Информация о документе

Цена 10000UZS
Размер 95.2KB
Покупки 0
Дата загрузки 24 Январь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет География

Продавец

Bohodir Jalolov

Antarktida materikining geografik o’rni va o’rganilish tarixi

Antarktida materikining geografik o’rni va o’rganilish tarixi Mundarija: Kirish: I.bob: 1. Antarktida materigining geografik o’rni. 2. Antarktida materigining kashf etilishi II bob 1. Antarktida materigini hozirgi kundagi o’rni 2 bob tekshirilish tarixi bo’lishi kerak. Qaytib ko’rib chiqing! Xulosa: Adabiyotlar I.bob: 1. Antarktida materigining geografik o’rni. Antarktika Janubiy qutb о blastining markaziy qismini egallagan mat е rik. Antarktida janubiy yarimshardagi boshqa materiklardan minglab kilometr uzoqda joylashgan. Uning yagona yarim oroli Antarktika yarim orolining chekka nuqtasidan Janubiy Amerikagacha eng yaqin masofa 1000 km dan oshadi. Materikning qutb dorasining ichida va boshqa materiklardan uzoqda joylashganligi tabiiy sharoitining o’ziga xos hamda juda qattiq ekanligiga sabab bo’lgan. Antarktidaning asosiy xususiyati uni qalin materik muzligi qoplaganligidir. Bu muzlik ba’zan kichrayib, ba’zan kattalashib, neogen davridan buyon mavjud. Materikning muz qalqoni Muz Antarktida, uning tagidagi quruqlik Tosh Antarktida deb ataladi. Maydoni 12,4 mln. km 2 , sh е lf muzliklari va ular о rqali mat е rikka tutashgan о r о llar bilan birgalikda 13,975 mln. km 2 . D о imiy a хо lisi yo’q. O’rtacha balandligi 2040 m, eng baland j о yi 5140 m (Elsu о rt t о g’idagi Vins о n cho’qqisi). D е ngiz s о hillari-da ayrim ilmiy stansiyalar va d е ngiz hayv о nlarini о vlaydigan bazalar b о r. Antarktida Atlantika, Hind va Tinch о k е anla-rining janubiy qismlari (Janubiy о k е an) bilano’ralgan. Qirg’ о q chizig’i d е yarli t е kis va uzunligi qariyb 30 ming km, ko’pincha bir n е cha o’n metr k е ladigan tik muz jarliklaridan ib о rat. Mat е rik-ka R о ss va Uedd е ll d е ngizlari ancha kirib turadi. Muz q о plami va r е l е fi . Antarktidaning 99% yuzasi qalin mat е rik muzligi bilanq о plangan (ta х m. 13,0 mln. km2). Muzning o’rtacha qalinligi 1720 m, eng qalin j о yi 4300 m. Muzliklarning hajmi ta х m. 24 mln. km 3 . Еr sharidagi hоzirgi muzliklarning maydоni jihatdan 87% Antarktidadadir. Materikning deyarli hamma qismi muz qalqoni bilan qoplangan. Materikning faqat chekka qismlarida muz bilan qoplanmagan ayrim tog’ cho’qqilarini muzlik ustidan ko’tarilib turadi. Materik muzligi faqat materik yuzasini qoplab yotmasdan unga yaqin ko’pham qoplagan. Muz qo’shni dengizlarni ham qoplab, shelf muzliklarini hosil qilgan. Ba’zi joylarda muz tagi dengiz sathidan ancha past. (-2555 m) da joylashgan. Materik muzi va shelf muzligi tagidagi quruqik maydoni, oqollar bilan birga 13,975 mln.km 2 ga teng. Buning taxminan 10 % shelf muzliklariga to’g’ri keladi. Muz bosmagan maydon 2500 km 2 yoki materik maydonining 0,2 % iga teng. Antarktidadagi muz qoplamining qalinligi o’rta hisobda 1720 m, lekin ayrim rayonlarda 4000 m ga yetadi. Ana shu muz qoplami hisobiga materikning o’rtacha balandligi 2040 m, bu esa qolgan barcha materiklarning o’rtacha balandligidan uch hissa ortiqdir. Materik muz qalqonining ustiniqor qoplagan, qor tagida firn bor, katta chuqrlikda katta muzlik joylashgan. Muzni keng va chuqur yoriqlar kesib o’tgan, odatda bunday yoriqlarni zich qor ko’prik kabi qoplab yotadi. Bunday qor ko’priklar juda xavfli, chunka katta og’irlikni ko’tara olmaydi va ba’zan odamni ko’tara olmay o’piirilib tushadi. Anatarktida muzliklari ba’zi joylarda dengizga qiya tushib keladi, ba’zi joylarda tik jarlik hosil qilib tushib ayrim yerlarda balandligi o’nlab metr keladigan to’siqlar hosil qiladi. Shelf yoki materik muzlarining bunday jarliklari ko’p joylarda Antarktida qirg’og’I bo’ylab yuzlab kilometrga cho’zilib, dengiz tomondan materikka chiqib bo’lmaydigan qilib qo’yadi. Eng katta shelf muzligi Ross dengizining janubiy yarmini qoplagan. Uning tik shimoliy chekkasining uzunligi 950 km ga yetadi, Ross to’sig’i deb ataladigan tik muz jarligining balandligi ba’zi joylarda 70 m dan oshadi. Muzlik osti rel’yefining pastlik yerlari orqali muz ichki rayonlardan okean tomonga oqadi. Bu muzlarning harakat tezligi yiliga 1000-1500 m ga yetadi. Muz zahirasi yog’inlar hisobiga to’xtovsiz to’lib turadi. Muz erishga juda kam sarf bo’ladi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, Antarktidaning muz qoplami ilgari o’ylanganidek kamayotgani yo’q. balki bir xil muvozanatda turibdi. Muzdan хо li е rlar v о ha ko’rinishida uchraydi. Aksari qutbiy ilmiy stansiyalar shu v о halarda j о ylashgan. Muzliklar mat е rikning markaziy qismidan atr о figa siljib, d е ngizga tushib b о radi va ko’pincha sinib aysb е rglar h о sil qiladi. Mirniy stansiyasi yaqinida muzning yillik harakati 30 — 40 m dan 350 — 400 m gacha Antarktida Ba’zi j о ylarda muzliklarning uchlari d е ngizga o’nlarcha km kirib b о radi. Muz о stidagi r е l е f chuqur bo’lgan j о ylarda muz ayniqsa t е z siljiydi. Eng yirik muzliklar Vikt о riya Е ri t о g tizmasidadir. Birdm о r muzligining uzunligi 180 km, eni 15 — 20 km. Bir-biriga yaqin bo’lgan muz tillari о rasida siljimay-digan muzlar — sh е lf muzliklari h о sil bo’lgan. Antarktidada 14 ta sh е lf muzligi b о r (eng yirigi R о ss muzligi — 488 ming km 2 ); bu muzliklarning umumiy mayd. ta х m. 900 ming km 2 . Antarktida r е l е fi Z- Х alqar о g ео fizika yiliga qadar ya х shi o’rganilmagan edi. R о ssiya, Angliya va Am е rika Antarktida eksp е disiyalarining ishlari natijasida Antarktida е r yuzasi d е ngiz sathidan («P о lyus n е d о stupn о sti» stansiyasi yaqinida) 800 m, g ео fizik qutbda 1285 m (Amunds е n-Sk о tt stansiyasi) balandlikda, bir о k, LitlAm е rika — Berd stansiyalari о raligi d е ngiz sathidan 1000 m past ekanligi aniqlandi. Antarktida eksp е disiyalarining ma’lum о tiga qaraganda, muz krplamining eng baland j о yi ta х m. 4000 m bo’lib, S о v е tsk ое plat о si yaqinidadir. Antarktida — е r yuzasi juda pastbaland mat е rik bo’lib, juda ko’p о r о llar bilano’rab о lingan. G ео l о gik tuzilishi va r е l е fi х ususiyat-lariga ko’ra, Antarktida Uedd е ll hamda R о ss d е ngizlarining janubiy qismlarini birlashtirib turadigan chiziq bo’ylab Sharqiy Antarktida va G’arbiy Antarktidaga bo’linadi. Sharqiy Antarktidaning ko’p qismi (butun mat е rikning ta х m. 3/4 qismi) ya х lit bo’lib, х amma j о yi d е yarli bir х il. K е mbriy davridan о ddin payd о bo’lgan zamin-ning kristalli jinslari (granit, gn е ys, kristall slan е s) ustida ancha yosh cho’kindi yotkiziklar (d е v о n davridan trias davrigacha payd о bo’lgan jinslar) — qumt о sh, ох akt о sh va slan е slar yotadi, bu е rlarda katta t о shko’mir k о nlari b о r (Vikt о riya Е ri). B о shqa f о ydali qazilmalardan t е mir rudasi, slyuda, mis, qo’rg’ о shin, pyx, grafit va boshqa ham kadimiy jinslar bilan b о g’liq; Yer po’stining sinishi va yorilishi х amda yovd о sh j о ylarning ko’tarilishi va pasayishi Sharqiy Antarktidaning h о zirgi r е l е fini h о sil qilgan. Е r pusti yorilganda kuchli vulkanlar о tilib bazalt, tuf q о plam-lari (Qir о licha M о d Е ri) va vulkan k о -nuslarini h о sil qilgan (Gaussb е rg t о g’i). Vulkan о tilishlari h о zir ham tingan emas (R о ss о . dagi Er е bus vulkani — 3794 m). S о hillarda muz qalq о nini bir n е cha j о yda t о g’ tizmalari yorib chikkan: Britaniya (3209 m), Qir о licha Al е ksandra t о g’i (4572 m), Mark е m t о g’i (4350 m), Nyu- Shvab е nl е nd t о g’lari b о r. G’arbiy Antarktida (R о ss d е ngizining g’arbiy s о hilidan Gr е yam Е rigacha) ning ko’p qismi t о k е mbriy Antarktida platf о rmasidan ib о rat bo’lib, ancha k е yin payd о bo’lgan burmali t о g’ tizmalari bilan o’ralgan. Muz qoplamagan vohalarni, tog’larning tik yonbag’irlarini va qirg’oqdagi jarliklarni o’rganish, shuningdek gravimetrik, seysmik va magnit tadqiqotlar Tosh Antarktidaning geologic tuzilishi hamda rel’yefi haqida fikr yuritishga va un ing janubiy yarim sharning boshqa quruqliklari bilan bo’lgan aloqalari to’g’risida xulosa chiqarishga imkon beradi. 2. Antarktida materigining kashf etilishi 1820 yilda Antarktida qirg’ о g’iga F. F. B е llinsgauz е n — M. P. Lazar е v b о shchiligidagi rus eksp е disiyasi k е malari yaqinlashib b о rgan. Mat е rikning umumiy qiyofasi 19-Antarktidada х aritaga tushirilgan. Antarktidada 1898 — 1900 yillarda n о rv е g tadqiq о tchisi K. B о r х gr е vink birinchi marta (Vikt о riya Е rida) qishlagan. 20-Antarktida b о shlarida qutb tadqiq о tchilari R. Sk о tt (1901 — 04, 1910 - 12), E. SH е klt о n (1907 -09), R. Amunds е n (1910 - 12), D. M о us о n (1911 — 13) va boshqamat е rikning ichki r-nlarigacha b о rdilar. 1909 yil 16 yanvarda SH е klt о n eksp е disiyasi katnashchilari Janubiy magnit qugbiga, 1911 yil 11 dekabrda R. Amunds е n, 1912 yil 18 yanvarda esa R. Sk о tt Janubiy g ео grafik qutbga е tib b о rdilar. 1928 yildan Antarktida sam о lyotlar yordamida o’rganila b о shladi. Ani o’rganish s о hasida am е rikalik J G. Uilkins (1928 — 30), ingliz L. Elsu о rt (1935 -36, 1938 - 39), am е rikalik R. E. Berd (1928 — 30; 1933 — 35; 1939 — 41; 1946 — 47) va Finn R о nn е (1946 — 48) anchagina ish qildilar. Х alqar о g ео fizika yili (1957 — 58) mun о sabati bilanva so’nggi davrlarda turli mamlakatlarning ilmiy qutbiy stansiyalari qurilgan, 1991 yilga k е lib 48 ta ilmiy stansiya ishlab turdi. Antarktidaning mavjudligi haqida geograf va dengizchilar o’rta asrlardayoq taxmin qilgan bo’lsalar ham, lekin u insoniyatga boshqa materiklardan keyin ma’lum bo’ldi. Antarktida qirg’oqlarini va Antarktikaga tegishli orollarni rus denggizchilari F.Ch. bellinsgauzen va M.P. lazarev boshchiligida 1819-1821 yillarda maxsus tashkil etilgan ekspeditsiya vaqtida birinchi bo’lib ko’rganlar. Keying o’n yilliklarda Antarktika o’zining hal etilmagan ilmiy masalalari bilan ham suv havzalarining juda katta boyliklari bilan ham turli mamlakatlar tadqiqotchi hamda dengizchilarining diqqatini o’zigfa tortdi. 1911-1912 yilllarda norvegiyalik qutb tadqiqotchisi Rual Amundsen va ingliz olimi Robert Skott deyarli bir vaqtda janubiy qutbga yetib borishdi. Harbiy dengizchi Faddey Faddeyevich Bellinsgauzen 1803-1806 yillarda Kruzenshtern rahbarligida “Nadejda” kemasida suzgan edi. 1819 yilda u Antarktika ekspeditsiyasiga rahbar etib tayinlanib, “Vostok” kemasiga uning o’zi, “Mirniy” kemalari Kronshtadtdan chiqadi va dekabrda Janubiy Georgiyaga yetib keladi. Bu yerda kemalarning harbiylari nomiga qo’yilgan bir qancha orollarni: Annenkov, Leskov, Torson, Zavadovskiylarni kashf etishadi. Janubisharqqa suzib, kemalar Kuk tomonidan ochilgan “Sandvich yerlariga” yetib kelishadi. Ruslar birinchi bo’lib, bu orollarning boshqa janubi- sharqiy Atlantika orollari bilan bog’liqligini, ularning Atlantika okeanining g’arbiy qismida 53 0 va 60 0 janubiy kengliklar oralig’ida 2,5 ming kilometr cho’zilgan vulqon orollari ekanligini aniqlashdi. 1820 yilning 15 yanvarida ruslar Janubiy Tulaga yetib kelishdi va bu yerda bir necha orollarni o’rganishdi. Sharqdan og’ir muzlarni aylanib o’tib, 26 yanvarda ruslar birinchi marta janubiy qutb chizig’ini kesib o’tishadi. Ular bir necha marta janubga suzishga harakat qilishadi, lekin ob-havo bunga yo’l qo’ymaydi. Hozir bizga ma’lumki, kemalar materik qirg’og’iga juda yaqin kelishgan. Qisqa Antarktika yozi nihoyasiga yetadi va 1820 yilning mart oyida Hind okeanining janubidagi kam o’rganilgan orollarni tadqiq etishdi. Bu yerda kartaga tushmagan va hali yevropaliklar bormagan orollarni tadqiq etishdi. Bu yerda kartaga tushmagan va hali yevropaliklar bormagan orollarni kashf etishib, ularga rus mashhur kishilarining nomlarini berishdi: Arakcheyev, Barklay-de- Tolli, Vitgenshteyn, Volkonskiy, Greyg, Yermolov, Kutuzov, Miloradovich, Moller, Osten-Saken, Rayevskiy va Chichagov. Shuningdek orollarni ekspeditsiya qatnaschilari va kema nomi bilan: Lazarev, Vostok, Mixaylov, Simonov deb nomladilar. 1820 yilning yanvarida kemalar yana muzli materikka qarab yo’l olib, yana uch marta qutb chizig’ini kesib o’tishadi: ikki marta ular materikka juda yaqin kelishadi. Uchinchi marta urinishda ular quruqlikning aniq nishonalarini ko’rishadi. Sharqqa burib ruslar 68 0 50 1 janubiy kenglik va 90 0 30 1 g’arbiy uzoqlikda quruqlikni ko’rishadi. Bu haqda ekspeditsiya shunday ma’lumot beradi: “Bulutlar orasidan quyosh chiqqanda, uning nurlari qor bilan qoplangan, baland cho’qqili orolni yoritdi. 11-yanvar kuni ertalab biz aniq orolni ko’rdik, biz oroldan 15 mil uzoqlikda bo’lib, uni o’rab turgan katta muz tufayli orolga yaqinlasholmadik. Matroslar buni ko’rib, quvonchdan uch marta “Ura” deyishdi. Ochiq orolni rus flotining asoschisi Petr I nomiga nomladik (Novosilskiy). Uning maydoni-250 kv.km, balandligi 1160 m. 1821 yilning 28 yanvarida ochiq ob-havoli kunda biz uning janubida baland burunni va qoyali qirg’oqni ko’rdik. Bellinsgauzen uni “Aleksandr I- qirg’og’i” deb nomladi”. “Vostok” va “Mirniy” kemalari qirg’oqqa muz tufayli yaqinlasholmaydi. Shimoldan muzlikni aylanib o’tib, Bellinsgauzen yana sharqqa buradi va Tinch okeanning XX asrda Bellinsgauzen deb nomlangan dengizidan o’tib, Dreyk bo’g’oziga o’tadi. Bu yerda u “Yangi Shotlandiyani” axtaradi. Uni tasodifan 1819 yilda ingliz Vilyam Smit Valparaisodan Buenos Ayresga ketishda to’fon tufayli janubga surib tashlanganda kashf etilgandi. Smit uni janubiy materikning chiqqan joyi deb o’ylaydi. Rus ekspeditsiyasi yangi yerni o’rganib, bu orollar xalqasi ekanligini, sharqiy yo’nalishda 600 km ga cho’zilganligini isbotlaydi. Janubiy Shotlandiya orollariga dengizchilar Napoleon I –bilan bo’lgan jang kartasiga bag’ishlab: Berezina, Borodino, Vaterloo, Leypsig, Maloyaroslavets, Polotsk, Smolensk deb va rus harbiy dengizchilari sharafiga: Mixaylov, Mordvinov, Rojnov, Shishkov nomlarini berishadi. 1821 yilning 11 fevralida “Vostok” kemasi ta’mirtalab ekanligi aniqlanadi va Bellinsgauzen kemalarni shimolga buradi. 1821 yilning 5 avgustida 751 kunlik sayohatdan so’ng Kronshtadtga qaytib keladi. Bu vaqt ichida dengizchilar juda katta jasorat ko’rsatishdi, biror marta kelishmovchiliklar yuzaga kelmadi, yuqori janubiy kengliklarda dunyo aylana sayohatni amalga oshirishdi, faqat 2 ta dengizchi halok bo’ldi, birorta jiddiy kasallik bilan hech kim kasallanmadi. Geografik yutuqlari jihatidan birinchi rus Antarktika ekspeditsiyasi XIX asrda buyuk edi. Bellinsgauzen bu haqda 1831 yilda “Janubiy muz okeanidagi 2 marta qilingan tadqiqotlar va “Vostok”, “Mirniy” kemalarida amalgam oshirilgan dunyo aylana suzish” deb nomlangan asar yaratdi. Bu asar 1949 va 1960 yillarda ikki marta qayta nashrdan chiqdi. 1822-1823 yillarning yozida ingli hayvon ovlovchisi Jems Ueddell 2 ta kemada juda yaxshi ob-havoda Janubiy Georgiyadan 54 0 15 1 janubiy kenglikkacha suzadi. Bu yerda yakkam dukkam orollarni ko’radi. Hozir Ueddell suzgan dengiz Atlantika okeanining eng janubi va Antarktika quruqligiga eng chuqur kirib boradi. XIX asrning 30-40 yillarida Antarktidaning muzli qirg’oqlarini Jon Bisko boshchiligida Antarktika suvlarida dunyo aylana sayohatni amalga oshirayotgan londonlik savdogarlar ko’radilar. U Folklend arxipelagidan Janubiy Sandvich yerlariga undan janubi sharqqa suzib, 1831 yilning yanvarida 0 0 meridianda janubiy qutb chizig’ini kesib o’tadi. 70- parallellarga yaqinlashganda fevral oyi oxirida Antarktidaning okeanga kirib kelgan qismini va keyinchalik Bisko tog’i (1860 m) deb nomlangan cho’qqini ko’rishadi. Kuz boshlanganligi sababli tasmaniyaga qaytadi. 1831-1832 yilning yozida sayohatini davom ettirib, Aleksandr I- yerlaridan shimoli-sharqqa Adelayd orolini va uning nomi bilan nomlangan bir qancha orollarni ochadi. Shunday Uilks Antarktika qirg’oqlari yaqinida suzishganini va nemis olimi Klark Fridrix Gauss nazariy jihatdan Janubiy magnit qutbini aniqlaganini eshitadi. Masalaga oydinlik kiritish maqsadida Ross yanada sharqqa suzishga ahd qiladi. 1840 yilning oxirida u Yangi Zelandiyaning Janubiy oroli meridianidan janubga suzadi va 1841 yilning 11 yanvarida 71 0 parallel 171 0 sharqiy uzoqlikda qor va muz bilan qoplangan Sabin (3000 m) tog’ini ko’radi. Ader burnidan o’tib, Ross bir orolga tushadi va bu ochilgan yerlarni Viktoriya Yerlari deb nomlab, Angliya mulki deb e’lon qiladi. Shundan so’ng yana janubga Ross dengiziga suzib, 27 yanvarda 77 parallelda 2 ta vulqon –“Erebus” va “Terror” vulqonlarini ochadi. Qirg’oq bo’ylab suzib, magnit tekshirishlarini Gauss aniqlagan kenglikda (72 0 30 1 ) o’tkazadi va u magnit qutbi Viktoriya Yerlarida qirg’oqdan 300 km masofada joylashganligini to’g’ri aniqlaydi. 1841 yilning noyabrida Ross yana Antarktikaga suzadi. 161 0 30 1 sharqiy uzoqlikda u qutb doirasini kesib o’tib, o’tgan safargidan 5,5 mil ichkariga suzadi va yana Muzlik bar’yeri tufayli orga qaytadi. Ross janubiy materik yo’q deb o’ylab Viktoriya Yerlari orol degan noto’g’ri xulosa chiqaradi. Jems Ross suzishlaridan so’ng Antarktika sayohatlari XIX asrning 90-yillarigacha to’xtatiladi. Bu yillarda Antarktikada kit ovlovchilar ko’payganligi tufayli Antarktidani tadqiq etish kuchayadi. 1893-1894 yil yozida norvegiyalik Karl Anton Larsen “Yason” kemasida Ueddell dengizining shimoli-g’arbida katta shelf muzligi-larsen muzligini topdi va 68 0 10 1 janubiy kenglikkacha boradi. 1894-1895 yillarda norveg Lars Kristensen “Antarktik” paroxodida Ross dengizida 74 0 10 1 janubiy kenglikkacha suzadi, uning kemasida yosh biolog Karsten Borxgrevink ham bor edi. Norvegiyaliklar 1895 yilning 24 yanvarida Ader burniga tushib, bu yerda Borxgrevink lishaynikning bir turini topadi. 1897 yilning oxiridan 1899 yilning apreligacha Antarktikada Belgiyaning ilmiy-tadqiqot ekspeditsiyasi “Beljika” kemasida bo’ladi. Uning boshlig’i Adrian Jerlash de Gomeri, bosh shturmani norvegiyalik Rual Amundsen , vrchi- Frederik Kuk edi (Keyinchalik shimoliy qutbga borishga uringan). Ekspeditsiya birinchi Janubiy Shotland orollarida, keyinchalik “Palmer yerlarida” tadqiqot o’tkazdi va bular orollar guruhi ekanligini isbotladi. Keyin “Beljika” janubi-g’arbga suzib, Bellinsgauzen dengizida 1898 yilning 10 martida muzlar orasida qolib ketadi. Poroxod ekipaji birinchi marta Antarktikada qishladi. 1899 yilda esa Ader burnida Antarktida materigida Karsten Borxgrevink va uning 4 ta yosh olim do’stlari qishlashdi. Qish juda og’ir kelib, bu yerda birinchi marta Antarktikadagi qishlashdan Nikolay Xansen vafot etadi. 1899-1900 yillarda ular Rossning Muzli bar’yeriga suzishadi. Tadqiqotchilar bar’yerga chiqishga muvaffaq bo’lishadi va 78 0 50 1 janubiy kenglikkacha borish imkoniyati borligini va uni amalga oshirish Ross dengizida mumkinligini isbot qildi. Robert Falkon Skott rahbarligidagi ekspeditsiya 1902 yilning yanvarida “Diskoveri” paroxodida Ader burniga yetib keladi. U Viktoriya Yerining barha baland qoyali sharqiy qirg’og’ini tadqiq etadi. Shundan so’ng Muzli bar’yerdan 700 km o’tib, u yerda Eduard VII Yerini kashf etadi. Ross orollarida “Diskoveri” qishlashga qolib, atrofni tadqiq etadi. G’arbda Albert Armitedj Viktoriya yeri platosini organib 2700 m gacha ko’tariladi. Bundan tashqari Antarktidaga 1901-1905 yillarda ko’p davlatlar tomonidan ekspeditsiyalar uyushtirildi. Jumladan: 1902 yilda Erix Drigolskiy boshchiligidagi nemis ekspeditsiyasi 90 0 sharqiy uzoqlikda Vilgelm II Yerlarin, so’ngan Gauss vulqonini kashf etdi. Otto Nordensheld va Karl Anton Larsen boshchiligidagi shved ekspeditsiyasi Chou-Xill orolida 2 yil bo’lishdi. Vilyam Bryus boshchiligidagi shotland ekspeditsiyasi 1903 yilda janubiy Orkney orollarida qishlaydi. 74 0 parallelgacha suzadi va Kots yerlari deb nomlagan materik qirg’og’ini ochadi va hayvonlarini o’rganadi quydagicga. Antarktika va unga yaqin bo’lgan mat е riklarning qismlari al ох ida fl о ristik о blastga ajratiladi. Quruqlikda o’simliklardan mat е rikning o’zida faqat m ох lar, lishayniklar va quyi suv o’tlari uchraydi. Lishayniklar eng ko’p bo’lib, ularning 200 ga yaqin turi х is о bga о lingan. ularni muzlik q о plamagan barcha uchastkalarda uchratish mumkin. M ох lar ham ancha k е ng tarqalgan, ayniqsa о r о llarda ular х att о uncha katta bo’lmagan t о rfz о rlarni h о sil qiladi. Hammasi bo’lib Antarktidada m ох larning 70 ga yaqin turi mavjud. CHuchuk suvli suv o’tlari yozda suv havzalari yuzalarida va shuningd е k kuyosh nurlari taosiri о stida eriydigan q о rlar yuzasida tarqaladi. Qizil, yashil sariq rangdagi mikr о sk о pik suv o’tlarining to’planishi muzlik yuzasidagi rang barang d о g’larni yuzaga k е ltiradi. Mikr о sk о pik yashil suv o’tlarining to’plamlari uz о qdan kichik-kichik o’tl о klarni eslatadi. Mat е rikda gulli o’simliklar yo’q. Yuq о ri o’simliklarning eng janubiy tarkalish j о yi 64 0 j.k. dagi Antarktika yarim о r о lidir. U е rda balandligi atigi bir n е cha santim е tr bo’lgan o’simliklarni ikki turi b о sh о qli shuchka va chinnigulli k о l о bantus uchraydi. Ayrim j о ylarda ular kichik o’tl о kz о rlarni h о sil qiladi. K е rg е l е n, J.G ео rgiya va baozi b о shqa о r о llarda o’simlik ancha b о y. U е rlarda 20 dan о rtiq gulli o’simliklar turlarini uchratish mumkin. Antarktida quruqlikda yash о vchi hayv о nlarga b о y emas. Quruqlikda yash о vchi sut emizuvchilar umuman yo’q, amm о u е rda baozi bir, quyi kiskichbakasim о nlar va qan о tsiz х ash о ratlar uchraydi. Ularning qan о tining yo’qligini sababi shundaki, bu о blastda d о im о kuchli sham о llar esib turadi va х ash о ratlar hav о ga kutarila о lmaydilar. Antarktika о r о llarida qo’ng’iz, o’rgimchak, chuchuk suvda yash о vchi m о lyuskalarning bir n е cha turi va uchmaydigan kapalakning bir turi t о pilgan. CHuchuk suvda yash о vchi baliqlar yo’q. Antarktika yarim о r о lida bitta quriqlik qushi-g’il о fli (futlyar о n о s) yashaydi. Ernst Shelkton “Nimrod” paroxodida 1908 yil yanvarida Ross dengiziga boradi va Mak-Merolo bo’g’ozida qishlaydi. 1908 yilning 10 martida T. Devid , D. Mouson va Shelktonning boshqa yana 4 yo’ldoshi Erebus (4070 m) ga chiqishadi. Bahorda (oktabr oxirida) Shelkton 3 yo’ldoshi bilan Manchjuriya ponilariga bog’langan chanalarda janubiy qutbga borishga harakat qiladi. Lekin ponilar juda ko’p oziqlanishini va o’lgan yoki muzlagan hayvonlar go’shtini yemasligini e’tiborga olmagan edi. 84 0 parallelda ponilarning barchasi o’ladi. Ular qiyinchilik bilan 88 0 23 1 janubiy kenglikkacha (qutbdan 180 km uzoqlikda) yetib kelib ortga qaytishga majbur bo’ladilar. Shelkton yo’qligida Tomas Devid va Duglas Mouson 1909 yilning 16 yanvarida janubiy magnit qutbining o’sha vaqtda joylashgan o’rnini topishadi. 72 0 25 1 janubiy kenglik, 155 0 16 1 sharqiy uzoqlik, 2213 m balandlik. 1910 yilda norveg Rual Amundsen “Fram” kemasida yo’lga chiqadi va 1911 yil 14 yanvarida Kitli buxtasida to’xtab, “Franxeym” qishki lagerini tashkil etishadi. Rual Amundsen janubiy qutbga boorish uchun Shelkton va Skottga nisbatan yaqin yo’lni tanlagan edi. Shuningdek juda aniq yo’lni hisoblab chiqqan edi. 80 0 va 85 0 janubiy kengliklar orasida har bir gradusda u oziq-ovqat va yoqilg’I saqlanadigan omborni oldindan tashkil etgan va ularga uzoqdan ko’zga tashlanish uchun mahkam qilib bayroqlar o’rnatgan edi. Janubiy qutbga borish uchun Amundsen 1911 yilning 19 oktabrida Rual Amundsen 4 o’rtog’i va itlarga bog’langan chanalarda yo’lga chiqadi. 85 paralleldan so’ng Ross shelf muzligidan Koroleva Mod tog’iga ko’tariladigan og’ir yo’l boshlanadi. Platoda oziq-ovqat va yoqilg’i kam qolgandan so’ng Amundsen bir nechta itni o’ldirib ularning go’shtini yeyishadi. Plato ustida ular 2300 m dan 3300 m gacha ko’tarilishadi, so’ngra pastga tusha boshlaydilar. Norveglar Janubiy qutbga 1911 yilning 15-16 dekabrida yetib kelishadi va Norvegiya bayrog’i o’rnatilgan Palatka qurishadi. 17 dekabrda Shimolga yo’nalib, har uch kunda it o’ldirib, yaqin omborgacha yetib kelishadi. Borish va qaytish uchun 2800 km masofani o’tib Amundsen va ortoqlari 100 kunlik poxoddan keyin 1912 yilning 25 yanvarida Kitli buxtasiga yetib kelishadi. Robert Skott motorli chana, hind ponilari va itlarda Shelkton yo’li orqali janubiy qutbga boorish uchun 1911 yilning 2 noyabrida yo’lga chiqadi. 83 parallelda motorli chanalarni tashlashga, otlarni esa sirpanchiqda yurolmagani uchun o’ldirishga majbur bo’lishadi. 85 0 parallelda Skott 4 kishini, 87 0 30 1 da yana 3 kishini ortga qaytarib yuborishga majbur bo’ladi. Janubga 5 kishi: Skott , vrach- Eduard Uilson , ofitser- Lourens Ots va Genri Bouers va unter ofitser- Edgar Evans boradi. Oxirgi 250 km masofani ular juda og’ir sharoitda oxirgi kuchlarini sarflab o’tdilar. Skott qutbga bir necha kilometr qolganda kundaligiga ushbu so’zlarni yozadi: “Oldinda turgan qora narsani ko’ramiz. Yaqinlashganimizda u bayroq bo’lib chiqadi. Lager, kuchuk va chanalar izlarini ko’ramiz. Norveglar bizni ortda qoldirishdi. Ular birinchi bo’lib qutbga yetib kelishdi. Qanday dahshatli! Bizning barcha umidlarimiz yakun topdi. Ortga qaytish juda qayg’uli bo’ladi”. 1912 yil yanvarida ular qutbga kelishadi. Inglizlar Norvegiya bayrog’i o’rnatilgan palatkani topishadi. Unda Amundsenning kapitan Skott nomiga xat bo’lib, bu xatni norveg qiroliga yetkazish iltimos qilingan edi. Inglizlar palatkani suratga olishdi, qutbga o’z bayroqlarini ham o’rnatishib, uni ham suratga olishdi. Qutbga borishda inglizlar 10 ta oziq-ovqat va yoqilg’i qo’yilgan oraliq omborlari tuzishgandi. Ortga qaytishda ularning maqsadi-keyingi omborga tezroq yetib olish edi. Lekin qancha ular harakat qilishmasin kuchlari tobora susayib borardi. Tezda ular orasidagi eng yosh va kuchli Evansda aqliy yetishmovchilik xislatlari ko’rina boshladi. U ortda qolib ketar, qo’li, burni va oyoqlarini sovuq urdi. 17 fevralda u juda ortda qoldi. “Evans tizzalab o’tirgandi, ko’zlari bejo. Undan nima bo’ldi deb so’rasak, u javob berolmadi, hushdan ketganini aytdi. O’rnidan turg’izib yurgizsak, har 2-3 qadamda hushidan ketdi. Uni yaqin palatkaga olib kelganimizda u 12 soatu 30 minut hushsiz yotdi vat inch o’lim topdi. O’rtog’ingni bunday yo’qotish juda azobli” deb yozgan edi Skott. Keyingi yo’l yana og’ir kechadi. Ular bir necha marta yo’ldan adashishadi. Fevral oxirida yoqilg’i kam qolganda havo yana soviy boshlaydi va Ots oyog’ini muzlatib qo’yadi. Skottning mart oyidagi yozuvlaridan ularning qanday umidsizlanganini ko’rish mumkin. Ular bir-birlariga yordam berolmas, barchalarining ahvoli og’ir edi. Shunday bo’lsada, 15 kilogramm og’irlikdagi geologik kolleksiyani o’zlari bilan sudrab borishardi. 14 martHarorat -420 gacha tushib ketdi, menimcha bizlarning oxiratimiz yaqin. Men hech qachon yilning bu oyida shunday qattiq sovuq bo’lishini o’ylamagan edim”. 17- mart “Kunlarni sanashdan adashdim. Menimcha hayotimizning oxirgi kuni. Nonushtadan so’ng Ots boshqa yurolmasligini aytdi. Biz uni yetaklab bir necha mil yurdik. Otsning oxirgi o’ylari onasi haqida edi. Kechasi uxlashdan oldin ertalab uyg’onmaslikni istadi, lekin ertalab turdi va atrofni aylanib kelishini aytdi. U tashqariga chiqdi va biz uni boshqa ko’rmadik. Ots o’z o’limiga mardlarcha bordi, biz ham shunday o’limimizni kutib olsak qani edi. Bizning o’limimiz ham yaqin!” 29-mart: “21-sanadan beri quyunli shamol esadi, yoqilg’imiz oxirlab qoldi, har kuni yo’lga chiqamiz deymiz, lekin chiqolmaymiz, omborgacha 11 mill qoldi, lekin unga yetib borolmasak kerak. Biz oxirigacha chidaymiz. Men yana yoza olishimga ko’zim yetmaydi”. Uning oxirgi yozuvi: “Xudo haqqi bizning yaqinlarimizni yolg’iz qoldirmang!” Antarktidada s о hillarini istisn о qilganda, k о ntin е ntal qutbiy iqlim hukmr о n: harorat hamma vaqt 0° dan past bo’ladi va yog’in juda kam yog’adi. Е r yuzasi muzlikdan ib о rat hamda baland bo’lganidan hav о massalari antisikl о n r е jimini h о sil qiladi. YOz, kuz paytlarida mat е rik ch е kkalarida sikl о n-lar payd о bo’lib, ichki r-nlarga ham kirib b о radi. Е zda (dekabr, yanvar, f е v.) Antarktidada bulutsiz kunlar ko’p bo’ladi, shu-ning uchun quyosh nisbatan ko’pr о q ili-tadi, l е kin quyosh nuri muzdan ko’p qay-tadi (o’rta his о bda 90%), о qibatda quyosh issiqligi Shimoliy yarim sharning х uddi shu k е ngliklaridagiga nisbatan 4 — 5 marta kam. Mat е rikning markaziy qis- mida eng s о vuq о ylarning o’rtacha haroratsi — 60°, —70°, yoz о ylariniki — 30° dan —50° gacha; s о hidda qishda — 8° dan — 35° gacha, yozda 0 — 5° bo’ladi. O’rtacha yil-lik harorat — 50° ga yaqin. Mutlaq minimum — 89,2° (V о st о k stansiyasi). Bu esa bu-tun Е r sharida eng past haroratdir. Е r yuzasi s о vuq va atr о fdagi d е ngizlar iliq-r о q bo’lganidan t е z-t е z kuchli sham о llar bo’lib turadi (ba’zan sham о l t е zligi s е kundiga 90 m ga b о radi). YOg’in eng ko’p (700 — 1000 mm) yog’adigan z о na d е ngiz s о hili bo’lib, eni 15 km ga е tadi: ichki r-nlarda yiliga atigi 30 — 50 mm yog’in tusha-di. Iliq paytlarda ham ko’pincha q о r yog’adi. Hav о ning nisbiy namligi o’rta his о bda 73 — 78%. O’simliklari. O’simlik turlari (lishayniklar, zamburug’lar, bakt е riya va suvo’tlar) kam va o’ziga хо s, amm о ular mat е rikning eng s о vuq j о ylarida ham uchraydi. Hayv о nlardan tyul е nlar (uedd е ll tyul е ni, qisqichbaqa х o’r tyul е n, d е ngiz q о pl о ni, r о ss tyul е ni, d е ngiz fillari) va qushlardan p о m о rnikning ikki turi, ad е li va imp е rat о r ping-vinlari uchraydi. Antarktida d е yarli butunlay Antarktida iqlim mintaqasida j о ylashgan. Bu е rdagi eng s о vuq sutkalik o’rtacha har о rat х att о yozda ham - 30 0 S dan ko’tarilmaydi, qishda esa 70 0 S dan ham past bo’ladi. Bahor kelganda -1912 yilning noyabrida izlovchi otryad palatkani topishdi. Unda 3 ta murda bor edi. Uilson va Bouers yopiq uyquga mo’ljallangan qoplarda yotardi. Ekspeditsiya vrachi Eduard Atkinson quyidagilarni yozadi: “Skott hammadan so’ng vafot etgan. U Uilson jasadiga qo’l uzatib yotardi. Biz ularning barcha narsalarini izlab ko’rdik. Narsalar orasida qimmatbaho geologic toshlar bo’lib, ular oxirgi damlarigacha bu narsalarni tashlashmagan edi. Ertasi kuni biz ular bilan butun umrga xayrlashdik. Ularning mardonavor jasadlari o’zlari uchun eng ma’qul yerga ko’mildi”. Bundan keyin ham sirli materikka qiziqish kamaymadi, lekin Antarktikani muntazam ravishda o’rganish Ikkinchi jahon urushidan keyin boshlandi va hozirgi davrda ham davom etyapti. 40-50 yillarda bir qator davlatlar Antarktida materigida ilmiy-tekshirish stansiyalarini bunyod etishdi. 1957 yili 3-Xalqaro geofizika yiliga tayyorgarlik va uni o’tkazish munosabati bilan tadqiqot ishlarining yagona xalqaro dasturi ishlab chiqarildi. Xalqaro dasturga muvofiq 1957 yilda boshlangan tadqiqot ishlari ilmiy-tadqiqot stansiyalari va punktlari ishlarini, continent ichki qismiga qilinadigan ekspeditsiyalarni va ilmiy-tadqiqot kemalarining dengizdagi ekspedtsiylarini o’z ichiga oladi. 1958 yilda rus ekspeditsiyasi materikning geometric markazi-borish qiyin bo’lgan qutbga birinchi bo’lib yetib bordi. Ko’pgina mamlakatlarning olimlari materikning ichki qismiga uzoq poxodlar qilishdi, bunga materik Janubiy qutb orqali kesib o’tildi. Hozirgi vaqtda Antarktidada ko’p ilmiy-tadqiqot stansiyalari ishlab turibdi, ularda eng yangi metodlar qo’llanilib janubiy qutbning tabiiy sharoiti majmuali o’rganilmoqda. Keying yillarda Antarktidani tadqiq etishda aviatsiya va kosmosdan olingan ma’lumotlar katta rol o’ynayapti. 1961 yilning iyunidan 1959 yil 19 dekabrda 12 ta mamlakat tomonidan imzolangan kelishuv kuchga kirdi. Antarktidadan faqatgina tinchlik maqsadlarida foydalaniladi, har qanday yadroviy portlatishlar ta’qiqlanadi, ilmiy tadqiqotlar va xalqaro hamkorlik masalalaridagina bu hududdan foydalaniladi. Geografik o’rni yuqorida yozilgan-ku? II bob 1. Antarktida materigini hozirgi kundagi o’rni Antarktika tarkibiga muz bilan qoplangan juda katta Antarktida materigi va uni o’rab turgan janubiy qutbiy suvlar hamda unda sochilib yotgan orollar kiradi. Antarktika yer sharining tabiati eng qattiq qismidir. Ba’zi orollarni hisobga olmaganda unda doimiy aholi yo’q. Antarktika nihoyatda o’ziga xos va qattiq tabiiy sharoitga egaki, bunga uning Janubiy qutb yaqinida joylashganligi, shuningdek janubiy yuqori kengliklardagi quruqlikbilan dengizning nisbati sabab bo’lgan. Hatto Arktika tabiati ham Antarktika o’lkasi tabiatiga bir oz o’xshasa ham, lekin har holda undan keskin farq qiladi. Antarktikaning o’ziga xos sharoiti juda katta quruqlik va suv havzasida hukmron. Antarktikadagi quruqlikda Antarktida quruqligidan tashqari orollar arxipelaglari va alohida orollarni: Aleksandr I Yeri, Janubiy Shotlandiya, Janubiy Orkney, Janubiy Sandvich, Janubiy Georgiya, Ballen va boshqa ko’p orollarni o’z ichiga oladi. Bu orollarning ba’zilari materikning shunday yonginasida joylashgan va tabiiy sharoiriga ko’ra undan deyarli farq qilmaydi, boshqalari keng dengizda materikdan hamda bir-birlarida uzoqda joylashgan. Antarktida qirg’oqlarini Janubiy Muz okeani suvlari ytuvib turadi. Okean materik qirg’oqlarini o’yib kirib, Ueddell, Bellinsgauzen, Amundsen, Ross, jamiyat, Kosmonavtlar dengizlarini hosil qiladi. Antarktika suv havzalari suvining rejimi, florasi, faunasi boshqa kengliklardagi suv havazalaridan farq qiluvchi ko’p xususiyatlarga ega. Ular yerning bu qismi tabiatiga juda katta ta’sir ko’rsatadi. Qutb atrofida joylashgan Antarktika faqat bitta shimoliy chegarga ega va bu chegara okeanlardan o’tganligidan uni belgilash qiyin. Antarktikaning chegarasi haqidagi masala uzoq vaqt munozarali bo’ldi va turli tadqiqotchilar turlicha hal qildilar, bu chegarani Antarktika atmosfera sirkulyatsiyasi sharoiti mo’tadil mintaqa atmosfera sirkulyetsiyasi sharoiti bilan almashinadigan joydan, ya’ni mo’tadil kengliklar havo massalarini Antarktika havo massalaridan ajratadigan frontning shimoliy o’rtach ao’rni orqali o’tkazish eng to’g’ridir. Front zonasida atmosferdadagina o’zgarish bo’lib qolmasdan okean havzalari rejimida ham o’zgarish ro’y beradi. Antarktika konvergensiyasi zonasi deb ataladigan zona ham front zonasiga taxminan to’g’ri keladi. Antarktika konvergensiyasi zonasida Antarktikaning sovuq suvlari mo’tadil kengliklarning iliq suvlari bilan qo’shilishadi. Okean suv rejimining Antarktikaning shimoliy chegarasi yaqinida keskin o’zgarishini hamma tadqiqotchilar qayd qilishadi. Bu o’zgarish shunchalik kattaki, bu hol Duno okeanida Antarktika o’lkasining tabiiy zonal chegarasining mavjudligiga shubha tug’dirmaydi. Antarktika o’lkasi Yerning janubiy Antarktika mintaqasiga to’g’ri keladi. Antarktika konvergensiyasi zonasi Antarktikaning turli sektorida turli geografik kengliklarda joylashgan, lekin yil davomida uning o’rni juda ham o’zgaradi. Atlantika sektorida va hind okeani sektorining g’arbiy qismida bu zona 48-50 0 janubiy kengliklar orasida joylashgan, Avstraliyadan janubi-g’arbroqda u janubga buriladi va Tinch okean sektorida 60 0 janubiy kenglikka yaqinlashadi. Bu zona aysberglar uchraydigan yerlarning shimoliy chegarasi bilan dengiz muzlarieng ko’paygan vaqtdagi ularning chekkasi orasida bo’lib, o’rta hisobda olganda 53 0 05 1 janubiy kenglikka yaqin joylashgan. Antarktikaning shu chegaralar ichidagi umumiy maydoni, Antarktidani qo’shib hisoblaganda, 52 mln. Km 2 ga yaqin. Antarktika o’lkasining shimoliy qismi tabiati uning boshqa qismlari tabiatiga qaraganda bir oz yumshoqroq. Ana shunga ko’ra Antarktika o’lkasida shimoliy yarimshardagiga o’xshatib subantarktika mintaqasi –Subantarktika ajratiladi. Aunga Janubiy okeanlarning yozda mo’tadil kengliklarning g’arbiy shamollari ta’siri kuzatiladigan anchagina qismi va undagi orollar kiritiladi. Xulosa. Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, maktab geografiya ta’limida o’tiladigan barcha mavzularning o’ziga xos jixatlari va axamiyati bor. Maktablarda boshlang’ich geografiya, tabiiy geografiya ta’limida so’ng iqtisodiy ijtimoiy geografiyaning tarmoqlari bo’yicha bilim beriladi. O’qitiladigan mavzular darsdan darsga o’tkan sari murakablashib va dolzariblashub boradi. Xozirgi zamon taraqqiyoti, fani rivojlanib borayotgan bir paytda maktablarda o’ziga xos ta’lim jarayonini tashqil etish, o’quvchining bilim olish uchun turli vositalardan foydalanishga o’rgatish muxim masaladir. O’quvchining erkin fikirlovchi shaxs sifatida tarbiyalash va uni malum bir mutaxassisliklar bo’yicha yo’nalishtirishda geografiya fanining xissasi katta. shu bilan birga bu fanni zamonga mos ravishda rivojlantirish, fan texnika taraqqiyoti yutuklaridan baxramand etish xar bir geografning vazifasidir. Maktablarda o’qitilgan xar bir mavzularning maqsadi va maznnuni ochib berishga, noan’anaviy dars turlarini joriy etishga erishmoq zarur. Men 6-sinflarda o’qitilgan “Materik va Okeanlar tabiiy” geografiya fanidagi Shimoliy Amerika materigining relyefni oliy o’quv yurtlaridagi o’tiladigan materik va okeanlar tabiiy geografiyasini taqoslab ancha murakabligini o’rgandim. Bu kurs ishini yozish davomida O’zbek olimlaridan A. Soliev, A. Abdulqosimov, A. Soatov, P. Musaev, O. Muminov, R. Qayumov R. Qurboniyozovlarning asarlari, internet, entsiklopediyalar, prezidentimiz I. A. Karimov asarlaridan foydalandim. Hozirgi kunda Antarktidada olb borilayotgan tekshirish ishlari va tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki yo’qolib borayotgan hayvonlarni oldini olshdir. Xulosaga qo’shing! Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati. 1. Karimov «O’zbekiston kelajagi buyuk davlat», Toshkent, «O’zbekiston» 1992 yil. 2. O. Muminov «Geografiya ta’limi metodikasi», Toshkent, «O’qituvchi», 1987 yil. 3. R. Qurbonniyozov. «O’quvchilarning bilim, k o’nikma va malakalrini tekshirish shakl va metodlari», Toshkent, 1993 yil. 4. T. V. V. Vlasova Materiklar tabiiy geografiyasi Toshkent, «O’qituvchi», 1983 yil. 5. Soatov, A. Abdulqosimov “materiklar va Okeanlar tabiiy geografiyasi “O’qituvchi” Toshkent 2005 6. Muminov O. Zamonaviy geografiya darsiga quyiladigan talablar T. 7. “O’qituvchi” 1990 yil 8. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”. 9. Geografik atlaslar 5-6-9 sinflar. 10. ZiyoNet.uz va internit ma’lumotlar. 11. O’quv qo’lqnmalar va maruza matinlari.

Antarktida materikining geografik o’rni va o’rganilish tarixi

Купить