Andalib dostonlarining timsollar olami - Литература - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	155.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	17 Январь 2025
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Литература

Продавец

Lola Mamurova

Дата регистрации 25 Сентябрь 2024

6 Продаж

Andalib dostonlarining timsollar olami

Купить

“Andalib dostonlarining timsollar olami” mavzusida tayyorlagan
KURS ISHI
1

MUNDARIJA
KIRISH ………………………………………………………………… ..... …….... 5
I BOB. NURMUHAMMAD ANDALIB GO’ZAL LIRIK ASARLAR,
JONBAXSH DOSTONLAR MUALLIFI
1.1. Nurmuhammad Andalib – xorazmlik mashhur adib..........................................7
1.2.Shoir andalib ijodida nasimiy obrazi.................................................................11
II BOB ANDALIB ASARLARINING TIMSOLLAR OLAMI
2.1.Andalib she’riyati va epik asarlariga xos uslubiy jihatlar...............................16
2.2.Andalib dostonlarining an’ana bilan bog’liq hamda o‘ziga xos jihatlari..........21
XULOSA ………………………………………………………………….....…... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………..…........32
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O‘zbek va turkman xalqlari orasidagi qardoshlik,
adabiy-madaniy aloqalar juda qadimiy tarixga ega. Nizomiy Aruziy
Samarqandiyning «Chahor maqola» asari va boshqa qadimiy manbalarda xabar
berilishicha, somoniylar va saljuqiylar hukmronlik qilgan davrlarda Marv yirik
ilmiy markaz boigan. Unda o‘zbek, tojik va turkman olimlari, shoirlari yashab, ijod
etganlar. Adabiy aloqalarimizning yaqinligiga guvoh bo‘luvchi o‘nlab dostonlar,
xalq kitoblari borki, ulardan ayrimlarining dastawal qaysi xalq o‘rtasida paydo
boiganligini aniqlash qiyin. Bu xil asarlar, xususan, XVTI—XIX asrlarda o‘zbek
va turkman shoirlari tomonidan ko‘p yaratildi. Sobir Sayqaliyning «Bahrom va
Gulandom», so‘ngroq ko‘hna Urganch va Vas (Toshovuz) tomonlarida yashagan
Shohbandaning «Shohbahrom», XVIII asr oxirlarida yashagan turkman shoirlari
Shaydoyi yaratgan «Gul Sanobar», Ma’rufiy yaratgan «Yusufbek va Alimadbek»
dostonlari g'oyaviy-badiiy xususiyatlariga ko‘ra shu nomdagi o‘zbek xalq kitoblari
nusxalariga juda yaqin. Bunday asarlar ko‘p. Ular turkman kitobxonlariga
qanchalik estetik zavq, ma’naviy oziq bag'ishlasa, o‘zbek kitobxonlariga ham
shunchalik zavq va ma’naviy oziq beradi. Ayniqsa, XVI asrdan boshlab turkman
xalqi o‘rtasida Alisher Navoiy asarlaridagi adolatparvarlik, insonparvarlik kabi
yuksak g'oyalar haqida juda ko‘p naqllar, rivoyatlar vujudga keldi. Bu rivoyatlarda
Alisher — Mirali, Sulton Husayn Sulton Suyun nomi bilan mashhurdir. Turkman
adabiyotining taraqqiyoti, uning shakllanishi va xalqchil adabiyot bo‘lib
rivojlanishiga xizmati singgan Davlatmamad Ozodiy (Maxtumqulining otasi),
turkman klassik adabiyotiga asos qo‘ygan Maxtumquli, uning zamondosh va
izdoshlari bo‘lgan Mulla Nafas, Zaliliy, Sayidiy, Shaydoyi, Ma’rufiy, G'oyibiy,
Kamina, Miskin Qilich va boshqalar Alisher Navoiyni ustod hukmida e’tirof
yetishib, uning ijodidan bahra olganlar. Turkman shoirlarining ko‘pchiligi ko‘hna
Urganch va Xiva madrasalirda o‘qiganlari manbalarda, shu shoirlaming asarlarida
qayd etiladi. Buyuk Maxtumqulining quyidagi orzusi turkman mutafakkirlari,
3

shoirlari orasida Alisher Navoiyga, o‘zbek mumtoz adabiyotiga boigan
e’tiqodning bir dalilidir.
Kurs ishining maqsadi. Andalib ning badiiy ijodini, mavzu ko‘lami, uslubi,
adib ijodidagi mavzu va muammolarning yoritilishini tahlil qilish asosiy maqsadi
qilib olingan. Bu maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirish
belgilab olindi:
– Andalib asarlarining o‘ziga xos xususiyatlarini tadqiq etish;
– Adib dostonlarining nafisligi o‘rganish;
– Andalib asarlarida hayot voqeligining aks etishini tahlil qilish
– Andalib dostonlarining janriy rang-baranglini tadqiq etish ;
Kurs ishining vazifasi.
Badiiy tasvir vositalarini o‘rgatishning metod va vositalarini tahlil qilish, dars
mashg‘ulotlari jarayoniga tatbiq etish.
Kurs ishining obyekti.
Maktab adabiyot kursida Yusuf va Zulayho”, “Layli va Majnun” va
“Zaybularab” dostonlarini izchil hamda mukammal o‘rgatishni tadbiq etish.
Kurs ishining tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, 2 bob, 4 fasl, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar majmuasidan iborat.
4

I BOB. NURMUHAMMAD ANDALIB GO‘ZAL LIRIK ASARLAR,
JONBAXSH DOSTONLAR MUALLIFI
1.1. Nurmuhammad Andalib – xorazmlik mashhur adib
Turkman xalqi O‘rta Osiyoda qadim zamonlardan beri yashab kelayotgan,
turkiy tilda so‘zlashuvchi xalqlardan biridir. Turkman xalqining adabiyoti va
madaniyati, O‘rta Osiyoda yashovchi qozoq, qirg`iz va qoraqalpoq xalqlarining
adabiyoti va madaniyati singari, folklar asarlari shaklida rivojlandi.
Turkman xalqi asrlar davomida chet el bosqinchilari-eroniylar, arablar,
mo‘g`ul istilochilari, Buxoro amirlari va Xiva xonlari zulmi ostida qolib kelganligi
sababli, turkman milliy adabiyoti va madaniyatining rivojlanishi uchun zarur
sharoit yo‘q edi. Shunga qaramay, turkman xalqi o‘z milliy tilining sofligini saqlab
qoldi, o‘z milliy adabiyoti va madaniyatini taraqqiy ettirish uchun kurash olib
bordi.
Xalq orasida turkman mehnatkash ommasining orzu- umidlarini
kuylovchi ertaklar, dostonlar, angula va qo‘shiqlar ham keng tarqalgan. Bir qancha
turkman xalq latifalarida dono va tadbirkor Kaminaning obrazi yaratilganki, u
o‘zining ko‘p xususiyatlari bilan o‘zbek, tojik va ozarbayjon xalq latifalarida
ko‘ringan Afandi va Mushfiqiy obrazlariga juda yaqin turadi. 1
Yozma adabiyotining shakllanishi. Yozma adabiyot Turkmanistonda
taxminan XI-XII asrlarda, dastlab Ahmad Yassaviy va Ali singari diniy motivlarni
tarannum qilgan shoirlarning ijodi ta`siri ostida turkiy (chig`atoy) tilida yuzaga
keladi.
XIV asrda turkman yozma adabiyotining taraqqiyotiga katta hissa qo‘shgan
Burhoniddin Sivosiy va Sayid Imoniddin Nasimiylar yashab ijod etdilar. Bu
yozuvchilar ijodida ham diniy-mistik adabiyotning ta`siri yaqqol sezilib turadi.
Lekin shunga qaramay, turkman adabiyoti tarixini o‘rganishda ularning ijodi
salmoqli o‘rin tutadi. Buning sababi shundaki, Xorazmda tug`ilib, hayotini Kichik
Osiyo shaharlarida o‘tkazgan Sivosiy o‘z she`rlarini birinchi bo‘lib turkman tilida
yozdi. U poeziyaga aruz vaznini kiritdi. Hunarmand oilada tug`ilib o‘sgan va
1
O‘zbek adabiyoti tarixi. 5jildlik, 3-jild.-T., 1978 148-b
5

o‘qimishli kishi bo‘lib yetishgan Nasimiy o‘z asarlarini Turkiyaning shahar va
qishloqlarida darbadarlikda hayot kechirgan yillarida yaratdi. Nasimiy o‘zining
o‘tkir hajviy asarlari uchun ruhoniylar tomonidan vahshiylarcha o‘ldirildi.
XVIII asr turkman adabiyotining yirik vakillari Andalib, Ozodiy, Ma`rufiy,
G`oyibiy, Shaydoiy, Shobanda kabilar o‘z ijoddarida fors-tojik, ozarbayjon va
o‘zbek adabiyotlarining eng yaxshi an’analarini davom ettirdilar. Shoir
Shobandaning "Shoh-bahrom", "Gulu Bulbul", "Xo‘jamberdi" dostonlari va ko‘p
lirik she’rlari, Ma’rufiyning "Sayful-muluk-Midhal Jamol", "Yusuf va Ahmad",
"Davlat Er" dostonlari, Shaydoiyning "Qissai Sanav-bar" dostoni keng xalq orasida
juda mashhur.
Xorazm adabiy muhiti o zbek adabiyotining ajralmas bir qismini tashkil etadi.ʻ
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev ta’kidlaganidek, Jo shqin
ʻ ʻ
Amudaryodan suv ichib, muqaddas va tabarruk Xorazm tuprog ida unib-o sgan,
ʻ ʻ
xalqimiz tarixida o chmas iz qoldirgan Abu Rayhon Beruniy, Muhammad Muso
ʻ
Xorazmiy, Mahmud Zamaxshariy, Najmiddin Kubro, Pahlavon Mahmud,
Nosiriddin Rabg uziy, Sulaymon Boqirg oniy, Sakkokiy, Munis, Feruz, Ogahiy,
ʻ ʻ
Bayoniy va boshqa ko plab allomalar, shoir va mutafakkirlarning nomlari jahon
ʻ
sivilizatsiyasi tarixiga haqli ravishda oltin harflar bilan bitilgan” .
O‘zbek va turkman xalqlari o‘rasidagi qardoshlik, adabiy-madaniy
aloqalar juda qadimiy tarixga egadir. Ikki xalq o‘rtasidagi adabiy
aloqalarimizning yaqinligiga guvoh bo‘luvchi o‘nlab dostonlar, xalq kitoblari
borki, ulardan ayrimlarining dastavval qaysi xalq o‘rtasida paydo
bo‘lganligini aniqlash qiyin. XVII – XIX asrlar mobaynida o‘zbek va turkman
shoirlari tomonidan ko‘plab asarlar yaratildi, o‘lka ilm-fan, madaniy
taraqqiyotga ulkan xissa qo‘shildi. Sobir Sayqaliyning “Bahrom va
Gulandom”, so‘ngroq ko‘hna Urganch va Vas (Toshovuz) tomonlarida yashagan
Shohbandaning “Shoh Bahrom”, XVIII asr oxirlarida yashagan turkman
shoirlari Shaydoyi yaratgan “Gul Sanobar”, Ma’rufiy yaratgan “Yusufbek
va Ahmadbek” dostonlari g‘oyaviy-badiiy xususiyatlariga ko‘ra, shu nomdagi
o‘zbek xalq kitoblari nusxalariga juda yaqin. Bunday asarlar ko‘p. Ular turkman
6

kitobxonlariga qanchalik estetik zavq, ma’naviy oziq bag‘ishlasa, o‘zbek
kitobxonlariga ham shunchalik zavq va ma’naviy oziq beradi. Mustaqillik
yillarida o‘zbek tili va adabiyoti faniga alohida e’tibor berilmoqda. 2016-yil
13-may kuni O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Alisher Navoiy nomidagi
Toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universitetini tashkil etish to‘g‘risida”
Farmoni muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Nurmuhammad Andalubning ismi,
tug‘ilgan joyi va jayoti haqidagi ma’lumtlar ancha kam hisoblanadi. Bizga u
haqidagi ma’lumotlar uning asarlari va boshqa manbalar orqali topishimiz
mumkin. Uning ismi Nurmuhammad taxallusi Andalib (Bulbul). Ko‘hna
Urganchning Qoramozi qishlog‘ida tug‘ilgan.Xiva va Buxoro madrasalarida
ta lim olgan. Munis va Ogahiyning “Firdavs – ul iqbol”, Bayoniyning “Xorazmʼ
shohiy” asarlarida u haqida ma’lumotlar mavjud . Nurmuhammad Andalub
Xivada Shohg‘ozixon hukmronlidi davrida (1765- 1767) “Yusuf va Zulayho”
dostonini yozgan bo‘lib, o‘sha paytda 55 yoshdaligi haqida ma’lumot beradi.
Demak, u taxminan 1710 – 1711-yillarda tug‘ilgan. 1770-yilda vafot
etgan.Andalib ijodida Navoiy, Fuzuliy, Mashrab an’analarining ta’siri va
davomiyligini ko‘ramiz. Ulardagi g‘oyalar mutanosibligini, timsollar uyg‘unligi
va dunyoqarash hamohangligini his qilamiz. Andalibning lirik she’rlari bizgacha
20 ga yaqin to‘plam va bayozlar tarkibida yetib kelgan. Devoni haqida ma’lumot
yo‘q. Uni qalamiga mansub bayozlarning eng qadimiylari 1198 raqamlisi va 6973
raqamlisidir. Ushbu bayozlarning ikkalasida ham bir xil – shoirning 6 ta
muxammasi kiritilgan. Adibning bizga bor yo‘g‘i 35 ta she’ri ma’lum. Shundan
23 tasi taxmis, 3 tasi g‘azal, 5 ta shoirning o‘zi yozgan mustaqil muxammas, 1 tasi
musamma, 1 tasi murabba, 1tasi muvashshax. Ularning jami 1200 misraga yaqin.
Nurmuhammad Andalub epik yo‘nalishda ham asarlar yaratgan. “Zaynuralab”,
“Layli va Majnun”, “Yusuf va Zulayho”, “Sa’d Vaqqos” dostonlari shular
jumlasidandir. Andalib tarjimon sifatida ham o‘z salohiyatini namoyon eta olgan.
U “Mirza Hamdam” dostonini ham forschadan turkiychaga o‘girgan. Andalub
ayniqsa, dostonnavis sifatida shuhrat qozondi. Mumtoz, ayniqsa, uning “Yusuf
va Zulayho”, “Layli va Majnun” va “Zaybularab” dostonlari muhim. Shoir ularda
7

xalqning sevimli timsollari taqdiri bilan bog‘liq an’anaviy syujetlarni asos qilib
oladi. Yozma adabiyotda ham, xalq og‘zaki ijodida ham qayta-qayta murojat
etilgan mavzularga Andalib yangicha ruhiy talqinlar, ijodiy yondashilgan timsollar
tizimi asosida yangi hayot bag‘ishaydi. Uchala doston ham nasr va nazm shaklida
yaratilgan. Andalib dostonchiligining o‘ziga xosligi shundaki, u shakl jihatdan
xalq dostonchiligiga juda yaqin. Jumladan, yozma dostonlar, asosan nazmda
yaratilgan. Har bir bobda qisqa nasriy mundarija berilgan. Ammo Andalib
dostonlarida nasr miqdori va vazifasi ortgan. Badiiy tasvirda nazm bilan nasr
baravar ishtirok etgan. Nasr va nazmning o‘rin almashib turishi, o‘quvchi uchun
doston sujetining aniq yetkazilishini, ruhiy holatlarni izohlash, sharhlab
borilishini ta’minlaydi. 2

Bu dostonlar XVIII – XIX asrlar davomida qayta-qayta ko‘chirilgan, chop
etilgan. Birgina “Yusuf va Zulayho” dostonining o‘zi 1904 – 1912-yillari Kogon,
Toshkent, Samarqand, Buxoro shaharlarida 6 marta nashr qilingan.
Nurmuhammad Andalub she’riyat bobida Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy,
Boborahim Mashrab va boshqalarning merosini qunt bilan o‘rganib, ularning
an’analarini davom ettirgan. Uning taxmislari orasida Jomiy, Vafoiy va Habib
g‘azallariga bog‘langan tazmin muxammaslar ham bor. Andalib lirikasiga mansub
she’rlarning bizgacha yetib kelgan namunalaridan anchasida xalq she’riyatining
ta’siri kuchlidir.
Andalib lirik she’rlari tarkibida shaxsning charxi bemuruvvatdan,
taqdirdan nolish, og‘ir hayot qiyinchiliklari tufayli ko‘ngil hazing bo‘lib,
benavo – bechora ahvoliga tusgib qolganligidan faryoq chekish ohanglari uchrab
qoladi. Bunday she’rlari xasbihollik xususiyatiga ega. Ularni shoir qismatining
badiiy ifodasi deyish mumkin. Ma’lumki, Hazrati Yusuf Alayhissalom taqdiri
bilan bog‘liq sarguzashtlarning asosi “Qur’on”ga borib tutashadi.
Kalomullohdagi Yusuf surasi asosida XX asrgacha ko‘p asarlar maydonga
keldi. Andalibning “Yusuf va Zulayho” dostonining yaratilish asosi ham
shu bilan bog‘liq. Muallif asarda uning yaratilish tarixi, yozilish sabablariga
2
Nurmuhammad Andalib : O‘zbek adabiyoti tarixi. –T.,1978 217-b
8

to‘xtaladi. Uning e’tiroficha, doston turkiygo‘y qavmlar ehtiyojini inobatga olib
yaratilgan. Andalibning turkiy devoni va bir qancha dostonlari bizgacha yetib
kelgan: “Zaynul-arab”, “Yusuf va Zulayho”, “Layi va Majnun” “O‘g‘uznoma” va
boshqalar. Andalib asarlari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik
institute jamg armasida 1392, 1169, 1198, 1387, 7054, 299, 6759, 1103, 6973,ʻ
6998, 1155, 1188, 6993, 1918 raqamlari ostida saqlanadi. Andalib ijodiga
munosabatda uni turkman shoiri degan qarash ham mavjud bo‘lib, adib
asarlari Turkmanistonda ham mashhur. Uning ijodi X.Ko r o g li,
ʻ ʻ ʻ
V.Abdullayev, B.Axundov, A.Ulug berdiyev, G.Nazarov kabi olimlar tomonidan
ʻ
o rganilgan. Qaysi xalq shoiri bo‘lishidan qat’i nazar uning asarlari bizga qadar
ʻ
yetib kelib Xorazm va turkman adabiy muhitining shakllanishida asosiy ro‘l
o‘ynagan.O‘zbek va turkman xalqlari azal-azaldan yaqin do‘st, ahil qo‘shni,
strategik hamkor sifatida mushtarak maqsadlar bilan yashab kelgan. Shu
sababli, ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlarning ildizi uzoq tarixga borib
taqaladi va o‘zaro hurmat, ishonch asosiga qurilgan. Mustaqillik yillarida
O‘zbekiston va Turkmaniston o‘rtasidagi strategik hamkorlikning huquqiy asosi
sifatida qator tarixiy hujjatlar imzolandi. Do‘stona munosabatlarni mustahkamlash
va hamkorlikni rivojlantirish, o‘zaro yordamni ayamaslik mazmunidagi 1996-yil
16-yanvar, 2004-yil 19-noyabr va 2007-yil 18-oktyabrdagi va so‘nggi
yillardagi kelishuv hujjatlari – shartnomalar shular jumlasidandir.
1.2.Shoir andalib ijodida nasimiy obrazi
Sayid Imomiddin Nasimiy haqidagi qissalar, she’riy asarlar, umuman, uning
nomi zikr etilgan badiiy adabiyot namunalari buning dalilidir. Ana shunday
asarlardan birining ijodkori XVIII asrda Xiva xonligida yashab, o‘zbek va
turkman tillarida ijod qilgan turkman shoiri - Andalib (Bulbul) hisoblanadi.
Haqiqiy ismli Nurmuhammad G arib hisoblanib, mumtoz adabiyot tarixida
ʻ
turkman va o zbek xalqining mushtarak adibi sifatida tan olingan . Hattoki, o‘z
ʻ
davrida ma rifatparvar olim va shoir Munis Xorazmiy Alisher Navoiy, Mavlono
ʼ
Fuzuliy qatori Andalibni ham o‘zining ma’naviy ustozlari deb hisoblagan.
9

Adabiyotshunos olima Iqboloy Adizova shoir Andalib haqida shunday
mulohaza bildiradi:
“Andalib ijodida Navoiy, Fuzuliy, Mashrab an analarining ta siri vaʼ ʼ
davomiyligini ko ramiz. Ulardagi g oyalar mutanosibligini, timsollar uyg unligi
ʻ ʻ ʻ
va dunyoqarash hamohangligini his qilamiz”.
Shoir Andalib badiiy mеrоsinini rang-barangligini uning - lirik dеvоni,
“Yusuf va Zulayhо”, “O‘g’uznоma”, “Risоlai Nasimiy”, “Sa’d Vaqqоs”,
“Zaynul arab” kabi qissa-dоstоnlari orqali ko‘rishimiz mumkin. Shoir Andalib
nazmiy merosida diniy-tasavvufiy g'oyalar va so‘fiyona qarashlar keng
tarannum etiladi. Bunga Boboraxim Mashrabga taqlidan yozgan she rlari o zbek
ʼ ʻ
va turkman xalqlarining sevimli qo shiqlariga aylanganligi guvohlik beradi.
ʻ
Ushbu maqola orqali shoirning “Risоlai Nasimiy” qissasiga e’tiborimizni
qaratib, o‘z qarashlarimizni bayon etishga harakat qilganmiz.
Shoir Andalib qalamiga mansub “Risоlai Nasimiy” qisasi ham nasriy,
ham nazmiy shaklda yozilgan. Asarda hamd, na’t, munojot, kirish kabi
an’anviy qismlardan so‘ng, Mansur Halloj hayoti tasviri bilan asosiy sujet
boshlanadi. Qissa shu tarzda davom etib, Mansur Halloj vafotidan bir necha
vaqtlar o‘tib qayta Sayid Nasimiy bo‘lib bo‘lib dunyoga keladi. Bu kabi
boshlanmaning o‘ziga xos mazmuni shundaki, bosh qahramon Sayid Nasimiy
obrazi Mansur Halloj shaxsiyatiga muvofiqlashtirilgan. Uningdek adolatsizlik
va zulmga qarshi kurashi, o‘z so‘zidan voz kechmasligi, shunindek, dinni
dastak qilib xalqni aldab kelayotgan riyokor dindorlarni ham o‘ziga tik boqib
so‘zlashi, ham she’riyati orqali fosh etishi kabi qator o‘xshash jasoratlarini
ko‘rsatishga ishoradir.
“Risоlai Nasimiy” qissasida yuz baytli masnaviy keltirilgan bo‘lib, u “Siposi
beqiyos ul zuljalola, Sitoyish benihoyat loyazola”. bayti bilan bilan boshlanadi.
Ushbu she’r mazmunan kirish qismlari bo‘lib quyidagi misralar bilan tugaydi:
“Ey, Andalib, ketdi bu duyodan hamma er,
Bir makr va aldov bilan hammani yuzini shuvit etdi qildi qora yer”.
10

Shuningdek, Sayid Nasimiy obrazida Mashrabga yaqinlik jihatlarni ham
ko‘rish mumkin. Mashrabning maktabda mullo o‘rgatgan “alif”ni takrorlab, “be’ni
aytmasligi Nasimiyga ham xos xususiyat bo‘lib, o‘xshashlikni vujudga keltirgan:
“Tiliga joriy qildi ul alifni,
O‘qutmoq uchun ul damda Nasabni.
Nasab „alif“ dedi anga barobar,
Desa, mullosi “be” dedi, sarosar.
Yana takror aytib qildi ado,
Nasab na der “be”ni qildi ziyoda.
Ki hargiz „be“ demas, urdi yuziga,
To‘lib xunobadek yosh ko‘ziga,
Dedi mullog‘a o‘ltursang o‘zimni,
Demasman ul so‘zing eshit so‘zimni”.
Sayid Nasimiy haqida so‘z borayotganda uning tilidan g‘azallar keltirilgan.
Bu esa, sujetning ichki bog‘lanishini yuzaga chiqarish uchun xizmat qilgan. Bunda
o‘ziga xos bir jihat mavjud bo‘lib, ushbu she’riy parchalar Sayid Nasimiyning
ham, muallifning ham qalamiga mansub emas.
Qissada shoir Andalib qalamiga mansub “Layli va Majnun” dostonidan ham
parcha mavjud:
“Gohi kelib o‘zina, gohi mahzub,
Gohi alfozi kufr aylab gohi xub.
Necha yillar bo‘lib cho‘llar makoni,
Chu Majnun vahshiylar birla ravoni” deb,
Nasimiyning cho‘lu biyobonda sarson sargardon, goh hush goh majnun
bo‘lib kezishini tasvirlab bergan.
Asarda boshqa ijodkorlarning asaridan ijodiy ko‘mak olingan. Ya’ni
muallif ularning she’rlarini obrazlar tilidan bayon ettirgan. Bu orqali o‘z
qahramonlarini jonlantirgan. Shu bilan birga qissada adabiyotshunoslikda
hozirgacha tahlil etilmagan holat mavjudki, u ham bo‘lsa bir asar turli vaznda
yozilgan. Bu holatlar o‘ziga xos uslubdir. Bibixonim g‘azali, Munojoti Duxtari,
11

Saidiy taxallusi bilan keltirilgan parchalar asarning emotsional ta’sirini
oshirishga xizmat qilgan.
Navoiy g’azallariga G‘oyibiy, Sayidiy, Volehiy, Mulla Nafas bog‘lagan
muxammaslar, naziralar o‘zbek va turkman Adabiyotlari orasidagi yaqinlik hamda
ijodiy aloqalaming ko‘rinishlaridandir. Nurmuhammad Andalib go‘zal link
asarlari, jonbaxsh dostonlari bilan ikki qardosh xalq mumtoz adabiyotining rivojiga
muhim hissa qo'shgan. Andalib asarlarini ikki qardosh xalq vakillari sevib
o‘qimoqda, olimlari esa o‘iganib kelmoqda. O‘zbek va turkman olimlari Andalib
merosi haqida yaratgan tadqiqotlarida u o‘zbek va turkman Adabiyotlarining
yaqinligini ifodalagan siymo sifatida talqin etilmoqda. 3
Nurmuhammad Andalib (bulbul)ning ismi, tug‘ilgan joyi va hayoti haqidagi
qisqa qaydlar uning «Yusuf va Zulayxo» dostonining kirish qismida keltirilgan.
Shu dostondagi to‘qson olti misrali masnaviyda: Ismim edi Nurmuhammad g'arib,
So'zda taxallusim edi Andalib. Shahrimiz Uganch viloyat edi. Xonimiz Shohgbzi
himoyat edi... Bo yia Qaramozi erur joyimiz, Zikri xudo ishqila dilxohimiz—
Barcha xaloyiq ichra mening ishim, Yetibdur ellik beshga mening yoshim...
Munisning «Firdavs ul-iqbol» asarida keltirilishciha, Andalibning yuqoridagi
misralarida nomi keltirilgan hukmdor Shohg'ozi atiga ikki yil hukmdorlik qilib,
1767 yili oidirilgan ekan. Bundan Andalibning 1711—1712 yillar mobaynida
tug‘ilganligi ma’lum bo‘ladi. Biroq uning vafoti sanasi ma’lum emas. Ba’zi
tadqiqot asarlarida uning 1770—1771 yili vafot etganligi taxmin qilinadi. U Xiva
madrasalarida o ‘qib, o‘z zamonasining zukko shoirlaridan biri bo‘lib kamol
topadi. Nurmuhammad Andalib ancha salmoqli adabiy meros qoldirgan. She’riyat
bobida ayniqsa Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy, Bobrrahim Mashrab va
boshqalarning merosini qunt bilan o‘rganib, ulaming an’analarini davom etdirgan.
Biroq, uning lirik she’rlari bizgacha to'liq yetib kelmagan. Hozir ma’lum bo‘lgan
she’rlari atigi 35ta bo‘lib, ulaming 23tasi o'zi ko'proq e’tiqod qo'ygan va asarlarini
sevib mutolaa qilgan Alisher Navoiy, Mashrab g'azallariga yozilgan nazira hamda
tazmin muxammaslardir. Uning taxmislari orasida Jomiy, Vafoiy va Habib
3
O‘zbek adabiyoti . Majmua:IV va V tomlar.( Andalib she’rlari va “ Layli va Majnun” dostonidan parchalar)-T.,1959 147-b
12

g'azallariga bog'langan tazmin muxammaslar ham bor. Andalib lirikasiga mansub
she’rlaming bizgacha yetib kelgan namunalaridan anchasida xalq she’riyatining
ta’siri kuchlidir. Ular mazmuni va badiiy shakliga ko'ra xalq qo'shiqlariga o'xshab
ketadi. U Andalib lirik she’rlari tarkibida shaxsning charxi bemuruwatdan,
taqdirdan nolish, og'ir hayot qiyinchiliklari tufayli ko'ngil hazin bo'lib, benavo-
bechora ahvoliga tushib qolganligidan faiyod chekish ohanglari uchrab qoladi.
Bunday she’rlari xasbihollilik xususiyatiga ega. Ulami shoir qismatining badiiy
ifodasi deyish mumkin. Andalib lirikasi xususida fikr yuritganda, uning tazmin
muxammaslari o'zgacha go‘zallikka ega ekanligini ta’kidlamoq lozim. Andalib
muxammas bogiagan g'azallarining deyarli hammasi negbinlik, hayotiylik pafosiga
ega bo'lgan, o'quvchiga umid va shodlik baxsh etuvchi she’rlardir. She’rlarining
barchasi xalq ardoqlab, sevib o'qib, kuylab kelgan g'azallardir. www.ziyouz.com
kutubxonasi Andalib Mashrabning bir qancha g'azallariga javobiyalar, nazira
she’rlar yozgan. Ular ichida murabba va musaddas shakllaridagi namunalar ham
borligi diqqatga sazovordir.
13

II BOB ANDALIB ASARLARINING TIMSOLLAR OLAMI
2.1.Andalib she’riyati va epik asarlariga xos uslubiy jihatlar
O‘zbek va turkman xalqlari orasidagi qardoshlik, adabiy-madaniy aloqalar
juda qadimiy tarixga ega. Nizomiy Aruziy Samarqandiyning «Chahor maqola»
asari va boshqa qadimiy manbalarda xabar berilishicha, somoniylar va
saljuqiylar hukmronlik qilgan davrlarda Marv yirik ilmiy markaz bo‘lgan.
Unda o‘zbek, tojik va turkman olimlari, shoirlari yashab, ijod etganlar.
Adabiy aloqalarimizning yaqinligiga guvoh bo‘luvchi o‘nlab dostonlar, xalq
kitoblari borki, ulardan ayrimlarining dastavval qaysi xalq o‘rtasida paydo
bo‘lganligini aniqlash qiyin. Bu xil asarlar, xususan, XVTI—XIX asrlarda o‘zbek
va turkman shoirlari tomonidan ko‘p yaratildi. Sobir Sayqaliyning «Bahrom
va Gulandom», so‘ngroq ko‘hna Urganch va (Toshovuz) tomonlarida
yashagan Shohbandaning «Shohbahrom», XVIII asr oxirlarida yashagan
turkman shoirlari Shaydoyi yaratgan «Gul Sanobar», Ma’rufiy yaratgan
«Yusufbek va Alimadbek» dostonlari g'oyaviy-badiiy xususiyatlariga ko‘ra shu
nomdagi o‘zbek xalq kitoblari nusxalariga juda yaqin. Bunday asarlar ko‘p. Ular
turkman kitobxonlariga qanchalik estetik zavq, ma’naviy oziq bag'ishlasa, o‘zbek
kitobxonlariga ham shunchalik zavq va ma’naviy oziq beradi. Ayniqsa, XVI
asrdan boshlab turkman xalqi o‘rtasida Alisher Navoiy asarlaridagi
adolatparvarlik, insonparvarlik kabi yuksak g‘oyalar haqida juda ko‘p naqllar,
rivoyatlar vujudga keldi. Bu rivoyatlarda Alisher — Mirali, Sulton Husayn
Sulton Suyun nomi bilan mashhurdir. Turkman adabiyotining taraqqiyoti,
uning shakllanishi va xalqchil adabiyot bo‘lib rivojlanishiga xizmati singgan
Davlatmamad Ozodiy (Maxtumqulining otasi), turkman klassik adabiyotiga
asos qo‘ygan Maxtumquli, uning zamondosh va izdoshlari bo‘lgan Mulla
Nafas, Zaliliy, Sayidiy, Shaydoyi, Ma’rufiy, G'oyibiy, Kamina, Miskin Qilich
va boshqalar Alisher Navoiyni ustod hukmida e’tirof yetishib, uning ijodidan
bahra olganlar. Turkman shoirlarining ko‘pchiligi ko‘hna Urganch va Xiva
madrasalirda o‘qiganlari manbalarda, shu shoirlaming asarlarida qayd etiladi.
Buyuk Maxtumqulining quyidagi orzusi turkman mutafakkirlari, shoirlari
14

orasida Alisher Navoiyga, o‘zbek mumtoz adabiyotiga boigan e’tiqodning bir
dalilidir:
Domangirda yurgan ustoz Navoiy,
«Chor devon»i, «Farhod Shirin» zuboyi,
Zahiriddin Bobur mezonal oyi,
Qoshlarida men Majnun bo bam.
Navoiy g‘azallariga G‘oyibiy, Sayidiy, Volehiy, Mulla Nafas bog‘lagan
muxammaslar, naziralar o‘zbek va turkman Adabiyotlari orasidagi yaqinlik
hamda ijodiy aloqalaming ko‘rinishlaridandir. Nurmuhammad Andalib go‘zal lirik
asarlari, jonbaxsh dostonlari bilan ikki qardosh xalq mumtoz adabiyotining
rivojiga muhim hissa qo‘shgan. Andalib asarlarini ikki qardosh xalq vakillari
sevib o‘qimoqda, olimlari esa o‘rganib kelmoqda. O‘zbek va turkman olimlari
Andalib merosi haqida yaratgan tadqiqotlarida u o‘zbek va turkman
Adabiyotlarining yaqinligini ifodalagan siymo sifatida talqin etilmoqda.
Nurmuhammad Andalib (bulbul)ning ismi, tug‘ilgan joyi va hayoti haqidagi
qisqa qaydlar uning «Yusufva Zulayxo» dostonining kirish qismida keltirilgan.
Shu dostondagi to‘qson olti misrali masnaviyda:
Ismim edi Nurmuhammad g'arib,
So‘zda taxallusim edi Andalib.
Shahrimiz Uganch viloyat edi.
Xonimiz Shohg’ozi himoyat edi...
Qaramozi erur joyimiz,
Zikri xudo ishqila dilxohimiz—
Barcha xaloyiq ichra mening ishim,
Yetibdur ellik beshga mening yoshim...
Munisning «Firdavs ul-iqbol» asarida keltirilishciha, Andalibning yuqoridagi
misralarida nomi keltirilgan hukmdor Shohg'ozi atiga ikki yil hukmdorlik
qilib, 1767 yili oidirilgan ekan. Bundan Andalibning 1711—1712 yillar
mobaynida tug‘ilganligi ma’lum bo‘ladi. Biroq uning vafoti sanasi ma’lum
emas. Ba’zi tadqiqot asarlarida uning 1770—1771 yili vafot etganligi taxmin
15

qilinadi. U Xiva madrasalarida o ‘qib, o‘z zamonasining zukko shoirlaridan biri
bo‘lib kamol topadi.
Nurmuhammad Andalib ancha salmoqli adabiy meros qoldirgan. She’riyat
bobida ayniqsa Alisher Navoiy, Muhammad Fuzuliy, Bobrrahim Mashrab va
boshqalarning merosini qunt bilan o ‘rganib, ulaming an’analarini davom etdirgan.
Biroq, uning lirik she’rlari bizgacha to‘liq yetib kelmagan. 4
Hozir ma’lum
bo‘lgan she’rlari atigi 35ta bo‘lib, ulaming 23tasi o‘zi ko‘proq e’tiqod qo‘ygan va
asarlarini sevib mutolaa qilgan Alisher Navoiy, Mashrab g'azallariga yozilgan
nazira hamda tazmin muxammaslardir. Uning taxmislari orasida Jomiy, Vafoiy
va Habib g'azallariga bog'langan tazmin muxammaslar ham bor. Andalib
lirikasiga mansub she’rlaming bizgacha yetib kelgan namunalaridan anchasida
xalq she’riyatining ta’siri kuchlidir. Ular mazmuni va badiiy shakliga ko‘ra xalq
qo‘shiqlariga o‘xshab ketadi. Ular shodlik, hayotsevarlik ruhi bilan sug'orilgan:
Jannat—setting visoling, hajring erur qiyomat,
adqa bo‘l ау ko ‘zingdin kelgin quchog'a dilbar...
Keldi ul sarvi sahi noz Ha xandon-xandon,
Oldi Ico ‘nglimni navozish bila chandon-chandon...
Qoldilar sayr qilurda yuzu la ’li labini,
Gul boqib, g'uncha ochib og‘zini, hayron-hayron.
Andalib lirik she’rlari tarkibida shaxsning charxi bemuruwatdan, taqdirdan
nolish, og'ir hayot qiyinchiliklari tufayli ko‘ngil hazin bo‘lib, benavo-bechora
ahvoliga tushib qolganligidan faiyod chekish ohanglari uchrab qoladi. Bunday
she’rlari xasbihollilik xususiyatiga ega. Ulami shoir qismatining badiiy ifodasi
deyish mumkin. Andalib lirikasi xususida fikr yuritganda, uning tazmin
muxammaslari o‘zgacha go‘zallikka ega ekanligini ta’kidlamoq lozim. Andalib
muxammas bogiagan g'azallarining deyarli hammasi negbinlik, hayotiylik
pafosiga ega bo‘lgan, o‘quvchiga umid va shodlik baxsh etuvchi she’rlardir.
She’rlarining barchasi xalq ardoqlab, sevib o‘qib, kuylab kelgan g'azallardir.
Andalib Mashrabning bir qancha g'azallariga javobiyalar, nazira she’rlar
4
Halilov S. 19-asrning ikkinchi yarmi va 20-asrning boshlarida o‘zbek va tojik adabiy aloqalari. 1978 99-b
16

yozgan. Ular ichida murabba va musaddas shakllaridagi namunalar ham borligi
diqqatga sazovordir.
«Zaynularab» dostoni “Jangnomai Imom Muhammad Hanafiya” nomi bilan
ham yuritiladi. Asar xalq dostonlari va yozma adabiyotda mavjud bo‘lgan ishqiy-
sarguzasht dostonlarga yaqin bo‘lib, masnaviyda yozilgan. Bu mavzu fors-tojik
tilida ijod etgan Kova qizi Roviya (IX asr) hamda o‘zbek shoiri Sayqaliy ijodida
kuzatiladi. Dostonning asosiy qahramonlari Hazrati Ali , uning o‘g’illari
Muhammad Hanifa, Imom Hasan va Imom Husayn kabi diniy-tari х iy sha х slar
bo‘lib, ular х alq qissalari va dostonlaridagi qahramonlar sifatida harakat qiladilar,
ezgulik uchun kurashadilar. Bosh qahramonlardan biri Muhammad Hanifa
jasoratli, aqlli va komil axloqli inson sifatida talqin etilgan. Uning sevgilisi asli
Rustam naslidan bo‘lgan Zaynularab Muhammad Hanifani tushida ko‘rib sevib
qoladi. Asarda ular o‘rtasidagi samimiy s е vgi , do‘stlik, vafodorlik tuyg’ulari
jozibali qilib tasvirlangan. Malika Tug’ro, Amloq, Shoh Anqo, Kibr, Tahroq,
Qatron, Qo‘rqoq kabi timsollar bosh qahramonlar ma’naviyatini sinovlardan
o‘tkazishda ishtirok etuvchi qo‘shimcha timsollar sifatida talqin etilgan.
Andalibning «Yusuf va Zulayho»si5 “Qur’on”, Rabg’uziyning «Qasosul anbiyo»si
tarkibidagi «Qissai Yusuf» asosida yaratilgan bo‘lib, muallif asarning yozilish
tarixi, sabablariga alohida to‘xtaladi. Uning e’tiroficha, doston turkigo‘y qavmlar
ehtiyojini inobatga olib yaratilgan. Asar oshiqi pokdomonni kamolga yetkazishga,
haqiqiy ishqdan saboq berishga mo‘ljallangan:
Dedi alar: Andalibi benavo,
Ko‘nglimiza tushti ajab mojaro.
Bor qisas ichra ajab doston
Ne bo‘ladur qilsang ani bo‘ston.
Yusuf-u Siddiq-u Zulayhoni sen,
Turki xaloyiqda qilib bir chaman.
Eldin ela olib ani qilsa bo‘y,
Bir necha zebolar ichra guftugo‘y.
17

Ishqi haqiqiyni saboq aylasun,
Bo‘yla erur oshiqi pok aylasun.
Doston an’anaviy mavzu va sujet asosida yozilganligi sababli uning ham
asosiy mavzu va sujeti ilgari yozilgan asarlarga o‘xshash . Lekin Andalib sujetni
hikoya qilishda ko‘proq qahramonlarning payg’ambar sifatidagi xuxusuyatlariga
emas, balki real inson singari harakat qilishlariga e’tibor qaratadi.
Dostonda Yusuf aql-u idrok , donishmandlik, muhabbatda sadoqat ramzidir. U
mehribon farzand, g’amxo‘r aka, samimiy yor sifatidagina emas, doimo xalqqa
g’amxo‘rlik qiluvchi inson sifatida ham tasvirlanadi. Yusufning xalqparvarligi
Andalib tomonidan alohida e’tibor bilan tasvirlangan. U Moliki Zag’arga akalari
tomonidan sotilar ekan , quyidagicha nola qiladi:
Ayroliqni o‘ti, dardi yomondur,
Otamning boshina oxir zamondur,
Bu ketmaktin endi kelmak gumondur
Elim, xalqim, qarindoshim , omon bo‘l.
Umuman, muallif o‘z davriga xos bo‘lgan muhim masalalarni, zamondoshlari
orzu-umidlarini asarga singdiradi. Andalibnning «Layli va Majnun» dostoni ham
an’anaviy mavzuda yaratilgan bo‘lib, muallif Nizomiy, Xusrav Dehlaviy, Jomiy,
Navoiy, Xotifiy, Fuzuliy ning shu nomdagi dostonlari bilan tanish bo‘lgan.
Ayniqsa, asrdan Fuzuliy “Layli va Majnun”ining tili, ifoda uslubi , timsollar
qo‘llanishi va sujet tizimining ta’siri kuchli bo‘lganligi seziladi. Bu hol ikki
dostonning bir-biriga qiyosiy tahlili jarayonida ochila boradi. Tadqiqotchilarning
х ulosalariga ko‘ra, ikki shoir, salaf va х alaf asarlari suj е tidagi umumiy, mushtarak
tomonlar, epizodlar , tasvirlar bilan birga Andalib dostonida Fuzuliy dostoniga
o‘ х shamagan qator yangi epizodlar, lavhalar, o‘rinlar ham anchadir. Fuzuliyning
«Layli va Majnun» dostoni o‘z tuzilishi, ar х it е ktonikasi, tasvir uslubiga ko‘ra
kitobiy dostonchilik namunasidir. Uning dostoni х amsanavislikdagi «Layli va
Majnun» dostonlarining davomidir. Nurmuhammad Andalib dostoni uslubi , tili va
tasviriy vositalarining soddaligi bilan ajralib turadi. Unda х alq kitoblari, qissalariga
х os х ususiyatlar ustun turadi. Bu asar Andalibning boshqa dostonlari kabi nasr-u
18

nazm aralash yozilgan. Umuman, Andalibning dostonlari tarkibida uning g’azal,
murabba’, maktub, mu х ammas, mustazod shakllaridagi sh е ’rlaridan ham
k е ltiriladi.
Nurmuhammad Andalib asarlari keyingi davr shoirlari ijodiga samarali ta’sir
ko‘rsatdi. Munis, Muxlis kabi shoirlar uning g’azallariga muxammaslar
bog’ladilar. Maxtumquli, Rizoiy, Zoriy, Zavqiy, Furqat kabi ijodkorlar naziralar
yaratishdi. “Layli va Majnun” dostonida Majnun tilidan sayyodga qarata aytilgan
«Sayding qo‘yab е r sayyod, dilpora ekan m е nd е k» misrasi bilan boshlanuvchi
mu х ammasdan ta’sirlanib, Furqat musaddas yaratdi. Bunday adabiy dallilardan
yana ko‘p k е ltirish mumkin.
2.2.Andalib dostonlarining an’ana bilan bog’liq hamda o‘ziga xos
jihatlari
Andalibning «Zaynularab», «Yusuf va Zulayxo», «Layli va Majnun» kabi
dostonlari klassik dostonchilik hamda o‘zbek va turkman xalqlari orasida ancha
keng tarqalgan «Xalq kitoblari»ning eng yaxshi xususiyatlarini o‘zida
mujassamlantiradi. Bu dostonlar XVIII—XIX asrlar davomida qayta-qayta
ko‘chirilgan, chop etilgan. Biigina «Yusuf va Zulayxo» dostonining o‘zi 1904-
1912 yillari Kogon, Toshkent, Samarqand, Buxoro shaharlarida olti marta nashr
qilingan. Uning yuqorida zikr etilgan uch dostoni ham xalq qissalariga xos
an’analaiga ega, nasru nazm shaklida yozilgan. U «Zaynularab» dostonida
Zaynularab bilan Muhammad Hanifa o‘rtasidagi samimiy sevgini jozibali
tasvirlaydi. Bu doston janri e’tiboriga ko‘ra, ishqiyqahramonlik xarakteridagi
sarguzasht dostondir. Dostonning asosiy qahramonlari Ali, uning o‘g'illari
Muhammad Hanifa, Imom Hasan va Imom Husayn kabi diniy-tarixiy shaxslar
bo‘lsa ham, ular xalq qissalari va dostonlaridagi qahramonlar sifatida harakat
qiladilar, ezgulik uchun kurashadilar. Dostonda Muhammad Hanifa bilan
Zaynularab orasidagi sadoqatli do‘stlik, samimiy sevgi, bir-biriga vafodorlik
tuyg'ulari mahorat bilan tasvirlanadi.
Andalibning «Yusuf va Zulayxo» dostoni shu turkumda yaratilgan an’anaviy
dostonlaming yetuk namunalaridan biridir. Shoiming bu dostoniga Rabg'uziyning
19

«Qissai Yusuf» asari asosiy manba bo‘lgan. Buni shoiming o‘zi doston
muqaddimasida zikr qilib o‘tgan. Andalib dostonida ezgu orzu-maqsadlar yo‘lida
har qanday qiyinchiliklarga, to‘siqlarga qaramay kurashish kerak degan g'oyani
ilgari suradi. Dostonnavis o‘z qahramonlari taqdirida bunday g'oyaning
to‘g'riligiga ishonch uyg'otishga muvafFaq boiadi. Chunki uning qahramonlarida
aql-idrok, muhabbatda sadoqat, vafodorlik, qiyinchiliklardan qo‘rqmaslik,
imon-diyonat kabi go‘zal insonlik fazilatlari ustundir. «Layli va Majnun» dostoni.
Bu mavzuda buyuk ozarboyjon shoiri Fuzuliy ham go‘zal doston yaratdi. O‘z
ijodida Fuzuliy an’analariga alohida e’tiqod qo‘ygan Andalib, uning «Layli va
Majnun» dostonidan kuchli ta’sirlanib o‘z asarini yaratdi. Bu hoi ikki dostonning
bir-biriga qiyosiy tahlili jarayonida ochila boradi. Tadqiqotchilaming fikrlaricha,
ikki shoir-salaf va xalaf asarlari syujetidagi mushtarak tomonlar, epizodlar,
bilan birga, Andalib dostonida Fuzuliy dostonidagi o‘xshamagan yangi
epizodlar, lavhalar, o‘rinlar anchadir. Fuzuliyning «Layli va Majnun» dostoni o‘z
tuzilishi, tasvir uslubiga ko‘ra, kitobiy poemachilik namunasidir;
xamsanavislikdagi «Layli va Majnun» dostonlarining davomidir, shu turkumdagi
dostonlaming lirizm bilan boyitilgan o‘ziga xos, original namunasidir. 5
Andalib taxallusi bilan ijod etgan Nurmuhammad G‘arib XVIII asr turkman
adabiyoti tarixida o‘zining lirik g‘azallari hamda " Layli-Majnun", "Yusuf-
Zulayho", "Zaynularab" kabi asarlari bilan sezilarli iz qoldirgan shoirdir. U asli
koramozilik ( xozirgi Turkmaniston Respublikasi, Ilonli tumanining Karamozi
qishlog‘i ) bo‘lib, bir qancha vaqt Xorazmda (Urganch) yashagan, " Yusuf —
Zulayho" dostonining kirish qismida shoir o‘zi xaqida shunday yozadi:
Ismim erur Nurmuhammad G‘arib,
So‘zda taxallusim erur Andalib.
Shahrimiz Urganch viloyat erdi,
Xonimiz shox G‘ozi jamoati edi.
Asli makonimiz Koramozidur,
5
Zuhra Tolipova. «Bir musaddas tarixi» « Sharq yulduzi» jurnali 1966 , № 3 127-b
20

Olami ishratda kishu yozidur.
Kezi kelganda shuni ham kayd etib o‘tish lozimki, Xorazmda "Gurug‘li".
"Shoxsanam va G‘arib ", " Tohir va Zuhra", "Huriliqo va hamro", "Sayotxon va
hamro" kabi dostonlar okin-baxshilar tomonidan tinglovchilarning talabiga qarab
goh o‘zbek, goh turkman tilida kuylangan. Bu esa har ikki xalq shoirlari, okin -
baxshilari ijodiy hamkorligining ancha tez rivojlanishiga sabab bO‘lgan. Andalib
mana shu adabiy muhitda qalam tebratganligi sababli uning asarlari, shubhasiz,
ikkala xalqqa ham tushunarlidir. Turkmaniston Fanlar akademiyasining akademigi
B. Karriev aytganidek: " Shoir Andalib ... aksar asarlarini ("Ug‘uznoma",
"Nasimi", "Sa’di Vaqqos", "Yusuf va Zulayho" va boshqalar) o‘zbek va
turkmanlarga bir xilda tushunarli til ( va forma) da yaratgan"
Andalib g‘azallari, dostonlari Xorazmda keng ommalashib ketgan. XVIII-
XIX asrlarda yashagan Xorazm shoiralri uning g‘azallariga naziralar yozganlar,
muxammaslar bog‘laganlar. Zamonasining ko‘zga ko‘ringan shoiri hisoblangan
Munis Xorazmiy Andalib ijodiga bo‘lgan muhabbatini mana bunday ifodalaydi:
Daxr ichra birov sen kabi oliy nasab ermas,
H ar bebasar avsofini demak adab ermas,
Munisga yulingda yurumak besabab ermas,
Boksam yuzungga, Andalibboso ajab ermas,
Furqatzada bulg‘onga visoling na balo xub.
Sh uni aytish kerakki, Andalib lirik g‘azallari bilangina emas. balki epik asarlari
bilan ham zamondosh va o‘zidan keyingi qalam ahllarini ilhomlantirgan. ularga
ijodiy ta’sir etgan. Andalib ijodidan, xo‘susan uning dostonlaridan ilhom olib,
barakali ijod kilgan o‘zbek mumtoz shoirlaridan biri Zokirjon Furqaddir.
Furqatning «Sayding quyaber sayyod, sayyora ekan mandek» misralari bilan
boshlanadigan mashhur musaddasi Andalibning «Layli - Majnun» dostonidagi
Sayding quyaber sayyod, dilpora ekan mendek » boshlanmali muxammasi ta’sirida
yozilgandir. « Sharq Yulduzi» jurnalining 1966 yil 3 sonida Zuhra Tolipovaning
«Bir musaddas tarixi» degan maqolasi bosilgan bo‘lib, unda musaddasning yozilish
tarixi xaqida qimmatli ma’lumot keltirilgan edi. Muallifning musaddasdagi
21

Sa’dullaning tarixiy shaxs ekanligini dalillash uchun keltirgan fakti bu masalaga
bir muncha aniqlik kiritdi. Tolipovaning yozishiga qaraganda, Sa’dulla fojiasi bilan
bog‘lik bo‘lgan voqea mana bunday . O‘tgan asr o‘rtalarida Toshkentda Isa xofiz
degan kishi yashagan. Uning Abdulla va Sa’dulla degan ug‘illari bo‘lgan. Abdulla
nixoyatda xushovoz bo‘lib, xalq uni « Abdulla bulbul » deb atagan Abdullaning
ukasi Sa’dulla ham xofiz ekan. Furqat aka-uka xofizlar bilan shoir Miskin orqali
tanishgan va qadrdonlashib ketgan. Isa xofizning ug‘illari Furqat g‘azallarini
ko‘chirib xofizlarga, she’r xavasmandlariga tarqatishar ekan.
Sa’dulla dovyurak, adolatli, xalqparvar yigit bo‘lib, Furqat uning bu
xislatlarini juda xurmat qilar ekan. Sa’dulla Furqat tomonidan yozilgan
xajviyalarni uqib yurganligi uchun boylar g‘azabga kelib, undan o‘ch olmoqchi
bo‘lishadi. Kunlarning birida Isa xofizning uyiga bir kishi kelib Abdulla bilan
Sa’dullani so‘raydi. Sa’dulla akasi yo‘qligini aytganida, haligi kishi: « bo‘lmasa
o‘zingiz yura q oling , ziyofatga aytib yuborishdi . Do‘stingiz Furqat ham
bo‘ladilar» , deydi. Furqat nomini eshitgan Sa’dulla rozi bo‘ladi. Ular bir
boynikiga kirib borishadi. U yerdagilar Sa’dullani ochiq yuz bilan kutib olishib
uni yuqoriga o‘tkazishadi. Sa’dulla tanishlaridan uch to‘rttasini kuradi-yu, lekin
Furqatni ko‘rmay hayron bo‘ladi. Bir ozdan so‘ng o‘tirganlardan ba’zilari unga
achchiq gaplar ota boshlashadi. Dovyurak Sa’dulla ularning bu gaplariga parvo
ham qilmaydi. Bu esa o‘ tirganlarning jig‘iga tegadi. Xufton nomozini uqish uchun
o‘rinlaridan turishganda Sa’dullani «hurmatlab» oldinga o‘tkazishadi. Sa’dulla
boshini sajdaga qo‘yishi bilan orqadan to‘rt norgul yigit unga tashlanib, og‘ziga
latta tiqishadi, kul- oyoqlarini bog‘lashadi . Shundan keyin katta qora sholga
urashadi-da, pastkamliklardan sudrab borib, anhorga tashlashadi. Yuqoridagilardan
ma’lum bo‘lyaptiki, Sa’dulla- tarixiy shaxs. Furqatning « Sayding quyaber
sayyod... » she’ri Sa’dulla xofizning fojiaviy o‘limi munosabati bilan yozilgan
marsiyadir. Xofizlar uni kuyga solib, ashula qilib yurishgan.
Furqat adabiy merosi tanishar ekanmiz, shoirning Andalib ijodi, uning
asarlari bilan tanishligi, ilhomlanganligi, ta’sirlanganligi tug‘risida hech qanday
ma’lumot uchratmadik. Marhum professor X.Zarifov «Sayding quyaver
22

sayyod....» she’riga bag‘ishlab yozgan bir maqolasida Furqat mazkur musaddasni
«Layli va Majnun» dostonidan ijodiy foydalangan holda yozganligini qayd etib,
shunday deydi: «Biznig fikrimizcha, Zokirjon Furqat she’riyatga berilgan yillarida
mazkur «Layli va Majnun» dostoninig biror nusxasini o‘qigan, klassik adabiyot
orkali unga tanish "bo‘lgan mazkur epizod bilan bog‘lik o‘sha muxammas sezgir
shoirning yuragiga to‘kingan». X.Zaripov tilga olgan «Layli va Majnun» dostoni
va undagi muxammas, shubhasiz, Andalib qalamiga mansubdir.
Bizningcha, «Sayding quyaver sayyod...» musaddasi Andalib muxammasiga
tatabburidir. Tatabbu’ priymiga ko‘ra , bir shoir tomonidan badiiy qolipga solingan
bir xil mazmun boshqa shoir tomonidan davom ettiriladi, unga ergashib, uni yangi
formaga, yangi ifodaga qolipiga solinadi. Natijada bir mazmun turli badiiy formaga
tushadi, turli variantdagi she’riy asarlar maydonga keladi. Tatabbu’ XIX-XX asrlar
she’riyatida keng qo‘llangan adabiy priyomlardan hisoblanadi. Usha davrda yashab
ijod etgan Muqimiy, Zavqiy, Avaz kabi demokrat shoirlar she’riyatdagi bu
priyomda ko‘plab asarlar yaratgan. Furqat o‘zining «Sarguzashtnoma» asarida bu
badiiy priyom xaqida quyidagilarni yozgan edi: «hamisha majlis buyod aylab zodai
tablarimizdin mushoira kilur edik va bir g‘azalda tatabbu’ kurguzub, bir mazmun
xar ifoda topar erdi»,
Furqat kalbidagi ijodiy niyatning yuzaga chiqishi uchun sharoit, hayot ozuqasi
kerak edi. Shoir hayotining kuzatib yurib, o‘z badiiy maqsadiga mos keladigan
hayotiy hodisaga - do‘sti Sa’dullo fojiasiga duch kelgan. Shunday qilib, Sa’dullo
xofiz taqdiri «Sayding quyaver sayyod...» musaddasinig maydonga kelishida jiddiy
turtki bo‘lgan har ikkala asarning ya’ni Andalib muxammasiga hamda Furqat
musaddasini g‘ oyaviy badiiy-jihatdan qiyoslasak, bu fikr yana ravshanroq bo‘ladi.
Musaddas g‘oya va obrazlar bilangina emas, balki shakl jihatdan ham
muxammasga juda o‘xshaydi.
Andalibda:
Sayding quyaver sayyod, dilpora ekan mendek,
Chullarda kezib yurgan sayyora ekan mendek,
Sar to saxi hijrondan ko‘p yora ekan mendek,
23

Sargashta G‘arib bo‘lgan, ovora ekan mendek,
Ol domingni buynidan, bechora ekan mendek.
Ishq ofatida Majnun yo‘lidayi- par bo‘ldim,
A’zoimni el bilmas, ahvoli - dilgar bo‘ldim.
Bularni nazr kil deb, senga yuz tutar bo‘ldim,
Guyoki qiyomatlik, men senga pisar bo‘ldim,
Ol domingni bo‘ynidan bechora ekan mendek.
Furqatda:
Sayding qo‘yober sayyod, sayyora ekan mendek,
Ol domingni bo‘ynidan. bechora ekan mendek.
Uz yorini topmasdan ovora ekan mendek.
Iqboli nigun, baxti ham qora ekan mendek,
Hijron o‘qidin jismi ko‘p yora ekan mendek.
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan mandek.
Yo‘q hushi pari tekkan devonaga o‘xshaydur,
Ko‘z yoshi ana to‘lgan laymonaga o‘xshaydur.
G‘am seli oilan ko‘ngli vayronaga o‘xshaydur,
Furqatda bu Saydullo, hayronaga o‘xshaydur,
Hijron o‘qidan jismi ko‘p yora ekan mendsk.
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan mendek.
Bu parchalardan ko‘rinib turibdiki, bandlar har jihatdan- mazmun jihatdan
ham, shakl jihatdan ham ohangdosh. Shunday bo‘lsa ham, bandlarning farq
qiladigan tomonlari bor. Chunonchi, Furqat bandlarini hajm jihatdan kengaytirgan.
asarning ta’sir kuchini oshirgan. Shuningdek, Furqat asarga o‘z davri talablariga
ko‘ra kengroq mazmun berishga harakat qilgan. 6
Muxammasda ham,musaddasda ham sayyod zulm, zo‘rlik va adolatsizlik,
sayd esa tutkunlik timsoli sifatida talkin etiladi. Ikkala ijodkor ham zulm va jafo
ko‘rgan saydga achinish hissi bilan qaraydir, sayyodni esa, erkinlikning ashaddiy
dushmani sifatida lanatlaydilar. Andalib muxammasidagi mazmun hamda sayd
6
Quronbev K. Andali b va Furqat. O‘zbek tili va adabiyoti . 1978 №3 45-b
24

va sayyod obrazlari musaddasda ham saqlangan. Shunga qaramasdan,
musaddasdagi obrazlar muhammasdagi obrazlarning takrori emas. Furqat
do‘sti Sa’dulloning dushmanlari tomonidan qo‘l-oyoqlari bog‘langan holda
har tomonga sudrab yurishlari holatini bo‘rttirib ko‘rsatish uchun Andalib
muxammasidagi obrazlarga murojaat qilgan bo‘lsada, bu obrazlarga realistik
bo‘yoqlar berishga harakat qilgan.
Andalib o‘z asarlarida Majnun holatini, uning qalb iztiroblarini ko‘rsatish
uchun ohu obrazidan foydalangan bo‘lsada, Furqat bu allegorik obraz orqali qo‘l-
oyog‘i bog‘langan Sa’dullaning ayanchli ahvolini tasvirlagan:
Bechorani zulm aylab, qo‘l buynini bog‘labsan,
Har sori chekib-sudrab, uldurgali chorlabsan,
Kuksini jafo birla lola kabi dog‘labsan, Sot
manga, agar qasding olguvchi surog‘labsan,
Hijron ukidin jismi ko‘p yora ekan mandek,
Kuygan jigari-bag‘ri sadpora ekan mandek.
Mazkur satrlarni o‘qigan kitobxon ko‘z o‘ngida ohu emas, balki o‘lim
changalida turgan inson- Sa’dulla gavdalanadi. Andalib muxammasida sayyoddan
ohuni ozod q ilinishini o‘tinib so‘rasa , Furqat begunoh Sa’dullani bo‘shatishni talab
qiladi.
Yuqorida bayon qilingan fikrlarni xulosalab aytish mumkinmi, Furqat turkman
shoiri Andalib ijodi, xususan, uning «Layli va Majnun» dostonidagi muxammasdagi
ilgari surilgan g‘oyalar Furqat talqinida yanada yuqori pog‘onaga ko‘tarildi. Shoir
o‘zining turmush haqidagi oliyjanob orzu-istaklarini, erkin va qo‘ vnoq hayotga
bo‘lgan intilishlarini, erksizlikka, haqsizlikka bo‘lgan nafratini ifodalashda Andalib
tajribasiga tayandi, uning muxammasiga musaddas bilan javob berib, shoirlik
is’tedodini yanada ravshanroq namoyon etdi. Musaddasiing o‘zbek demokratik
adabiyotining eng yaxshi namunalaridan biri bo‘lib qolganligining boisi ham
shunda. Nurmuhammad G‘arib Andalib yaratgan bir qancha dostonlar orasida eng
mashhuri "Layli va Majnun" dostonidir. Andalib dostonida Alisher Navoiyning
"Layli va Majnun" asarining syujeti, obrazlar sistemasi to‘liq saqlangan bo‘lsa ham,
25

unda shoir XVIII asr turkman xalqining hayotini aks ettirishga intilgan. Xalq
og‘zaki ijodidan barakali foydalangan. Andalibning "Layli va Majnun" asari uning
vafotidan so‘ng og‘izdan-og‘izga ko‘chib, xalq orasida keng tarqaldi. Doston
turkman tilida nasriy va she’riy yo‘l bilan yozilgan bo‘lib, unda turkman xalq
og‘zaki ijodining ham kuchli ta’siri seziladi. Dostonning syujeti Navoiyning "Layli
va Majnun" dostoniga qaraganda ancha ixcham, unda ba’zi epizodlar tushirib
qoldirilgan. Zo‘r badiiy mahorat bilan yaratilgan bu asarda Layli, Qays, Zayd,
Qaysning ota-onasi obrazlari juda yorqin bo‘yoqlar bilan chizilgan. Andalib
Navoiyning ko‘r-ko‘rona takdidchisi bo‘lib qolmagan, balki o‘z ishiga ijodiy
yondashgan. Nasriy parchalarda shoir ko‘proq asarning syujet chizig‘ini
rivojlantirsa, unda salmoqli o‘rin tutgan she’riy parchalarda esa qahramonlarning
ruhiy kechinmalari, psixologiyasi va ichki dunyosini ochib beradi. Bu jihatdan
Layli va Majnun o‘rtasidagi, Qays va uning otasi o‘rtasidagi she’riy dialoglar,
shuningdek, g‘azal va masnaviylar diqqatga sazovordir. Layli va Majnunlarning
fojiali sevgisini hikoya qilish jarayonida Andalib ba’zan yumordan foydalanadi.
Masalan, Qays bilan Layli bir maktabda o‘qib, bir-birlarini sevadilar, lekin tez
orada bundan xabardor bo‘lgan Laylining otasi o‘z qizini maktabga yubormay
qo‘yadi. Qays maktabga kelib Laylini uchratmagach, qattiq hayajonlanadi. Muallim
undan: "Kechagi saboq nima edi, ayt", deb so‘raganda, Qays b unday javob
qaytaradi:
Har sabo kelardi guldek ochilib,
Kulganda og‘zidan durlar sochilib,
Yo o‘ldimi, kafan to‘ni bichilib,
Ne bo‘ldi, bilmayman, kelmadi Layli?
Andalibning zamondoshi Davlatmamed Ozodiy o‘z she’rlarida bir qancha
ijtimoiy muammoni ko‘tarib chi q di. O‘z davrining ilg‘or kishisi bo‘lgan Ozodiy
Buxoro amirlari, Xiva xonlari zulmi ostida ezilib kelayotgan xalqning ozodligini
orzu qildi, xalqni xonavayron qiluvchi o‘zaro feodal urushlarni qattiq qoraladi.
Shoirning "Va’zi Ozod" asarida o‘zbek, fors-tojik va turkman mumtoz
she’riyatining ko‘pgina fazilatlari rivojlantirilgan.
26

Turkman mumtoz adabiyotining asoschisi Maxtumquli mamlakatda Eron
shohi Nodirshoh hukmronlik qilgan davrda yashadi. Uning yoshligi Gurgon shahri
yaqinidagi Hojigavshan qishlog‘ida o‘tdi. Maxtumquli Xivadagi Sherg‘ozixon
madrasasida ta’lim oldi. Eron qo‘shinlari bilan bo‘lgan janglardan birida asir
tushgan shoir bir necha vaqt Eronda yashadi.O‘zining "Chaqiriq" nomli she’rida
Maxtumquli turkmanlarni Eron bosqinchilariga qarshi kurashga da’vat etadi. Shoir
turkman xalqini ozod va turkman tuprog‘ini obod ko‘rishni orzu qilar edi.
Maxtumquli turkman she’riyatida shakl va mazmun novatori
bo‘lib qoldi. U g‘azalchilikni har tomonlama mukammallashtirdi,
g‘azalda ishq-muhabbatni ijtimoiy mavzu bilan bog‘lab rivoj-
lantirdi. Maxtumquli she’rlarining vazni ravon, o‘ynoqi tili esa
juda sodda bo‘lganligidan xalq orasida tez tarqaldi, kuyga solinib
aytiladigan bo‘ldi. 7
Nurmuhammad Andalib dostoni uslubi, tili va tasviriy vositalarining
sodda va avomfahmligi bilan ajralib turadi. Unda xalq kitoblari, qissalariga xos
xususiyatlar ustun. Bu asar, Andalibning boshqa dostonlari kabi, nasru nazm
aralash yozilgan. Umuman, Andalib dostonlari tarkibida uning g‘azal,
murabba’, maktub, muxammas, mustazod shakllaridagi she’rlari ham
keltiriladi. Andalib mumtoz adabiyotning g‘azal, ruboiy, murabba, muxammas,
musaddas, musabba, muvashshax va boshqa janrlarida ijod qilgan. Navoiy,
Fuzuliy, Jomiy g‘azallariga muxammaslar bog’lagan. She’rlarida insonning
zamon, hayot bilan munosabatlari aks etgan. Xalq og‘zaki ijodidan foydalanib, his-
tuyg‘ularni sodda va ravon ifodalashga erishgan. 1200 misraga yaqin she’r hamda
bir necha dostonlari bizgacha yetib kelgan. «Layli va Majnun», «Tohir va Zuhra»,
«Yusuf va Zulayho», «Zayn ul-arab», «Sa’d Vaqqos», «Bobo Ravshan», «Malikai
Mehrinigor», «O‘g‘iznoma» kabi dostonlarida mumtoz dostonchilikning eng
yaxshi xususiyatlari mujassamlashgan. «Nasimiy» dostonida ozar shoiri Nasimiy
hayoti va ijodi aks etgan. Mashrabga taqlidan yozgan she’rlari o‘zbek va turkman
xalqlarining sevimli qo‘shiqlariga aylangan.
7
Toxirov O.O‘zbek turkman aloqalari. Toshkent 1979 77-b
27

XULOSA
Andalibning «Zaynularab», «Yusuf va Zulayxo», «Layli va Majnun» kabi
dostonlari klassik dostonchilik hamda o‘zbek va turkman xalqlari orasida ancha
keng tarqalgan «Xalq kitoblari»ning eng yaxshi xususiyatlarini o‘zida
mujassamlantiradi. Bu dostonlar XVIII—XIX asrlar davomida qayta-qayta
ko‘chirilgan, chop etilgan. Biigina «Yusuf va Zulayxo» dostonining o‘zi 1904-
1912 yillari Kogon, Toshkent, Samarqand, Buxoro shaharlarida olti marta nashr
qilingan. Uning yuqorida zikr etilgan uch dostoni ham xalq qissalariga xos
an’analaiga ega, nasru nazm shaklida yozilgan. U «Zaynularab» dostonida
Zaynularab bilan Muhammad Hanifa o‘rtasidagi samimiy sevgini jozibali
tasvirlaydi. Bu doston janri e’tiboriga ko‘ra, ishqiyqahramonlik xarakteridagi
sarguzasht dostondir. Dostonning asosiy qahramonlari Ali, uning o‘g'illari
Muhammad Hanifa, Imom Hasan va Imom Husayn kabi diniy-tarixiy shaxslar
bo‘lsa ham, ular xalq qissalari va dostonlaridagi qahramonlar sifatida harakat
qiladilar, ezgulik uchun kurashadilar. Dostonda Muhammad Hanifa bilan
Zaynularab orasidagi sadoqatli do‘stlik, samimiy sevgi, bir-biriga vafodorlik
tuyg'ulari mahorat bilan tasvirlanadi. Andalibning «Yusuf va Zulayxo» dostoni shu
turkumda yaratilgan an’anaviy dostonlaming yetuk namunalaridan biridir.
Shoiming bu dostoniga Rabg'uziyning «Qissai Yusuf» asari asosiy manba bo‘lgan.
Buni shoiming o‘zi doston muqaddimasida zikr qilib o‘tgan. Andalib dostonida
ezgu orzu-maqsadlar yo‘lida har qanday qiyinchiliklarga, to‘siqlarga qaramay
kurashish kerak degan g'oyani ilgari suradi. Dostonnavis o‘z qahramonlari
taqdirida bunday g'oyaning to‘g'riligiga ishonch uyg'otishga muvafFaq boiadi.
Chunki uning qahramonlarida aql-idrok, muhabbatda sadoqat, vafodorlik,
qiyinchiliklardan qo‘rqmaslik, imon-diyonat kabi go‘zal insonlik fazilatlari
ustundir. Andalib mumtoz adabiyotning g‘azal, ruboiy, murabba, muxammas,
musaddas, musabba, muvashshax va boshqa janrlarida ijod qilgan. Navoiy,
Fuzuliy, Jomiy g‘azallariga muxammaslar bog’lagan. She’rlarida insonning
zamon, hayot bilan munosabatlari aks etgan. Xalq og‘zaki ijodidan foydalanib, his-
tuyg‘ularni sodda va ravon ifodalashga erishgan. 1200 misraga yaqin she’r hamda
28

bir necha dostonlari bizgacha yetib kelgan. «Layli va Majnun», «Tohir va Zuhra»,
«Yusuf va Zulayho», «Zayn ul-arab», «Sa’d Vaqqos», «Bobo Ravshan», «Malikai
Mehrinigor», «O‘g‘iznoma» kabi dostonlarida mumtoz dostonchilikning eng
yaxshi xususiyatlari mujassamlashgan. «Nasimiy» dostonida ozar shoiri Nasimiy
hayoti va ijodi aks etgan. Mashrabga taqlidan yozgan she’rlari o‘zbek va turkman
xalqlarining sevimli qo‘shiqlariga aylangan. Andalib asarlarining qo‘lyozmalari
va toshbosma nusxalari O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Sharqshunoslik
institutida saqlanadi. Xullas, madaniy-adabiy hayot uch xonlik doirasida
ijtimoiytarixiy sharoitga qarab, goh siljishda, goh turg'unlikda, goh tanazzulda
bo'lib turdi. Xon va amirlar, hukmron guruh vakillari, mulkdor shaxslar
madrasalar, masjidlar, xonaqohlar, karvonsaroylar, ziyoratgohlar qurdirardilar.
29

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbek adabiyoti tarixi. 5jildlik, 3-jild.-T., 1978 148-b
2. Nurmuhammad Andalib : O‘zbek adabiyoti tarixi. –T.,1978 217-b
3. O‘zbek adabiyoti . Majmua:IV va V tomlar.( Andalib she’rlari va “ Layli va
Majnun” dostonidan parchalar)-T.,1959 147-b
4. Halilov S. 19-asrning ikkinchi yarmi va 20-asrning boshlarida o‘zbek va
tojik adabiy aloqalari. 1978 99-b
5. Zuhra Tolipova. «Bir musaddas tarixi» « Sharq yulduzi» jurnali 1966 ,
№ 3 127-b
6. Quronbev K. Andali b va Furqat. O‘zbek tili va adabiyoti . 1978 №3 45-b
7. Toxirov O.O‘zbek turkman aloqalari. Toshkent 1979 77-b
8. Ayomiy O‘t chaqnagan asarlar.-T., 1983 89-b
9. Turkman shoirlari. T. 1963 . 79-b
10. Kerboboev B. Dadil qadam. T.1960. 98-b
11. Turnalar oroli.T.1971. 179-b
12. Ko‘zlaringga boqqanimda. T. 1966 39-b
13. Kerboboev B.Nebitdog‘. T. 1965 67-b
INTERNET MANBALARI
1. https://uz.wikipedia.org/wiki/Andalib
2. https://oriftolib.uz/kutubxona/
3. https://n.ziyouz.com/portal-haqida/xarita/uzbek-sheriyati/o-zbek-
mumtozadabiyoti/
30

Купить