko’ra analog
davrlarni lineer qilish juda qiyin. Analog devorning har bir bosqichi signalga
38

shovqin va/yoki distorsiyani qo’shadi. Bu nazorat qilinishi mumkin, ammo uni
yo’q qilish mumkin emas.Raqamli aylana (CMOS) asosan bu masalani ikki
bosqichdan foydalanib, yonma-yon bajarib, har bir bosqich signalni yangilaydi.
Chiqish 10 foizga o’chib ketgan kimga g’amxo’rlik qiladi, faqat pol qiymatdan
yuqori yoki past bo’lishi kerak. Chiqish 10 foizga buzilganmi, kimdir g’amxo’rlik
qiladi, yana barmog’ining yuqori yoki pastki qismida bo’lishi kerak. Har bir
qadamda taqqoslanganda, signal asosan yangilanadi va shovqin/lineerlik
muammolari/va hokazo. yo’qolgan. Bu kirish signalini kuchaytirish va kesish yo’li
bilan amalga oshiriladi - CMOS invertor ikki taqqoslagich bilan ishlab chiqarilgan
juda oddiy amplifikatdir. Agar daraja eshikdan o’tsa, unda siz bir oz xato qilasiz.
Protsessorlar, umuman, 10 ^ -20, IIRC buyrug’i bo’yicha bir nechta xato stavkalari
bo’lishi uchun yaratilgan. Shuning uchun raqamli davrlar juda kuchli - ular juda
keng sharoitda ishlashga qodir, chunki chiziqlilik va shovqin asosan nosozliklar
hisoblanadi. 64 bitli raqam bilan raqamli ravishda ishlaydigan deyarli ahamiyatsiz.
64 bit 325 dB dinamik intervalni ifodalaydi. Bu 19 ta buyruq. Jahannamda hech
qanday yechim yo’q, siz analog joylar bilan yaqinroq joyga borasiz. Sizning
rezolyutsiyangiz 1 pikovolt (10 -12
) bo’lsa (va bu asosda termal shovqin bilan tezda
batamom bo’ladi), u holda maksimal qiymatni 10 7
qo’llab quvvatlash kerak.
39

XULOSA
Yuqoridagilardan shuni hulosa qilib aytish mumkinki, o’quvchi va talabalar
ushbu mavzu orqali juda ko’p ma’lumotlarga ega bo’lishi mumkin. Bu kurs
ishimizda analog va raqamli mikrosxemalar mavzusni yoritdik. Axborotni
uzatadigan signallarning ikki turi mavjud - analog va raqamli signallar. Analog va
raqamli signallarning farqi shundaki, analog doimiy elektr signalidir, raqamli esa
uzluksiz elektr signalidir.Analog signallar vaqt o’tishi bilan o’zgarib turadi va
o’zgaruvchanliklar elektr bo’lmagan signal signallariga mos keladi. Analog
signallar bilan taqqoslaganda raqamli signallar individual qadamlarda o’zgaradi va
puls yoki raqamlardan iborat. Analog signallar elektr tokining o’zgarishiga olib
keladigan haqiqiy miqdor va ovoz kuchayishi modelidir. Raqamli signallar diskret
darajaga ega va pulsning belgilangan qiymati keyingi raqam o’zgarguncha doimiy
bo’lib qoladi. Ikkala amplituda darajalar mavjud, ular tugun deb ataladi, ular 1
yoki 0 ga asoslangan, haqiqiy yoki noto’g’ri, yuqori yoki past. Operatsion
kuchaytirgichlar kelib chiqishi bo’lgan analog kompyuterlar , bu erda ular chiziqli,
chiziqli bo’lmagan va chastotaga bog’liq bo’lmagan davrlarda matematik
operatsiyalarni bajarish uchun ishlatilgan. Qurilish bloki sifatida Operatsion
kuchaytirgichning mashhurligi analog davrlar uning ko’p qirraliligi bilan bog’liq
Integral sxema (IS, integral mikrosxema) — juda ixcham (mikrominiatyur)
elektron qurilma. Elementlari (diodlar, tranzistorlar, rezistorlar, kondensatorlar va
b.) konstruktiv, texnologik va elektr jihatdan o zaro uzviy bog langanʻ ʻ
(birlashtirilgan) va o ta zich joylashtirilgan bo ladi. Uzluksiz yoki diskret (uzlukli)
ʻ ʻ
elektr va optik signallar tarzidagi axborotlarni qabul qilish, qayta ishlash uchun
mo ljallanadi.
ʻ Men ‘Analog va raqamli mikrosxemalar’ mavzusidagi kurs ishida
analog signallar, raqamli signallar,integral mikrosxemalar, operatsion
kuchaytirgichlar, elektron kalitlar haqida ma’lumotlar berib o’tdim. Yuqorida esa
ular to’g’risidagi asosiy tushunchalarni berdim.
40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Sh.Mirziyoyev. “ Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga
quramiz.” Toshkent “O’zbekiston” 2017
2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh. Mirziyoyevning “ Fizika sohasidagi
ta’lim sifatini oshirish va ilmiy tadqiqotlarni rivojlantirish chora-tadbirlari
to’g’risida” gi PQ-5032 sonli qarori.2020
3. Sh.M.Mirziyoev Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga
quramiz. Toshkent: “O’zbekiston”, 2017. – 488 b
4. N.Turdiyev “ Radioelektronika asoslari” Toshkent-1992
5. Kovchin S.A., Sabini Y.A. Teoriya elektroprivoda. “Energoatomizdat”. SPb. 2000
6. B. Eshonqulov, D.O.Tolipov T.Ahmadjonov ``Radioelektronika asoslari fanidan
laboratoriya ishlari``. Toshkent 2005y V.I. Klyuchev Teoriya elektroprivoda M.
“Energoatomizdat” 2000
7. Kovchin S.A., Sabini Y.A. Teoriya elektroprivoda. “Energoatomizdat”. SPb. 2000
8. V.I. Klyuchev Teoriya elektroprivoda M. “Energoatomizdat” 2000
9. Xabibullayev P, Nazirov E.N, Otajonov Sh, Nazirov D. “Fizika izohli lug’ati”
O’zbekiston milliy ensiklopediyasi nashriyoti 2002
10. Nigmatov X. Radioelektronika asoslari. Toshkent 1994
11. G`.B. Eshonqulov, D.O.Tolipov T.Ahmadjonov ``Radioelektronika asoslari
fanidan laboratoriya ishlari``. Toshkent 2005y
12. Colin D. Simpson. Principles of eelectronics. Prentice-Hall 2002
13. http//www.rtm.uz
14. http//www.ziyonet.uz
15. http//www.arxiv.uz
16. http//www.aim.uz
17. www.ziyonet.uz
18. www.aim.uz
19. www . arxiv . uz
20. www.library.uz
41

Analog va raqamli mikrosxemalar to'g'rilangani

Sotib olish