Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	46.3KB
Покупки	2
Дата загрузки	10 Декабрь 2024
Расширение	docx
Категория	История

Antik davrida o'lkamizning qadimgi davr tarixiy geografik o'rni

Tadqiqotning obyekti . O'lkamizda antik davri memorchiligi va san'atini
tahlil qilish.
Tadqiqotning predmeti. O'lkamizda antik davri memorchiligi va san'atini
tadqiq qilish.
3

tarzi rang barang suratlarda ochib berilgan. Masalan, Termiz yaqinidan topilgan,
Tohariston musavvirlari maktabiga mansub Bolaliktepa (V-VI asrlar) devoriy
sur’atlarida moviy osmon fonida tasvirlangan bazm syujetida, shohona kiyimdagi
erkak va ayollarning qo’llarida oltin va kumush qadahlarni ko’tarib turgan
holatlarii aks ettirilgan.
Bolaliktepada uy anjomlari, ov va jang qurollari, shuningdek, turli shoyi va
oddiy chit materiallar badiiy bezatilgan. Amaliy buyumlar yuzasiga bo’yoqda
tasvirlar ishlangan, kumushdan yasalgan buyum va qurollar esa bo’rtma tasvirlar
bilan bezatilgan. Bu tasvirlarda devoriy suratlarda aks ettirilgan obraz va voqealar
o’z ifodasini topgan. Podsholar tasviri, bazm va ov manzaralari bu buyumlar
yuzasiga go’zallik baxsh etgan.
So’g’d musavvirlari maktabiga mansub Varaxsha devoriy sur’atlarida (VII-
VIII asrlar) esa saroy hayoti, ibodat va ov manzarasi tasvirlangan. Saroyning
sharqiy zali janubiy devorining o’ng tomonida qanotli tuya shaklida ishlangan taxti
ravonda podshoh tasviri, devorning chap tomonida saroy ahlining mehrob
qarshisidagi ziyorati, saroyning qizil zal devoriy sur’atlarida esa fil mingan ovchi
paxlavonning unga tashlanayotgan yo’lbars bilan olishuv manzarasi tasvirlangan.
1965 yilda arxeologlar tomonidan Samarqand yaqinida ilk feodalizm davriga oid
Afrosiyob yodgorligi o’rganiladi. Bu yodgorlik ilk o’rta asrlarga mansub bo’lgan.
Markaziy Osiyoda ilk o’rta asrlar yodgorliklaridan yana biri Panjikent
xarobalari hisoblanadi. Panjikent shahar xarobasining maydoni 19 ga ni tashkil
etgan bo’lib, atrofi baland devorlar bilan o’ralgan. Shaharda ibodatxonalar,
zadagonlar qasrlari, omborxona va turar joylar bo’lgan. Shahar maydonining
g’arbiy tomonidagi ichki ibodatxona sun’iy tepalik ustida joylashgan bo’lib, old
tomoni sharqqa qaratib qurilgan. Ibodatxonaning old qismi kattagina olti ustunli
ayvon bilan boshlanib, undan so’ng to’rt ustunli ayvon tomoni ochiq to’rtburchak
zal bo’lgan. Undan esa ichki muqaddas xonaga kirilgan. Ayvonga zina orqali yoki
maxsus tepaga ko’tarilib boruvchi yo’lak orqali chiqilgan. Panjikentda
11

qoliplarni ham ko’rsatish mumkin. bu qoliplarda oyna, o’roq, pichoq, bigiz va
boshqa shunga o’xshash ho’jalik buyumlari quyilgan. Metall esa sopol idishlarda
tigellarda eritilganligi olimlar tomonidan aniqlanib, o’rganilgan. Dalvarzintepani
qazish vaqtida ot uzangilari va suvlig’i, oyna, bilaguzuk, halqa va qarmoqlar, ikki
parrakli bronza paykonlari topildi.
Chust madaniyati yodgorliklarida toshdan mehnat qurollari yasash davom
etadi. Masalan, birgina Dalvarzintepani qazish vaqtida 1500 ga yaqin tosh qurollar
topilgan. Tosh qurollar orasida qum-toshdan yasalgan o’roqsimon pichoqlar yasash
alohida diqqatga sazovordir. Bu erdan 400 yaqin ana shunday tosh pichoqlar
topilgan. Topilmalarga qaraganda o’sha davrda suyakdan qurol yasash ham keng
yo’l qo’yilgan. Suyakdan yasalgan-taroq, moki, bigiz, urchuq va boshqa buyumlar
ham Davlvarzintepada ko’plab uchraydi.
Antik davr yodgorliklari Xorazm hududlaridan ham topib o’rganilgan.
Qadimgi Xorazm tarixi va madaniyati haqida ma’lumot beruvchi yodgorliklardan
biri -Quyqirilgan qal’adir.
Quyqirilgan qal’ada 1951-57 yillarda arxeologik qazish va qidiruv ishlari olib
borilgan. Bu yodgorlik qadimgi Xorazmning miloddan avvalgi IV –milodning I
asriga mansub bo’lgan shaharlaridan biri bo’lgan. Shahar doira shaklidagi qal’adan
iborat bo’lib, u tashqi va ichki devorlar bilan o’rab olingan. Arxeologlar 3
qavatdan iborat bo’lgan mudofaa devori bo’lganligini, tashqi devorning yuqori
qismida kamonchilar uchun qilingan tuynuklar, aylana shaklida burjlar o’rnini
aniqlaganlar. Qal’ada kulolchilik rivojlangan idishlar sirtiga afsonaviy qushlar
rasmi chizilgan. Ko’plab idishlarda chopar ot ustidagi sipohiylar surati solingan.
Tulpor ot tasviri esa ko’plab uchraydi. Urug’ totemlari bilan bog’liq xususiyatlarni
aks ettiruvchi arslon, jayron, tuya singari hayvonlarning suratlari solingan
buyumlar keng tarqalgan.
8

asrlarga oid Sangirtepa, Uzunqir, Yerqo'rg'on, Zarafshon vodiysida Afrosiyob,
Ko'ktepa singari aholi manzilgohlarini o'rganish shuni ko'rsatadiki, bu joylarda
o'troq turmush kechirgan qavm, elatlar dehqonchilik bilan faol shug'ullanganlar.
Xuddi shunday fikrni So'g'diyona hududlariga nisbatan ham aytish mumkin.
Shunday qilib, Xorazm va Baqtriya davlatlarida kechgan siyosiy, ijtimoiy
iqtisodiy madaniy jarayonlar ajdodlarimizning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot yo'lidan
ilgarilab borib, o'z davlatchilik tuzilmalarini vujudga keltirib, boshqaruv usullarini
takomillashtirib borganligidan guvohlik beradi. Dehqonchilik, chorvachilik,
hunarmandchilik, shaharsozlik, mehnat taqsimoti, ishlab chiqarish qurollarining
takomillashib borishi ulug' bobokalonlarimiz o'lmas dahosi, salohiyatining yorqin
ifodasidir. Bular qadimgi o'zbek davlatchiligi tarixiy tajribasining muhim jihatlari,
namunalari sifatida alohida qimmatga egadir. Xorazm salavkiylar davrida ham o'z
mustaqilligini saqlab qoldi va yuksalib bordi. Mil.av.II asrda So'g'diyona va Shosh
(Toshkent) Xorazm tasarrufiga olinadi. Bu davrda Xorazm davlati tarixiga,
rivojlanish jarayoniga oid bo'lgan eng ko'p ma'lumotlar Xitoy manbalarida
uchraydi. Xitoy manbalarida Xorazm Qang'a davlati degan nom bilan tilga olinadi.
Aftidan, Xitoyning Xan sulolasi hukmdorlari O'rta Osiyo xalqlari hayotiga va
hududning muhim jo'g'rofiy mavqei, tabiiy boyliklariga alohida qiziqish bildirib,
o'z elchilarini yuborganlar hamda ular bilan yaqindan bog'lanishga harakat
qilganlar. Bugina emas, hatto mil.av II asr boshlarida bu hududni qo'lga kiritish
maqsadida katta qo'shin tortib bostirib kelganlar ham. Xorazm mil.av. II asr
boshlarida yanada kengayib, sharqda Farg'ona, shimoliy-sharqda usun, yuechji
qabilalari bilan, shimoliy g'arbda Sarusi daryosi bo'ylab chegaralangan. Janubda
Baqtriya va Parfiya chegaralari yetib borgan. Boshqacha qilib aytganda, Amu va
Sirdaryo oralig'idagi katta hududlar shu davlat tarikibiga kirgan. Uning yirik
shaharlari sirasiga mil.av. II-I asrlarda Aris daryosi sohilidagi O'tror va hozirgi
Toshkent viloyatining Oqqo'rg'on tumani hududida joylashgan Qanqa shaharlari
ham kirgan. Bu shaharlar o'sha davr shaharsozligining yuksak namunalarini o'zida
mujassamlashtirgan.
28

1.2 O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davri madaniyati haqida tushuncha.
O’rta Osiyoda o’rta asrlar davrining dastlabki bosqichi yirik davlatlar–
Kushonlar saltanati va Qang’ davlat konfederatsiyasining inqirozi va ular ustiga
xionitlar, kidaritlar va eftalitlar kabi ko’chmanchi qabilalarning ommaviy ravishda
bostirib kirishi bilan boshlandi. Bu ikki davlatning tanazzuli O’rta Osiyo
xududlariga Eron sosoniylarining istilochilik xarakatini faollashtirdi. Ammo
ko’chmanchi qabilalar, ayniqsa eftalitlar bunga yo’l qo’ymadi. VI asrning ikkinchi
yarmida sosoniylar O’rta Osiyoda Turk xoqonligi bilan to’qnashishga to’g’ri keldi.
Hokimiyatni o’z qo’liga olgan /arbiy Turk xoqonligi 100 yil davomida butun O’rta
Osiyo ustidan nazoratini o’rnata oldi.
VII asrda O’rta Osiyo ijtimoiy va siyosiy hayotida yuz bergan feodallashish
jarayonining rivojlanishi hoqonlikda ichki qarama-qarshiliklarning
chuqurlashishiga olib keldi. Natijada, nomigagina hoqonlik xukmronligini tan
olgan mahalliy sulolalar boshchiligidagi katta va kichik er egaligi jadal rivojlandi.
Jamiyatning ijtimoiy tarkibida o’zgarishlar, katta er egalari bo’lgan dehqonlar,
badavlat savdogar va hunarmandlar tabaqasi paydo bo’ldi. Ular o’z navbatida
shaharlarning vujudga kelishiga, ko’p tarmoqli hunarmandchilik va savdo-
sotiqning rivojlanishiga ta’sir o’tkazdi.
Ma’lumki, /arb bilan, Sharqni bog’lovchi muhim savdo yo’li bilan Buyuk
Ipak yo’li («/arbiy meridianal yo’l»)ning qadimgi Farg’onadan o’tgan yo’nalishi
ilk o’rta asrlarga kelib, O’rta Osiyo shimoliy hududlarining ichki rayonlariga kirib
bordi. Natijada O’rta Osiyoning chorvador qabilalari va o’troq aholisi o’rtasida
iqtisodiy va madaniy aloqalar kuchaydi.
Savdo-sotiqni pul asosida rivojlanishiga keng imkoniyatlar yaratildi, tanga –
pul zarb qilishga bo’lgan ehtiyoj kuchayib, pul zarbxonalarining yangi markazlari
paydo bo’ldi. O’rta Osiyo bozorlarida Tohariston, So’g’d, Ustrushona va Shosh
tangalari keng muomalada bo’ldi.
9

Ktesiyga ko`ra, sharqda yirik Shimoliy dengiz (Kasbiy dengizi), bo`lib,
dengiz bo`yiga girkanlar va ularning qo`shnisi darbiklar istiqomat qilganlar.
Ulradan ham sharqda esa parfiyalik va barkaniyaliklar horamney va Karmoniylar
istiqomad qilishgan. Baqtriya "tekisliklari"ga esa g'arbdan faqatgina kichik tog'
yo`li orqali o`tish mumkin. Baqtriya erlari Tanais daryosidan Hind daryosi
bo`ylarigacha bo`lgan erlarni egallagan. Tanais Baqtriya erlarini Evropadan Hind
va Hindistonni ajratib turgan. Ketesiy tasavvuriga ko`ra, Tanais Hind darsiga
qarama-qarshi bo`lib, Pont (qora) dengiziga quyilgan. Shu o`rinda ta`kidlash
kerakki, Ktesiyning Tanais deganda ikki daryo-Don va sirdaryo haqida
ma`lumotlar bir-biriga ziddir. Ktesiy yozganidek, Baqtriya erlarini Tanais
bo`ylariga cho`zilganligini etiborga oladigan bo`lsak, u holda Tanais daryosi bu
Sirdaryo bo`ladi va bu nisbat noto`g'ri tushuncha. Baqtriya satrapligi Ktesiy
davrida ham, Aleksandr Makedonskiy zamonida ham Sirdaryogacha bo`lgan
hududlarni qamrob olgan edi.
O`rta Osiyo haqida ma`lumotlar keyinroq Aleksandr Makedoniskiy yurishlari
(mil. avv. 329-327 yillar) davrida to`plandi. Julmadan, antik davrning yirik geograf
olimi Strabon milodiy birinchi asrda 17 ta kitobdan iborat "Geografiya" asarini
yaratdi. U "miloddan avvalgi V asrdan milodiy I asrdacha bo`lgan barcha geograf
va tarihchilarni asrslaridan tanqidiy foydalandi".
"Geografiya"ning XI kitibida O`rta Osiyoning Parfiya va Gerkaniya kabi
o`kalari, Amudaryo, Sirdaryo haqida ma`lumotlar uchraydi. Shuningdek, kitobda
O`rta Osiyoda yashovchi sak, so`g'd, skif, massaget kabilalari haqida ham
ma`lumotlar bor. Yaksart (Sirdaryo), Politimet (Zarafshon), Э pard (Murg'ob)
daryolari haqida yozilgan; Amudaryo Araks yoki Oks deb atalgan. Uning suvlari
esa botqoqliklarga emas, "suvlar mamlakati"ga singadi. "Suvlar mamlakati",
Shimoliy dengiz deganda, Strabon Orol dengizini tushungan, Amudaryoni bir
o`zini Girkan qultug'iga quyiladi, deb o`ylagan.
Yaksart haqida Strabon quyidagicha yozadi: "Yaksartning boshlanishi Oks
daryosi (boshlanishi)dan boshqa joyda, ammo ular bitta dengizga quyiladi". Bu
dengizni Strabon Kaspiy deb tushungan. Sababi Kaspiydan sharqdagi o`lkalar
22

MUNDARIJA:
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. O'LKAMIZDA ANTIK DAVR ................................................................4
1.1 Antik davr madaniyati haqida tushuncha .................................................4
1.2 O’rta Osiyoda ilk o’rta asrlar davri madaniyati haqida tushuncha ...........9
II BOB. ANTIK DAVRDA OLKAMIZNING ME'MORIY
YODGORLIKLARI VA TARIXIY GEOGRAFIK O'RNI..............................13
2.1 Arxeologik va me’moriy yodgorliklarning o’lkashunoslikda tutgan
o’rni ..............................................................................................................13
2.2 Antik davrda o'lkamizning tarixiy geografik o'rni..................................20
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI ............................................................................30
1

So’g’diyona, Marg’iyona erlari tashkil etgan bo’lib, ular iqtisodiy jihatdan to’q,
shaharlari ko’p, tabiiy boyliklari mo’l hududlar edi. Yunon-Baqtriyaning ko’plab
yodgorliklari qadimgi davrga mansub bo’lib, ularning asosiy qismi arxeologlar
tomonidan o’rganilgan. Baqtriyada –(Afg’oniston qismida) Bagram, Baqtra,
Oyxonum, Dalvarzin kabi; (Tojikiston qismida) Qabadshoh, Qayqabod,
Ko’hnaqal’a, (O’zbekiston qismida) Dalvarzintepa, Dunyotepa, Jondavlattepa va
boshqa ko’plab qadimgi shahar xarobalari ochib o’rganilgan. So’g’diyonada
Erqo’rg’on, Afrosiyob, Tali Barzu yodgorliklarining shu davrga oid madaniy
qatlamlari, Marg’iyonada Govurqal’a kabi shahar qoldiqlari tadqiq etilgan.
Antik davrda Yunon-Baqtriyada dehqonchilik va chorvachilikdan tashqari
kulolchilik sohasi yuksak darajada taraqqiy qilgan bo’lib, bu davrda yasalgan
kulolchilik buyumlarining olamda tengi yo’q edi.
Uy-joylarshohona saroylar, ibodatxonalar hamda mudofaa inshoatlari
qurilishda bu o’lkalar xalqi antik davr olamida yuksalishning yuqori nuqtasiga
ko’tarilgan. Bu davrda Baqtriya va So’g’d yozuvlari shakllanadi va rivojlanadi.
Tasviriy san’at, me’morchilik, zargarlik san’atida katta yutuqlarga erishiladi.
Antik davr mualliflari Baqtriyani 1000 shaharli mamlakat, deb ta’riflaganlar.
Yunon-Baqtriya aholisi zardo’shtiylik diniy e’tiqodida bo’lib, mahalliy diniy
tasavvurlar yunon mifologiyasi obrazlari bilan chatishib ketgan. Suvga, erga,
quyoshga bo’lgan hurmat va e’tiqod, xudolarga bo’lgan (Mitra, Naxid...) e’tiqod
bilan uyg’unlashib ketgan.
Ko’chmanchi qabilalarning Yunon-Baqtriya erlariga kirib kelishi uni
inqirozga uchratadi. 110 yilda yuechji qabilalari Yunon-Baqtriya erlariga kirib
kelib, o’z hukmronligini o’rnatdi. Guyshan qabilasi yabg’usi Kudzula Kadfiz
boshqa qabila yabg’ularini tobe etib, o’zini hukmdor deb e’lon qiladi. Tarix
sahnasiga shu tariqa Kushonlar davlati kelib, u uzoq muddat, milodning IV
asrigacha hokimiyatga egalik qildi. Uning hududiy chegarasi Amudaryo
qirg’oqlaridan janubda Hindistonning janubiy rayonlarigacha tarqaldi. Kushonlar
6

Ilk o’rta asrlarda O’rta Osiyoda shahar hunarmandchiligi keng tarmoq otib
rivojlanishda davom etdi. Samarqand, Buxoro, Poykent va boshqa shaharlar yirik
savdo-sotiq markazlari sifatidagi o’rnini saqlab qoldi. Hatto Shosh-Iloq vohasidagi
shaharlar juda jadal rivojlanish yo’liga tushib oldi. Bu shaharlarda
hunarmandchilikning kulolchilik, shishasozlik, metallurgiya, to’qimachilik sohalari
yuksak professional darajada rivojlanib ular ko’p hollarda tashqi savdo uchun
mahsulot chiqarar edilar.
Ilk o’rta asrlarda to’qimachilik O’rta Osiyo hunarmandchiligining ustivor
yo’nalishiga aylandi. Ayniqsa ipak mahsulotlarini ishlab chiqarish keng yo’lga
qo’yilgan. Arxeologik materiallarning guvohlik berishicha ipak qurtini boqish
Qadimgi Baqtriyada bronza davridan ma’lum bo’lgan. Antik davri va ilk o’rta
asrlarga kelib, ipakchilik bilan shug’ullanish So’g’diyona va Farg’ona vodiysiga
ham keng yoyildi. Ipakchilikning jahonga mashhur markazlari paydo bo’ldi.
Masalan, VI-VII asrlarda shakllangan Buxoroning «zandanachi» ipak
mahsulotlariga bo’lgan talab hatto ipakchilikning ilk vatani Xitoyda ham katta edi.
Zandanachi ipak mahsulotlarining namunalari hatto Afrosiyob devoriy su’ratlarida
yaxshi saqlangan.
Ilk o’rta asrlar badiiy san’atida asosiy e’tibor tasviriy san’at va
haykaltaroshlik bezaklaridan iborat edi. Shuningdek memorchilikda shohona
saroylar, qasrlar, zardo’shtiylik va buddaviylik ibodatxonalarining intervallarini
bezashda ham tasviriy san’at keng qo’llanilgan.
Arxelogik qazishmalar davomida ochilgan Bolaliktepa, Varaxsha, Afrasiyob,
Panjikent devoriy sur’atlari monumental tasviriy san’at olamining nodir
namunalaridir. Bu asarlarda ilk o’rta asrlar davrining professional musavvirlari
mifologik ijodiyat obrazlar va adabiy epik an’analar dunyosini tasviriy san’atda
ifoda etganlar. Shuningdek ular orqali aniq tarixiy voqealar va uzoq o’tmishda
o’tgan ajdodlarimizning diniy urf-odatlari, ularning ahloq normalaridan tortib to
xulq-atvorlarigacha, o’sha davr ideal obrazlarida bizgacha etkazilgan. Tasviriy
san’at orqali feodal jamiyati aristokratiyasining ichki hayoti va kundalik turmush
10

ADABIYOTLAR RO'YXATI
1. Mirziyoyev Sh.M. Miliy taraqqiyot yo‘limizni qat’iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko‘taramiz. Asarlar 1-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
2. Mirziyoyev Sh.M. Xalqimizning roziligi bizning faoliyatimizga berilgan eng
oliy bahodir. Asarlar 2-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2018.
3. Mirziyoyev Sh.M. Niyati ulug’ xalqning ishi ham ulug’, hayoti yorug’ va
kelajagi farovon bo’ladi. Asarlar 3-jild. –T.: “O‘zbekiston”. 2019.
4. Mirziyoyev Sh.M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. Asarlar 4-jild.
–T.: “O’zbekiston”. 2020.
5. Karimov I.A. Tarixiy xotirisiz kelajak y o’q. –T.: “Sharq”, 1998.
6. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: “Ma’naviyat”,
2008.
7. Asqarov A. O‘zbek xalqining etnogenezi va etnik tarixi. (o‘quv qo‘llanma).
– T., 2007.
8. SHoniyozov K. O‘zbek xalqining shakllanish jarayoni. Toshkent-2001.
9. Asqarov A. O‘zbeklar qanday kelib chiqqan. «Fan vaTurmush», 3-4 sonlari,
1985.
10. Asqarov A., Axmedov B.A. O‘zbek xalqining kelib chiqish tarixi.
«O‘zbekiston ovozi» gazetasi, 20.01, 1994.
30

yerga turli kasbdagi kishilar ko’plab kela boshladi. Ular orasida mahalliy moddiy
yodgorliklarga qiziquvchi kishilar ham bor edi.
V. V. Bartold, V. A. Jukovskiy, N. I. Veselovskiy kabi mashhur
sharqshunoslar A. P. Kun, V. L. Lyatkin, I. T. Poslovskiy, N. P. Ostroumov va
boshqa havaskorlar O’rta Osiyoning arxeologiyasi va tarixini o’rganishda
o’zlarining xizmatlarini qo’shdilar. Mahalliy havaskorlarda Akrom Asqarov, M.
Mirmuhammedovlarning ishlari ham diqqatga sazovor. 1895- yilda V. Bartoldning
bevosita rahbarligida va taklifi bilan «Turkiston arxeologiyasi havaskorlari
to’garagi» tuzilib, uning ustavi tasdiqlanadi. O’rta Osiyo arxeologiyasining
rivojlanishida S. P. Tolstov, M. Ye. Masson, M. M. Dyakonov , A. P. Okladnikov,
M. M. Gerasimov, Ya. Yu. Yakubovskiy, Ya. F. G’ulomov, V. A. Shishkin, B. A.
Litvinskiy va G. A. Pugachenkova singari mashhur arxeologlar o’lkamiz tarixini
o’rganishda o’zlarining juda katta hissasini qo’shdilar.
Shuni ham ta’kidlab o’tish kerakki, so’nggi yillar ichida ham arxeologlarning
katta gruppasi yetishib chiqdi. A. Asqarov, A. Muhammadjonov, O’. Islomov, I.
Albaum, Yu. F. Buryakov, R. H. Sulaymonov, A. S. Sagdullayev , N. Ne’matov, A.
Ranov, V. Vinogradov, E. V. Rtveladze, M.Jo’raqulov va boshqalarni aytish
mumkin. Hozirgi kunda ham O’rta Osiyo arxeologiyasining o’rganilishi ancha
yaxshi yo’lga qo’yilgan. Bu ish bilan maxsus institutlar, universitet va pedogogika
institutlari, ruspublika va viloyat muzeylari qoshidagi kafedralar va bo’limlar
shug’ullanmoqda.
1908 yilda Samarqandda V.L.Lyatkin tomonidan Ulug’bek rasadxonasining
qoldig’i topilib tekshirildi. 1925-30 yillarda ham ish olib bordi. 1926-28 yillarda
Termizda B.P.Deneke, 1929-1930 yillarda Potapovlar Farg’ona vodiysida ham
arxeologik qazishma ishlari olib borilgan. S.P.Tolstov boshchiligidagi guruh
Xorazmda, V.A.Shishkin boshchiligidagi guruh Buxoro viloyatining Farbiy
qismida tekshirishlar o’tkazdilar.
15

Gerodot Amudaryoning bir o`zani (O`zboy) Kaspiyga quyilgan deb o`ylagan
bo`lsa kerak.
Professor A.Sa`dullaev ham "Araks bu Amudaryo, Matiyon tog'lari,
Gerodotning tushunishicha, Pom ир yoki Hinduqush tizmalaridir, chunki tarihning
(Gerodotning) aytishicha, Matiyon tog'laridan Hind daryosidan ham boshlanadi",-
deb yozadi.
Gerodot massegetlarning erlari haqida fikr yuritib, ular "Kasbiy dengizidan
sharqqa, quyo ш chiqish ynalishida joylashgan" deb yozadi. Uning Baqtriya va
Xorazm haqidagi ma`lumotlari ham qiziqarlidir: "Osiyodi bir vodiy bor. Uning
hamma tomoni tog' bilan o`ralgan, tog'ni esa beshta dara kesib o`tadi. Bir vaqtlar
bu vodiy horazmliklarga qarashli bo`lib, horazimlik, partiyaliklar, saranglar va
tamaneylarning chegaradosh erlarida joylashgan".
Yuqoridagi ma`lumotlardan kelib chiqib, J.Tomson. V.Fedchina.
V.Dement'ev. O.Andryushenkolar Gerodot ma`lumotiga tayanib, kartalar yatargan.
J.Tomson Kasbiy dengizining kenligini uzaytirib yuborgan, bu esa Gerodot
yozganlariga mos tushmaydi. V.Dement'ev. O.Andryushenkolar Araks
(Amudaryo)ni birmuncha to`g'riroq chizganlar, lekin uning Kaspiyga quyiluvchi
irmog'itasvirlanmagan. Shuningdek, baqtriyaliklar yurti ham aks etmagan.
V.Fedchina tiklagan kartada Gerodot tilga olgan "botqoqlik va ko`llar" mavjud
hududlar tasvirlangan bo`lsa-da, biroq baqtriyaliklar va massagetlar erlari
chizilmagan.
Yana bir yunon olimi Gerodotning tarihiy an`analarini davom ettirgan Ktesiy
O`rta Osiyod а bo`lmagan bo`lsa-da, lekin bu erlar haqida bir qadar ma`lumotalrga
ega bo`lgan. Uning qayd etishicha, qariiyb barcha halqlar satrapliklarga bo`lingan
bo`lib, fa-atgina sak qabilalarigina satrapliklarga kirmagan. Ktesiy davrida
sharqdagi yirik va ahamiyatli satrapliklardan biri Baqtriya, Sug'diyona, Hind
daryosi yo`nalishidagi hududalrni o`z ichiga olgan edi.
Baqtriya erlarida kumush konlari haqida gapirib, Ktesiy ushbu zaminni
chuqur er qatlamlarida ushbu metalning ko`pligini yozadi.
21

bo’ladi. So’nggi paleolit - bu davrga oid yodgorliklari nisbatan kam o’rganilgan.
Ohangarondan so’nggi paleolit davriga oid Ko’lbuloq makoni ochilgan.
Toshkentning g’arbida Bo’zsuv I makoni va 1939 yilda Samarqand shahrida ham
shu davrga oid makon ochilgan.
So’nggi paleolitdan boshlab ibtidoiy odamlar g’ordan chiqib yengil turar
joylar qura boshlaganlar. Natijada ular faqat tog’li xududlarda yashab qolmay,
vohalar bo’ylab tarqalib, tekisliklarda daryo va ko’llar sohillarida joylasha
boshlaydilar. So’nggi paleolitga kelib antropogenez jarayoni tugallanadi,
zamonaviy odamlar paydo bo’ladi (kramanon). Yana bu davrning o’zimga xos
xususiyati ibtidoiy to’dadan urug’chilik tuzumiga (matriarxat) o’tiladi. Xo’jalik
yuritishning eng oddiy yo’llaridan (terib-termachilik) murakkabroq ko’rinishlari
(ovchilik, baliqchilik)ka o’tdilar. Mehnat qurollari takomillashib uning turlari
ko’paya boradi.
Mezolit davri. Bu davrning katta yutuqlaridan biri - kamon va o’qning kashf
etilishidir. Shuningdek bu davrda ibtidoiy san’at paydo bo’ldi. Hayvonot va
o’simliklar dunyosi o’zgaradi. Bu davrga oid makonlar Machay g’or makoni
(Boysun), Farg’ona vodiysida Obisher g’or makoni topilgan. Markaziy
Farg’onadan 80ga yaqin mezolit davri yodgorliklari topilgan mehnat qurollarida
ham o’zgarishlar bo’ldi. Trapetsiya va uchburchak shakldan mayda qurolchalar -
mikropitlar paydo bo’ladi. Suyakdan igna va bigiz qurollarining topilishi ham
muhim ahamiyat kasb etadi.
Neolit uzoq davom etgan tosh asrining so’nggi va yakunlovchi bosqichidir.
Neolit so’zi ham grekcha so’zdan olingan bo’lib, ya’ni tosh asri degan tushunchani
bildiradi. Arxeologiya faniga neolit tushunchasini ingliz arxeologi Lebbok olib
kirgan.
Neolit davri kishilarning eng katta yutuqlaridan biri kulolchilik bo’lib, ular
loydan har xil idishlar yasashni va ularni olovda pishirishni o’rgandilar. Bu o’sha
zamon uchun katta kashfiyot edi.
18

zadagonlarning uylari, mehmonxona va uyga olib boradigan yo’lakchalar juda
bezakdor bo’lgan. Devoriy suratlar mavzusi turli-tuman bo’lib, unda afsonaviy
voqealar, diniy marosimlar, so’g’d feodallarining bazmlari aks ettirilgan.
Ilk o’rta asrlarda haykaltaroshlik san’ati keng qo’llanilgan. U dumaloq va
bo’rtma tasvir shaklida me’morlik komplekslarida ishlatilgan. Bu haykallarda
diniy va afsonaviy obrazlar bilan bir qatorda real hayotni aks ettiruvchi obrazlar
ham uchraydiy. Haykallar maxsus tayyorlangan loydan, yog’och, albaster va
toshdan ishlangan.
Amaliy xaykaltaroshlik san’atining yorqin namunalari IV-V asrlarga oid
Toharistonning Kuyavqurg’on qalaqo’rg’onidan topiladi. Kuyavqo’rg’on
haykallari ziynatli bezaklarga boy engil kiyimlardagi erkak va ayol personajlaridan
iborat bo’lgan.
Ma’lumki, ilk o’rta asrlarda ijtimoiy munosabatlarning o’zgarishi ya’ni
feodallashish jarayonining rivojlanishi me’morchilikning xarakteri va mazmuniga
ta’sir etadi. Bu hol dastlab qo’rg’on-qasrlar, ko’shklar qurilishida ko’zga
tashlanadi. Keyinchalik podsholarning saroylari, shaharlardan tashqaridagi
hashamatli va ulug’vor qarorgohlari keng tarqaladi. Bu binolar ko’p hollarda
sun’iy tepaliklar ustiga qurilib, ularning me’moriy echimlari mahobatli bo’lishiga
katta e’tibor beradi. Binolar ham g’ishtdan va paxsadan qurilgan. Devorlari ganch
bilan pardozlangan, xona devorlari devoriy surat va naqshlar bilan bezatilgan. Ilk
o’rta asrlar davri monumental memorchiligida noyob ganch naqshinkorligi keng
qo’llanilgan. Darhaqiqat, ilk o’rta asrlarda ganch o’ymakorlik san’ati o’zining
yuqori darajasiga ko’tarilgan edi. Uning hatto dastlabki namunalarida o’z
zamonasiga xos yangi uslubiy yo’nalish shakllangan edi. Buni Afrasiyob,
Varaxsha va Dumaloqtepa qasr bezaklarida uchratish mumkin. Ilk o’rta asrlarda
amaliy san’atning barcha yo’nalishlari rivojlanadi. Ular shaharlarning o’sishi va
shahar hunarmandchiligining taraqqiyoti bilan uzviy bog’langan edi. Oltin va
kumushdan har xil idishlar yasash ko’lami kengayadi. Ayniqsa, bu masalada
Xorazm va So’g’dda katta yutuqlarga erishiladi.
12

KIRISH
Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov o‘zining “Yuksak ma’naviyat –
engilmas kuch” asarida yosh avlod qalbida yuksak ma’naviyatni shakllantirishda
ta’lim-tarbiya tizimining o‘rni yuksakligiga alohida e’tibor qaratib “...
farzandlarimizni mustaqil va keng fikrlash qobiliyatiga ega bo‘lgan, ongli
yashaydigan komil insonlar etib voyaga etkazish – ta’lim-tarbiya sohasining asosiy
maqsadi va vazifasi bo‘lishi lozim, deb qabul qilishimiz kerak” 1
, - deb ta’kidlab
o‘tadi.
Ma’lumki, axborot va bilimlar doirasi tez sur’atlar bilan kengayib borayotgan
hozirgi sharoitda barcha ma’lumotlarni faqat dars mashg‘ulotlari paytida
talabalarga etkazish vaqt nuqtai nazaridan amalga oshirish mushkul vazifa
hisoblanadi.
Tajribalar shuni ko‘rsatadiki, talaba mustaqil ravishda shug‘ullansa va o‘z
ustida tinimsiz ishlasagina bilimlarni chuqur o‘zlashtirishi mumkin. Talabalarning
asosiy bilim, ko‘nikma va malakalari mustaqil ta’lim jarayonidagina shakllanadi,
mustaqil faoliyat ko‘rsatish qobiliyati rivojlanadi va ularda ijodiy ishlashga
qiziqish paydo bo‘ladi.
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishlarini rejalashtirish, tashkil
qilish va buning uchun barcha zaruriy shart-sharoitlarni yaratish, dars
mashg‘ulotlarida talabalarni o‘qitish bilan bir qatorda ularni ko‘proq o‘z ustida
mustaqil ta’lim olish uchun yo‘llanma berish oliy ta’lim tizimida faoliyat olib
borayotgan professor-o‘qituvchilarning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
Talabaning mustaqil ishi – muayyan fandan o‘quv dasturida belgilangan
bilim, ko‘nikma va malakaning ma’lum bir qismini talaba tomonidan fan
o‘qituvchisi maslahati va tavsiyalari asosida auditoriya va auditoriyadan tashqarida
o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan tizimli faoliyatdir.
1
O'zbekiston respublikasi birinchi prezidenti I.A.Karimov
2

I BOB. O'LKAMIZDA ANTIK DAVR
1.1 Antik davr madaniyati haqida tushuncha
Antika iborasi lotincha «antigus» so’zidan olingan bo’lib, u qadimgi degan
ma’noni anglatadi. Bu ibora XV asrda Italiya gumanistlari tomonidan dastlab
ishlatilgan bo’lib, u asosan qadimgi Yunon va Rim madaniyati va san’atini
ta’riflash uchun qo’llanilgan. U quldorlik davlatlarining paydo bo’lishi, rivojlanishi
va inqirozga yuz tutishini ta’riflaydi. Aynan Yunoniston va Rimning qadimgi
madaniyat o’chog’i, deb qabul qilinishida ramziy ma’no bor. Chunki bu hududda
qadimdan buyuk davlatlar hukm surgan bo’lib, ularning har biri qaysidir ma’noda
jahon madaniyatiga ulkan hissa qo’shgan.
Markaziy Osiyo hududida qadimgi davrda shakllangan davlatlar ham o’z
navbatida jahon tsivilizatsiya tarixida katta o’ringa ega. Sharq tsivilizatsiyasini,
shahar madaniyatini Baqtriya, Qadimgi Xorazm, Farg’ona moddiy madaniyatisiz
tasavvur etib bo’lmaydi.
Markaziy Osiyoning dastlabki davlatlari taraqqiyotining yangi ijtimoiy va
iqtisodiy bosqichi mil.av. VI-IV asrlardagi ahmoniylar siyosati bilan bog’liqdir.
Miloddan avvalgi 330 yilda Makedoniyalik Iskandar Eron podshosi Doro III
qo’shinlarini tor-mor qiladi. Miloddan avvalgi 329-327 yillarda Parfiya va
Marg’iyona, Xorazm, Farg’ona va Sirdaryoning shimoliy rayonlari mustaqil bo’lib
qoladi. Makedoniyalik Iskandar Salavka davlatini, Markaziy Osiyo tarixida
qadimgi dunyo-antik davrni vujudga keltiradi. Mil.av. III asrning o’rtalarida
Baqtriya va Parfiya Selavka davlatidan ajralib chiqadi. Baqtriya erlarida Yunon-
Baqtriya davlati tashkil topadi.
Markaziy Osiyo hududlarining Ahmoniylar imperiyasiga qo’shib olinishi,
garchi uning Yaqin Sharq dunyosi bilan madaniy aloqalari kengayishiga sezilarli
darajada ta’sir etgan bo’lsada, ammo mintaqada asrlar osha davom etib kelgan
moddiy madaniyatning hech bir jabhasida tub o’zgarishlarga olib kelmadi. Ammo,
miloddan avvalgi 330-327 yillarda Iskandarning O’rta Osiyoga qilgan harbiy
4

2.2 Antik davrda o'lkamizning tarixiy geografik o'rni
O`rta Osiyo g'arbda Kaspiy dengizi, janub va sharqdan Э ron Islom
Respublikasi, Afg'oniston va Hitoy Halq Respublikasi, shilomdan 45032 shimoliy
kenlik bilan chegaralanuvchi ulkan hududda joylashgan bo`lib, jami 1 mln. 984
ming kv. km. ni tashkil etadi.
Bu o`lka qadimiy tsivilizatsiya markazlaridan biridir va yirik imperiya
tarkibida jahon siyosiy hamda iqtisodiy tarihida katta o`rin tutgan. qadimgi g'abr
va Sharq o`rtasidagi iqtisodiy savdo aloqalarida muhim vositachilik vazifasini
bajargan.
O`rta Osiyo haqida geografik, jumladan kattegrafik tasavvurlar tarihi ham
ancha qadimgi, aniqrog'i antik davrdan boshlanadi. O`rta Osiyo to`g'risidagi
dastlabki kattografik ma`lumotlar antik davrning tsivilizatsiya markazlari bo`lish
qadimgi Yunoniston va qadimgi Rimda yozilgan manbalarda uchraydi. Chunki
"antik davrmamlakatlari Sharqningko`plab mamlakatlari bilan ijtimoiy iqtisodiy va
madaniy aloqalar bo`lgan, shu tufayli o`z tarihiy geografik va kattegrafik
tasavvurlarini kengaytirganlar va boyitganlar".Gerodot, Strabon, Klavdiy,
Ptolemey va boshqa antik davr mualliflarining aslardagi O`rta Osiyoning ilk tarihi
tattografiyasiga oid malumotlarni uchratishimiz mumkin.
Chunonchi, Gerodot (mil. avv. 484-425 yillar) o`zining "Tarix" asarida
ko`spiy dengizdan sharqqa bepayon kenliklar mavjudligi haqida ma`lumot beradi.
U Kaspiy (Girkan) dengizi yopiq havza deb, uning ko`lami haqida shunday fikr
yuritadi: "Uzunligini eshkakli kemada 15 kunda, kengligini esa hammasi bo`lib, 8
kunda suzib, o`tish mumkin". Araks (Amudaryo) haqida ma`lumot berib, Gerodot:
"Araks, aytishlaricha, Isterga qaraganda kattaroq va (boshqa daryolarga ko`ra)
kichikroq, Lesbos kattaligidan ko`plab orollarga ega... Araks Matiyonlar yurtidan
oqib keladi. Gindis (Hind) daryosi ham o`sha erdan oqadi",-deb qayd etgan.
R. Э .Lentsning fikriga ko`ra, Gerodo yozgan Araks daryosi Sirdaryo yoki Tajan
daryosi bo`lishi kerak. Ammo ko`plab olimlarning fikriga ko`ra, u Amudaryodir.
20

Xorazmda aholisining bir qismi chorvachilik bilan shug'ullangan, ularning
tuya, ot, qo'yechkilardan iborat suruvlari bo'lgan. Savdo bozorlarida g'alla, meva,
chorvachilik mahsulotlari, hunarmandchilik buyumlari ayirbosh qilingan.
Afsuski, Xorazm davlatida hukmronlik qilgan sulolalar to'g'risida ma'lumotlar
hozircha aniq emas. Rivoyatlarga ko'ra, Xorazmning qadimiy siyosiy sulolasi
Siyovushiylar bo'lganligi zikr etiladi. «Avesto»da ta'kidlanishicha, Siyovarshon
Kaykovusning o'g'li bo'lgan. Siyovarshon o'limidan so'ng uning nabirasi Kova
Xisrav bobosi qotilidan o'ch olib, hokimiyatni egallab Xorazmda Siyovushiylar
sulolasiga asos solgan.
O'zbek davlatchiligining yana bir asosi-Baqtriya podsholigidir. Uning
tarkibiga hozirgi Surxondaryo, Tojikiston janubi, Afg'onistonning shimoli-sharqiy
qismi, shuningdek, Sug'diyona va Marg'iyona yerlari ham kirgan.
Baqtriyadagi ko'pdan-ko'p yirik shaharlar orasida Baqtra mashhur shahar
bo'lib, mamlakatning poytaxti hisoblangan. Baqtra baland va mustahkam mudofaa
devorlari bilan o'ralgan, unda hukmdor qal'asi alohida joylashgan.
Rim tarixchisi Kursiy Rufning guvohlik berishicha, «Baqtra daryosi nomidan
shahar, viloyatning nomi kelib chiqqan». Umuman tarixiy ma'lumotlarga
asoslanadigan bo'lsak, qadimgi davlatlar nomlari ko'pincha daryo, qabila, xalq yoki
shaharlar nomiga qiyosan kelib chiqqan bo'ladi.
Binobarin, «baqtriyaliklar», «Baqtriya xalqi» iboralari juda qadimgi
manbalarda tilga olinib, bitta xalqni yoki bir necha qarindosh qabilalarni
birlashtirgan tushunchani anglatadi.
«Avesto» kitobida ham Baqtriya «Eng yaxshi mamlakatlar va o'lkalardan biri
bo'lgan, baland bayroqli, go'zal o'lka» sifatida ta'riflangan, Bu xildagi fikr-
mulohazalar Baqtriyaning o'z davrining yirik davlatlaridan biri bo'lganligidan
dalolat beradi.
Ktesey ma'lumoticha, Baqtriyaga qarashli Vaxsh-Oks vodiysi obi-hayotga
mo'l-ko'lligi, unumdor yerlari ko'p bo'lganligidan, bu hududda dehqonchilik
madaniyati taraqqiy topgan, aholi bog'dorchilik, mevachilik mahsulotlari
yetishtirishda omilkor bo'lgan. Qashqadaryo vohasining miloddan avvalgi VIII-VII
27

ham harakterli. Kartada 12 qabila (horozimliklar, toharlar, massegetlra vahokazo)
ajratib ko`rsatilgan.
O`rta Osiyo tog'lar orasidagi bir vodiy qilib ko`rsatilgan: janubda-Paropamis
tog'lari, sharqda-meridianal cho`zilgan Imaus (Pomir) tog'lari bor.
Biroq shahar va qabilalar tasvirida ham bir qancha hatolar uchraydi. Ba`zi
shaharlarning nomi xar hil berilgan bo`lib, geografik o`rni ham turlicha
aniqlangan. Masalan, Samarqand (Ptolomeyda-Marakanda) shahri Shaxri xaqiqiy
geografik o`rnidan bir necha gradus janubda ko`rsatilgan.Ammo ba`zi bir
tadqiqotlarda bu shaxar haqidagi Ptolemey tasavvuriga yangiliklar ham kiritilgan.
Ptolemey bu shaharni koordinatalarini quyidagichaaniqlagan: 1120 shimoliy
uzunlik 390 15 sharqiy kenglik. Ptolemey kartasida Marakanda uchun aniqlangan
kenglikning Samarqand shahri kengligiga to`g'ri kelishi tasodifiy xol bo`lsa kerak.
Ammo So`g'diyonaning Marakanda shahrini o`zining VIII kitobida eslatgan
Ptolemey bu mashxur shaharni kartada ko`rsatmasligi mumkin emas.
Antik davr olimlarining O`rta Osiyo haqidagi deyarli etti asr mobaynidagi,
ya`ni Gerodotdan Ptolemeygacha bo`lgan kartografik tasavvurlarini
mumumlashtirib, quyidagicha hulosa qilish mumkin.
-antik davrning kartografik tasavvurlari o`z davri uchungina emas, balki
keyingi avlodalar (ayniqsa, evropaliklar )uchun ham ancha vaqtgacha O`rta Osiyo
haqidagi asosiy ma`lumotlar bo`lib qoldi;
-Ptolemeyning kartografik materiallari antik davr olimlarining O`rta Osiyo
haqidagi ma`lumotlarini boyitdi;
-antik mualliflarning cheklangan va bir biriga zid tasavvurlari vaqt o`tishi
bilan keyingi tadqiqotchilarni qanoatlantirmadi. Bu esa, yangi kartografik
ma`lumotlarning paydo bo`lishiga zamin yarat ди .
Barcha dalili ashyolar miloddan avvalgi so'nggi ming yillik boshlarida,
aniqrog'i VIII-VII asrlarda ajdodlarimizning Vatanimiz hududlarida Xorazm va
Baqtriya nomi bilan mashhur bo'lgan dastlabki davlatlarni barpo etganidan, bu
davlatlar o'ziga xos rivojlanish jarayonini bosib o'tganligidan guvohlik beradi.
25

XULOSA
O`zbekistonning mustaqil rivojlanish yo`liga kirishi uning xalqlari tarixida
muhim inqilobiy ahamiyatga ega bo`ldi va ijtimoiy taraqqiyotda katta burilish
yasadi. Shu munosabat bilan respublikamizning nafaqat iqtisodiy, ijtimoiy va
siyosiy hayotida, ma`naviy hayotida ham keskin yangilanish jarayoni ro`y
bermoqda. Bu yangilanishda ilmiylikka, tariximizga, boy madaniy merosimizga
qiziqish, uni keng, har tomonlama ilmiy va haqqoniy o`rganishga intilishning
kuchaya borishi muhim ahamiyat kasb etadi. Shu jumladan tarixiy
o`lkashunoslikni o`rganishning ahamiyati va unga bo`lgan talab kun sayin o`sib
bormoqda. Birinchi prezidentimiz I.Karimov aytganlaridek, xalqimiz
dunyoqarashini milliy istiqlol ruhida isloh qilishni talab qilmoqda. Har bir inson
tug`ilib o`sgan o`lkasi tarixini mukammal o`rganmog`i shart. “Tarix va madaniyat
yodgorliklarini muhofaza qilish va ulardan foydalanish to`g`risida”gi fikrlar yangi
qomusimizda o`z aksini topdi.
Tarixiy o`lkashunoslikning maxsus kurs sifatida oliy o'quv yurtlari tarix
fakultetlariga maxsus kurs sifatida kiritilishi bu fanga e`tiborining kuchayib
borayotganidan dalolat beradi.
Jamiyat kurilishining xozirgi boskichida tarixiy o`lkashunoslikning roli va
axamiyati bekiyos oshib bormokda. O`zbekiston fuqarolarining axloqiy va estetik
tarbiyalash, ularning madaniy saviyasini oshirish uchun ma`naviy boyliklarini
kupaytirish va ulardan keng foydalanish xakida gamxurlik kilish burchiligiga o`lka
tarixi va unga munosabatidan iboratdir.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida xam O`zbekiston fuqarolarining
O`zbekiston xududida joylashgan madaniy yodgorliklarga extiyotkorlik bilan
munosabatda bulish, asrab avaylashlari ta`kidlab o`tilgan. O`lkashunoslik kursi
ko'p millatli O`zbekiston tarixini, uning madaniyat yodgorliklarini o`rganishning
eng muhim vositalaridan biridir.
29

yurishlari, oqibatida Parfiya, Marg’iyona, Baqtriya, So’g’diyona xalqlari madaniy
hayotida iz qoldi. Lekin, ko’zga tashlanarli o’zgarishlar Amudaryodan shimoliy
viloyatlarda faqat selavkiylar davridan boshlanadi. Miloddan avvalgi III asr
o’rtalariga kelib Baqtriyada Yunon-Baqtriya davlatining qaror topishi bilan
mahalliy madaniyatga ellinizm elementlarining kirib kelishi jadallashdi. Bu
jarayon ayniqsa moddiy madaniyatda, uning me’moriy qurilish jabhalarida yaqqol
ko’zga tashlanadi. O’rta Osiyoning janubiy rayonlarini keng xalqaro
munosabatlarga tortilishi, o’lka viloyatlarining qadimgi Sharq va Yunoniston,
Makedoniya davlatlari bilan keng madaniy va savdo aloqalarda bo’lishi o’z
navbatida uning markaziy va shimoliy viloyatlari –So’g’d, Xorazm, Shosh va
Qadimgi Farg’onani ham chetlab o’tmadi. O’sha davr madaniy hayotidagi
yuksalishlar Baqtriyada Dalvarzintepada, Eski Termiz, Jondavlattepa: So’g’dda
Afrosiyob, Erqo’rg’on, Poykent; Xorazmda Jonbasqal’a, Ayozqal’a, Tuproqqal’a;
Chochda Qanqa, Shoshtepa, Qovunchitepa; Qadimgi Farg’onada Asxikent, Koson,
Marhamat kaba yodgorliklar va yuzlab kichik shaharlar va qishloqlar shaklidagi
arxeologik yodgorliklar misolida ko’zga tashlanadi.
Miloddan avvalgi II asrning 2-yarmida O’rta Osiyoning shim. sharqidan
ko’chmanchi yuechji (tohar) qabilalari Qadimgi Farg’ona, Usrushona, So’g’d
orqali Qadimgi Baqtriya erlariga kirib keladi. Milodiy eraning boshlarida
yuechjilarning guyshan qabilasi boshchiligida Kushonlar davlati tashkil topadi.
Uning hududiy chegarasi Hindistonda Hind va Ganga daryolarining havzalarigacha
borib etadi. qadimgi Farg’onada Davon davlati, O’rta Osiyoning qolgan hududlari
(Xorazm va So’g’d) esa Sirdaryoning o’rta havzasida qadimgi davrda qad
ko’targan Qang’ davlati tarkibida rivojlanishda davom etadi. Miloddan av. III
asridan boshlab Kushonlar salatanati inqirozga uchraydi. Shu tariqa O’rta
Osiyoning davlatlari quldorlik munosabatlari tushkunligi bilan bog’liq holda
tanazzulga yuz tutadi.
Yunon-Baqtriya Sharqning yirik davlati sifatida 120 yildan ortiq (mil.av.250-
128 yillar) vaqt yashadi. Yunon-Baqtriya davlatining asosini Baqtriya,
5

haqida yozganda, "birorta ham yunon va rim mualliflari o`z asarlarida Orol dengizi
haqida bevosita yoki bilvosita eslatmagan". Ammo akademik L.S.Berg bir
tadqiqotida Shimoliy dengiz deganda Strabon Orol dengizini tushungan, deb
yozadi.
Strabon "Geografiyasi"da Politimet (Zarafshon) daryosi haqida ham
ishonchli ma`lumotlar uchraydi: "So`g'diyona ichidan oqayotgan daryoni
aristotelning aytishicha, makedonlar Politimet edeb atashgan. Ariylar eridan
oqayotgan Ariy daryosiga o`xshab bu daryo ul diyor erlarini sug'orib, so`ngra cho`l
tomonga davom etadiva va qumlar ichida yo`qolib ketadi".Bu ma`lumotlardan
bilishimiz mumkinki, Zarafshon antik davrda ham xech bir daryoga quyilmas dan
qumlarga singib ketgan.
Strabon Yaksart va Oks daryolari bo`ylarida yashovchi qabilalarning
joylashuv holatiga ham to`g'ri baho beradi. U parompis (Hinduqush) tog'larining
ishmoliy tarmog'ini Imaus (Pomir) tog'lari deb biladi. Strabonga ko`ra, O`rta
Osiyoda massaget qabilarining bir qismi tog'larda, yana bir qismi tekisliklarda,
uchinchi qismi botqoqliklarda, to`rtinchi qismi esa ana shu botqoqliklardagi
orollarda istiqomat qilganlar.
Strabon tilgan olgan tog'lar Orol dengizi va Kaspiydan Sharqdagi tog'lar,
ya`ni Tyanshan v а Pomirni, vodiy deganida esa Amudaryo va Sirdaryo oralig'idagi
eralrni nazarda tutgan.
qadimgi dunyoni geografik hamda kartografik bilimlarini umumlashtirgan
mashxur olimlardan biri milodiy II asrda yashagan. Yirik kortograf olimi Klavdiy
Ptolemeydir. Uning "Geografiyadan qo`llanma" asari antik davrning o`ziga hos
geografik entsiklopediyasidir. Ptolemen mazkur asarni birinchi bobida
geografiyaning vazifalari va dunyo kartasini tuzishda qanday kortografik
proektsiyan и qo`lash lozimiligini bayon etgan. Umuman, bu asarni dunyoning
geografik atlasi desa ham bo`lidi. Ptolemey bu asaridan tashqari 27 kartani o`z
ichiga olgan dunyo atlasini tuzdi. Ptolemeyning boshqa yunon mualliflaridan
afzalligi shundaki, u o`ziga ma`mul barcha faktik ma`lumotalrni kartalarga tushirdi
va shu tariqa katta geografik asar yaratdi. Ana shuning uchun ham u "Uyg'onish
23

1938 yilda A.P.okladnikov tomonidan Boysun tog’ining Teshiktosh deb
atalgan g’oridan topilgan yodgorliklarni alohida ta’kidlab o’tish kerak. Bu yerda
o’tkazilgan arxeologiyaga oid izlanishlar natijasida ko’pgina ashyoviy dalillar
bilan bir qatorda For devorining ostidan 9 yashar bolaning qabri ham topilgan.
1946 yilda urgutmanining Omonqo’ton degan joydan o’rta paleolit davriga
oid mehnat qurollari topildi. 1980 yildan boshlab U.Islomov Farg’ona viloyatida
Selung’ur g’orida arxeologik tadqiqotlar olib bordi va yangi kashfiyotlar qildi.
Shuni ta’kidlab o’tish kerakki, bizning universitetimiz tarix fakulteti
professor-o’qituvchilari va talabalari asosan Qashqadaryo vohasida arxeologik
amaliyotni olib boradilar. Amaliyot natijasida bir qancha yangiliklarni izlab
topdilar. Qashqadaryo vohasida miloddan avvalgi VII-IV asrlarga oid 30ta
yodgorlik ma’lum. Ular alohida daryolar bo’ylab joylashgan bo’lib umumiy suv
manbaidan foydalanilganligi, ularda qadimgi sug’orish yoki dehqonchilik
vohalarini qurish imkonini beradi. Hozirgi davrda oltita shunday vohalarni ajratib
ko’rsatishimiz mumkin: Yerqo’rg’on - Yerqo’rg’on va Qorovultepa yodgorliklari;
Qizildaryo vohasi - Chiroqtepa va Jartepa ; Guldaryo - Qo’rg’oncha va
Beshqo’rg’ontepa; Qayrag’ov - Daratepa, Qayrag’ochtepa, To’rtburchaktepa,
Somontepa va Ko’zatepa yodgorliklari; Tanxozdaryo vohasi - Nomsiztepa,
Saratepa 1,2,3 va Sho’rabsoy vohasi - Sangirtepa, Podayotoq, Uzunqir va
boshqalar.
ToshDU O’rta Osiyo arxeologiyasi kafedrasining 1976-1979 yillarda
A.S.Sagdullayev tomonidan olib borilgan tadqiqotlar natijasida Qashqadaryo
vohasining sharqiy qismidan ham bir qator ilk temir davriga oid yodgorliklari
ochildi. Daratepada o’tkazilgan ko’p yillik tadqiqotlar natijasida bu xudud uchun
xos bo’lgan miloddan avvalgi VII-IV asrlarga oid turli turar joylar tuzilishi qazib
o’rganildi. 1986 yildan boshlab ToshDU arxeologlari tomonidan Sangirtepa va
Uzunqir yodgorliklarini o’rganish borasidagi ishlar davom ettirildi. O’rganilgan
ma’lumotlar asosida yodgorliklarning ilk bor o’zlashtirilishi davri miloddan
avvalgi VIII-IX asrlarga oid ekanligi aniqlandi. Yurtimizning qadimgi davriga oid
16

davrigacha va uyg'onish davraida ham ko`plab evropalik olimlar uchun oliy
darajadagi geograf sanalgan". Ptolemeyning "geografiya" asarini ayniqsa,
kartalarini yuqori baholab, A.Gumbol'dt shunday yozgan edi: "Shubhasiz,
Ptolemey "Geografiya"si shunisi bilan qadirliki, ubizga butun qadimga yunonni
faqatgina tasvirlar emas, hisob yo`li ya`ni joylarning kengligi , qutb balandligi va
kun davomiyligini aniqlash bilan tasavvurlar hosil qildiradi". Ya`ni Ptolemeyning
kartalarida gradu to`ri ishlatilgan бўлиб ular o`z davriga nisbatan ilmiy jihatdan
ancha yuksak darajada edi.
o`rta Osiyo Ptolemey "Geografiya"sining V-VII boblarida 12 ta kartada
berilgan bo`lib, 48 ta viloyatga bo`lingan. Uning atlasidagi 22 kartada O`rta
Osiyoning 810-1470 sharqiy uzunlik va 350-650 shimoliy kenlik orasidagi O`rta
Osiyo hududlari ham aks ettirilgan. Ushbu karta tahlili bo`yich а S.A.Vyazigin,
B.P.Ditmar, V.V.Latishevlar mahsus shug'ullanishgan.
Mashhur sur geografi I.V.Mushketov fikriga ko`ra, Ptolemeyning bu
kartasida hatto
XVIII asrning birinchi yarmidagi evropalik olimlarning ma`lumotlariga
qaraganda ham Turkiston tug'risida kengroq va to`g'ri ma`lumotlar bor.
Ptolemey qadar barcha yunon muarrixlari Kaspiy dengizini dunyo okeani qultig'i
deb, noto`g'ri tasavvurga ega edilar. Ptolemey ana shu hukumron hato tasavvurni
inkor qilibgina qolmay uning noto`g'riligini isbotlab ham bera oldi.
Ptolemey kartasida Yaksart(Sirdaryo), Politimet(Zarafshon), Oks(Amudaryo
va uning irmoqlari), Ox(Tajan)vaMarg(Murg'ob) daryolari, boshqa ko`plab kichik
daryolari bor. Biroq, O`rta Osiyoning yirik daryolari Kaspiy dengiziga quyiladigan
qilib tasvirlangan. Kaspiy dengizi esa sharqdan g'arbga cho`ziltirib chizilgan.
Kartada tarixiy hududlar (So`g'diyona, Baqtriya, Marg'iyona), xalqlar
(xorazmliklar, zariasplar, massagetlar) shaharlar (Tribaktra, Astkana, Xaraxarta,
Marakanda, Turkana, Antioxiya-Marg'iyona) aks ettirilgan. Shuningdek kartada
Sirdaryo va Amudaryoning o`rta oralig'idagi xudud Transoksiana deb atalgan.
Klavdey Ptolemey kartasi yana shu jihatdan ahamiyatliki, unda O`rta
Osiyodagi davlatlar chegaralab berilgan. Bundan tashqari, u etnografik jihatdan
24

arxeologik ma’lumotlar juda ko’p asarlarda bayon qilingan. S.P.Tolstovning
«Qadimgi Xorazm», «Qadimgi Xorazm madaniyatini izlab», Ya.F.Fulomovning
«Qadimgi O’zbekiston ilk yozma manbalarda», «Baqtriya haqida afsona»,
A.Muhammadjonovning «Qadimgi Buxoro», Yu.F.Buryakovning «Toshkent
vohasining qadimgi karvon yo’llari» va boshqa mualliflarning asarlarini sanab
o’tishimiz mumkin.
Ibtidoiy jamoa tuzumining dastlabki enguzoq davom etgan bosqichi paleolit
deb ataladi. Arxeologik nuqtai nazardan qadimgi tosh asri uch davrga bo’linadi:
paleolit (qadimgi tosh davri - «palayos» - qadimgi «litos» - tosh); odam mil.avval
3-3,5 million yil ilgari paydo bo’lgan. Engqadimgi topilmalar Sharqiy Afrikaning
Olduvay darasidan topilgan bo’lib, Olduvay madaniyati deb yuritiladi. Ilk paleolit
Ashel davri mil.avval 700-100 yilliklarni o’z ichiga oladi. O’rta Osiyoda ilk
paleolit davri yodgorliklari 700-500-100 ming yilliklar davriga oid bo’lib ashel
davri deb ataladi.
O’rta paleolit. Bu davr Mustye davri madaniyati deb nomlanadi (mil.avval
100-40 ming yilliklar). So’nggi paleolit. 40-30-12 ming yilliklar ilk paleolit
davriga oid makonlar Selung’ur, Uchtut (Buxoro), O’narcha (Qirg’iziston),
Qoratog’ (Tojikiston) va boshqa makonlarni keltirish mumkin.
Mazkur davr kishilarining qurollari o’zining soddaligi, qo’polligi, turlarining
kamligi jihatidan keyingi davrlardan farq qiladi. Odamlari aqliy va jismoniy
tomonlardan ham farq qiladi.
O’rta paleolit (Mustye madaniyati) - qadimgi tosh davrining bir qismi
Markaziy Osiyoda. Bu davrning eng mashhur yodgorliklariga
Teshiktosh, Obirahmat , Xo’jakent, Ko’lbuloq, Qo’tirbuloq, Uchtut va boshqalarni
kiritish mumkin. O’rta tosh davriga kelib ibtidoiy kishilar O’rta Osiyoning butun
maydonlariga keng tarqaladi. Mehnat qurollari takomillasha boradi. Eng muhimi
ibtidoiy to’dadan urug’chilik jamoasiga o’tila boshlanadi. Sovuq iqlim tufayli
sun’iy olov chiqarish va uni saqlashni o’zlashtiradi, diniy tasavvurlar paydo
17

Neolit davrida odamlar rangli va oddiy metallar bilan tanishganlar. Bu davrda
to’qimachilikning kashf etilishi ham dastlabki suvda suzuvchi qayiqsozlikning
ixtiro etilishi neolit davrining yutuqlaridan biri. Bu davrga kelib o’zaro buyum
almashinuvi rivojlanadi. O’rta Osiyoning janubiy yerlarida xususan Kopetdog’
etaklarida sug’orma dehqonchilik va ilk chorvachilik qaror topib dashtlarda katta-
kichik daryo va ko’llarning sohilida ovchilik va baliqchilik rivoj topa boshlaydi.
O’rta Osiyoda yashagan neolit qabilalari xo’jalik shakllariga ko’ra Joytun,
Kaltaminor va Hisor madaniyatiga bo’lib o’rganiladi. Ular sanasining yuqori
sanasi mil.avval VI ming yillik, quyi chegarasi esa VI-III ming yilliklar bilan
belgilanadi. Bu paytda guvaladan turar joylar barpo etila boshlaydi.
Eneolit O’rta Osiyoda ham neolitdan farq qiladi. Eneolit lotincha - mis tosh
davri. O’rta Osiyoda quyidagi yangi madaniy-tarixiy jarayonlar eneolit davri bilan
bog’liq:
1. Xo’jalikning boshqa hamma turlariga qaraganda haydama
dehqonchilikning ustunlik qilishi;
2. Toshdan ishlangan qurollar ko’p bo’lgan holda mis qurollarning paydo
bo’lishi;
3. Katta-kichik ibtidoiy jamoalarning paxsadan va xom g’ishtdan tiklangan
katta-katta uylari;
4. Kulolchilikda muhim texnika yutug’i - xumdonlarning ishlatilishi;
5. O’troqlik xo’jaligining rivojlanishi , ibtidoiy jamoa birlashmalarining uylari
va qurilishida xom g’ishtning paydo bo’lishi;
6. Turli hayvonlarning loydan yasalgan va ona urug’i tuzumi (matriarxat)ga
xos haykalchalar;
7. Rangdor sopol buyumlari, ya’ni turli tasvirlar ishlangan sopol
buyumlarning mavjudligi.
19

tarixchilar, moddiy manbalarni o’rganish bilan arxeologlar moddiy buyumlar va
yozma manbalarga tayanib ish ko’radilar.
O’rta Osiyo qadimgi Sharq tarixining ajralmas qismini tashkil etadi. Kishilik
madaniyatining ilk markazlaridan biri hisoblanadi. O’rta Osiyo tabiiy iqlim
sharoiti , xilma-xil hsimlik va hayvonot dunyosiga boy iqlim sharoiti asosan
mo’tadil bo’lganligidan inosnning yashashi uchun juda qulaydir. Bu hol esa
ibtidoiy va qadimgi kishilar diqqat e’tiborini tortmasdan mumkin emas edi. Shu
tufayli odamlar bu o’lkada juda qadim zamonlardan boshlab yashagan. O’lkaning
hamma yerida ibtidoiy va qadimgi davr kishilari qoldirgan xilma-xil obidalar - tosh
asri makonlari, g’orlari, bronza davri qishloqlari va mozorlari, temir davri qal’alari
va shaharlarning xarobalari, qoyatoshga ishlangan rasmlar, sug’orish
inshootlarining qoldiqlari, qadimiy mudofaa devorlarining qoldiqlari juda keng
tarqalgan.
Arxeologiya qazishmalarida topilgan moddiy manbalarni o’rganish bilan
birga har xil yer qazish ishlarida tasodifan topilgan narsalarni, shu jumladan
xazinalarni ham o’rganadi. Yer tagida yotmagan moddiy manbalar ham bor.
Masalan o’rta asr xazinalaridan qolgan buyumlar va naqshinkor eski binolar va
hokazolar ana shunday manbalardir. Arxeologlar bularni ham o’rganadilar.
Tosh, metall, sopol va yog’ochdan yozuvlarni o’rganadigan epigrafika fani,
tanga pullarni o’rganadigan numizmatika fani , muhrlarni o’rganadigan sfragistika
fani, gerblarni o’rganadigan geraldika fani kabi arxeologiyaning bir qancha alohida
tarmoqlari bor. Arxeologiya tarixga oid fan bo’lib qolish bilan birga
qazishmalardagi kuzatmalarni izohlab bermoq uchun geologiya, botanika,
zoologiya va antropologiya ma’lumotlaridan foydalaniladi va shu bilan birga o’zi
ham o’sha tabiat fanlariga qimmatli materiallar beradi.
O’rtas Osiyo xalqlarining moddiy va ma’naviy yodgorliklarini o’rganish XIX
asrning ikkinchi yarmidan boshlanadi. Bu o’lka Rossiyaga qo’shib olingach, bu
14

Xorazm davlati egallagan hududlar hozirgi Xorazm yerlari bilan chegaralanib
qolmay, balki undan ancha janubga, ya'ni Marv (Turkmaniston), Hirot
(Afg'oniston shimoli) atroflariga qadar ham yoyilgan.
Miloddan avvalgi so'nggi ming yillikning boshlariga tegishli «Amirobod
madaniyati», quyi Amudaryo havzasida yuzaga kelgan o'ziga xos sun'iy sug'orish
inshooti tizimi hamda dastlabki shaharsozlik timsoli bo'lgan shahar-qal'alar-
Qal'aliqir, Ko'zaliqir va boshqalar bular Xorazm vohasida davlat tuzilmalari
mavjudligidan dalolat beradi.
Qadimshunos olim Yahyo G'ulomov tomonidan Xorazmda aniqlangan 200
km uzunlikdagi, eni bir necha o'nlab metrdan iborat bo'lgan kanal o'zani, obod
dehqonchilik madaniyati Xorazm davlati qadimdan insoniyatning yirik madaniy
maskanlaridan biri sifatida shuhrat topganligidan guvohlik beradi.. «Avesto»da
Xorazm Markaziy Osiyodagi rivoj topgan, o'z hududi, chegaralariga ega bo'lgan
o'lka (davlat)lardan biri sifatida tilga olinishi ham bejiz emas. Gerodot
ma'lumoticha qadimda Oks daryosi bo'ylab 360 dan ziyod sun'iy sug'orish
kanallari, suv inshootlari barpo etilib, cho'lli, sahroli yerlarga suv chiqazilib
dehqonchilik uchun ekin maydonlari kengaytirib borilgan. Gerodot taasurotlarida
Xorazm o'lkasida yashagan aholi dehqonchilikda katta tajribaga ega bo'lib, ular
donli, dukkakli ekinlar, chunonchi, bug'doy, suli, arpa, meva-sabzavotchilik
mahsulotlarini mo'l-ko'l yetishtirganliklari qayd etib o'tiladi. Xorazm
shaharsozligida xom g'isht, paxsalardan keng foydalanilgan, binolarning tashqi va
ichki ko'rinishlariga maxsus ishlov berilib, ularning mustahkamligi, o'ziga xos
ko'rkamligi ta'minlangan. Bu qo'hna hudud bag'rida ming yillar davomida
zamonlar silsilasidan o'tib, saqlanib kelayotgan ko'plab asori-antiqalar, shahar-
qal'alar xarobalari, qoldiqlari ham buni isbot etadi. Xorazm vohasida
hunarmandchilik, tog'-kon ishlari ancha rivojlangan. Bu yerdan qazib olingan
qimmatbaho zumrad toshlar ishlov berilib, yuksak sifat ko'rsatkichiga yetganidan
keyingina u muhim tayyor mahsulot sifatida foydalanishga chiqarilgan. Xorazm
zumradi Sharqning bir qator, jumladan Eron, Xitoy, Hindiston, Misr singari
mamlakatlariga ham yuborilgan.
26

II BOB. ANTIK DAVRDA OLKAMIZNING ME'MORIY
YODGORLIKLARI VA TARIXIY GEOGRAFIK O'RNI
2.1 Arxeologik va me’moriy yodgorliklarning o’lkashunoslikda tutgan
o’rni.
Arxeologiya tarixining tarkibiy qismi bo’lib ijtimoiy fanlar orasida alohida
o’rin tutadi. «Arxeologiya» termini «arxayos» - qadimgi, «logos» - fan degan
ikkita grekcha so’zning birikishidan tashkil topgan. Demak arxeologiya qadimgi
bilimlar haqidagi fan degan ma’noni bildiradi. Lekin ilgargi vaqtda arxeologiyani
fanning qaysi sohasiga qo’shish to’g’risida bahslar bo’lib, ba’zilar uni qadimgi
san’at haqidagi fan, yana boshqa birovlari singan sopol idishlarni o’rganuvchi fan
degan fikrlarni bildirganlar. Ba’zilar esa uni tarix fanining xizmatkori bo’lgan
ikkinchi darajali fan deb tushunganlar. Tarix va arxeologiya aslida o’zaro
chambarchas bog’liq, bir-birini to’ldiruvchi yagona fanning ikkita sohasidir.
Insoniyat o’tmish davrlarini arxeologiyasiz o’rganib bo’lmas ekan.
Arxeologiya insoniyatning o’tmish tarixini o’rganishda arxeologik ekspeditsiyalar
natijasida ibtidoiy makonlar, qishloqlar, shaharlar, mudofaa va suv inshootlari,
qoyatosh rasmlari hamda boshqa buramlarga suyanib ish ko’radi. Hozir O’rta
Osiyoning barcha joylarida shahar, rayon, qishloqlarda arxeologik tadqiqotlar olib
borilmoqda.
Topilgan arxeologik manbalarni shartli ravishda quyidagi ikki turga bo’lish
mumkin:
1. Tabiiy manbalar (paleozoologiya, paleobotanika) - inson va hayvon
suyaklari , o’simliklar qoldiqlari va geologik qatlamlar bo’lib ularni asosan
zoologlar, botaniklar va geologlar o’rganadilar.
2. Inson tomonidan yaratilgan manbalar bo’lib, ular mehnat qurollari, yarog’-
aslahalar, sopol idishlar, san’at va zeb-ziynat uyamlari, qoyatosh rasmlar, yozuv
hamda yozma manbalar va hokazolar. shuni aytish kerakki, yozma manbalarni
13

podsholigida shahar qurilishi, me’moriy-monumental, amaliy va tasviriy san’at,
haykaltaroshlik rivojlandi.buddaviylik diniy e’tiqodi davlat dini darajasiga
ko’tarildi. Budda va uning sanamlari (badisatva) ni haykallari bilan ibldatxonalarni
bezash ruhiy va ma’naviy zaruratga aylandi. Dehqonchilik, uning asosi
hisoblangan irrigatsiya inshoatlari barpo etish taraqqiy etdi. Bu ishlarning davlat
tasarrufiga olinishi ko’plab moddiy boyliklar yaratilishiga imkon berdi. Kushonlar
davrida ichki va tashqi savdo kuchaydi. Buyuk Ipak yo’li g’arb va sharq
xalqlarining hayotida katta rol o’ynadi.
Kushonlar davrining katta ahamiyatga ega bo’lgan yodgorliklaridan biri
milodiy I asr boshlariga mansub bo’lgan «Holchayon hokimining saroyi»dir.
Holchayon saroyining kutish zalini qadimgi haykallar kompazitsiyasi egallagan
bo’lib, ularda turli etnoslarning qiyofalari o’z aksini topgan. Shuningdek, saroyda
ayonlar, kurash sahnasi, og’ir gulchambarlarni ko’tarib turgan bolalar haykallari,
muzika asboblari tutgan ayol haykallari topilgan.
Buddaviylik bilan bog’liq bo’lgan yodgorliklardan biri Ayritom bo’lib, u
Termiz yaqinida Amudaryo bo’yida joylashgan. Bu erdan topilgan me’moriy
san’at asarlarida turli xil musiqa asbobi chalayotgan musiqachilar tasvirlangan.
Termiz yaqinida arxeloglar Qoratepa yodgorligini topib o’rganganlar.
Qoratepa buddaviylik dinining ibodatxonasi bo’lgan. Qoratepa tabiiy tepalik
bo’lib, uning atrofidan ko’plab haykallar topilgan. Fayoztepa esa Qoratepa
yaqinida joylashgan yodgorlik bo’lib, u buddaviylarning ibodatxonasi va maktabi
vazifasini o’tagan.
Kushonlar davriga oid yodgorliklarning yana biri Dalvarzintepa bo’lib, u
Surhondaryo viloyatida joylashgan. 1972 yilda Dalvarzintepani qazish vaqtida 34
kg og’irlikda tilladan ishlangan 115 dona buyum topilgan. Ular bilaguzuklar, uzuk,
to’g’nag’ich... lar bo’lib, yuksak mahorat bilan yasalgan. Dalvarzintepani qazish
vaqtida 60 ta turli xil metal buyumlar topilgan. Metall bilan bog’liq
hunarmandchilikning rivoji haqida gap ketganda Dalvarzintepadan topilgan tosh
7

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Купить