Angliyada parlamentning tashkil topishi - Tarix - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	51.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	08 Iyun 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Mirzobek Bozorov

Ro'yxatga olish sanasi 07 Iyun 2024

4 Sotish

Angliyada parlamentning tashkil topishi

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIYʻ
TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI
IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR
FAKULTETI
JAHON TARIXI FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu: Angliyada parlamentning vujudga
kelishi
Bajardi: Ro ziboyev Maqsadbek
ʻ
Ilmiy rahbar: Karimov Yashin
2024-yil
1

MUNDARIJA
KIRISH…………………………………………..……………………………….3
ASOSIY QISM
I BOB. Angliyada bu davrdagi siyosiy
ahvol……………………………………..5
1.1. Angliyada siyosiy boshboshdoqliklarning boshlanishi……..
………………….5
1.2. Bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy holat…………………………………………10
II BOB. Angliyada parlamentning vujudga kelishi……………………………19
2.1. Angliya parlamentining shakllanish jarayoni………………………………...19
2.2. Angliya parlamentining tashkiliy tuzilish……………………………………25
XULOSA……………………………………………………………………….31
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………33
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. XI asrdagi o rta asrlar Angliyasi tarixidagi engʻ
yirik voqea Normandiya gersogi Vilgelm boshlik fransuz-normand feodallari
tomonidan Angliya istilosi qilinishi bo ldi. Bu istilo uchun Vilgelm Istilochi degan
ʻ
laqab oldi. 1066 yil 14 oktyabr Vilgelm La-Mansh bug ozidan so zib o tib, qariyb
ʻ ʻ ʻ
15 ming kishilik katta ritsarlar qo shini bilan Angliyaga bostirib kirdi. Vilgelm
ʻ
qo shinida faqat normandlargina emas, balki Fransiyaga qarashli boshqa
ʻ
viloyatlarning yer-mulk va krepostnoylar izlovchi ritsarlari ham bor edi. Vilgelm ga
r o
ʻ baro chiqqan ingliz qiroli Garold normandlarning h ujumini t o ʻ xtata olmadi. Bir
qismi ritsarlardan, boshqa bir qismi dehqonlarning piyoda lashkarlaridan iborat
bo lgan ingliz-saks qo shinlari Gastings shahri yonida jangda batamom
ʻ ʻ
mag lubiyatga uchradi. Garold o ldirildi. Shundan keyin Vilgelm aylanma yo l
ʻ ʻ ʻ
bilan Londonga qarab bordi, so ng Duvr, Kenterberi va Sautvork shaharlarini bosib
ʻ
oldi. Uning qo shinlari Londondan yuqoriroqda Temza daryosini kechib o tdi.
ʻ ʻ
London shimoldan kesilib qoldi va u taslim bo lishi lozim edi.
ʻ
Mavzuning o rganilish darajasi.
ʻ Ushbu mavzuda o zbek olimlardan ʻ
Shamsutdinov, Karimov, rus olimlaridan Tignatolstov, ingliz olimlaridan esa
Kepler, Veya, Sanders kabi tadqiqotchilar izlanish olib borishgan. Undan tashqari
www.history.com , www.worldhistory.org kabi internet nashrlari ham izlanishlar
olib borishgan.
Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi davomida ilgari surilgan
g oyalardan, uning samaradorligini ta’minlovchi yondashuv va kurs ishining
ʻ
natijalaridan pedagogik fanlardan ma’ruzalarni tayyorlash, o quv qo llanmalar
ʻ ʻ
yaratish, shuningdek, uslubiy tavsiyalar yaratish, ish tajribalarini ommalashtirishda
samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishining hajmi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar bilan birga 32 sahifadan iborat.
3

I BOB. Angliyada bu davrdagi siyosiy ahvol
1.1. Angliyada siyosiy boshboshdoqliklarning boshlanishi
XI asrdagi o rta asrlar Angliyasi tarixidagi eng yirik voqea Normandiyaʻ
gersogi Vilgelm boshlik fransuz-normand feodallari tomonidan Angliya istilosi
qilinishi bo ldi. Bu istilo uchun Vilgelm Istilochi degan laqab oldi. 1066 yil 14
ʻ
oktyabr Vilgelm La-Mansh bugozidan so zib o tib, qariyb 15 ming kishilik katta
ʻ ʻ
ritsarlar qo shini bilan Angliyaga bostirib kirdi. Vilgelm qo shinida faqat
ʻ ʻ
normandlargina emas, balki Fransiyaga qarashli boshqa viloyatlarning yer-mulk va
krepostnoylar izlovchi ritsarlari ham bor edi. Vilgelm ga r o
ʻ baro chiqqan ingliz
qiroli Garold normandlarning h ujumini t o
ʻ xtata olmadi. Bir qismi ritsarlardan,
boshqa bir qismi dehqonlarning piyoda lashkarlaridan iborat bo lgan ingliz-saks
ʻ
qo shinlari Gastings shahri yonida jangda batamom mag lubiyatga uchradi.
ʻ ʻ 1
Garold o ldirildi. Shundan keyin Vilgelm aylanma yo l bilan Londonga qarab
ʻ ʻ
bordi, so ng Duvr, Kenterberi va Sautvork shaharlarini bosib oldi. Uning
ʻ
qo shinlari Londondan yuqoriroqda Temza daryosini kechib o tdi. London
ʻ ʻ
shimoldan kesilib qoldi va u taslim bo lishi lozim edi.
ʻ
Vilgelm Istilochi tomonidan Angliya aholisining ro yxatga olinishi (1086)
ʻ
XI asrdagi g oyat katta tadbir edi. Angliyada hech qachon ko rilmagan bu tadbirga
ʻ ʻ
aholi qo rqinch bilan qaradi. Ro yxatga olish natijasida to zilgan varaqalar xalq
ʻ ʻ ʻ
orasida «Dahshatli sud kitobi» deb ataldi. Qirol xazinasi yer egaligining hajmi
to g risida endi aniq ma'lumotlarga ega ekan, aholi ro yxati hukumatga «Daniya
ʻ ʻ ʻ
puli» deb atalgan eski yer solig ini ko paytirilgan miqyosda undirish imkonini
ʻ ʻ
berdi. Yangi normand-fransuz lordlarining ingliz qishlog idagi krepostnoy ahvoli
ʻ
rasmiylashtirishga intilishi ana shu ro yxatda ravshan aks etdi. 1086 yilgi ro yxatda
ʻ ʻ
dehqonlar turli nomlar ostida gavdalandilar: ozod kishilar (kelajakda ular
frigolderlar yoki yerni erkin tasarruf qiluvchilar deb ataldilar), sokmenlar,
villianlar, bordarilar, kottarilar, shuningdek, ko pgina mikdorida qullar ham
ʻ
uchraydi. Ammo villanlar ro yxatda tez-tez uchrab turadilar. XI-XII asrlar
ʻ
sharoitida krepostnoy tabaqa xususiyatlariga ega bo lgan dehqonlarning bu
ʻ
1
Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti nashriyoti, 2009 yil.
4

kategoriyasi (feodal yer-mulki territoriyasida barshchina o taydigan va shu yergaʻ
biriktirib qo yilgan) ingliz qishlog ining feodal-krepostnoylik qiyofasini
ʻ ʻ
hammadan ko ra ochiqroq harakterlab beradi. Ammo Angliyaning shimoli-sharqiy
ʻ
qismida, hatto 1086 yilgi ro yxatda ham, dehqonlarning salkam yarim «erkin
ʻ
kishilar», qisman sokmenlar holatida qolaveradi.
XI asrda Angliya dehqonlarining asosiy qismini «Dahshatli sud kitobi»ga
ko ra 30 akr yerga ega villanlar tashkil qilgan. Ular jamoa mulkidan ham
ʻ
foydalangan ( yaylov, o rmon, hovuz, daryo va h.). Villanlar barshchina o tashgan,
ʻ ʻ
lordga natural soliq to lashgan. Villanlar manorlar hayotining asosini tashkil etardi.
ʻ
Normandlar istilosidan oldin ham, ular o`zlarining mahsulotlarining bir qismini
xo`jayinlariga b е rar edi. Normandlar istilosidan k е yin, ularning majburiyatlari aniq
b е lgilandi. Bu majburiyatlar ikki ko`rinishda edi: barshchina va hashar. Barhchina
sifatida villan haftada uch yoki undan ortiq kun manor xo`jaligida ishlab b е rish
majburiyati edi 2
. Mahsulot obrogi ham to lagan. Hashar esa qo`shimcha majburiyat
ʻ
turi bo`lib, uni xohlagan vaqtida talab qilishar edi. Yuqoridagi soliqlardan
ikkinchisi, ayniqsa malol k е ladigan bo`lib, uni villanlar oila a'zolari bilan
birgalikda (qo`y qirqish, g`allani o`rish pallalarida) bajarar edilar. Shuningd е k,
villanlar qizlarini erga b е rsalar «nikoh boji» d е b atalgan to`lov to`lardilar.
D е hqonlar bundan tashqari ch е rkovlarga ham «o`limdan k е yingi yig`im» d е b
atalgan soliq to`lar edilar.
Genrix II davrida (1154-1189) ingliz qirolligining chegaralari g oyatda
ʻ
kengaydi. O zining ko p sonli mulklaridagi moddiy resurslariga tayanib,
ʻ ʻ
shuningdek, feodallar o rtasida bundan oldin yuz bergan o zaro urushlaridan aholi
ʻ ʻ
ichidagi o rta sinflarning norozi bo lganligidan foydalanib, Genrix II qirol
ʻ ʻ
hokimiyatining obro -e'tiborini yanada ko tara oldi. O z qirolligining boshidanoq u
ʻ ʻ ʻ
grafliklarga barcha sheriflarini (Angliya grafligida oliy ma'muriy va sud
lavozimidagi shaxs) o zgartirib, ularning o rniga o ziga ishonchliroq bo lgan yangi
ʻ ʻ ʻ ʻ
odamlarni tayin etdi. G alayonlar mahalida feodallar tomonidan o zboshimchalik
ʻ ʻ
bilan qurilgan «qonunsiz» qasrlarning ko pchiligi yo q qilib tashlandi. Ayni
ʻ ʻ
2
Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti nashriyoti, 2009. 99-b.
5

zamonda mamlakatda qirollik sudining ahamiyati ortdi. Genrix II ning sud
sohasidagi asosiy islohoti sud maslahatchilarining o rnatilishi edi. Qirol har birʻ
ritsarga, har bir shaharlik va erkin dehqonga feodal va baronlarning sudlariga
emas, balki qirollik sudiga murojaat etish huquqini berdi. Genrix II doimiy qo shin
ʻ
tuzmoqchi bo ldi. Chunki vassallarning ritsarlik xizmati bir yilda ma'lum kunlar
ʻ
bilan cheklangan bo lardi, bu esa quruqlikda uzoq urushlar olib borishda
ʻ
o ng aysizlik tug diradi. Shu sababli Genrix II ritsarlarning bir qismini harbiy
ʻ ʻ ʻ
xizmatdan bo shata boshladi. Bunday ritsarlar shaxsiy xizmat qilish o rniga harbiy
ʻ ʻ
yoki qalqon solig i to lashlari rozi bo lgan ritsarlarni yoniga yollashi mumkin edi.
ʻ ʻ ʻ
Qalqon pulining joriy qilinishi muhim ijtimoiy oqibatlarga ega bo ldi. Bu tadbir
ʻ
tufayli ingliz ritsarlari harbiy-feodal xizmatdan ertaroq ozod bo lib, tinch qishloq
ʻ
xo jayinlariga aylana boshladilar. Kelgusida bu holat quyi ingliz dvoryanlarini
ʻ
shahar burjuaziyasi bilan yaqinlashtirishda katta rol o ynadi.
ʻ
Genrix II ning o g illari Richard I Sheryurak (1189-1199) va Ioann Yersiz
ʻ ʻ
(1199-1216) davrlarida qirol hokimiyati zaiflashib qoldi. Richard deyarli
Angliyada yashamadi ham, chunki hamisha yoki Sharqda salib yurishi bilan, yo
Fransiyadagi urushlar bilan band bo ldi. Ioann Yersiz Filipp II Avgust bilan
ʻ
ko rashda doimo muvaffaqiyatsizlikka uchradi va pirovardida, Normandiyani,
ʻ
Anjuni va Fransiyadagi boshqa bir qancha mulklarni qo ldan boy berdi. Bundan
ʻ
tashqari, yangi Kenterberi arxiyepiskopini saylash masalasiga aralashib, papa
Innokentiy III bilan to qnashib qoldi. Papa Ioanni cherkovdan quvib, butun
ʻ
Angliyada ibodat qilishni man etdi (1208). Taxtdan ajralish xavfi ostida qolgan va
jamiyatning yetarlicha qo llab-quvvatlashga ko zi yetmagan qirol taslim bo lishga
ʻ ʻ ʻ
majbur bo ldi. U o zini papaning vassali deb tan oldi va har yili papaning
ʻ ʻ
xazinasiga bir ming funt sterling xiroj to lash majburiyatini oldi.
ʻ
Angliyada parlamentning vujudga kelishi. Papa bilan to qnashuvdagi
ʻ
muvaffaqiyatsizlik mamlakatda qirolning obro -e'tiborini juda tushirib yubordi.
ʻ
Ioann va uning amaldorlari qo llab kelgan har xil ta'magirliklar, nohaq yig imlar
ʻ ʻ
yig ilishi va zo ravonliklar qilinishi faqat baronlar va yepiskoplar orasidagina
ʻ ʻ
emas, balki ritsarlar va shaharliklar orasida ham qirolga qarshi norozilik tug diradi.
ʻ
6

1215 yilgi Hartiya 63 moddadan iborat katta siyosiy hujjat edi. U lotin tilida
tuzilgan edi. Hartiya asosan feodallar sinfining manfaatlarini ko zda tutuvchiʻ
ko pdan-ko p yon berishlar va imtiyozlarni o z ichiga olgan edi. U baronlarga va
ʻ ʻ ʻ
feodallarga o z feodlarini meros qilib qoldirishni va «odatga ko ra» mo 'tadil
ʻ ʻ ʻ
vassalik to lovlari to lashni ta'minlar edi. Ular uchun imtiyozli bo lgan «Tenglar
ʻ ʻ ʻ
sudi»ni topshirib ko yildi. Tenglar sudining qonuniy hukmidan va mamlakat
ʻ
qonunlaridan tashqari, Angliyada birorta erkin kishi qamoqqa olinmaydi, avaxtaga
qamalmaydi. Feodallar hujjati bo lgan va avvalo yirik baronlarning manfaatlarini
ʻ
ta'minlagan Buyuk erkinlik hartiyasi, har holda, progressiv ahamiyatga ega edi.
Hartiya baronlar ayrim gruppasining talabi bo lmasdan, balki siyosiy
ʻ
markazlashish printsipini endi rad etmagan, bu prinsip bilan hisoblashgan va
davlatni idora qilishni ma'lum darajada tartibga tushirishiga intilgan, umuman,
feodal dvoryanlar barcha toifasining ham talabi edi.
Buyuk erkinlik hartiyasining shaharliklar talabini hisobga olishi juda muhim
bo ldi. Angliyadagi uchinchi toifa birinchi marta shu yerda siyosiy kuch sifatida
ʻ
maydonga chiqdiki, feodallar u bilan hisoblashishga majbur bo ldilar. Buyuk
ʻ
qirollik kengashi yoki hartiyada eslatib o tilgan baronlar va ritsarlar parlamenti tez
ʻ
orada (shu XIII asrda) ingliz parlamentiga aylandi 3
. Bu parlamentda fransuzlarning
General shtatlaridagiga o xshash qirollikda uchta toifaning vakillari bor edi.
ʻ
XIII asr mobaynida Angliyada qishloq xo jaligi ham, sanoat ham zo r berib
ʻ ʻ
taraqqiy etdi. Yerni ishlash takomillashdi, bu vaqtda agronomiyaga doir turli
traktat (ilmiy asar)larning bosilib chiqishi shuni ko rsatadi. Ikki dalali tizim o z
ʻ ʻ
o rnini ko proq uch dalali tizimga bo shatib beradi. Qoramol ko proq urchitila
ʻ ʻ ʻ ʻ
boshlashi munosabati bilan dalalarni go nglash keng ko llaniladigan bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Angliyada ko ychilik ayniqsa ko p rivojlana bordi. XII asrda Angliyada
ʻ ʻ
dehqonchilik sohasida erishilgan yutuqlarni ana shu fakt ko rsatib beradiki, bu
ʻ
asrda Angliyada Yevropa qit'asiga ko p g alla olib ketilar edi.
ʻ ʻ
Mamlakatdagi ishlab chiqarish kuchlarining umumiy o sishi va uning
ʻ
iqtisodining mustahkamlanishi sharoitida XIII asrda rivojlanib borayotgan feodal
3
Crouch, D. O'rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti nashriyoti, 2017. 45-b.
7

jamiyatning ijtimoiy ziddiyatlari g oyat keskinlashdi. Ziddiyatlarning bir yo liʻ ʻ
feodallar bilan dehqonlar o rtasida bordi. Ingliz dehqonlari XIII asrdan boshlab
ʻ
og ir davrni boshidan kechirar edi. XIII asrda ingliz qishlog ida asosiy siymo
ʻ ʻ
hisoblangan villanlar turar joyiga biriktirilgan bo lib, xaftalik barshchinani utashga
ʻ
majbur bo lgan, Lordga nikox solig i va boshqa boshqa nohaq soliklar tulagan,
ʻ ʻ
uning sudiga buysundirilgan tamomila krepostnoy kishi edi. XIII asrdagi ingliz
dehqoni aslida villangan emas, balki servga o xshab ketardi. Ingliz yuristlari «rim
ʻ
huquqi»ni dalil keltirib, villanlar Rim qulining bir turi deb ochiq-oydin fikr
bildirgan edilar. Dehqonlarning tez-tez qochishlari, butun jamoa dehqonlarining
lord uchun majburiyatlarni bajarishdan bosh tortishlari bejiz emas edi. XIII asrda
Angliyadagi ijtimoiy ziddiyatlarning boshqa bir yo li bir tomondan, yirik feodallar,
ʻ
ya'ni lordlar, yepiskoplar, yirik monastirlarning abbatlari o rtasida yuz bergan
ʻ
bo lsa, ikkinchisi-mayda ritsarlar o rtasida kelib chiqdi. Yuqorida aytib o tilgan
ʻ ʻ ʻ
yirik feodallar mamlakatdagi yerlarning ko pchilik qismini eg allab olgan edilar.
ʻ ʻ
8

1.2. Bu davrdagi ijtimoiy-iqtisodiy holat
Bularning hammasi ritsarlar bilan shaharliklarning birgalikda siyosiy
chiqishlar qilish uchun sharoit yaratib berdi. XIII asrning ikkinchi yarmidagi
siyosiy voqealar xuddi shuni ko rsatadi. Ioann Yersiz Buyuk erkinlik hartiyasiniʻ
imzolar ekan, haqiqatda uni bajarmoqchi emas edi. Ioann Yersizni o zi ichgan
ʻ
qasamiga rioya qilish majburiyatidan xalos etgan papa Innokentiy III ham qirol
tomoniga o tdi. Ioann baronlar bilan yangi urushga tayyorlana boshladi ham,
ʻ
ammo urush harakatlari ayni qizib turgan paytda qirol o ldi. Uning vorisi kichik
ʻ
yoshli o g li Genrix III (1216-1272) baronlar oligarxiyasi qo lida uzoq vaqtgacha
ʻ ʻ ʻ
qirol bo lib qoldi. Fransiyadan Angliyaga kelgan qarindosh urug lari va ularning
ʻ ʻ
do stlarini ingliz baronlariga qarshi qilib qo ymoqchi bo ldi. Bu esa ingliz
ʻ ʻ ʻ
baronlari o rtasida qahr-g azab uyg otdi
ʻ ʻ ʻ 4
. Dastlabki paytda baronlar ritsarlar bilan
kelishib harakat qildilar. Ammo baronlar hokimiyatni faqat o zlari uchun bosib
ʻ
olishga intilayotganliklari, ritsarlar masalasida noaniq va'dalar berish bilan
cheklanayotganliklarini ritsarlar tezda payqadilar. Ular norozilik bildirdilar.
Harakat keyinchalik shaharliklar va bir qancha joylarda dehqonlar, qisman
frigolderlar, qisman villanlar kelib qo shildilar. Baronlar to dasi bo linib ketdi.
ʻ ʻ ʻ
Demokratik elementlarning aktivligidan, xususan, boshlanib ketgan dehqonlar
harakatidan qo rqib ketgan baronlarning ko pchiligi tezda qirol tomoniga o tdi.
ʻ ʻ ʻ
1264 yil bahorida Simon qirolning tarafdorlari bo lgan baronlarni yakson qilib,
ʻ
Genrix III ni va uning katta o g li shahzoda Eduardni asir qilib oldi. 1265 yili
ʻ ʻ
boshida u keng tarkibda parlament chaqirdi: parlamentga baron va yepiskoplardan
tashqari, ritsarlarning va shaharlarning vakillari taklif qilindi. Shunday qilib,
fransuz General shtatlariga o xshash, Angliyada birinchi marta uch toifa
ʻ
vakillaridan iborat parlament chaqirildi.
Eduard I (1272-1307) 50-60 yillardagi «g alayondan» katta saboq olgan
ʻ
hiyla g ayratli qirol edi. Ayni zamonda 1258-1265 yillardagi baronlar urushi
ʻ
mahalida o rta va quyi sinflarning harakatidan qo rqib qolgan feodallar endi
ʻ ʻ
qirollik toj-taxt tevaragida mustahkamrok zichlashdilar. Eduard I o z mavkeini
ʻ
4
Crouch, D. O'rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti nashriyoti, 2017. 78-b.
9

yanada kuchaytirish uchun bir qancha istilochilik urushlari qildi. Eduard I Uelsni
istilo qildi (1282) va Shotlandiya bilan uzoq urush olib bordi. Shotlandiya bilan
olib borilgan urush og ir bo ldi. Urushni davom qildirish uchun yetarlichaʻ ʻ
mablag i bo lmagan qirol juda mushkul bir ahvolga tushdi. 1295 yili qirolning o zi
ʻ ʻ ʻ
umum toifaviy parlament chaqirdi. Bu parlamentning tarkibi kelajakda ana
shunday yig ilishlar uchun namuna bo lganligidan, uni keyinchalik «namunali
ʻ ʻ
parlament» deb atadilar.
Fransiya bilan boshlanib ketgan Yuz yillik urush hukumatdan katta pullar
talab qildi. Pulga muhtoj bo lgan qirol har safar parlamentga murojaat etib, undan
ʻ
«subsidiya» yoki «ko mak» so rashga majbur bo ldi. XIV asr ingliz
ʻ ʻ ʻ
parlamentining huquqi ham asosan rasmiylashdi. 1343 yildan e'tiboran parlament
ikki palataga bo lindi. Yuqori palata l o r d l a r palatasi deb atalib, u ruhoniy
ʻ
lordlar, arxiyepiskoplar, eng yirik monastirlarning abbatlari va dunyoviy lordlar
(baronlar)dan iborat bo lardi. U m u m p a l a t a s i deb atalmish quyi palata
ʻ
grafliklarning vakillari bo lgan ritsarlar va shaharliklardan iborat bo lardi.
ʻ ʻ
XIV-XV asrlarda Angliyadagi shahar idorasi tobora ko proq yopiq sex-
ʻ
oligarxiya harakteriga ega bo ldi. XIV asrdan boshlab ritsarlar grafliklardagi
ʻ
hokimiyatni o z qo llariga kiritib olib, bu vaqtga kelganda endi bozor, savdo-sotiq
ʻ ʻ
bilan, ba'zan esa sanoat bilan ham yaqindan bog langan qishloq xo jayinlariga
ʻ ʻ
aylangan edilar. XIV asrning ikkinchi yarmidan boshlab tuzilgan murosaga
keltiruvchi sudyalar degan yangi mansab, ritsarlarning joylardagi siyosiy
hokimiyatning ifodasi edi. Ritsarlar bu mansabni bepul bajarar edi.
XIII asrning ikkinchi yarmida va xususan XIV asrda Angliya o z iqtisodida
ʻ
yana ancha katta siljishlarni boshidan kechirdi. Flandriya bilan va quruqlikdagi
boshqa mamlakatlar bilan olib borilgan qizg in savdo-sotiq munosabatlari ingliz
ʻ
qishlog ini keng bozor aloqalariga tortdi. Angliya shaharlarning, avvalo
ʻ
Londonning o zining o sishi, Fransiya shaharlaridagi singari qishloq xo jaligining
ʻ ʻ ʻ
boshqa mahsulotlariga – g alla, go sht, sut mahsulotlari, teri va hokazolarga
ʻ ʻ
bo lgan talabni tobora oshirdi. Pul xo jaligining rivojlanishi Angliyadagi
ʻ ʻ
krepostnoy yer –mulkining – manorning yemirilishiga sabab bo ldi. Lordlar
ʻ
10

barshchinani pul obrogi bilan ayirboshlashni foydaliroq deb bilardi. Bunday
paytda ular o zlariga qarashli yerlarni (domenlarni) kam yerli dehqonlar orasidanʻ
chiqqan yollanma ishchilar mehnati bilan ishlaydigan bo ldilar. Ba'zi bir lordlar
ʻ
hech kanday xo jalik yurgizmay, yillik pul rentasi olishni afzal ko rib, o z
ʻ ʻ ʻ
domenlarini ijaraga berardilar.
Kommutatsiya XIII asrdayo q katta yutuqlarga erishdi. XIV asrning birinchi
yarmida bir qancha tumanlarda kommutatsiya barshchinani batamom siqib
chiqardi. Kommutatsiya birinchi galda eng badavlat dehqonlar uchun foydali edi.
XIII asr boshida o rta hol dehqonlar kommutatsiyadan ko pincha voz kechar
ʻ ʻ
edilar. Chunki ularning pul topishlari qiyin edi 5
. Vaqt o tishi bilan, qishloqda pul
ʻ
miqdori ko payishi bilan o rta hol dehqonlar ham kommutatsiya o z ahvollarini
ʻ ʻ ʻ
yaxshilashishi bilib, unga boshqacha nazar bilan qaraydigan bo lishdi. Ammo lord
ʻ
belgilangan pul rentasining g oyat yuqori ekanligidan dehqonlar norozi edilar.
ʻ
Ba'zi bir grafliklarda, chunonchi, Kent grafligida dehqonlar kam yerlikdan qattiq
jafo chekar edilar. Lordlar bekor yotgan yerlarni bosib olib va dehqonlarni
foydalanib turgan yaylovlaridan siqib chiqarib, jamoa o tloqlarini qisqartirmoqda
ʻ
edi. Bularning hammasi dehqonlar orasidagi norozilikning tobora kengroq o sib
ʻ
borishiga sababchi bo ldi.
ʻ
1348 yilda Angliyada dahshatli vabo epidemiyasi (yuqumli kasallik) avj
oldi, zamondoshlar uni «qora o lat» deb atashdi. Shu yuqumli kasallik natijasida
ʻ
mamlakat aholisining qariyb to rtdan uch qismi halok bo ldi. Ishchi qo llarning
ʻ ʻ ʻ
kamayishi shaharning ham, qishloqning ham ahvoliga yomon ta'sir ko rsatdi.
ʻ
Ishchi qo llar ancha qimmatlashdi. Yuz yillik urushdagi muvaffaqiyatsizlik
ʻ
munosabati bilan XIV asrning 60 – 70 yillaridagi Angliyaning ahvoli
mushkullashdi.
Eduard III (1327-1377 yy.) hukumati 1349 yil chiqargan «Ishchi qonunlari
to`g`risida ordonans»ga ko ra, har bir 12 yoshdan 60 yoshgacha bo lgan erkak va
ʻ ʻ
ayol o z yeri va yashahs uchun boshqavositasi bo lmasa, epidemiya tarqalishidan
ʻ ʻ
avvalgi maosh bilan ish taklif qilgan kishiga yollanishga majbur edi.
5
Crouch, D. O'rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universiteti nashriyoti, 2017. 77-b.
11

Bo ysunmaslik yoki muddatidan avval ketib qolish uchun qamoq jazosiʻ
qo llanilgan. Ishga yollovchilar ham yuqori maosh tayinlashsa, jarima to laganlar.
ʻ ʻ
«Ishchi qonunlari to`g`risida ordonans»da ishlamasdan tilamchilik va o`g`irlik
qilib yurish taqiqlanadi. Hatto, tilamchilarga sadaqa qilganlarga ham qamoq jazosi
bеriladi. Ammo bu ordonans joylarda bajarilmadi, dеhqonlar va hunarmandlar bir
grafliklardan ikkinchi grafliklarga qochib o`tishni davom ettirdi. Yirik feodallar
barshchinani tiklash evaziga ishchi kuchini saqlab qolishga harakat qilganlar.
«Ishchi qonunlar» va feodal zulm aholining noroziligiga, sinfiy kurashning
keskinlashuviga sabab bo ladi.
ʻ 1377 yil parlament 14 yoshdan oshgan har bir kishi
jon solig I to lashi haqida qaror qabul qiladi. Bu aholining qattiq noroziligiga olib
ʻ ʻ
keladi va 1381 yilgi qo zg olonga bahona bo ladi. Bu qo`zg`olon tarixda Uot
ʻ ʻ ʻ
Tayl е r qo`zg`oloni nomi bilan ma'lum.
Uot Tayler qo zg oloni.
ʻ ʻ 1380 yilning noyabr oyida parlam е nt qirol Richard II
ga armiyani ta'minlash uchun va qirollikni himoya qilish uchun har bir 15 yoshdan
yuqori bo`lgan erkak va ayoldan jon boshiga (gadoylardan tashqari - P.Sh.) uch
grotdan soliq undirishga ruxsat b е rdi (3 grot funtning 1/20 qismiga t е ng bo`lgan).
Shu yo`l bilan parlam е nt 100 ming funt st е rling pul yig`moqchi edi. Richard II
tomonidan e'lon qshshngan jon solig`i xalqning sabr kosasini to`ldi-rib yubordi. Bu
soliq qishloqlarda d е hqonlarning qahr g`azabini kuchaytirdi va 1381 yilgi
qo`zg`olonga y е taklagan so`nggi bahona bo`ldi.
1381 yilgi qo zg olondan avvalgi yillarda ingliz qishlog ida va'zxonlar
ʻ ʻ ʻ
paydo bo lib, ular o zlarini «faqir poplar» deb atardilar. Bular ingliz cherkovining
ʻ ʻ
mashhur reformatori Jon Viklefning shogirdlari edilar. Pop va Oksford
universitetining professori Jon Viklef (1320-1384) XIV asrning 60-70 yillarida
cherkovni reforma qilish kerak, degan talab bilan chiqdi. Cherkov papasiz
yashay olmaydi va papa hokimiyati qirollik hokimiyatidan yuqori turishi lozim
degan o rta asr katolitizmi ta'limotini J.Viklef rad qildi. Viklefning chiqishi
ʻ
ideologiya jixatdan katta ahamiyatga ega bo ldi. Viklef XVI asrda Yevropada yuz
ʻ
bergan Yevropa reformatsiyasi muxlisilaridan biri edi. Yuz yillik urush mahalida
Angliya papalikka nisbatan g oyat dushmanlik munosabatlarida bo ldi, bu vaqtda
ʻ ʻ
12

fransuz qirollari ta'sirida bo lgan Avinon papalari Angliyaga qarshi fransuzʻ
hukumatiga har qanaqa qilib bo lsa ham yordam berardilar. Viklef reformasi
ʻ
London shahri aholisi orasida ham zo r shuhrat qozondi. Cherkov diniy
ʻ
marosimlari soddalashtirilishi va arzonlashtirilishi kerak hamda cherkov biror-bir
ajnabiy kuchga qaram bo lmagan mustahkam milliy tashkilotga aylanishi lozim,
ʻ
degan Viklefning chaqiriqlari Londonda, shuningdek, boshqa joylarda xususan
Angliyaning eng rivojlangan janubida va janubi-sharqida unga ergashgan bir guruh
muxlislarni keltirib chiqardi. Viklefning Angliyadagi muxlislari lollardlar deb
atalardi.
Uot Tayler qo zg oloni 1381 yil may oyining oxirida janubiy-sharqiy Esseks
ʻ ʻ
grafligida boshlandi. Dehqonlar bu yerda jon solig i yig uvchilarni haydab
ʻ ʻ
yubordilar va ulardan ba'zilarini o ldirdilar. Shundan keyin villanlar manor
ʻ
egalariga qarshi ko tarildilar
ʻ 6
. Qo zg olon Esseksdan qo shni grafliklarga-Kent, ʻ ʻ ʻ
Sefolk, Norfolk va boshqa graliklarga ko chdi. Qisqa bir fursat ichida qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
Angliya grafliklarining katta bir qismiga yoyildi. Dehqonlar dunyoviy va ruhoniy
lordlarga qarashli manorlarni yakson qildilar, ulardagi g alla, chorva mollari va
ʻ
boshqa mol-mulklarni bosib oldilar, manor arxivlarida saqlangan barshchinaga va
obrok majburiyatlariga doir ro yxatlarni yondirib tashladilar. Qo`zg`olonga K
ʻ е ntlik
tunukasoz Uot Tayl е r boshchilik qildi. Ko`zg`olonchilar soni t е zda 110 ming
kishiga е tdi. Shundan 50 ming kishi k е ntliklar, 60 ming kishi ess е ksliklar edi.
Uot Tayler g ayratli boshliq bo lib chiqdi. U qiroldan dehqonlar talabini
ʻ ʻ
qondirishga erishmoq uchun qo zg olonchilarni qirollik poytaxti Londonga olib
ʻ ʻ
borishga qaror qildi. Londonga borishning o zini u to g ri o yladi va bu chora tez
ʻ ʻ ʻ ʻ
amalga oshirildi. London shahri ma'murlari dehqonlarning London ko prigidan
ʻ
o tib, shahar darvozasi orqali London Sitisiga kirishlariga monelik qilmadilar.
ʻ
Uch kun mobaynida, ya'ni 1381 yilning 13,14 va 15 iyun kunlari
qo zg olonchi dehqonlar Angliya poytaxtining xo jayinlari bo lib qoldilar. Qirollik
ʻ ʻ ʻ ʻ
ministrlarining ba'zilari-ular orasida qirollik kantsleri Simon Sedberi va lord-
xazinachi Xeyls-qatl qilindilar. Londondagi turmalarning hammasi ag dar-to ntar
ʻ ʻ
6
Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil. 63-b.
13

qilindi. Qo zg olonchilar London sudining asosiy arxivini bosib olib, uni o tdaʻ ʻ ʻ
yoqib yubordilar. Yirik binolardan qirolning amakisi, Lankasterskiy gersogining
saroyi vayron qilib tashlandi.
Uot Tayl е r boshchigidagi d е hqonlar qo`zg`oloni davomida d е hqonlar talabi
ifoda etilgan ikkita programma mavjud edi va ular qo`zg`olonchilarning Mayl-End
va Smitfildda qirol bilan uchrashuvlarida oldinga surildi. Bu talablar tarixda
«Mayl-End» va «Smitfild programmalari» d е gan nom olgan. 1381 yilning 14
iyunida Mayl-End d е gan London ch е kkasidagi kichkina bir joyda qo`zg`olonchilar
talablarini qirol Richard II ga tutqazib, bu talablar yozilgan qog`ozni imzolashni
talab qildilar. Bu talablar quyidagilardan iborat edi: 1)Angliada birorta villan
bo`lmasligi, ya'ni kr е postnoylik b е kor qilinishi; 2)Qirol tomonidan qo`zg`olonda
ishtirok etganlarga umumiy avf b е rilishi; 3)Barchaga savdo yuritish erkinligi
b е rilishi; 4)7 akrgacha bo`lgan y е rni sotib olishda uning b е lgilangan narxdan (4
p е nsdan) qimmat sotilishiga yo`l qo`yilmasligi k е rak.
Bu talablarda siyosiy xususiyatga ega talablar yo`q edi. Qirol bu talablarni
qondirishni bildirdi va qo`zg`olonchilarni har qaysi qishloqdan 2-4 kiitadan vakil
qoldirib, tarqalishlarini so`radi. Qolgan vakillarga yuqoridagi talablarning
qondirilganligi to`g`risidagi yorliqni topshirishni bildirdi. Ess е ks aholisi
villanliqtsan ozod qiluvchi yorliq bilan ch е garalanib, uylariga tarqab k е tdilar.
Londonda faqat Uot Tayl е r, Jon Boll rahbarligi ostidagi k е ntliklar qolishdi.
K е ntliklar ess е ksliklarning radikal xarakt е rda bo`lmagan bir taraflama talablaridan
qanoatlanmagan edilar.
K е ntliklar o`zlarining talablarini qirol oldiga Smitfild d е gan joyda
tutqazdilar. Unda quyidagi radikal talablar oldinga surilgan edi:
1) Ch е rkov y е rlari s е kulyarizatsiya qilinsin;
2) Qirollikda bitta y е piskopliqdan boshqa umuman y е piskoplik bo`lmasin;
3) Angliyada villanlik bo`lmasin;
4) Qiroldan boshqa barcha kishilarning huquqi t е ng va o`zlari ozod bo`lsinlar, ya'ni
toifaviy tafovutlar yo`qotilsin;
5) O`rmon va daryolardan hamma t е ng foydalansin. O`rmonlarda boy s е norlar
14

va amaldorlar singari odtsiy xalq ham ov qilish huquqiga ega bo`lishi
k е rak va h.k.
Qirol bu talablarni ham bajarishga rozi bo`ldi, ammo qirol bilan ikkinchi
uchrashuv chog`ida Uot Tayl е r London shahrining meri tomonidan o`ldirildi. Uot
Tayl е r o`ldirilgach, rahbarsiz qo`zg`olonchilarni tor-mor qilish uncha qiyin
bo`lmadi. Qirollik tomonidan tashkil qilingan jazo guruhlari qo`zg`olon
qatnashchilarini shafqatsizlarcha qirg`in qildilar. Shu tariqa Angliyadagi eng yirik
d е hqon qo`zg`olonlaridan biri qonga botirildi. Bunga sabab, odatdagi
uyushqoqsizlik, kuchlarning bo linib ketganligi, dasturning yetarli darajada aniqʻ
bo lmaganligi va qo pol taktik xatolarga yo l qo yilishi bo ldi
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ 7
. Ingliz dehqonlari
qirol bizning tarafamizni oladi, deb soddadillik bilan ishonardilar. Dehqonlar
o zlari eng yomon ko rgan amaldorlarning adabini berib, hatto o z hukumatlarini
ʻ ʻ ʻ
tuzishga intilib ham ko rmadilar.
ʻ
1381 yilgi qo zg olon mag lubiyatga uchragan bo lishiga qaramay, u ingliz
ʻ ʻ ʻ ʻ
dehqonining bunday keyingi taqdiriga har holda katta ta'sir ko rsatdi. Qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
ancha katta va qudratli bo ldi, bu qo zg olondan keyin esa pomeshchiklarga
ʻ ʻ ʻ
barshchinani jiddiy suratda qaytadan tiklash haqida o ylashga endi to g ri kelmadi.
ʻ ʻ ʻ
1382 yilda va undan keyingi yillarda ayrim grafliklardagi dehqonlar feodallarga
qarshi qaytadan qo zg olon ko tarishga urindilar. Lordlar yon berishga majbur
ʻ ʻ ʻ
bo ldilar. Shu sababli, 1381 yildan keyin kommutatsiya jarayoni yanada kuchaydi.
ʻ
Qo ychilik tobora kuchayib, unda barshchina keraksiz bo lib qoldi. XV asrda
ʻ ʻ
yanada ko proq mustaqil xo jalik yurgizuvchi erkin dehqonlardan iborat edi.
ʻ ʻ
XV asr mobaynida Angliyada feodalizmning yemirilishi yanada zo raydi.
ʻ
Mamlakatning umumiy xo jaligida sanoatning ahamiyati kuchaydi. Angliyada
ʻ
movut sanoati ayniqsa katta yutuqlarga erishdi. Angliyada yuqori sifatli movut
navi yetishtirilib, uning bir qismi chet ellarga ko plab chiqariladigan bo ldi. Jun
ʻ ʻ
yigirish va to qish, shaharlardan tashqari, kustarchilik kasbi formasida qishloqlarga
ʻ
ham keng tarqaldi. XV asrda ingliz savdogarlari turli dengizlarda o z savdo-sotiq
ʻ
ishlarini keng yoya boshladilar. Shu munosabat bilan ingliz kemasozligi zo r berib
ʻ
7
Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil. 47-b.
15

rivojlana bordi. Dengizlarning narigi tomonlariga borib savdo qiluvchi yirik
savdogarlarning bir qismi XV asrning 70-yillarida savdogar avantyuristlarning
birinchi dengiz savdo kompaniyasini tuzdi. Bu savdo kompaniyasi, avvalo La-
Mansh va shimoliy dengizdagi movut savdosini o z qo liga monopoliya qilib oldi.ʻ ʻ
Eski feodal aristokratiyasi XV asr mobaynida hukmron sinf hisoblanar edi.
Uning ko pincha an'anaviy to lovlar tarzida yerlardan oladigan daromadlari
ʻ ʻ
o smay, balki pulning asta-sekin qadri ketishi bilan ular amalda kamayib
ʻ
borganligidan, aristokratiya davlat mansablarini bosib olish yo li bilan o z
ʻ ʻ
zararlarining o rnini qoplashga harakat qildi. Bu aristokratiya Fransiya bilan olib
ʻ
borilgan Yuz yillik urushdan ham katta umidvor edi. Aristokratiya Fransiyadagi
yangi yerlar va har qanaqangi harbiy o ljalar olishga ishongan edi. 1399 yilda
ʻ
Plantagenetlar o rniga kelgan yangi Lankasterlar dinastiyasi, aristokratik
ʻ
siyosatning kuroliga aylandi.
Lankasterlar siyosatidan, jumladan soliqlarning o sib borishidan, ular
ʻ
ma'muriyatining suiiste'mollaridan, Yuz yillik urushdagi muvaffaqiyatsizliklardan
va Angliya savdosining izdan chiqishidan bo lgan norozilik Angliyaning eng
ʻ
taraqqiy etgan dengiz sohili grafliklaridan biri bo lgan Kent grafligida xalq
ʻ
harakatining ancha avj olishida ifodalanadi. Gersog York vassalaridan biri bo lgan
ʻ
Jek Ked boshchiligida 1450 yilda Kentda qo zg olon bo ldi. Kentning ko pgina
ʻ ʻ ʻ ʻ
mayda dehqonlari, shuningdek, shaharliklarning bir qismi qo zg olonda ishtirok
ʻ ʻ
etdi. Ammo harakatga asosan ritsar elementlari rahbarlik qildi. Qo zg olonchilar
ʻ ʻ
(1550 yil 2 iyun) Londonga kelib, unda hukumat oldiga bir qancha talablar
qo yishdi. Bu talablar, asosan, qirolning telba maslahatchilarini tartibga solish,
ʻ
lordlarning joylarda o zboshimchalik qilishiga, zulm o tkazishga chek qo yish
ʻ ʻ ʻ
talablaridan iborat edi.
Xalq ommasining Lankasterlar dinastiyasiga bo lgan nafratidan foydalangan
ʻ
gersog Yorkskiy tarafdorlari mumkin qadar tezroq hokimiyatni o z qo llariga
ʻ ʻ
olishga intildilar. Genrix VI betobligi sababli 1455 yilda Richard Yorkskiy qirollik
regenti deb e'lon qilindi. Biroq Lankasterlarning muxlislari (qoloq g arb va janubi-
ʻ
g arb ularning asosiy tayanch joylari edi) tez orada Richard Yorkskiyni regentlik
ʻ
16

vazifasidan olib tashlashdi. Lankasterlar sulolasidan mamlakatda norozilik
kuchayganligidan foydalanib, Yorklar hokimiyatni o z qo llariga olishga harakatʻ ʻ
qiladilar. Angliyani Shimolidagi yirik feodallar Lankasterlarni qo llaydi. Yorklarni
ʻ
esa mamlakatning iqtisodiy rivojlangan janubi - sharqidagi yirik feodallar, ularning
qarindoshlari va kuchli qirol hokimiyatidan manfaatdor yangi dvoryanlar va
shaharlklar qo llaganlar. Xuddi shu yili Lankasterlarning Yorklarga qarshi
ʻ
boshlagan urushida dastlab Lankasterlar tarafdorining qo li baland keldi. Boy
ʻ
berilgan janglardan birida, 1460 yilda Richard Yorkskiy o ldirildi. Ammo
ʻ
o ldirilgan Richard Yorkskiyning o g li Eduard Yorklar to dasiga boshchilik qildi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
u lankasterlarni 1461 yilda ikki marta mag lubiyatga uchratib, Londonni egallaydi
ʻ
va qirol deb e`lon qilinadi (1461 –1483 yy.). Genrix VI esa Tauer zindoniga qamab
qo yildi. York to dasi hokimiyatni uzoq muddatga o z qo lida ushlab turdi
ʻ ʻ ʻ ʻ 8
. 1470-
1471 yillarda Lankasterlar o z tomonlariga o tgan yirik feodal Uorvik ko magida
ʻ ʻ ʻ
hokimiyat tepasiga Genrix VI ni qaytadan tiklamoqchi bo ldilar. Lekin buning
ʻ
uddasidan chiqa olmadilar.
Eduard IV o rta va mayda dvoryanlarga Lankasterlarning musodara qilingan
ʻ
yerlari hisobiga mulklar va unvonlar berib o ziga yaqinlashtiradi, ularga tayanib
ʻ
o zboshimcha baronlarni ayovsiz jazolaydi. Eduard IV mamlakat savdo va
ʻ
sanoatini rivojlantirishga harakat qiladi. Movutsozlikni rivojlantirish uchun xom-
ashyoni eksport qilishni ta`qiqlaydi. Yevropa davlatlariga Angliya movutini
eksport qilishda Ganza va Venetsiya savdogarlari vositachiligiga chek qo yish
ʻ
uchun choralar ko radi.
ʻ
8
Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to'liq tasvirlangan qo'llanma. Southwater, 2016- yil. 89-b.
17

II BOB. Angliyada parlamentning vujudga kelishi
2.1. Angliya parlamentining shakllanish jarayoni
Eduard IV vafot etgach, uning ukasi Richard Eduardning ikki yosh o g liniʻ ʻ
Tauerda qatl etib taxtni egallaydi. Richard III ning siyosati Lankasterlar va
Yorklarning noroziligiga sabab bo ladi. Ular birlashib Lankasterlardan bo lgan
ʻ ʻ
Genrix Tyudorni taxtga surishadi. 1485 yil Bosvort jangida Richard halok bo ladi.
ʻ
Shu urush bilan Oq va Qizil Atirgul urushiga ch е k qo`yiladi. 1485 yilga k е lib
tugagan bu urushda Angliya o`z aholisining 1/4 qismini yo`qotgan edi. Genrix VII
Tyudor Eduard IV ning qizi Yelizavetaga uylanib, gerbida oq va qizil gul tasvirini
birlashtiradi.
Urushning og`irligi ingliz quyi va o`rta tabaqasiga tushib qolmasdan, ingliz
aristokratlariga ham jiddiy talofat y е tkazdi. Urushning oxiriga k е lganda qirol
xonadoniga qarindoshligi bo`lgan 80 ta baronlar o`ldirilgan edi. Juda ko`p yirik
f е odallarning nomlari mutlaqo o chib k
ʻ е tdi. Oldingi normandiyalik aristokratlar
yo`q qilindi, uning o`rnini anglo-saks xonadonidan bo`lganlar to`ldira boshladilar.
Genrix VII (1485 – 1603yy.) yangi dvoryanlarga tayanib qirol hokimiyatini
mustahkamlash uchun baronlarga qarshi kurash olib boradi. Bu vazifani bajarish
Genrix VII ga shu bilan osonlashganki, o`ttiz yil davom etgan «Oq va Qizil atirgul
urushi» davrida feodal aristokratlarning katta qismi bir - birlarini qirib yuborib,
ularning o rnini yangi dvoryanlar va qirol hokimiyatini kuchayishidan manfaatdor
ʻ
burjua elementlari egallashgan edi.
XV asrning ikkinchi yarmida feodallar to s-to poloni Angliyaning
ʻ ʻ
siyosiy taraqqiyotida katta ahamiyatga ega bo ldi. XIV-XV asrlarda Angliyada
ʻ
ingliz millatining tarkib topa boshlashi uchun shart-sharoit vujudga kelmoqda edi.
1066 yilgi normandlar istilosidan boshlab, avvalgi paytda ingliz jamiyatining turli
milliy tarkibini aks etirgan ikki tildan foydalanib kelindi. Qirol saroy
zodagonlarining katta qismi fransuz tilida so zlashardi. Aholining asosiy ommasi –
ʻ
dehqonlar va shaharliklar, o rta va mayda feodallar ingliz tilida gaplashardilar.
ʻ
Ingliz tili yana bir qancha shevalarga bo linib, ular orasida London shevasi
ʻ
yetakchi shevalardan edi. Aholi ko pchiligining tili bo lgan ingliz tili fransuz tilini
ʻ ʻ
18

xonadon hayotidan ham, jamiyat hayotidan ham asta-sekin siqib chiqardi. 1258
yildayoq qirol Genrix III Angliya aholisiga ingliz tilida bayonnoma bilan murojaat
qilishi lozim bo ldi. 1362 yilda Eduard III London shahrining petitsiyasigaʻ
javoban, «fransuz tili uncha ma'lum bo lmaganligi» tufayli sudlardagi ishlar ingliz
ʻ
tilida olib borilsin, deb qaror chiqardi. XIV asrning ikkinchi yarmida Angliyada
eng yirik asarlar paydo bo lib, ularda London shevasi asosida rivojlangan ingliz tili
ʻ
o ziga xos barcha lug aviy-grammatik xususiyatlari bilan milliy adabiy til sifatida
ʻ ʻ
maydonga chiqdi. XVI asrda Angliya hudud jihatidan kichik bir mamlakat edi.
Shot¬landiya hali Britaniya qirolligi tarkibiga qо‘shilmagan edi 9
. Angliya va
Irlandiyaning yerlari XVII asrning sо‘nggi о‘n yillariga qadar uncha kо‘p emas
edi. Irlandiyadagi jamoa yо‘lboshchilarining kо‘pchiligi ingliz qirolining
hokimiyatini nomigagina tan olar edi.
Angliya aholisining soni Fransiya, Germaniya yoki Ispaniya aholisining
sonidan bir necha marta kam edi. Fransiyaning 15 million, Germaniyaning 20
million, Ispaniyaning esa 10 million aholisi bо‘lgani holda, Angliyaning aholisi
salkam 3 million edi. XVII asrning boshlarida Angliya aholisi 1603 yilda Angliya
bilan birlashgan Shotlandiyani hisobga olmaganda, 4 million kishiga yetdi.
XVI asrda Angliyani shaharlar mamlakati deb bо‘lmas edi, undagi aholining
kо‘pchiligi qishloqlarda yashardi, hatto XVI asrning oxirida shaharlarda aholining
kо‘pi bilan 5/1 qismi yashardi. XVII asr boshlariga kelib mamlakat aholisining 5/4
qismi qishloqlarda yashaganligi sababli, agrar sohadagi о‘zgarishlar Angliyada
islohotlar rivoji uchun asos bо‘ldi. Ammo Yevropaning bir chekkasidagi orolda
joylashgan bu mamlakatda XVI asrda xо‘jalikning kapitalistik formalari jadal
rivojlanib bormoqda edi. XVI asr Angliyasida kapitalizm ayni bir vaqtda xalq
xо‘jaligining hamma tarmoqlarida sanoat, qishloq xо‘jaligi, savdo, dengiz
kemachiligida ham katta muvaffaqiyatlar qozonmoqda edi. XVI asr Angliya uchun
kapitalistik manufaktura (lot.”qо‘lda yasalgan buyum” degani) ning gullab-
yashnagan, agrar о‘zgarish boshlangan, ingliz savdogarlari okeanlarni keza
9
Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to'liq tasvirlangan qo'llanma. Southwater, 2016- yil. 12-b.
19

boshlagan, dastlabki ingliz mustamlakalariga (kuchli davlatlar tomonidan zо‘rlik
bilan egallangan mamlakat yoki hududni siyosiy va iqtisodiy mustaqillikdan
mahrum etib, о‘ziga boysundirish, qaram qilish, talash siyosati) asos solingan davr
edi. Movut sanoati XVI asrga kelib Angliyaning «milliy sanoatiga» aylandi.
Aholining yarmidan kо‘prog i shu sanoatda band edi. Movut tо‘qish bilanʻ
shaharlardagina emas, qishloqlarda ham kо‘p shug ullanardilar. Angliya
ʻ
qirolligining hamma burchaklarida har xil, jumladan, a’lo sifatli mayin movut
ishlab chiqaradigan mahalliy sanoat markazlari paydo bо‘ldi. Chunonchi, Sharqiy
Angliyada Norich shahri, Yorkshirda Boston shahri, g arbda Preston va
ʻ
Lankashirdagi Vigan, О‘rta Angliyada Nyu-Beri, g arbiy-janubda Ekzetar shahri
ʻ
shunday markazlar edi.
Angliya qishloqlarida tо‘qilgan movut dag al, oxorlanmagan va
ʻ
bо‘yalmagan bо‘lardi. Keyin ularning bir qismi Angliya shaharlariga olib kelinib
ishlov berilar, bir qismi esa yarim tayyor mahsulot holida Niderlandiyaga
jо‘natilib, Flandriya va Brabantda tayyor holga keltirilar edi. Chet ellarga
chiqariladigan oliy nav va dag al movut XVI asrning 60- yillarida butun ingliz
ʻ
eksportining 80% dan kо‘prog ini tashkil qilardi.
ʻ
XVI asrda Yevropadagi eng yirik shahar London edi. Angliyaning poytaxti
bir necha qismdan iborat edi: Siti shaharning ishbilarmonlik markazi,
Vestminsterda qirol, parlament va boylar istiqomat qilardi, Temza sohili bо‘ylab
oddiy xalq yashardi, daryoning chap qirg og ida teatrlar ham bor edi, 1630 yilda
ʻ ʻ
Londonda 16 ta teatr bor edi, Parijda esa bu davrda bitta teatr bor edi. London
qurilishida XV asr boshlaridan g isht ishlatilgan. London yirik savdo markazi va
ʻ
bozorlari bilan mashhur edi, Londondagi birinchi usti yopiq bozor Blekuelxoll
bozori 1397 yilda qurilgan edi. 1666 yilgi yong indan sо‘ng, qayta qurilgan
ʻ
Londonda usti yopiq bozor о‘zining kattaligi bilan mashhur edi. Bozorlar turli xil
mollarga ixtisoslashgandi.
Angliya va Uelsda XVII asrda 800 ta bir yoki bir nechta bozori bо‘lgan
shaharlar mavjud edi. Ulardan 300 tasi ixtisoslashgan bо‘lib: 133ta don, 6ta meva,
20

32 qо‘y, 13 ot, 14 chо‘chqa, 30 baliq, 21 parranda, 12ta sariyog va pishloq, 27taʻ
movut bilan savdo qiladigan bozorlar bо‘lgan.
XVI asrdagi Angliyada sanoatning boshqa tarmoqlaridan konchilik- temir,
qalay, qо‘rg oshin, mis qazib chiqarish rivojlangan edi.
ʻ
XVI asrdagi Angliyada ishlab chiqarishning о‘rta asrlarda bо‘lmagan,
asosan, manufaktura tipidagi yangi turlari; shisha sanoati, sovun pishirish, porox
yasash, qog oz ishlab chiqarish, bosmaxona ishi tez rivojlanib bormoqda edi.
ʻ
XVI asrda Angliyada kо‘plab toshkо‘mir qazib chiqarila boshlandi, biroq
bu kо‘mirdan uy-joy binolarini isitish uchun foydalanilardi. Angliya kо‘mir qazib
chiqarishning markazi bо‘lib qoldi. U yerda yuz yil davomida, 1540 yildan 1640
yilgacha uni qazib chiqarish 250 ming tonnadan 1,5 mln.tonnaga oshdi.
Angliya о‘z sanoatining taraqqiyoti natijasida juda kо‘p tovarga ega bо‘lib,
XVI asr davomida tashqi savdo-sotiq ishlarini keng kо‘lamda rivojlantirib yubordi.
Yevropaning turli bozorlarini, shuningdek, mustamlakalarni ham movut bilan
ta’minlashni ingliz savdogarlari о‘z qо‘llariga oldilar.
XVI asr Angliya uchun muvaffaqiyatli bо‘ldi. Sanoat tez rivojlana boshladi.
1540-1640 yillar mobaynida kо‘mir qazib chiqarish 8 marta, ishqor, qо‘rg oshin va
ʻ
tuz ishlab chiqarish 6-8 marta, temir rudasi qazib olish 3 marta ortdi. “Yengilmas
armada” ning mag lubiyatidan keyin mamlakat dengizda hukmronlikni qо‘lga
ʻ
kiritdi. Dengiz savdosi rivojlandi: Moskva, Marokash, Ost-Indiya va boshqa bir
qator savdo kompaniyalari Erondan Shimoliy Amerikagacha, Shveysariyadan
Hindiston va Seylongacha bо‘lgan katta hududda faol harakat qildilar.
«Dengizning narigi yog ida» inglizlar olib borgan savdo-sotiq ishlarining
ʻ
kengayishini va asosan qaysi tomonlarda rivojlanganligini XVI asr davomida
birin-ketin paydo bо‘lgan ingliz savdo kompaniyalarining tarixi yaqqol kо‘rsatib
turibdi. Bular orasida Moskva kompaniyasi katta rol о‘ynadi, bu kompaniya 1553
yilda Richard Chenslerning Moskvaga qilgan sayohati natijasida tashkil etilgan
edi.
21

Bu kompaniyaga a’zo bо‘lgan ingliz savdogarlari Rossiya bilangina emas,
О‘rta Osiyo mamlakatlari, Eron hamda Kavkaz orti mamlakatlari Armaniston,
Ozarbayjon bilan ham savdo-sotiq ishlari olib borardi. XVI asrning 70-80
yilla¬rida Boltiq dengizida savdo sotiq ishlarini olib borish uchun Istlandiya (yoki
Ostzey) kompaniyasi, О‘rta dengizda savdo-sotiq ishlari olib borish uchun Turk
(yoki Levant) kompaniyasi tashkil topdi. Taxminan shu vaqtlarda Gvineya
kompaniyasi tuzilib, keyinchalik uning savdo maqsadida qilgan sayohatlari
natijasida mashhur Ost-Indiya (Ost-Indiya ing.East Indeis-Sharqiy Hindiston;
Hindiston hamda janubiy va janubi-sharqiy Osiyodagi ba’zi mamlakatlar
hududlarining yevropaliklar о‘rtasidagi eski nomi) kompaniyasi vujudga keldi, bu
kompaniya 1599-1601 yillarda tashkil topdi. Markaziy (Vest-Indiya) va Shimoliy
Amerika bilan savdo-sotiq ishlari olib borish uchun bir necha savdo kompaniyasi
bor edi 10
. Dastlabki ingliz koloniyalari (lot.mustamlaka) XVI asr oxirlarida barpo
qilingan edi.
Shimoliy Amerikada Virginiya koloniyasi barpo qilindi. Vest-Indiyadagi
Barbados orolini va Ost-Indiyadagi Surat shahrini Angliya XVII asrning
boshlarida bosib olgan edi.
XVI asrga kelib Angliyada krepostnoy (feodal davlatlarda qaramlikning
tо‘liq kо‘rinishini mustahkamlagan huquqiy hujjat) huquq batamom yо‘qoldi.
Oldin krepostnoy bо‘lgan dehqonlar yerga egalik qiluvchi dehqonlarga
aylanlandilar.
Dehqonlar oddiy yer egalari yoki kopigolderlar (kopigold, ing.copuhold,
copu-nusxa,hold-mulk; Angliyada XV-XVII asrlarda qaram dehqonlar yer
egaligining asosiy shakli) deb atalardilar, chunki ularga berilgan yer uchun bitim
kopiyasini (qarordan nusxa)ni о‘z qо‘llarida saqlardilar. Ularning yerga egaligi
ma’lum muddatga (odatda 21 yilga), ushbu muddat tugashi bilan lordlar (lord,ing.
xо‘jayin, hukmdor-о‘rta asrlarda Angliyada dastlab yer egalari, keyinchalik ingliz
oliy dvoryanlarining umumlashma nomi) yer renta (nem.qaytarib berilgan-mulk
10
Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to'liq tasvirlangan qo'llanma. Southwater, 2016- yil. 77-b.
22

egalarining yer, mol-mulkdan oladigan daromadi) haqini oshirishi mumkin edi.
XVII asr о‘rtalariga kelib kopigolderlar tо‘laydigan renta haqi XVI asrdagiga
nisbatan Seffolk va Essaksda- 4 marta, Uorkvirshirda- 3 marta, Nottengemda- 6
marta, Uoltshirda- 8 marta oshirildi.
Yer egalari о‘zlari bosib olgan bu yerlarni qoziqlar qoqib, xandaqlar kovlab,
daraxtlar о‘tqazib va boshqa har xil g ovlar tutib tо‘sib olardilar. Shuning uchunʻ
lordlarning ingliz dehqonlarini yerdan mahrum etish jarayoni «g ov tutish» deb
ʻ
ataldi. G ov tutishlar natijasida butun butun qishloqlar tamomila yо‘q bо‘lib
ʻ
ketardi. Bir necha о‘n minglab dehqon oilalari tirikchilik vositalaridan mahrum
bо‘lib, о‘z joylarini tashlab, daydi va gadoy bо‘lib ketishga majbur bо‘lardilar.
XVI asr Tyudorlar asri bо‘ldi. Shu davrda ingliz monarxiyasi boshqa
Yevropa monarxiyalaridan 3 ta jihat bilan farq qilardi:
1) Joylarda byurokratik apparat kuchsiz edi. Mahalliy boshqaruv, tabaqali
monarxiya davridagi singari, о‘z ahamiyatini saqlab qoldi, u qirol siyosatini
amalga oshirdi. Grafliklar va shaharlarda muhim lavozimlarni jentrilar (XVI-XVII
asrlarda Angliyada kapitalistik munosabatlarga moslasholgan о‘rta va mayda
dvoryanlar) bilan shahar burjuaziya (G arbiy Yevropada о‘rta asrlarda shahar
ʻ
aholisi) sining imtiyozli yuqori qatlami vakillari egallagandilar.
2) О‘z hokimiyatini mustahkamlash uchun Tyudorlar parlamentdan ham
foydalandilar, chunki, asosan mayda va о‘rta zodagonlardan hamda shahar
boshliqlaridan tashkil topgan quyi palata qirol hokimiyatini qо‘llab-quvvatlar,
asosan aristokrat (iqtisodiy hukmron sinf, zodagonlarning siyosiy hokimiyati,
hukmronligi) lardan tashkil topgan yuqori palata ham Tyudorlardan katta-katta
yerlar olganligi uchun qirolga tobe edilar.
3) Bu yerda muntazam armiya yо‘q edi. Davlatni geografik joylashuvi
sababli Tyudorlar asosiy e’tiborni flotni mustahkamlashga qaratdi, armiya esa eski
xalq lashkari xarakterini saqlab qoldi. Angliya XVI asrda 3 ta g oya uchun
ʻ
kurashdi; bular, reformatsiya, absolyutizmning kuchayishi, dengizda hukmronlik
23

uchun kurash. Tyudorlar hukumatiga 1485 yilda lankasterlar sulolasining sо‘nggi
vakili Genrix Tyudor Bosvort jangida g olib chiqib, Genrix VII nomi bilan taxtgaʻ
о‘tirdi va Tyudorlar sulolasiga asos soldi. Tyudorlar Qizil va Oq gullar urushidan
sо‘ng hokimiyat tepasiga kelib, yorklar sulolasiga barham berdi. Bu sulola (1485—
1603)yillarda boshqardi. Tyudorlar sulolasini boshqargan qirollar; Genrix VII
(1485-1509), Genrix VIII (1509-1547), Eduard VI (1547-1553), Mariya I (1553-
1558), Yelizaveta I (1558-1603) lar boshqarishgan.
Bu sulola vakillari g ov tutishlar oqibatidan qо‘rqib qoldi. Ommaviy faqirlik
ʻ
(pauperizm), qashshoqlik, daydilik mulkdor sinflarning xotirjamligini xavf ostida
qoldirdi. Mamlakatda xususiy mulkka qarshi jinoyatlar kо‘paydi. Dehqonlar¬ning
lendlordlarga (ing.Angliyada imtiyozli aslzodalar ichidan chiqqan katta yer egasi)
qarshi g azab va nafrati oshmoqda edi. G ov tutuvchilarga qarshi turli grafliklarda
ʻ ʻ
tez-tez mahalliy qо‘zg olonlar bо‘ldi. Hukumat g ov tutishlarning keng yoyilib
ʻ ʻ
ketishi davlat xazinasiga va harbiy ishlarga ham katta zarar keltirishidan xavotirga
tushib qoldi.
Xonavayron bо‘lgan dehqonlar soliq tо‘lay olmas edilar. Dehqonlar
sonining kamayishi mamlakatning lashkar tо‘plash ishiga ham putur yetkazardi.
24

2.2. Angliya parlamentining tashkiliy tuzilish
Hukumat yuz ellik yildan ortiqroq davr ichida (XV asr oxiridan XVII asr
о‘rtalarigacha) g ov tutishlarga qarshi juda kо‘p statut va ordonanslarʻ
(fran.buyurmoq-о‘rta asrlarda Fransiya va Angliyada qirolning qonun kuchiga ega
farmonlari) chiqardi.
Genrix VII tomonidan 1489 yilda chiqarilgan statutda 20 akrdan (3 gektarga
teng yer maydoni) ortiq yeri bо‘lgan dehqon xо‘jaliklarida g ov tutish va
ʻ
xо‘jaliklarni buzish ta’qiqlangan edi.
Genrix VII oldida muhim ikkita muammo turar edi: birinchisi eski
dvoryanlarning harbiy kudratini sindirish, ikkinchisi esa juda katta boylikka ega
bо‘lib, qirollikni moliyaviy tomondan mustaqil, hech kimga murojaat etmaydigan
qilish edi. Uning keyingi muammoni ancha ijobiy hal qilganligidan keyingi 24 yil
ichida parlamentning 7 marotaba chaqirilgani ham guvoxdik beradi, ya’ni u soliq
tо‘plash uchun rozilik olish maqsadida parlamentni kamroq chaqiradigan bо‘ldi.
Genrix VII ning pul tо‘plash yо‘llari turlicha bо‘lgan, shundan eng kо‘p
qо‘llaniladigani quyidagilar edi: 1)Parlament qirol xayoliga ham keltirmagan urush
xarajatlari uchun soliqlar undirishni tasdiqlar edilar va bu soliqlar yig ilib qirollik
ʻ
xazinasiga tushar, ammo urush bо‘lmagani uchun hech narsaga sarflanmay qirol
boyligiga aylanar edi; 2)Qonunga xilof ish tutgan mulkdor kishilarga juda katta
jarimalar solindi; 3)Qirol homiyligidan foydalangan savdogarlar uchun homiylik
evaziga xazinaga pul tо‘lash zarurligi tо‘g risidagi eski qonunlar qaytadan tiklandi.
ʻ
Qirol savdogarlardan majburiy tarzda mablag qarz berish va hadya etishini talab
ʻ
qila boshladi. Natijada, yuqoridagi barcha «tadbir»lardan sо‘ng Genrix VII о‘zidan
2 mln.funt sterling boylik qoldirdi, bu о‘sha davr uchun juda katta boylik edi.
Ma’lumotlarga kо‘ra, XVI asrning 60-yillariga kelib (1568 yili),
Angliyaning boyligi uch marotaba kо‘paygan. Boylikning bunday tez
kо‘payishining asosiy sabablari: 1)g ov tutishning oqibatlari; 2) dehqonlarning
ʻ
yersizlantirilishi; 3)dastlabki jamg arma jarayonining g ayrat bilan amalga
ʻ ʻ
25

oshirilishi; 4)Angliyaning koloniyalarni talashdagi ishtirokining boshlanishi
oqibatlari bо‘ldi.
1516-yilda Genrix VIII chiqargan statutda konversiya, ya’ni ekinzorlarni
yaylovga aylantirish man qilingan edi. Genrix VIII ning 1533-yilgi qonuni esa, bir
mulkdorning asraydigan qо‘yi 2 ming boshdan oshmasin deb chegaralab qо‘ygan
edi.
1597-yilda qirolicha Yelizaveta hukumati dehqonlarning buzib yuborilgan
xо‘jaliklarini tiklash va barcha g ov tutishlarni tо‘xtatish haqidagi talablarniʻ
takrorlagan edi.
Hukumat g ov tutishlarni tekshirish uchun bir necha marta; 1517, 1548 va
ʻ
1607 yillarda reviziya tayinlagan edi. Statutlarni buzgan aybdorlarga jarimalar
solindi 11
. Lekin chiqarilgan shu qonunlarning hammasi natijasiz qoldi. Tyudorlar
hukumati dvoryanlarni dehqonlarni yerdan mah-rum etishlarga qarshi izchillik
bilan kurasha olmas edi.
G ov tutishlar munosabati bilan deh¬qonlar kо‘targan qо‘zg olonlardan eng
ʻ ʻ
kattasi Norfolkdagi Robert Ket qо‘zg oloni edi. Bu qо‘zg olon Eduard VI
ʻ ʻ
podsholik qilgan davrda, ya’ni 1549 yil yozida, Angliyaning sharqidagi sanoati
taraqqiy qilgan grafliklardan biri bо‘lgan Norfolkda kо‘tarilgan edi. Bu
qо‘zg olonda Norfolk dehqonlari bilan birga sharqiy grafliklardagi, ayniqsa
ʻ
qо‘shni Seffolk grafligidagi aholi ham qatnashgan edi.
Robert Ket о‘z ukasi Vilyam bilan birgalikda bu qо‘zg olonga boshchilik
ʻ
qildi. Qо‘zg olon iyun oyining oxirida Norfolk janubida aka-uka Ketlar
ʻ
yashaydigan Uindem degan joyda boshlanib, bu yerdan shimolga, to Norich
shahrigacha yoyilib ketgan edi. Ket qо‘zg oloni dehqonlarni Norichga qarab
ʻ
olib bordi, ular 10 iyulda bu yerga etib keldilar. Norich shahrining kambag allari
ʻ
dehqonlarga qо‘shildilar. Hammasi bо‘lib 20 mingta qurolli dehqonlardan iborat
bо‘lgan qо‘zg olonchilar shahar atrofidagi о‘rmon bilan qoplangan
ʻ
11
Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to'liq tasvirlangan qo'llanma. Southwater, 2016- yil. 78-b.
26

tepaliklardan birida lager qurib oldilar. Qо‘zg olonchilar Londonga qirolʻ
nomiga yuborilgan talablar dasturini tayyorladilar. 29 moddadan iborat bu
dasturning bir qancha moddadalarida g ov tutishlarni tо‘xtatish va dehqonlarga
ʻ
lordlar jamoalardan tor¬tib olgan yaylovlardan foydalanish uchun tо‘la huquq
berish talab qilingan edi.
Hukumat qо‘zg olonni bostirish uchun kо‘pchiligi yollangan nemis va
ʻ
italyanlardan iborat 15 ming kishilik butun bir armiyani yubordi. Muntazam
qо‘shinlarga qarshi urush olib borishni bilmagan qо‘zg olonchilarni graf Uorvik
ʻ
qо‘mondonligi ostidagi hukumat qо‘shinlari tor-mor qildi.
Uot Tayler qo zg oloni 1381 yil may oyining oxirida janubiy-sharqiy Esseks
ʻ ʻ
grafligida boshlandi. Dehqonlar bu yerda jon solig i yig uvchilarni haydab
ʻ ʻ
yubordilar va ulardan ba'zilarini o ldirdilar. Shundan keyin villanlar manor
ʻ
egalariga qarshi ko tarildilar. Qo zg olon Esseksdan qo shni grafliklarga-Kent,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Sefolk, Norfolk va boshqa graliklarga ko chdi. Qisqa bir fursat ichida qo zg olon
ʻ ʻ ʻ
Angliya grafliklarining katta bir qismiga yoyildi. Dehqonlar dunyoviy va ruhoniy
lordlarga qarashli manorlarni yakson qildilar, ulardagi g alla, chorva mollari va
ʻ
boshqa mol-mulklarni bosib oldilar, manor arxivlarida saqlangan barshchinaga va
obrok majburiyatlariga doir ro yxatlarni yondirib tashladilar. Qo`zg`olonga K
ʻ е ntlik
tunukasoz Uot Tayl е r boshchilik qildi. Ko`zg`olonchilar soni t е zda 110 ming
kishiga е tdi. Shundan 50 ming kishi k е ntliklar, 60 ming kishi ess е ksliklar edi.
Uot Tayler g ayratli boshliq bo lib chiqdi. U qiroldan dehqonlar talabini
ʻ ʻ
qondirishga erishmoq uchun qo zg olonchilarni qirollik poytaxti Londonga olib
ʻ ʻ
borishga qaror qildi. Londonga borishning o zini u to g ri o yladi va bu chora tez
ʻ ʻ ʻ ʻ
amalga oshirildi. London shahri ma'murlari dehqonlarning London ko prigidan
ʻ
o tib, shahar darvozasi orqali London Sitisiga kirishlariga monelik qilmadilar.
ʻ
Uch kun mobaynida, ya'ni 1381 yilning 13,14 va 15 iyun kunlari
qo zg olonchi dehqonlar Angliya poytaxtining xo jayinlari bo lib qoldilar. Qirollik
ʻ ʻ ʻ ʻ
ministrlarining ba'zilari-ular orasida qirollik kantsleri Simon Sedberi va lord-
xazinachi Xeyls-qatl qilindilar. Londondagi turmalarning hammasi ag dar-to ntar
ʻ ʻ
27

qilindi. Qo zg olonchilar London sudining asosiy arxivini bosib olib, uni o tdaʻ ʻ ʻ
yoqib yubordilar. Yirik binolardan qirolning amakisi, Lankasterskiy gersogining
saroyi vayron qilib tashlandi.
Uot Tayl е r boshchigidagi d е hqonlar qo`zg`oloni davomida d е hqonlar talabi
ifoda etilgan ikkita programma mavjud edi va ular qo`zg`olonchilarning Mayl-End
va Smitfildda qirol bilan uchrashuvlarida oldinga surildi. Bu talablar tarixda
«Mayl-End» va «Smitfild programmalari» d е gan nom olgan. 1381 yilning 14
iyunida Mayl-End d е gan London ch е kkasidagi kichkina bir joyda qo`zg`olonchilar
talablarini qirol Richard II ga tutqazib, bu talablar yozilgan qog`ozni imzolashni
talab qildilar. Bu talablar quyidagilardan iborat edi: 1)Angliada birorta villan
bo`lmasligi, ya'ni kr е postnoylik b е kor qilinishi; 2)Qirol tomonidan qo`zg`olonda
ishtirok etganlarga umumiy avf b е rilishi; 3)Barchaga savdo yuritish erkinligi
b е rilishi; 4)7 akrgacha bo`lgan y е rni sotib olishda uning b е lgilangan narxdan (4
p е nsdan) qimmat sotilishiga yo`l qo`yilmasligi k е rak.
Bu talablarda siyosiy xususiyatga ega talablar yo`q edi. Qirol bu talablarni
qondirishni bildirdi va qo`zg`olonchilarni har qaysi qishloqdan 2-4 kiitadan vakil
qoldirib, tarqalishlarini so`radi. Qolgan vakillarga yuqoridagi talablarning
qondirilganligi to`g`risidagi yorliqni topshirishni bildirdi. Ess е ks aholisi
villanliqtsan ozod qiluvchi yorliq bilan ch е garalanib, uylariga tarqab k е tdilar.
Londonda faqat Uot Tayl е r, Jon Boll rahbarligi ostidagi k е ntliklar qolishdi.
K е ntliklar ess е ksliklarning radikal xarakt е rda bo`lmagan bir taraflama talablaridan
qanoatlanmagan edilar.
K е ntliklar o`zlarining talablarini qirol oldiga Smitfild d е gan joyda
tutqazdilar. Unda quyidagi radikal talablar oldinga surilgan edi:
1) Ch е rkov y е rlari s е kulyarizatsiya qilinsin;
2) Qirollikda bitta y е piskopliqdan boshqa umuman y е piskoplik bo`lmasin;
3) Angliyada villanlik bo`lmasin;
4) Qiroldan boshqa barcha kishilarning huquqi t е ng va o`zlari ozod bo`lsinlar, ya'ni
toifaviy tafovutlar yo`qotilsin;
5) O`rmon va daryolardan hamma t е ng foydalansin. O`rmonlarda boy s е norlar
28

va amaldorlar singari odtsiy xalq ham ov qilish huquqiga ega bo`lishi
k е rak va h.k.Qirol bu talablarni ham bajarishga rozi bo`ldi, ammo qirol bilan
ikkinchi uchrashuv chog`ida Uot Tayl е r London shahrining meri tomonidan
o`ldirildi. Uot Tayl е r o`ldirilgach, rahbarsiz qo`zg`olonchilarni tor-mor qilish
uncha qiyin bo`lmadi. Qirollik tomonidan tashkil qilingan jazo guruhlari
qo`zg`olon qatnashchilarini shafqatsizlarcha qirg`in qildilar. Shu tariqa
Angliyadagi eng yirik
d е hqon qo`zg`olonlaridan biri qonga botirildi. Bunga sabab, odatdagi
uyushqoqsizlik, kuchlarning bo linib ketganligi, dasturning yetarli darajada aniqʻ
bo lmaganligi va qo pol taktik xatolarga yo l qo yilishi bo ldi. Ingliz dehqonlari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qirol bizning tarafamizni oladi, deb soddadillik bilan ishonardilar. Dehqonlar
o zlari eng yomon ko rgan amaldorlarning adabini berib, hatto o z hukumatlarini
ʻ ʻ ʻ
tuzishga intilib ham ko rmadilar.
ʻ
29

XULOSA
Angliya parlamentining tashkil etilishi zamonaviy demokratik boshqaruv
evolyutsiyasida muhim voqea bo ldi. Ushbu kurs ishida Angliyada parlamentʻ
institutlarining tashkil topishi va kamolotiga olib kelgan murakkab jarayonlar va
hodisalar ko rib chiqilib, erta o rta asrlardan to o rta asrlarning oxirigacha bo lgan
ʻ ʻ ʻ ʻ
asosiy bosqichlarni yoritib berdi.
Angliya parlamentining kelib chiqishi anglo-sakson davriga borib taqaladi,
masalan, Vitan kabi majlislar qirolga muhim masalalarda maslahat bergan. Biroq,
1066 yilda Norman istilosi va keyinchalik Norman va Plantagenet qirollari
tomonidan qirol hokimiyatining mustahkamlanishi maslahatlashuv va
boshqaruvning yanada rasmiylashtirilgan tuzilmalari uchun asos yaratdi.
Konstitutsiyaviy huquqning rivojlanishida asos bo lgan 1215 yilgi Magna Carta
ʻ
qirol hokimiyatini sezilarli darajada cheklab qo ydi va qirolning qonunga
ʻ
bo ysunishi tamoyilini o rnatdi. Ushbu hujjat ko pincha parlament demokratiyasi
ʻ ʻ ʻ
evolyutsiyasining poydevori sifatida baholanadi.
Genrix III hukmronligi va undan keyingi baron qo zg olonlari bilan yanada
ʻ ʻ
jiddiy o zgarishlarga guvoh bo ldi, bu vakillik organining soliq va boshqaruv
ʻ ʻ
masalalari bo yicha maslahat va rozilik berish zarurligini ta kidladi. Oksford
ʻ ʼ
qoidalari (1258) va 1295 yilda Edvard I tomonidan namunaviy parlamentning
tashkil etilishi parlamentni rasmiylashtirishda muhim qadamlar bo ldi. Bu
ʻ
assambleyalarga nafaqat zodagonlar va ruhoniylar, balki shaharlar va syrlar vakili
bo lgan oddiy aholi ham kirdi va shu bilan siyosiy ishtirok etish asoslarini
ʻ
kengaytirdi va yanada qamrab oluvchi parlament tizimi uchun zamin yaratdi.
Parlament moliyaviy masalalarda, qonunchilikda va qirol hokimiyatini nazorat
qilishda o z vakolatlarini tasdiqlab, rivojlanishda davom etdi. Jamoalar palatasi va
ʻ
Lordlar palatasining bo linishi bilan ikki palatalilikning rivojlanishi turli jamiyat
ʻ
manfaatlarining mutanosib ifodalanishini ta’minlovchi muhim tarkibiy yangilik
bo ldi. Bu davrda, shuningdek, parlament tartib-qoidalari va imtiyozlari
ʻ
bosqichma-bosqich kodifikatsiya qilindi, bu ham boshqariladigan, ham
30

boshqaruvchi shaxslarning huquq va manfaatlarini himoya qilishda hal qiluvchi
ahamiyatga ega bo ldi.ʻ
O rta asrning kech davri parlament institutlarining chidamliligi va
ʻ
moslashuvchanligini sinovdan o tkazgan "Atirgullar urushi" kabi davriy
ʻ
to qnashuvlar va hokimiyat uchun kurashlar bilan ajralib turdi. Bunday
ʻ
qiyinchiliklarga qaramay, bu davrda o rnatilgan asosiy tamoyillar – vakillik
ʻ
hokimiyati, qonun ustuvorligi, monarxning vakillik organi oldidagi hisobdorligi
bardavom bo lib, yangi zamonaviy davrda parlament demokratiyasining yanada
ʻ
rivojlanishi uchun zamin yaratdi.
Xulosa qilib aytish mumkinki, Angliyada parlamentning tashkil etilishi turli
ijtimoiy, siyosiy va iqtisodiy omillar ta’sirida bo lgan murakkab va bosqichma-
ʻ
bosqich jarayon edi. Parlament institutlarining tashkil etilishi bir voqea emas, balki
Angliya boshqaruvini birgalikda shakllantirgan bir qator voqealar edi.
Parlamentning shakllanishiga olib kelgan tarixiy kontekst va bosqichma-bosqich
yutuqlarni tushunish zamonaviy demokratik tizimlarning kelib chiqishi va ingliz
konstitutsiyaviyligining doimiy merosi haqida bebaho tushunchalarni beradi.
31

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Kannon, J. Britaniya qirollari va qirolichalari. Oksford universiteti
nashriyoti, 2009 yil.
2. Crouch, D. O rta asr Britaniyasi, taxminan 1000-1500. Kembrij universitetiʻ
nashriyoti, 2017.
3. Xiks, M. Atirgullar urushi. Osprey nashriyoti, 2003-yil.
4. Jons, N. Tower. Griffin, 2013-yil.
5. Phillips, C. Britaniya qirollari va qirolichalari uchun to liq tasvirlangan
ʻ
qo llanma. Southwater, 2016- yil.
ʻ
6. Saul, N. O rta asr Angliyasining Oksford tasvirlangan tarixi. Oksford
ʻ
universiteti nashriyoti, 2001-yil.
7. Seward, S. Atirgullar urushlarining qisqacha tarixi. Robinson nashriyoti,
2007 yil.
8. Turvey, R. Lancastrians, Yorkistlar va atirgullar urushi, 1399-1509. Hodder
Education Publishers, 2015-yil.
INTERNET SAYTLARI
1. www.britannica.com
2. www . worldhistory . com
3. www . history . org
4. www . ukarchive . com
5. www . wikipedia . com
32

Angliyada parlamentning tashkil topishi mavzusida tayyor kurs ishi

Sotib olish