Antarktida materikining geografik o’rni va o’rganilish tarixi - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	95.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Antarktida materikining geografik o’rni va o’rganilish tarixi

Sotib olish

Antarktida materikining geografik o’rni va
o’rganilish tarixi
Mundarija:
Kirish:
I.bob: 1. Antarktida materigining geografik o’rni.
2. Antarktida materigining kashf etilishi
II bob 1. Antarktida materigini hozirgi kundagi o’rni
2 bob tekshirilish tarixi bo’lishi kerak. Qaytib ko’rib chiqing!
Xulosa:
Adabiyotlar

I.bob: 1. Antarktida materigining geografik o’rni.
Antarktika Janubiy qutb о blastining markaziy qismini egallagan
mat е rik. Antarktida janubiy yarimshardagi boshqa materiklardan
minglab kilometr uzoqda joylashgan. Uning yagona yarim oroli
Antarktika yarim orolining chekka nuqtasidan Janubiy Amerikagacha
eng yaqin masofa 1000 km dan oshadi. Materikning qutb dorasining
ichida va boshqa materiklardan uzoqda joylashganligi tabiiy sharoitining
o’ziga xos hamda juda qattiq ekanligiga sabab bo’lgan. Antarktidaning
asosiy xususiyati uni qalin materik muzligi qoplaganligidir. Bu muzlik
ba’zan kichrayib, ba’zan kattalashib, neogen davridan buyon mavjud.
Materikning muz qalqoni Muz Antarktida, uning tagidagi quruqlik Tosh
Antarktida deb ataladi.
Maydoni 12,4 mln. km 2
, sh е lf muzliklari va ular о rqali mat е rikka
tutashgan о r о llar bilan birgalikda 13,975 mln. km 2
. D о imiy a хо lisi yo’q.
O’rtacha balandligi 2040 m, eng baland j о yi 5140 m (Elsu о rt
t о g’idagi Vins о n cho’qqisi). D е ngiz s о hillari-da ayrim ilmiy stansiyalar
va d е ngiz hayv о nlarini о vlaydigan bazalar b о r. Antarktida Atlantika,
Hind va Tinch о k е anla-rining janubiy qismlari (Janubiy о k е an)
bilano’ralgan. Qirg’ о q chizig’i d е yarli t е kis va uzunligi qariyb 30 ming
km, ko’pincha bir n е cha o’n metr k е ladigan tik muz jarliklaridan ib о rat.
Mat е rik-ka R о ss va Uedd е ll d е ngizlari ancha kirib turadi.
Muz q о plami va r е l е fi . Antarktidaning 99% yuzasi qalin mat е rik
muzligi bilanq о plangan (ta х m. 13,0 mln. km2). Muzning o’rtacha
qalinligi 1720 m, eng qalin j о yi 4300 m. Muzliklarning hajmi ta х m. 24
mln. km 3
. Еr sharidagi hоzirgi muzliklarning maydоni jihatdan 87%

Antarktidadadir. Materikning deyarli hamma qismi muz qalqoni bilan
qoplangan. Materikning faqat chekka qismlarida muz bilan
qoplanmagan ayrim tog’ cho’qqilarini muzlik ustidan ko’tarilib turadi.
Materik muzligi faqat materik yuzasini qoplab yotmasdan unga yaqin
ko’pham qoplagan. Muz qo’shni dengizlarni ham qoplab, shelf
muzliklarini hosil qilgan. Ba’zi joylarda muz tagi dengiz sathidan ancha
past. (-2555 m) da joylashgan. Materik muzi va shelf muzligi tagidagi
quruqik maydoni, oqollar bilan birga 13,975 mln.km 2
ga teng. Buning
taxminan 10 % shelf muzliklariga to’g’ri keladi. Muz bosmagan maydon
2500 km 2
yoki materik maydonining 0,2 % iga teng.
Antarktidadagi muz qoplamining qalinligi o’rta hisobda 1720 m,
lekin ayrim rayonlarda 4000 m ga yetadi. Ana shu muz qoplami hisobiga
materikning o’rtacha balandligi 2040 m, bu esa qolgan barcha
materiklarning o’rtacha balandligidan uch hissa ortiqdir.
Materik muz qalqonining ustiniqor qoplagan, qor tagida firn bor,
katta chuqrlikda katta muzlik joylashgan. Muzni keng va chuqur yoriqlar
kesib o’tgan, odatda bunday yoriqlarni zich qor ko’prik kabi qoplab
yotadi. Bunday qor ko’priklar juda xavfli, chunka katta og’irlikni ko’tara
olmaydi va ba’zan odamni ko’tara olmay o’piirilib tushadi.
Anatarktida muzliklari ba’zi joylarda dengizga qiya tushib keladi,
ba’zi joylarda tik jarlik hosil qilib tushib ayrim yerlarda balandligi
o’nlab metr keladigan to’siqlar hosil qiladi. Shelf yoki materik
muzlarining bunday jarliklari ko’p joylarda Antarktida qirg’og’I bo’ylab
yuzlab kilometrga cho’zilib, dengiz tomondan materikka chiqib
bo’lmaydigan qilib qo’yadi. Eng katta shelf muzligi Ross dengizining

janubiy yarmini qoplagan. Uning tik shimoliy chekkasining uzunligi 950
km ga yetadi, Ross to’sig’i deb ataladigan tik muz jarligining balandligi
ba’zi joylarda 70 m dan oshadi.
Muzlik osti rel’yefining pastlik yerlari orqali muz ichki
rayonlardan okean tomonga oqadi. Bu muzlarning harakat tezligi yiliga
1000-1500 m ga yetadi. Muz zahirasi yog’inlar hisobiga to’xtovsiz to’lib
turadi. Muz erishga juda kam sarf bo’ladi. Tadqiqotlarning
ko’rsatishicha, Antarktidaning muz qoplami ilgari o’ylanganidek
kamayotgani yo’q. balki bir xil muvozanatda turibdi.
Muzdan хо li е rlar v о ha ko’rinishida uchraydi. Aksari qutbiy ilmiy
stansiyalar shu v о halarda j о ylashgan. Muzliklar mat е rikning markaziy
qismidan atr о figa siljib, d е ngizga tushib b о radi va ko’pincha sinib
aysb е rglar h о sil qiladi. Mirniy stansiyasi yaqinida muzning yillik
harakati 30 — 40 m dan 350 — 400 m gacha Antarktida Ba’zi j о ylarda
muzliklarning uchlari d е ngizga o’nlarcha km kirib b о radi. Muz о stidagi
r е l е f chuqur bo’lgan j о ylarda muz ayniqsa t е z siljiydi. Eng yirik
muzliklar Vikt о riya Е ri t о g tizmasidadir. Birdm о r muzligining uzunligi
180 km, eni 15 — 20 km. Bir-biriga yaqin bo’lgan muz tillari о rasida
siljimay-digan muzlar — sh е lf muzliklari h о sil bo’lgan.
Antarktidada 14 ta sh е lf muzligi b о r (eng yirigi R о ss muzligi — 488
ming km 2
); bu muzliklarning umumiy mayd. ta х m. 900 ming km 2
.
Antarktida r е l е fi Z- Х alqar о g ео fizika yiliga qadar ya х shi o’rganilmagan
edi. R о ssiya, Angliya va Am е rika Antarktida eksp е disiyalarining ishlari
natijasida Antarktida е r yuzasi d е ngiz sathidan («P о lyus n е d о stupn о sti»
stansiyasi yaqinida) 800 m, g ео fizik qutbda 1285 m (Amunds е n-Sk о tt

stansiyasi) balandlikda, bir о k, LitlAm е rika — Berd stansiyalari о raligi
d е ngiz sathidan 1000 m past ekanligi aniqlandi. Antarktida
eksp е disiyalarining ma’lum о tiga qaraganda, muz krplamining eng
baland j о yi ta х m. 4000 m bo’lib,
S о v е tsk ое plat о si yaqinidadir. Antarktida — е r yuzasi juda pastbaland
mat е rik bo’lib, juda ko’p о r о llar bilano’rab о lingan. G ео l о gik tuzilishi
va r е l е fi х ususiyat-lariga ko’ra, Antarktida Uedd е ll hamda R о ss
d е ngizlarining janubiy qismlarini birlashtirib turadigan chiziq
bo’ylab Sharqiy Antarktida va G’arbiy Antarktidaga bo’linadi.
Sharqiy Antarktidaning ko’p qismi (butun mat е rikning ta х m. 3/4
qismi) ya х lit bo’lib, х amma j о yi d е yarli bir х il. K е mbriy davridan о ddin
payd о bo’lgan zamin-ning kristalli jinslari (granit, gn е ys, kristall slan е s)
ustida ancha yosh cho’kindi yotkiziklar (d е v о n davridan trias davrigacha
payd о bo’lgan jinslar) — qumt о sh, ох akt о sh va slan е slar yotadi, bu
е rlarda katta t о shko’mir k о nlari b о r (Vikt о riya Е ri). B о shqa f о ydali
qazilmalardan t е mir rudasi, slyuda, mis, qo’rg’ о shin, pyx, grafit va
boshqa ham kadimiy jinslar bilan b о g’liq; Yer po’stining sinishi va
yorilishi х amda yovd о sh j о ylarning ko’tarilishi va pasayishi Sharqiy
Antarktidaning h о zirgi r е l е fini h о sil qilgan. Е r pusti yorilganda kuchli
vulkanlar о tilib bazalt, tuf q о plam-lari (Qir о licha M о d Е ri) va vulkan
k о -nuslarini h о sil qilgan (Gaussb е rg t о g’i). Vulkan о tilishlari h о zir ham
tingan emas (R о ss о . dagi Er е bus vulkani — 3794 m). S о hillarda muz
qalq о nini bir n е cha j о yda t о g’ tizmalari yorib chikkan: Britaniya (3209
m), Qir о licha Al е ksandra t о g’i (4572 m), Mark е m t о g’i (4350 m), Nyu-
Shvab е nl е nd t о g’lari b о r. G’arbiy Antarktida (R о ss d е ngizining g’arbiy

s о hilidan Gr е yam Е rigacha) ning ko’p qismi t о k е mbriy Antarktida
platf о rmasidan ib о rat bo’lib, ancha k е yin payd о bo’lgan burmali t о g’
tizmalari bilan o’ralgan.
Muz qoplamagan vohalarni, tog’larning tik yonbag’irlarini va
qirg’oqdagi jarliklarni o’rganish, shuningdek gravimetrik, seysmik va
magnit tadqiqotlar Tosh Antarktidaning geologic tuzilishi hamda rel’yefi
haqida fikr yuritishga va un ing janubiy yarim sharning boshqa
quruqliklari bilan bo’lgan aloqalari to’g’risida xulosa chiqarishga imkon
beradi.

2. Antarktida materigining kashf etilishi
1820 yilda Antarktida qirg’ о g’iga F. F. B е llinsgauz е n — M. P.
Lazar е v b о shchiligidagi rus eksp е disiyasi k е malari yaqinlashib b о rgan.
Mat е rikning umumiy qiyofasi 19-Antarktidada х aritaga tushirilgan.
Antarktidada 1898 — 1900 yillarda n о rv е g
tadqiq о tchisi K. B о r х gr е vink birinchi marta (Vikt о riya Е rida) qishlagan.
20-Antarktida b о shlarida qutb tadqiq о tchilari R. Sk о tt (1901 — 04,
1910 - 12), E. SH е klt о n (1907 -09), R. Amunds е n (1910 - 12), D.
M о us о n (1911 — 13) va boshqamat е rikning ichki r-nlarigacha b о rdilar.
1909 yil 16 yanvarda SH е klt о n eksp е disiyasi katnashchilari Janubiy
magnit qugbiga, 1911 yil 11 dekabrda R. Amunds е n, 1912 yil 18
yanvarda esa R. Sk о tt Janubiy g ео grafik qutbga е tib b о rdilar. 1928
yildan Antarktida sam о lyotlar yordamida o’rganila b о shladi. Ani
o’rganish s о hasida am е rikalik J G. Uilkins (1928 — 30), ingliz L.
Elsu о rt (1935 -36, 1938 - 39), am е rikalik R. E. Berd (1928 — 30; 1933
— 35; 1939 — 41; 1946 — 47) va Finn R о nn е (1946 — 48) anchagina
ish qildilar.
Х alqar о g ео fizika yili (1957 — 58) mun о sabati bilanva so’nggi
davrlarda turli mamlakatlarning ilmiy qutbiy stansiyalari qurilgan, 1991
yilga k е lib 48 ta ilmiy stansiya ishlab turdi.
Antarktidaning mavjudligi haqida geograf va dengizchilar o’rta
asrlardayoq taxmin qilgan bo’lsalar ham, lekin u insoniyatga boshqa
materiklardan keyin ma’lum bo’ldi. Antarktida qirg’oqlarini va
Antarktikaga tegishli orollarni rus denggizchilari F.Ch. bellinsgauzen va

M.P. lazarev boshchiligida 1819-1821 yillarda maxsus tashkil etilgan
ekspeditsiya vaqtida birinchi bo’lib ko’rganlar.
Keying o’n yilliklarda Antarktika o’zining hal etilmagan ilmiy
masalalari bilan ham suv havzalarining juda katta boyliklari bilan ham
turli mamlakatlar tadqiqotchi hamda dengizchilarining diqqatini o’zigfa
tortdi.
1911-1912 yilllarda norvegiyalik qutb tadqiqotchisi Rual Amundsen va
ingliz olimi Robert Skott deyarli bir vaqtda janubiy qutbga yetib
borishdi.
Harbiy dengizchi Faddey Faddeyevich Bellinsgauzen 1803-1806
yillarda Kruzenshtern rahbarligida “Nadejda” kemasida suzgan edi.
1819 yilda u Antarktika ekspeditsiyasiga rahbar etib tayinlanib,
“Vostok” kemasiga uning o’zi, “Mirniy” kemalari Kronshtadtdan
chiqadi va dekabrda Janubiy Georgiyaga yetib keladi. Bu yerda
kemalarning harbiylari nomiga qo’yilgan bir qancha orollarni:
Annenkov, Leskov, Torson, Zavadovskiylarni kashf etishadi.
Janubisharqqa suzib, kemalar Kuk tomonidan ochilgan “Sandvich
yerlariga” yetib kelishadi. Ruslar birinchi bo’lib, bu orollarning boshqa
janubi- sharqiy Atlantika orollari bilan bog’liqligini, ularning Atlantika
okeanining g’arbiy qismida 53 0
va 60 0
janubiy kengliklar oralig’ida 2,5
ming kilometr cho’zilgan vulqon orollari ekanligini aniqlashdi.
1820 yilning 15 yanvarida ruslar Janubiy Tulaga yetib kelishdi va
bu yerda bir necha orollarni o’rganishdi. Sharqdan og’ir muzlarni
aylanib o’tib, 26 yanvarda ruslar birinchi marta janubiy qutb chizig’ini
kesib o’tishadi. Ular bir necha marta janubga suzishga harakat qilishadi,

lekin ob-havo bunga yo’l qo’ymaydi. Hozir bizga ma’lumki, kemalar
materik qirg’og’iga juda yaqin kelishgan.
Qisqa Antarktika yozi nihoyasiga yetadi va 1820 yilning mart
oyida Hind okeanining janubidagi kam o’rganilgan orollarni tadqiq
etishdi. Bu yerda kartaga tushmagan va hali yevropaliklar bormagan
orollarni tadqiq etishdi. Bu yerda kartaga tushmagan va hali
yevropaliklar bormagan orollarni kashf etishib, ularga rus mashhur
kishilarining nomlarini berishdi: Arakcheyev, Barklay-de- Tolli,
Vitgenshteyn, Volkonskiy, Greyg, Yermolov, Kutuzov, Miloradovich,
Moller, Osten-Saken, Rayevskiy va Chichagov. Shuningdek orollarni
ekspeditsiya qatnaschilari va kema nomi bilan: Lazarev, Vostok,
Mixaylov, Simonov deb nomladilar.
1820 yilning yanvarida kemalar yana muzli materikka qarab yo’l
olib, yana uch marta qutb chizig’ini kesib o’tishadi: ikki marta ular
materikka juda yaqin kelishadi. Uchinchi marta urinishda ular
quruqlikning aniq nishonalarini ko’rishadi. Sharqqa burib ruslar 68 0
50 1
janubiy kenglik va 90 0
30 1
g’arbiy uzoqlikda quruqlikni ko’rishadi. Bu
haqda ekspeditsiya shunday ma’lumot beradi: “Bulutlar orasidan quyosh
chiqqanda, uning nurlari qor bilan qoplangan, baland cho’qqili orolni
yoritdi. 11-yanvar kuni ertalab biz aniq orolni ko’rdik, biz oroldan 15
mil uzoqlikda bo’lib, uni o’rab turgan katta muz tufayli orolga
yaqinlasholmadik. Matroslar buni ko’rib, quvonchdan uch marta “Ura”
deyishdi. Ochiq orolni rus flotining asoschisi Petr I nomiga nomladik
(Novosilskiy). Uning maydoni-250 kv.km, balandligi 1160 m.

1821 yilning 28 yanvarida ochiq ob-havoli kunda biz uning
janubida baland burunni va qoyali qirg’oqni ko’rdik. Bellinsgauzen uni
“Aleksandr I- qirg’og’i” deb nomladi”.
“Vostok” va “Mirniy” kemalari qirg’oqqa muz tufayli
yaqinlasholmaydi. Shimoldan muzlikni aylanib o’tib, Bellinsgauzen
yana sharqqa buradi va Tinch okeanning XX asrda Bellinsgauzen deb
nomlangan dengizidan o’tib, Dreyk bo’g’oziga o’tadi. Bu yerda u
“Yangi Shotlandiyani” axtaradi. Uni tasodifan 1819 yilda ingliz Vilyam
Smit Valparaisodan Buenos Ayresga ketishda to’fon tufayli janubga
surib tashlanganda kashf etilgandi. Smit uni janubiy materikning
chiqqan joyi deb o’ylaydi. Rus ekspeditsiyasi yangi yerni o’rganib, bu
orollar xalqasi ekanligini, sharqiy yo’nalishda 600 km ga
cho’zilganligini isbotlaydi. Janubiy Shotlandiya orollariga dengizchilar
Napoleon I –bilan bo’lgan jang kartasiga bag’ishlab: Berezina,
Borodino, Vaterloo, Leypsig, Maloyaroslavets, Polotsk, Smolensk
deb va rus harbiy dengizchilari sharafiga: Mixaylov, Mordvinov,
Rojnov, Shishkov nomlarini berishadi.
1821 yilning 11 fevralida “Vostok” kemasi ta’mirtalab ekanligi
aniqlanadi va Bellinsgauzen kemalarni shimolga buradi. 1821 yilning 5
avgustida 751 kunlik sayohatdan so’ng Kronshtadtga qaytib keladi. Bu
vaqt ichida dengizchilar juda katta jasorat ko’rsatishdi, biror marta
kelishmovchiliklar yuzaga kelmadi, yuqori janubiy kengliklarda dunyo
aylana sayohatni amalga oshirishdi, faqat 2 ta dengizchi halok bo’ldi,
birorta jiddiy kasallik bilan hech kim kasallanmadi.

Geografik yutuqlari jihatidan birinchi rus Antarktika ekspeditsiyasi
XIX asrda buyuk edi. Bellinsgauzen bu haqda 1831 yilda “Janubiy muz
okeanidagi 2 marta qilingan tadqiqotlar va “Vostok”, “Mirniy”
kemalarida amalgam oshirilgan dunyo aylana suzish” deb nomlangan
asar yaratdi. Bu asar 1949 va 1960 yillarda ikki marta qayta nashrdan
chiqdi.
1822-1823 yillarning yozida ingli hayvon ovlovchisi Jems
Ueddell 2 ta kemada juda yaxshi ob-havoda Janubiy Georgiyadan
54 0
15 1
janubiy kenglikkacha suzadi. Bu yerda yakkam dukkam orollarni
ko’radi. Hozir Ueddell suzgan dengiz Atlantika okeanining eng janubi
va Antarktika quruqligiga eng chuqur kirib boradi.
XIX asrning 30-40 yillarida Antarktidaning muzli qirg’oqlarini
Jon Bisko boshchiligida Antarktika suvlarida dunyo aylana sayohatni
amalga oshirayotgan londonlik savdogarlar ko’radilar. U Folklend
arxipelagidan Janubiy Sandvich yerlariga undan janubi sharqqa suzib,
1831 yilning yanvarida 0 0
meridianda janubiy qutb chizig’ini kesib
o’tadi. 70- parallellarga yaqinlashganda fevral oyi oxirida
Antarktidaning okeanga kirib kelgan qismini va keyinchalik Bisko tog’i
(1860 m) deb nomlangan cho’qqini ko’rishadi. Kuz boshlanganligi
sababli tasmaniyaga qaytadi. 1831-1832 yilning yozida sayohatini
davom ettirib, Aleksandr I- yerlaridan shimoli-sharqqa Adelayd orolini
va uning nomi bilan nomlangan bir qancha orollarni ochadi. Shunday

Uilks Antarktika qirg’oqlari yaqinida suzishganini va nemis olimi Klark
Fridrix Gauss nazariy jihatdan Janubiy magnit qutbini aniqlaganini
eshitadi. Masalaga oydinlik kiritish maqsadida Ross yanada sharqqa
suzishga ahd qiladi. 1840 yilning oxirida u Yangi Zelandiyaning Janubiy
oroli meridianidan janubga suzadi va 1841 yilning 11 yanvarida 71 0
parallel 171 0
sharqiy uzoqlikda qor va muz bilan qoplangan Sabin (3000
m) tog’ini ko’radi. Ader burnidan o’tib, Ross bir orolga tushadi va bu
ochilgan yerlarni Viktoriya Yerlari deb nomlab, Angliya mulki deb
e’lon qiladi. Shundan so’ng yana janubga Ross dengiziga suzib, 27
yanvarda 77 parallelda 2 ta vulqon –“Erebus” va “Terror” vulqonlarini
ochadi.
Qirg’oq bo’ylab suzib, magnit tekshirishlarini Gauss aniqlagan
kenglikda (72 0
30 1
) o’tkazadi va u magnit qutbi Viktoriya Yerlarida
qirg’oqdan 300 km masofada joylashganligini to’g’ri aniqlaydi.
1841 yilning noyabrida Ross yana Antarktikaga suzadi. 161 0
30 1
sharqiy uzoqlikda u qutb doirasini kesib o’tib, o’tgan safargidan 5,5 mil
ichkariga suzadi va yana Muzlik bar’yeri tufayli orga qaytadi. Ross
janubiy materik yo’q deb o’ylab Viktoriya Yerlari orol degan noto’g’ri
xulosa chiqaradi.
Jems Ross suzishlaridan so’ng Antarktika sayohatlari XIX asrning
90-yillarigacha to’xtatiladi. Bu yillarda Antarktikada kit ovlovchilar
ko’payganligi tufayli Antarktidani tadqiq etish kuchayadi. 1893-1894 yil
yozida norvegiyalik Karl Anton Larsen “Yason” kemasida Ueddell
dengizining shimoli-g’arbida katta shelf muzligi-larsen muzligini topdi
va 68 0
10 1
janubiy kenglikkacha boradi.

1894-1895 yillarda norveg Lars Kristensen “Antarktik”
paroxodida Ross dengizida 74 0
10 1
janubiy kenglikkacha suzadi, uning
kemasida yosh biolog Karsten Borxgrevink ham bor edi.
Norvegiyaliklar 1895 yilning 24 yanvarida Ader burniga tushib, bu
yerda Borxgrevink lishaynikning bir turini topadi.
1897 yilning oxiridan 1899 yilning apreligacha Antarktikada
Belgiyaning ilmiy-tadqiqot ekspeditsiyasi “Beljika” kemasida bo’ladi.
Uning boshlig’i Adrian Jerlash de Gomeri, bosh shturmani
norvegiyalik Rual Amundsen , vrchi- Frederik Kuk edi (Keyinchalik
shimoliy qutbga borishga uringan). Ekspeditsiya birinchi Janubiy
Shotland orollarida, keyinchalik “Palmer yerlarida” tadqiqot o’tkazdi va
bular orollar guruhi ekanligini isbotladi. Keyin “Beljika” janubi-g’arbga
suzib, Bellinsgauzen dengizida 1898 yilning 10 martida muzlar orasida
qolib ketadi. Poroxod ekipaji birinchi marta Antarktikada qishladi.
1899 yilda esa Ader burnida Antarktida materigida Karsten
Borxgrevink va uning 4 ta yosh olim do’stlari qishlashdi. Qish juda og’ir
kelib, bu yerda birinchi marta Antarktikadagi qishlashdan Nikolay
Xansen vafot etadi. 1899-1900 yillarda ular Rossning Muzli bar’yeriga
suzishadi. Tadqiqotchilar bar’yerga chiqishga muvaffaq bo’lishadi va
78 0
50 1
janubiy kenglikkacha borish imkoniyati borligini va uni amalga
oshirish Ross dengizida mumkinligini isbot qildi.
Robert Falkon Skott rahbarligidagi ekspeditsiya 1902 yilning
yanvarida “Diskoveri” paroxodida Ader burniga yetib keladi. U
Viktoriya Yerining barha baland qoyali sharqiy qirg’og’ini tadqiq etadi.
Shundan so’ng Muzli bar’yerdan 700 km o’tib, u yerda Eduard VII

Yerini kashf etadi. Ross orollarida “Diskoveri” qishlashga qolib, atrofni
tadqiq etadi. G’arbda Albert Armitedj Viktoriya yeri platosini organib
2700 m gacha ko’tariladi.
Bundan tashqari Antarktidaga 1901-1905 yillarda ko’p davlatlar
tomonidan ekspeditsiyalar uyushtirildi. Jumladan: 1902 yilda Erix
Drigolskiy boshchiligidagi nemis ekspeditsiyasi 90 0
sharqiy uzoqlikda
Vilgelm II Yerlarin, so’ngan Gauss vulqonini kashf etdi. Otto
Nordensheld va Karl Anton Larsen boshchiligidagi shved
ekspeditsiyasi Chou-Xill orolida 2 yil bo’lishdi. Vilyam Bryus
boshchiligidagi shotland ekspeditsiyasi 1903 yilda janubiy Orkney
orollarida qishlaydi. 74 0
parallelgacha suzadi va Kots yerlari deb
nomlagan materik qirg’og’ini ochadi va hayvonlarini o’rganadi
quydagicga. Antarktika va unga yaqin bo’lgan mat е riklarning qismlari
al ох ida fl о ristik о blastga ajratiladi.
Quruqlikda o’simliklardan mat е rikning o’zida faqat m ох lar,
lishayniklar va quyi suv o’tlari uchraydi. Lishayniklar eng ko’p bo’lib,
ularning 200 ga yaqin turi х is о bga о lingan. ularni muzlik q о plamagan
barcha uchastkalarda uchratish mumkin. M ох lar ham ancha k е ng
tarqalgan, ayniqsa о r о llarda ular х att о uncha katta bo’lmagan
t о rfz о rlarni h о sil qiladi. Hammasi bo’lib Antarktidada m ох larning 70 ga
yaqin turi mavjud.
CHuchuk suvli suv o’tlari yozda suv havzalari yuzalarida va
shuningd е k kuyosh nurlari taosiri о stida eriydigan q о rlar yuzasida
tarqaladi. Qizil, yashil sariq rangdagi mikr о sk о pik suv o’tlarining
to’planishi muzlik yuzasidagi rang barang d о g’larni yuzaga k е ltiradi.

Mikr о sk о pik yashil suv o’tlarining to’plamlari uz о qdan kichik-kichik
o’tl о klarni eslatadi.
Mat е rikda gulli o’simliklar yo’q. Yuq о ri o’simliklarning eng
janubiy tarkalish j о yi 64 0
j.k. dagi Antarktika yarim о r о lidir. U е rda
balandligi atigi bir n е cha santim е tr bo’lgan o’simliklarni ikki turi
b о sh о qli shuchka va chinnigulli k о l о bantus uchraydi. Ayrim j о ylarda
ular kichik o’tl о kz о rlarni h о sil qiladi.
K е rg е l е n, J.G ео rgiya va baozi b о shqa о r о llarda o’simlik ancha b о y.
U е rlarda 20 dan о rtiq gulli o’simliklar turlarini uchratish mumkin.
Antarktida quruqlikda yash о vchi hayv о nlarga b о y emas.
Quruqlikda yash о vchi sut emizuvchilar umuman yo’q, amm о u е rda
baozi bir, quyi kiskichbakasim о nlar va qan о tsiz х ash о ratlar uchraydi.
Ularning qan о tining yo’qligini sababi shundaki, bu о blastda d о im о
kuchli sham о llar esib turadi va х ash о ratlar hav о ga kutarila о lmaydilar.
Antarktika о r о llarida qo’ng’iz, o’rgimchak, chuchuk suvda yash о vchi
m о lyuskalarning bir n е cha turi va uchmaydigan kapalakning bir turi
t о pilgan. CHuchuk suvda yash о vchi baliqlar yo’q. Antarktika yarim
о r о lida bitta quriqlik qushi-g’il о fli (futlyar о n о s) yashaydi.
Ernst Shelkton “Nimrod” paroxodida 1908 yil yanvarida Ross
dengiziga boradi va Mak-Merolo bo’g’ozida qishlaydi. 1908 yilning 10
martida T. Devid , D. Mouson va Shelktonning boshqa yana 4 yo’ldoshi
Erebus (4070 m) ga chiqishadi. Bahorda (oktabr oxirida) Shelkton 3
yo’ldoshi bilan Manchjuriya ponilariga bog’langan chanalarda janubiy
qutbga borishga harakat qiladi. Lekin ponilar juda ko’p oziqlanishini va
o’lgan yoki muzlagan hayvonlar go’shtini yemasligini e’tiborga

olmagan edi. 84 0
parallelda ponilarning barchasi o’ladi. Ular qiyinchilik
bilan 88 0
23 1
janubiy kenglikkacha (qutbdan 180 km uzoqlikda) yetib
kelib ortga qaytishga majbur bo’ladilar. Shelkton yo’qligida Tomas
Devid va Duglas Mouson 1909 yilning 16 yanvarida janubiy magnit
qutbining o’sha vaqtda joylashgan o’rnini topishadi. 72 0
25 1
janubiy
kenglik, 155 0
16 1
sharqiy uzoqlik, 2213 m balandlik.

1910 yilda norveg Rual
Amundsen “Fram” kemasida yo’lga chiqadi va 1911 yil 14 yanvarida
Kitli buxtasida to’xtab, “Franxeym” qishki lagerini tashkil etishadi. Rual
Amundsen janubiy qutbga boorish uchun Shelkton
va Skottga nisbatan
yaqin yo’lni tanlagan edi. Shuningdek juda aniq
yo’lni hisoblab chiqqan edi. 80 0
va 85 0
janubiy kengliklar orasida har bir
gradusda u oziq-ovqat va yoqilg’I saqlanadigan omborni oldindan
tashkil etgan va ularga uzoqdan ko’zga tashlanish uchun mahkam qilib
bayroqlar o’rnatgan edi.
Janubiy qutbga borish uchun Amundsen 1911 yilning 19 oktabrida

Rual Amundsen

4 o’rtog’i va itlarga bog’langan chanalarda yo’lga chiqadi. 85
paralleldan so’ng Ross shelf muzligidan Koroleva Mod tog’iga
ko’tariladigan og’ir yo’l boshlanadi. Platoda oziq-ovqat va yoqilg’i kam
qolgandan so’ng Amundsen bir nechta itni o’ldirib ularning go’shtini
yeyishadi. Plato ustida ular 2300 m dan 3300 m gacha ko’tarilishadi,
so’ngra pastga tusha boshlaydilar. Norveglar Janubiy qutbga 1911
yilning 15-16 dekabrida yetib kelishadi va Norvegiya bayrog’i
o’rnatilgan Palatka qurishadi. 17 dekabrda Shimolga yo’nalib, har uch
kunda it o’ldirib, yaqin omborgacha yetib kelishadi. Borish va qaytish
uchun 2800 km masofani o’tib Amundsen va ortoqlari 100 kunlik
poxoddan keyin 1912 yilning 25 yanvarida Kitli buxtasiga yetib
kelishadi.
Robert Skott motorli chana, hind ponilari va itlarda Shelkton yo’li
orqali janubiy qutbga boorish uchun 1911 yilning 2 noyabrida yo’lga
chiqadi. 83 parallelda motorli chanalarni tashlashga, otlarni esa
sirpanchiqda yurolmagani uchun o’ldirishga majbur bo’lishadi. 85 0
parallelda Skott 4 kishini, 87 0
30 1
da yana 3 kishini ortga qaytarib
yuborishga majbur bo’ladi. Janubga 5 kishi: Skott , vrach- Eduard
Uilson , ofitser- Lourens Ots va Genri Bouers va unter ofitser- Edgar
Evans boradi. Oxirgi 250 km masofani ular juda og’ir sharoitda oxirgi
kuchlarini sarflab o’tdilar. Skott qutbga bir necha kilometr qolganda
kundaligiga ushbu so’zlarni yozadi: “Oldinda turgan qora narsani
ko’ramiz. Yaqinlashganimizda u bayroq bo’lib chiqadi. Lager, kuchuk
va chanalar izlarini ko’ramiz. Norveglar bizni ortda qoldirishdi. Ular
birinchi bo’lib qutbga yetib kelishdi. Qanday dahshatli! Bizning barcha

umidlarimiz yakun topdi. Ortga qaytish juda qayg’uli bo’ladi”. 1912 yil
yanvarida ular qutbga kelishadi. Inglizlar Norvegiya bayrog’i
o’rnatilgan palatkani topishadi. Unda Amundsenning kapitan Skott
nomiga xat bo’lib, bu xatni norveg qiroliga yetkazish iltimos qilingan
edi. Inglizlar palatkani suratga olishdi, qutbga o’z bayroqlarini ham
o’rnatishib, uni ham suratga olishdi.
Qutbga borishda inglizlar 10 ta oziq-ovqat va yoqilg’i qo’yilgan
oraliq omborlari tuzishgandi. Ortga qaytishda ularning maqsadi-keyingi
omborga tezroq yetib olish edi. Lekin qancha ular harakat qilishmasin
kuchlari tobora susayib borardi. Tezda ular orasidagi eng yosh va kuchli
Evansda aqliy yetishmovchilik xislatlari ko’rina boshladi. U ortda qolib
ketar, qo’li, burni va oyoqlarini sovuq urdi. 17 fevralda u juda ortda
qoldi. “Evans tizzalab o’tirgandi, ko’zlari bejo. Undan nima bo’ldi deb
so’rasak, u javob berolmadi, hushdan ketganini aytdi. O’rnidan turg’izib
yurgizsak, har 2-3 qadamda hushidan ketdi. Uni yaqin palatkaga olib
kelganimizda u 12 soatu 30 minut hushsiz yotdi vat inch o’lim topdi.
O’rtog’ingni bunday yo’qotish juda azobli” deb yozgan edi Skott.
Keyingi yo’l yana og’ir kechadi. Ular bir necha marta yo’ldan
adashishadi. Fevral oxirida yoqilg’i kam qolganda havo yana soviy
boshlaydi va Ots oyog’ini muzlatib qo’yadi. Skottning mart oyidagi
yozuvlaridan ularning qanday umidsizlanganini ko’rish mumkin. Ular
bir-birlariga yordam berolmas, barchalarining ahvoli og’ir edi. Shunday
bo’lsada, 15 kilogramm og’irlikdagi geologik kolleksiyani o’zlari bilan
sudrab borishardi. 14 martHarorat -420 gacha tushib ketdi, menimcha
bizlarning oxiratimiz yaqin. Men hech qachon yilning bu oyida shunday

qattiq sovuq bo’lishini o’ylamagan edim”. 17- mart “Kunlarni sanashdan
adashdim. Menimcha hayotimizning oxirgi kuni. Nonushtadan so’ng Ots
boshqa yurolmasligini aytdi. Biz uni yetaklab bir necha mil yurdik.
Otsning oxirgi o’ylari onasi haqida edi. Kechasi uxlashdan oldin ertalab
uyg’onmaslikni istadi, lekin ertalab turdi va atrofni aylanib kelishini
aytdi. U tashqariga chiqdi va biz uni boshqa ko’rmadik. Ots o’z o’limiga
mardlarcha bordi, biz ham shunday o’limimizni kutib olsak qani edi.
Bizning o’limimiz ham yaqin!” 29-mart: “21-sanadan beri quyunli
shamol esadi, yoqilg’imiz oxirlab qoldi, har kuni yo’lga chiqamiz
deymiz, lekin chiqolmaymiz, omborgacha 11 mill qoldi, lekin unga
yetib borolmasak kerak. Biz oxirigacha chidaymiz. Men yana yoza
olishimga ko’zim yetmaydi”. Uning oxirgi yozuvi: “Xudo haqqi bizning
yaqinlarimizni yolg’iz qoldirmang!” Antarktidada s о hillarini istisn о
qilganda, k о ntin е ntal qutbiy iqlim hukmr о n: harorat hamma vaqt 0° dan
past bo’ladi va yog’in juda kam yog’adi. Е r yuzasi muzlikdan ib о rat
hamda baland bo’lganidan hav о massalari antisikl о n r е jimini h о sil
qiladi. YOz, kuz paytlarida mat е rik ch е kkalarida sikl о n-lar payd о bo’lib,
ichki r-nlarga ham kirib b о radi. Е zda (dekabr, yanvar, f е v.) Antarktidada
bulutsiz kunlar ko’p bo’ladi, shu-ning uchun quyosh nisbatan ko’pr о q
ili-tadi, l е kin quyosh nuri muzdan ko’p qay-tadi (o’rta his о bda 90%),
о qibatda quyosh issiqligi Shimoliy yarim sharning х uddi shu
k е ngliklaridagiga nisbatan 4 — 5 marta kam. Mat е rikning markaziy qis-
mida eng s о vuq о ylarning o’rtacha haroratsi — 60°, —70°, yoz
о ylariniki — 30° dan —50° gacha; s о hidda qishda — 8° dan — 35°
gacha, yozda 0 — 5° bo’ladi. O’rtacha yil-lik harorat — 50° ga yaqin.

Mutlaq minimum — 89,2° (V о st о k stansiyasi). Bu esa bu-tun Е r sharida
eng past haroratdir. Е r yuzasi s о vuq va atr о fdagi d е ngizlar iliq-r о q
bo’lganidan t е z-t е z kuchli sham о llar bo’lib turadi (ba’zan sham о l t е zligi
s е kundiga 90 m ga b о radi).
YOg’in eng ko’p (700 — 1000 mm) yog’adigan z о na d е ngiz s о hili
bo’lib, eni 15 km ga е tadi: ichki r-nlarda yiliga atigi 30 — 50 mm yog’in
tusha-di. Iliq paytlarda ham ko’pincha q о r yog’adi. Hav о ning nisbiy
namligi o’rta his о bda 73 — 78%.
O’simliklari. O’simlik turlari (lishayniklar, zamburug’lar, bakt е riya va
suvo’tlar) kam va o’ziga хо s, amm о ular mat е rikning eng s о vuq
j о ylarida ham uchraydi.
Hayv о nlardan tyul е nlar (uedd е ll tyul е ni, qisqichbaqa х o’r tyul е n, d е ngiz
q о pl о ni, r о ss tyul е ni, d е ngiz fillari) va qushlardan p о m о rnikning ikki
turi, ad е li va imp е rat о r ping-vinlari uchraydi.
Antarktida d е yarli butunlay Antarktida iqlim mintaqasida
j о ylashgan. Bu е rdagi eng s о vuq sutkalik o’rtacha har о rat х att о yozda
ham - 30 0
S dan ko’tarilmaydi, qishda esa 70 0
S dan ham past bo’ladi.
Bahor kelganda -1912 yilning noyabrida izlovchi otryad palatkani
topishdi. Unda 3 ta murda bor edi. Uilson va Bouers yopiq uyquga
mo’ljallangan qoplarda yotardi. Ekspeditsiya vrachi Eduard Atkinson
quyidagilarni yozadi: “Skott hammadan so’ng vafot etgan. U Uilson
jasadiga qo’l uzatib yotardi. Biz ularning barcha narsalarini izlab
ko’rdik. Narsalar orasida qimmatbaho geologic toshlar bo’lib, ular oxirgi
damlarigacha bu narsalarni tashlashmagan edi. Ertasi kuni biz ular bilan

butun umrga xayrlashdik. Ularning mardonavor jasadlari o’zlari uchun
eng ma’qul yerga ko’mildi”.
Bundan keyin ham sirli materikka qiziqish kamaymadi, lekin
Antarktikani muntazam ravishda o’rganish Ikkinchi jahon urushidan
keyin boshlandi va hozirgi davrda ham davom etyapti. 40-50 yillarda bir
qator davlatlar Antarktida materigida ilmiy-tekshirish stansiyalarini
bunyod etishdi. 1957 yili 3-Xalqaro geofizika yiliga tayyorgarlik va uni
o’tkazish munosabati bilan tadqiqot ishlarining yagona xalqaro dasturi
ishlab chiqarildi. Xalqaro dasturga muvofiq 1957 yilda boshlangan
tadqiqot ishlari ilmiy-tadqiqot stansiyalari va punktlari ishlarini,
continent ichki qismiga qilinadigan ekspeditsiyalarni va ilmiy-tadqiqot
kemalarining dengizdagi ekspedtsiylarini o’z ichiga oladi. 1958 yilda rus
ekspeditsiyasi materikning geometric markazi-borish qiyin bo’lgan
qutbga birinchi bo’lib yetib bordi. Ko’pgina mamlakatlarning olimlari
materikning ichki qismiga uzoq poxodlar qilishdi, bunga materik
Janubiy qutb orqali kesib o’tildi. Hozirgi vaqtda Antarktidada ko’p
ilmiy-tadqiqot stansiyalari ishlab turibdi, ularda eng yangi metodlar
qo’llanilib janubiy qutbning tabiiy sharoiti majmuali o’rganilmoqda.
Keying yillarda Antarktidani tadqiq etishda aviatsiya va kosmosdan
olingan ma’lumotlar katta rol o’ynayapti.
1961 yilning iyunidan 1959 yil 19 dekabrda 12 ta mamlakat
tomonidan imzolangan kelishuv kuchga kirdi. Antarktidadan faqatgina
tinchlik maqsadlarida foydalaniladi, har qanday yadroviy portlatishlar
ta’qiqlanadi, ilmiy tadqiqotlar va xalqaro hamkorlik masalalaridagina bu
hududdan foydalaniladi.

Geografik o’rni yuqorida yozilgan-ku?
II bob 1. Antarktida materigini hozirgi kundagi o’rni
Antarktika tarkibiga muz bilan qoplangan juda katta Antarktida
materigi va uni o’rab turgan janubiy qutbiy suvlar hamda unda sochilib
yotgan orollar kiradi. Antarktika yer sharining tabiati eng qattiq
qismidir. Ba’zi orollarni hisobga olmaganda unda doimiy aholi yo’q.
Antarktika nihoyatda o’ziga xos va qattiq tabiiy sharoitga egaki,
bunga uning Janubiy qutb yaqinida joylashganligi, shuningdek janubiy
yuqori kengliklardagi quruqlikbilan dengizning nisbati sabab bo’lgan.
Hatto Arktika tabiati ham Antarktika o’lkasi tabiatiga bir oz o’xshasa
ham, lekin har holda undan keskin farq qiladi.
Antarktikaning o’ziga xos sharoiti juda katta quruqlik va suv
havzasida hukmron. Antarktikadagi quruqlikda Antarktida quruqligidan
tashqari orollar arxipelaglari va alohida orollarni: Aleksandr I Yeri,
Janubiy Shotlandiya, Janubiy Orkney, Janubiy Sandvich, Janubiy
Georgiya, Ballen va boshqa ko’p orollarni o’z ichiga oladi. Bu
orollarning ba’zilari materikning shunday yonginasida joylashgan va
tabiiy sharoiriga ko’ra undan deyarli farq qilmaydi, boshqalari keng
dengizda materikdan hamda bir-birlarida uzoqda joylashgan.
Antarktida qirg’oqlarini Janubiy Muz okeani suvlari ytuvib turadi.
Okean materik qirg’oqlarini o’yib kirib, Ueddell, Bellinsgauzen,
Amundsen, Ross, jamiyat, Kosmonavtlar dengizlarini hosil qiladi.

Antarktika suv havzalari suvining rejimi, florasi, faunasi boshqa
kengliklardagi suv havazalaridan farq qiluvchi ko’p xususiyatlarga ega.
Ular yerning bu qismi tabiatiga juda katta ta’sir ko’rsatadi.
Qutb atrofida joylashgan Antarktika faqat bitta shimoliy chegarga
ega va bu chegara okeanlardan o’tganligidan uni belgilash qiyin.
Antarktikaning chegarasi haqidagi masala uzoq vaqt munozarali bo’ldi
va turli tadqiqotchilar turlicha hal qildilar, bu chegarani Antarktika
atmosfera sirkulyatsiyasi sharoiti mo’tadil mintaqa atmosfera
sirkulyetsiyasi sharoiti bilan almashinadigan joydan, ya’ni mo’tadil
kengliklar havo massalarini Antarktika havo massalaridan ajratadigan
frontning shimoliy o’rtach ao’rni orqali o’tkazish eng to’g’ridir. Front
zonasida atmosferdadagina o’zgarish bo’lib qolmasdan okean havzalari
rejimida ham o’zgarish ro’y beradi. Antarktika konvergensiyasi zonasi
deb ataladigan zona ham front zonasiga taxminan to’g’ri keladi.
Antarktika konvergensiyasi zonasida Antarktikaning sovuq suvlari
mo’tadil kengliklarning iliq suvlari bilan qo’shilishadi.
Okean suv rejimining Antarktikaning shimoliy chegarasi yaqinida
keskin o’zgarishini hamma tadqiqotchilar qayd qilishadi. Bu o’zgarish
shunchalik kattaki, bu hol Duno okeanida Antarktika o’lkasining tabiiy
zonal chegarasining mavjudligiga shubha tug’dirmaydi. Antarktika
o’lkasi Yerning janubiy Antarktika mintaqasiga to’g’ri keladi.
Antarktika konvergensiyasi zonasi Antarktikaning turli sektorida
turli geografik kengliklarda joylashgan, lekin yil davomida uning o’rni
juda ham o’zgaradi. Atlantika sektorida va hind okeani sektorining
g’arbiy qismida bu zona 48-50 0
janubiy kengliklar orasida joylashgan,

Avstraliyadan janubi-g’arbroqda u janubga buriladi va Tinch okean
sektorida 60 0
janubiy kenglikka yaqinlashadi. Bu zona aysberglar
uchraydigan yerlarning shimoliy chegarasi bilan dengiz muzlarieng
ko’paygan vaqtdagi ularning chekkasi orasida bo’lib, o’rta hisobda
olganda 53 0
05 1
janubiy kenglikka yaqin joylashgan. Antarktikaning shu
chegaralar ichidagi umumiy maydoni, Antarktidani qo’shib
hisoblaganda, 52 mln. Km 2
ga yaqin. Antarktika o’lkasining shimoliy
qismi tabiati uning boshqa qismlari tabiatiga qaraganda bir oz
yumshoqroq. Ana shunga ko’ra Antarktika o’lkasida shimoliy
yarimshardagiga o’xshatib subantarktika mintaqasi –Subantarktika
ajratiladi. Aunga Janubiy okeanlarning yozda mo’tadil kengliklarning
g’arbiy shamollari ta’siri kuzatiladigan anchagina qismi va undagi
orollar kiritiladi.

Xulosa.
Xulosa o’rnida shuni aytish mumkinki, maktab geografiya ta’limida
o’tiladigan barcha mavzularning o’ziga xos jixatlari va axamiyati bor. Maktablarda
boshlang’ich geografiya, tabiiy geografiya ta’limida so’ng iqtisodiy ijtimoiy
geografiyaning tarmoqlari bo’yicha bilim beriladi. O’qitiladigan mavzular darsdan
darsga o’tkan sari murakablashib va dolzariblashub boradi. Xozirgi zamon
taraqqiyoti, fani rivojlanib borayotgan bir paytda maktablarda o’ziga xos ta’lim
jarayonini tashqil etish, o’quvchining bilim olish uchun turli vositalardan
foydalanishga o’rgatish muxim masaladir. O’quvchining erkin fikirlovchi shaxs
sifatida tarbiyalash va uni malum bir mutaxassisliklar bo’yicha yo’nalishtirishda
geografiya fanining xissasi katta. shu bilan birga bu fanni zamonga mos ravishda
rivojlantirish, fan texnika taraqqiyoti yutuklaridan baxramand etish xar bir
geografning vazifasidir. Maktablarda o’qitilgan xar bir mavzularning maqsadi va
maznnuni ochib berishga, noan’anaviy dars turlarini joriy etishga erishmoq zarur.
Men 6-sinflarda o’qitilgan “Materik va Okeanlar tabiiy” geografiya fanidagi
Shimoliy Amerika materigining relyefni oliy o’quv yurtlaridagi o’tiladigan materik
va okeanlar tabiiy geografiyasini taqoslab ancha murakabligini o’rgandim. Bu kurs
ishini yozish davomida O’zbek olimlaridan A. Soliev, A. Abdulqosimov, A.
Soatov, P. Musaev, O. Muminov, R. Qayumov R. Qurboniyozovlarning asarlari,
internet, entsiklopediyalar, prezidentimiz I. A. Karimov asarlaridan foydalandim.
Hozirgi kunda Antarktidada olb borilayotgan tekshirish ishlari va tadqiqotlar shuni
ko’rsatadiki yo’qolib borayotgan hayvonlarni oldini olshdir.
Xulosaga qo’shing!

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
1. Karimov «O’zbekiston kelajagi buyuk davlat», Toshkent, «O’zbekiston» 1992
yil.
2. O. Muminov «Geografiya ta’limi metodikasi», Toshkent, «O’qituvchi», 1987 yil.
3. R. Qurbonniyozov. «O’quvchilarning bilim, k o’nikma va malakalrini tekshirish
shakl va metodlari», Toshkent, 1993 yil.
4. T. V. V. Vlasova Materiklar tabiiy geografiyasi Toshkent, «O’qituvchi», 1983
yil.
5. Soatov, A. Abdulqosimov “materiklar va Okeanlar tabiiy geografiyasi
“O’qituvchi” Toshkent 2005
6. Muminov O. Zamonaviy geografiya darsiga quyiladigan talablar T.
7. “O’qituvchi” 1990 yil
8. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”.
9. Geografik atlaslar 5-6-9 sinflar.
10. ZiyoNet.uz va internit ma’lumotlar.
11. O’quv qo’lqnmalar va maruza matinlari.

Antarktida materikining geografik o’rni va o’rganilish tarixi

Sotib olish