Информация о документе

Цена 50000UZS
Размер 43.8KB
Покупки 0
Дата загрузки 11 Май 2025
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Amriddin Hamroqulov

Дата регистрации 23 Февраль 2025

17 Продаж

Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab, maktab internatlarida o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash kurs ishi

Купить
1Mavzu: Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab, maktab internatlarida o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash MUNDARIJA KIRISH ……………………………………………………………………… I BOB. Muammoni o‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari 1.1. Aqli zaif bolalar lug‘ati holatini pedagogik va psixologik adabiyotlarda yoritilganligi …………………………………………………………………... 1.2. O‘qish darslarida lug‘at ustida ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari ……... II BOB. Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan makatab, maktab internatlarida o’ qish darslarida lug ’ at ustida ishlash. 2.1. Aqli zaif bolalar maktabida o‘quvchilarning o‘qish darslarida lug‘atini tekshirish ………………………………………………………………..……… 2.2. Aqli zaif bolalar maktabida lug‘atni rivojlantirishda qo‘llaniladigan texnologiyalar ………………………………………………………………….. XULOSA ………………………………………………………………………. . FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ……………………………………... 2 KIRISH Kurs ishi mavzusining dolzarbligi Bugungi ta’lim tizimida maxsus ehtiyojli bolalarning huquqlarini ta’minlash, ularni jamiyatga integratsiyalash jarayonini yanada kuchaytirish dolzarb masalalardan biridir. Ayniqsa, aqli zaif bolalarning nutqiy rivojlanishini ta’minlash, ularning so‘z boyligini oshirish, ijtimoiy muloqotda faol bo‘lishlariga sharoit yaratish zamonaviy pedagogikaning eng muhim vazifalaridan hisoblanadi. Aqli zaif bolalarda lug‘at boyligi cheklangan bo‘lib, bu holat ularning o‘qish, tushunish, fikrini ifodalash, savolga javob berish, matnni sharhlash kabi ko‘nikmalariga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Bugungi kunda O‘zbekistonda ta’limning barcha bosqichlarida, jumladan, maxsus ta’lim yo‘nalishlarida sifat va mazmunni tubdan yaxshilash davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Jumladan, Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev 2021-yil 29-dekabr kuni bo‘lib o‘tgan parlamentga murojaatida quyidagicha ta’kidlagan edi: “Nogironligi bo‘lgan bolalar uchun yaratilayotgan ta’lim imkoniyatlari ularning jamiyatda to‘laqonli o‘rin egallashiga xizmat qilishi shart. Biz bu borada hech bir bolani e’tibordan chetda qoldirmasligimiz kerak.” 1 Bu fikr aynan aqli zaif bolalarning rivojlanishida lug‘at ustida tizimli ish olib borish zarurligini ko‘rsatadi. Bundan tashqari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28- fevraldagi PQ–128-sonli qarori — “Nogironligi bo‘lgan shaxslarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va ularning ta’lim olishini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi qarorida maxsus ta’lim muassasalarining 1 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaati, 2021-yil 29-dekabr. // https://president.uz/uz/lists/view/4823 3moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, metodik qo‘llanmalar ishlab chiqish, psixologik-pedagogik xizmatlarni kuchaytirish vazifalari belgilangan. 2 Shuningdek 2023-yil 20-iyunda imzolangan PF–101-sonli Farmon — “Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat” konsepsiyasi doirasida, barcha farzandlarga, xususan nogironligi bor bolalarga sifatli ta’lim berish, ularning intellektual va ijtimoiy rivojlanishini ta’minlash davlat vazifasi etib belgilangan. 3 Ushbu normativ hujjatlar va Prezident nutqlari aqli zaif bolalar bilan lug‘at ustida ishlashga ilmiy-metodik asosda yondashishni dolzarb vazifa sifatida belgilaydi. Kurs ishi mavzusining o‘rganilganlik darajasi Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan ta’limiy va tarbiyaviy ishlar tarixan ko‘plab mutaxassislar tomonidan o‘rganilgan. Jumladan, L.S. Vygotskiy, A.R. Luriya, P.Ya. Galperin, S.L. Rubinshteyn kabi olimlar aqli zaif bolalarning nutqiy rivojlanishiga ta’sir qiluvchi omillar, ularning psixologik holatlari va ta’limga munosabatini chuqur tahlil qilganlar. Bu izlanishlar orqali aqli zaif bolalarda til va tafakkur bog‘liqligida nuqsonlar mavjudligi, bu esa lug‘at rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi aniqlangan. O‘zbekiston olimlaridan G.A. Ismoilova, N.M. Yusupova, M.K. To‘rayev singari tadqiqotchilar bu borada mahalliy maktab- internatlar tajribasi asosida tahlillar o‘tkazganlar. Shu bilan birga, aniq o‘quv predmeti sifatida o‘qish darslari orqali lug‘at ustida ishlash masalasi hali yetarlicha yoritilmagan, amaliy metodlar tizimli ravishda ishlab chiqilmagan. Shu jihatdan, mavzuning o‘rganilganlik darajasi — yetarli darajada o‘rganilgan, biroq amaliy metodik jihatlari bo‘yicha yanada rivojlantirilishi zarur bo‘lgan mavzudir. 2 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-fevraldagi PQ–128-sonli qarori: “Nogironligi bo‘lgan shaxslarni har tomonlama qo‘llab-quvvatlash va ularning ta’lim olishini ta’minlash bo‘yicha chora-tadbirlar to‘g‘risida” // Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi. – lex.uz 3 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 20-iyundagi PF–101-sonli Farmoni: “Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat” konsepsiyasini amalda ro‘yobga chiqarish to‘g‘risida” // https://lex.uz/docs/6498026 4Kurs ishi mavzusining maqsadi Mazkur kurs ishining asosiy maqsadi — aqli zaif bolalar bilan ishlashda, xususan o‘qish darslari davomida lug‘at ustida olib boriladigan ishlarning ilmiy-nazariy asoslarini o‘rganish, ularni rivojlantirishda qo‘llaniladigan metodlar va texnologiyalarni aniqlash hamda amaliyotda sinab ko‘rishdan iboratdir. Bu maqsad orqali aqli zaif bolalarning so‘z boyligini oshirish, yangi so‘zlarni tushunish va qo‘llash ko‘nikmalarini mustahkamlash ko‘zda tutiladi. Kurs ishi bolalarning og‘zaki va yozma nutqini rivojlantirish, o‘qilgan matnni anglab yetish darajasini oshirish, savol- javob orqali mustaqil fikrini ifodalash qobiliyatini shakllantirishga xizmat qiladi. Shuningdek, ushbu maqsad asosida lug‘atni boyitishga xizmat qiluvchi vizual, interaktiv va didaktik usullardan foydalanish samaradorligi ham ko‘rib chiqiladi. Kurs ishi mavzusining obyekti — aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab va maktab-internatlardagi ta’lim jarayoni hisoblanadi. Kurs ishi mavzusining predmeti — o‘qish darslarida aqli zaif o‘quvchilarning lug‘atini shakllantirish va rivojlantirishga qaratilgan metodik yondashuvlardir. Kurs ishi mavzusining vazifalari Aqli zaif bolalarning lug‘at boyligini o‘rganish bo‘yicha mavjud ilmiy manbalarni tahlil qilish; O‘qish darslarida lug‘at ustida ishlashning psixologik va pedagogik asoslarini aniqlash; Lug‘atni o‘rganish va boyitish uchun foydalaniladigan mashq turlari va texnologiyalarini tavsiflash; Aqli zaif bolalarning lug‘aviy darajasini tekshirish va baholash mezonlarini aniqlash; Amaliy tajribaga asoslanib metodik tavsiyalar ishlab chiqish. Kurs ishi mavzusining metodlari Nazariy tahlil (ilmiy adabiyotlarni o‘rganish); Kuzatuv va diagnostika (o‘quvchilarning lug‘at holatini aniqlash); Eksperimental mashg‘ulotlarni tashkil etish va natijalarni tahlil qilish; Taqqoslash va umumlashtirish. 5Kurs ishi mavzusining tuzilishi Kurs ishi kirish, ikki asosiy bob, har bir bobda ikki bo‘lim, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat. Har bir bo‘limda mavzuga oid nazariy asoslar bilan birga amaliy tavsiyalar ham keltirilgan. I BOB. Muammoni o‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari 1.1. Aqli zaif bolalar lug‘ati holatini pedagogik va psixologik adabiyotlarda yoritilganligi Aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan ta’lim-tarbiya ishlarida eng dolzarb masalalardan biri bu ularning nutqiy rivojlanishi, xususan lug‘at boyligini shakllantirishdir. Aqli zaiflik psixofiziologik nuqson bo‘lib, u bolaning umumiy aqliy faoliyatini, tafakkurini, xotirasini, diqqatini, xususan til va nutq imkoniyatlarini sezilarli darajada susaytiradi. Aynan shu sababli, ularning so‘z boyligini o‘rganish va rivojlantirishga alohida e’tibor qaratiladi. Mazkur masala bo‘yicha pedagogik va psixologik adabiyotlarda qator yirik ilmiy tadqiqotlar olib borilgan. 1. L.S. Vygotskiy qarashlari L.S. Vygotskiy – XX asrda psixologiya va pedagogika sohasida inqilobiy nazariyalar yaratgan rus olimi bo‘lib, uning “yaqin rivojlanish zonasi” haqidagi nazariyasi hozirgi kunda ham maxsus pedagogikada keng qo‘llaniladi. Unga ko‘ra, bolaning mustaqil bajara olmaydigan, biroq kattalar yoki tajribaliroq tengdoshlar yordamida bajara oladigan faoliyati “yaqin rivojlanish zonasi” hisoblanadi. Aqli zaif bolalar esa doimo aynan shu zonada ishlashni talab etadi. Vygotskiy nutq va tafakkur o‘rtasidagi bog‘liqlikka katta e’tibor qaratgan. Uning fikricha, til faqat aloqa vositasi emas, balki tafakkurning vositachisi, aqliy faoliyatni tashkil etuvchi asosiy kuchdir. Aqli zaif bolalarda bu aloqa zaif rivojlangan yoki umuman 6shakllanmagan bo‘ladi, bu esa ularning lug‘at boyligiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir qiladi. Vygotskiy aqli zaif bolalarda so‘zlar bilan bog‘liq semantik anglash darajasi past bo‘lishini aniqlagan. Ularning fikrlash jarayoni konkret, ya’ni aniq tasvir va voqealarga bog‘langan bo‘ladi. Bu holat mavhum va umumiy so‘zlarni tushunishda jiddiy muammolarga olib keladi. Shuning uchun, olim aqli zaif bolalarning lug‘atini shakllantirishda didaktik materiallar, predmetli- ko‘rgazmali yondashuvlar, amaliy vazifalar va o‘yin elementlari asosida ishlashni tavsiya etgan. Uning tavsiyalariga ko‘ra, har bir yangi so‘z bolaga real kontekstda, aniq misollar va hayotiy holatlar orqali tushuntirilishi kerak. Bu metod orqali bolada so‘z va ma’no o‘rtasida mustahkam aloqalar hosil bo‘ladi. 4 L.S. Vygotskiyning yondashuvi shundaki, u bolani zaif emas, rivojlanish ehtiyoji bor shaxs sifatida ko‘radi. Uning ta’lim konsepsiyasi – yordam orqali rivojlantirish, ijtimoiylashuvga yetaklash, til va tafakkur uyg‘unligini shakllantirishdir. Aqli zaif bolalar uchun til faqat vosita emas, balki ongiy faoliyatni rivojlantirishning tayanchi hisoblanadi. Vygotskiy ushbu fikrlarini “Psixologiya va pedagogika asoslari”, “O‘quv faoliyatining psixologik tahlili” kabi asarlarida keng yoritgan. 2. A.R. Luriya qarashlari Aleksandr Romanovich Luriya – neyropsixologiya fanining asoschilaridan biri bo‘lib, aqli zaif bolalarning nutqiy rivojlanishini miya faoliyati bilan bog‘liq holda o‘rgangan. U o‘z tadqiqotlarida miyaning chap yarim sharida joylashgan til markazlarining aqli zaif bolalarda yetarli darajada shakllanmasligi tufayli fonematik eshitish, so‘zlarni ajratib olish, ularni yodda saqlash va ma’nosini tushunishda qiyinchiliklar kuzatilishini ta’kidlaydi. Luriya ayniqsa, logopedik va 4 Vygotskiy L.S. Pedagogik psixologiya. — Moskva: Pedagogika, 2020. — 350 b. 7neyropsixologik yondashuvlar orqali bolalarning lug‘atini rivojlantirish mumkinligini asoslab bergan. Uning ilmiy faoliyati davomida aqli zaif bolalarning miyasida impulslar o‘tkazilish tezligi sekinligi, so‘zlar o‘rtasidagi assotsiatsiyalar zaifligi, leksik va grammatik tuzilmalarni anglashda sustlik holatlari qayd etilgan. Ayniqsa, bolalarning yangi so‘zlarni tez eslab qololmasligi, eslaganini esa to‘g‘ri joyda qo‘llay olmasligi Luriya uchun asosiy muammo bo‘lgan. U aqli zaif bolalarning nutqini mustahkamlashda ko‘p marta takrorlash, so‘zlarni rasm, predmet, harakat orqali bog‘lash, multimodal (eshitish, ko‘rish, harakat) metodlar yordamida o‘rgatish usulini taklif qiladi. 5 A.R. Luriya nutq va miyaning tuzilishi o‘rtasidagi aniq bog‘liqlikni ilmiy jihatdan asoslab berdi. Uning tajribalari shuni ko‘rsatdiki, har bir nutqiy muammo – bu ma’lum bir neyrofiziologik buzilish natijasi bo‘lishi mumkin. Shu bois, u defektologik yondashuvda faqat pedagogik emas, balki neyropsixologik yondashuvni ham zarur deb bilgan. U ishlab chiqqan testlar, ayniqsa so‘z yodlash, nutqiy aqliy faoliyatni baholovchi mashqlar bugungi kungacha maxsus ta’lim amaliyotida qo‘llaniladi. 3. S.L. Rubinshteyn qarashlari Sergey Leonidovich Rubinshteyn aqliy va nutqiy faoliyatni bir-biri bilan bog‘liq holda o‘rganishga katta hissa qo‘shgan olimdir. U psixik rivojlanishni faoliyatga asoslangan yondashuv orqali tahlil qilgan. Rubinshteyn fikricha, aqli zaif bolalarning lug‘at boyligidagi muammolar ularning umumiy tafakkur faoliyatidagi sustlik bilan bog‘liq bo‘lib, bu holat nutqiy anglash, tushunish va ifodalash darajasiga to‘g‘ridan- to‘g‘ri ta’sir qiladi. Olimning qarashlarida bolalarning so‘z va uning ortidagi tushuncha o‘rtasida aloqa o‘rnatish darajasi alohida o‘rin tutadi. U aqli zaif bolalarda bu aloqa zaifligini aniqlab, bu muammoni hal etishda semantik tahlil mashqlarini tavsiya qilgan. Masalan, so‘zlarning sinonim va antonimlarini topish, 5 Luriya A.R. Til va aql faoliyati. — Moskva: NITs "Logos", 2019. — 280 b. 8so‘zlarni kontekstda ishlatish, matndan so‘zlarni ajratib olish kabi mashqlar ularning lug‘atini faollashtirishga yordam beradi. Rubinshteyn ko‘p hollarda aqli zaif bolalarda passiv lug‘at bor bo‘lishiga qaramay, ular bu so‘zlarni faol nutqda ishlatolmasligini qayd etadi. Shuning uchun u so‘zlarni nafaqat eslatish, balki kontekstda ishlatish, og‘zaki muloqotda faol qo‘llashga undash tarafdori bo‘lgan. U nutqiy faoliyatni ijtimoiy muhit bilan bog‘liq holda o‘rganib, bolalarga qulay sharoit yaratish, ular bilan muloqotni jonlantirish orqali nutqni faollashtirish mumkinligini asoslab bergan. S.L. Rubinshteynning psixologik faoliyat nazariyasi ta’limda faol yondashuvlarni qo‘llashga zamin yaratgan. Aqli zaif bolalarda lug‘atni rivojlantirish ham faqat yodlash emas, balki faol mashg‘ulot, motivatsiya, muloqot orqali amalga oshirilishi kerakligini u ilmiy jihatdan asoslab bergan. 4. G.A. Ismoilova qarashlari O‘zbekistonlik defektolog olima G.A. Ismoilova maxsus pedagogika va defektologiya sohasida, xususan aqli zaif bolalar bilan ishlash metodikasini ishlab chiqqan yetakchi mutaxassislardan biridir. U o‘z izlanishlarida aqli zaif bolalarning lug‘at boyligi sog‘lom tengdoshlarinikiga nisbatan sezilarli darajada kamligini aniqlagan. Uning fikricha, bu farq bolaning biologik xususiyatlari bilan birga, noto‘g‘ri yoki yetarli emas ta’lim-tarbiyaviy yondashuvlar bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkin. Ismoilovaning ta’kidlashicha, aqli zaif bolalar bilan ishlashda har bir yangi so‘z maxsus metodik asosda o‘rgatilishi kerak: so‘z rasmda ko‘rsatiladi, bola bu so‘zga oid holatni o‘zi boshdan kechiradi yoki uni dramatizatsiya qilish orqali o‘zlashtiradi. Shu tariqa bola uchun so‘z va u bildirayotgan ma’no o‘rtasida kuchli aloqa hosil bo‘ladi. U bolalarda lug‘atni shakllantirishda 9ko‘proq ko‘rgazmali vositalar, predmetli o‘yinlar, sensor mashqlar va logopedik texnologiyalardan foydalanishni tavsiya etgan. 6 Ismoilovaning yondashuvi integrativ bo‘lib, bunda nutqiy rivojlanish faqat til darslarida emas, balki barcha fanlar va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarda ham olib borilishi kerak. U har bir bolaning individual nutqiy rivojlanish darajasiga qarab mos metodni tanlashni, guruhiy va individual yondashuvni uyg‘unlashtirishni taklif etgan. Shu bilan birga, u “so‘z+harakat+tasvir” modelini eng samarali metodik usullardan biri deb baholagan. Uning ishlarida o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlashning bosqichlari, lug‘atni tekshirish shakllari, baholash mezonlari aniq ko‘rsatib berilgan. Ismoilovaning ilmiy qarashlari hozirgi kunda ham defektologlar, logopedlar va maxsus pedagoglar tomonidan amaliyotda keng qo‘llanilmoqda. 5. P.Ya. Galperin qarashlari P.Ya. Galperin psixologik faoliyat nazariyasining muallifi bo‘lib, o‘quv jarayonini bosqichma-bosqich shakllantirish konsepsiyasini ilgari surgan. Uning fikricha, bola bilimni to‘laqonli o‘zlashtirishi uchun har bir yangi bilim yoki ko‘nikma avval amaliy (moddiy), so‘ng tasviriy, keyin esa ichki fikrlash darajasiga o‘tishi lozim. Bu yondashuv ayniqsa aqli zaif bolalar bilan ishlashda nihoyatda samaralidir. Galperinning bu nazariyasi lug‘at boyligini oshirishda ham bosqichma- bosqich usulda ishlashni talab qiladi: so‘z birinchi navbatda ko‘rsatiladi, keyin jarayon davomida u bilan bog‘liq harakatlar amalga oshiriladi, shundan keyingina boladan ushbu so‘zni og‘zaki yoki yozma tarzda ifoda etish so‘raladi. 7 Galperinning nazariyasi asosida aqli zaif bolalarga lug‘at o‘rgatishda quyidagi bosqichlar qo‘llaniladi: 1) kuzatish (rasm, predmet orqali), 2) harakat (so‘zga mos holat yaratish), 3) mulohaza (so‘z va harakat orasidagi aloqani tushuntirish), 4) tahlil (so‘zning ma’nosi haqida savollar), 5) 6 Ismoilova G.A. Maxsus pedagogika: Aqli zaif bolalar bilan ishlash metodikasi. — Toshkent: O‘qituvchi, 2020. — 200 b. 7 Galperin P.Ya. Bosqichma-bosqich o‘qitish nazariyasi. — Moskva: Pedagogika, 2021. — 264 b. 10mustahkamlash (takrorlash, o‘yinlar). Shu tariqa, so‘z bolaning ongiga bosqichma-bosqich singdiriladi. Galperin bu metodni "o‘quv faoliyatining psixologik tuzilmasi" deb atagan va uni barcha darajadagi ta’lim uchun mos deb bilgan. Aqli zaif bolalar uchun bu yondashuv ayniqsa muhim, chunki ular murakkab ma’lumotni birdaniga anglab ololmaydi. Ular uchun har bir so‘zning ortida obraz, faoliyat va muayyan kontekst bo‘lishi kerak. Galperin bu bosqichlarni puxta rejalashtirish orqali bilimni ongli va mustahkam shakllantirish mumkinligini isbotlagan. Shu sababli ham uning g‘oyalari hozirgi maxsus pedagogikada keng qo‘llanilmoqda. 6. M.K. To‘rayev qarashlari M.K. To‘rayev – O‘zbekiston defektologiya ilm-fanida aqli zaif bolalarning nutqiy rivojlanishi va lug‘at boyligini o‘rganish bo‘yicha chuqur tadqiqotlar olib borgan olimdir. U o‘z asarlarida aqli zaif bolalarda nutqiy muammolar faqat psixik nuqson bilan emas, balki noto‘g‘ri metodik yondashuv bilan ham bog‘liq bo‘lishi mumkinligini ta’kidlaydi. To‘rayevning fikricha, har bir o‘quvchi uchun alohida yondashuv, bosqichli mashg‘ulotlar va ilg‘or vizual vositalar zarur. U o‘quvchilarning lug‘atini shakllantirishda muloqotga asoslangan yondashuvni ilgari suradi — ya’ni bolani faqat eshituvchi emas, balki faol ishtirokchi, gaplovchi, savol beruvchi va javob qaytaruvchi sifatida shakllantirish kerak. To‘rayev lug‘at boyligini oshirishda multimodal metodlarni tavsiya etadi: rasm, predmet, jest, muloqot, o‘yin, dramatik ifoda kabi yondashuvlar birgalikda ishlatilganda samaradorlik ortishini ta’kidlaydi. U shuningdek, lug‘at ustida ishlash faqat til darslarida emas, barcha fanlar, hattoki jismoniy tarbiya mashg‘ulotlari davomida ham olib borilishi kerakligini ta’kidlaydi. Chunki nutq bolada barcha faoliyat jarayonlari orqali mustahkamlanadi. 8 8 To‘rayev M.K. Defektologiyada o‘qitish va lug‘at boyligini rivojlantirish asoslari. — Samarqand, 2019. — 195 b. 11Olim maxsus maktab-internatlarda olib borgan kuzatuvlar asosida lug‘at ustida ishlashga oid muhim tavsiyalar beradi: har bir yangi so‘z dars oldidan tayyorlanadi, dars davomida bir necha bor qo‘llaniladi, darsdan keyin esa mustahkamlanadi. Har bir so‘zga oid savol-javob, topshiriq, misol, taqqoslash ishlari bo‘lishi kerak. Shu tarzda aqli zaif bola so‘zning fonetik qiyofasini emas, balki uning mazmuniy jihatini tushunib, faol nutqida qo‘llashga o‘tadi. 7. N.M. Yusupova qarashlari N.M. Yusupova O‘zbekiston defektologiya maktabining yetakchi vakillaridan biri bo‘lib, aqli zaif bolalar nutqiy rivojlanishini o‘rganishda faoliyatga asoslangan, differensial yondashuv tarafdoridir. Uning fikricha, har bir aqli zaif o‘quvchi — bu alohida psixologik portret, uning imkoniyatlari, motivatsiyasi, nutqiy tajribasi va emotsional holati hisobga olinishi zarur. Aynan shu asosda u lug‘at ustida ishlashda individual rejalashtirish, moslashtirilgan topshiriqlar va psixologik qo‘llab-quvvatlashga katta ahamiyat beradi. Yusupova lug‘atni rivojlantirishda bolalarning faolligini rag‘batlantiruvchi usullarga e’tibor qaratadi. Unga ko‘ra, so‘zlar bolalarga tayyor shaklda emas, balki mustaqil izlanish orqali kashf ettirilgan holatda berilishi kerak. Masalan, bolaga rasm ko‘rsatiladi, lekin so‘z aytilmaydi — bola uni taxmin qilishga undaladi. Bu uning fikrlashini faollashtiradi, izohlash, izlanish, ifodalash ko‘nikmalarini rivojlantiradi. 9 N.M. Yusupova dars jarayonida ko‘rgazmali va amaliy vositalardan birgalikda foydalanish, topshiriqlarni bosqichma-bosqich takomillashtirish, so‘zlarni muloqotli muhitda mustahkamlash zarurligini qayd etadi. U ayniqsa sinfdan tashqari ishlarga katta urg‘u beradi: aqli zaif bolalar uchun tashkil etiladigan lug‘at o‘yinlari, kichik hikoya tuzish, teatr sahnalari orqali yangi so‘zlarni qo‘llash samarali metodlar sifatida namoyon bo‘ladi. Yusupova har bir so‘zning bolaga hissiy ta’sir etishi muhimligini ta’kidlab, pedagogik 9 Yusupova N.M. Aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirish metodikasi. — Toshkent: Fan, 2021. — 230 b. 12jarayonda ijobiy emotsiyalar, motivatsiya va rag‘batlantirish orqali lug‘at boyligini oshirish mumkinligini ilmiy jihatdan asoslab bergan. 8. S.K. Mamatqulova qarashlari S.K. Mamatqulova — O‘zbekiston defektologiyasi sohasida tan olingan mutaxassislardan biri bo‘lib, u aqli zaif bolalarning lug‘at boyligini shakllantirishda psixopedagogik yondashuvning muhimligini ta’kidlaydi. Uning ilmiy qarashlarida bolaning individual xususiyatlarini hisobga olgan holda lug‘at ustida ishlash tizimini shakllantirish zarurligi birinchi o‘ringa qo‘yilgan. Unga ko‘ra, har bir bola o‘z psixik holati, emotsional rivojlanishi, tafakkur darajasi va o‘rganishga bo‘lgan motivatsiyasi bilan farq qiladi. Shu bois, metodika har doim moslashtirilgan bo‘lishi lozim. Mamatqulova o‘z ishlarida darsliklarda keltirilgan tayyor matnlarga bog‘lanib qolmaslikni, balki o‘quvchilar hayotiy tajribasidan kelib chiqqan holda so‘zlarni tanlashni taklif etadi. Misol uchun, “non”, “suv”, “ota”, “maktab” kabi so‘zlar birinchi navbatda real predmetlar asosida, bola uchun tanish muhitda tushuntirilishi kerak. Shundan so‘nggina yangi, mavhumroq tushunchalarga o‘tiladi. 10 Uning fikricha, aqli zaif bolalarning lug‘ati faqat so‘zlar ro‘yxati emas, balki ularning semantik tarmog‘i orqali rivojlanadi. Shu sababli, har bir so‘z boshqa so‘zlar bilan bog‘liq holda o‘rgatiladi — sinonim, antonim, umumiy guruh (masalan: mevalar, hayvonlar, ranglar) shaklida. U darslarda dramatizatsiya, qo‘shiq, hikoya tuzish, rasm asosida suhbat kabi metodlarga urg‘u beradi. Shuningdek, Mamatqulova aqli zaif bolalar bilan ishlovchi pedagoglar uchun alohida malaka va sezgirlik zarurligini qayd etadi. Ularning lug‘atini rivojlantirishda pedagogik hamkorlik va individual yondashuv hal qiluvchi ahamiyatga ega. Bu fikrlar hozirgi zamon maxsus ta’lim amaliyotida faol qo‘llanilmoqda. 10 Mamatqulova S.K. Nutqiy rivojlanishda innovatsion yondashuvlar. — Nukus: Bilim, 2020. — 178 b. 139. E.I. Kulikov qarashlari E.I. Kulikov — rus defektolog olimi bo‘lib, uning tadqiqotlari asosan aqli zaif bolalarning psixik rivojlanishi va ta’lim jarayoniga doir muammolarga qaratilgan. U o‘z izlanishlarida nutqiy rivojlanishni bola tafakkurining eng muhim ko‘rsatkichi deb baholagan. Kulikov fikricha, aqli zaif bolalar o‘z lug‘atlarini faqat passiv darajada emas, balki faollashtirilgan tarzda shakllantirishi kerak. Ya’ni, bola so‘zni eshitish bilan birga, uni ishlata bilishi, unga savol bera olishi, undan hikoya tuza olishi kerak. Kulikovning metodik yondashuvi quyidagilarga asoslanadi: 1) so‘zlar har doim kontekstda o‘rgatiladi; 2) bolaning hayotiy ehtiyojiga mos ravishda tanlanadi; 3) o‘rganilgan so‘zlar mustahkamlovchi mashqlar orqali takrorlanadi. Uningcha, darslarda o‘yin, dramatik mashqlar, dialog va rolli suhbatlar bolalarda so‘zning ma’nosini ongli ravishda anglashga yordam beradi. Olim bolalarning lug‘atini faollashtirishda “taqqoslash” metodiga katta ahamiyat beradi. Unga ko‘ra, bolaga ikki yoki undan ortiq so‘z taklif etiladi va ular orasidagi farqni tushuntirish topshirig‘i beriladi. Masalan, “qalam” va “ruchka”, “katta” va “kichik”, “kulrang” va “oq” kabi juftliklar orqali semantik anglash rivojlantiriladi. Bu mashqlar bola tafakkurining faollashuviga, lug‘at boyligining kengayishiga olib keladi. 11 Kulikov shuningdek, lug‘at ustida ishlashda sinfdagi barcha o‘quvchilarga mos keluvchi umumiy metod emas, balki shaxsga yo‘naltirilgan yondashuv zarurligini alohida ta’kidlaydi. Har bir bola bilan ishlash alohida strategiyani talab etadi, chunki ularning nutqiy ehtiyojlari, xotira va e’tibor darajasi bir- biridan keskin farq qiladi. 10. N.S. Leites qarashlari N.S. Leites — psixologiya va pedagogikada yosh va individual farqlarni o‘rganishga bag‘ishlangan tadqiqotlari bilan 11 Kulikov E.I. Aqli zaif bolalar bilan ishlashda psixologik yondashuv. — Moskva: Psixologiya va ta’lim, 2018. — 260 b. 14mashhur olim. U o‘z asarlarida, xususan aqli zaif bolalarning nutqiy va psixik rivojlanishida yosh xususiyatlari va individual imkoniyatlarni hisobga olish muhimligini ko‘rsatib bergan. Leitesga ko‘ra, har bir bolaning lug‘at boyligi uning intellektual darajasiga emas, balki rivojlanish sur’atlariga va ta’limdagi metodik muhitga ham bog‘liq. Uning fikricha, aqli zaif bolalarda yangi so‘zlarni eslab qolish darajasi past bo‘lishi mumkin, biroq bu ularning rivojlanishdan to‘xtaganligini anglatmaydi. Aksincha, doimiy va izchil mashg‘ulotlar, ijobiy emotsiyalar bilan boyitilgan darslar ularning so‘z boyligini asta-sekin oshirishga yordam beradi. Leites shuningdek, bola so‘zga bo‘lgan ehtiyojni sezganidagina uni o‘zlashtira boshlashini ta’kidlaydi. Uning tavsiyalariga ko‘ra, darslarda bolaga faqat tayyor so‘zlar berilmasligi, balki uni topishga, aniqlashga, muqobil variantlar yaratishga undash lozim. Masalan, “Bu nima?” degan savoldan ko‘ra “Senga nima kerak?”, “Bu nima ish qiladi?” kabi savollar ko‘proq tafakkur va muloqotga undaydi. Bu metodlar orqali lug‘at passiv darajadan faol darajaga o‘tadi. 12 Leitesning qarashlarida pedagogning roli – faqat axborot beruvchi emas, balki jarayonni boshqaruvchi, bolani rag‘batlantiruvchi, psixologik iqlimni yumshatuvchi shaxs sifatida aks ettirilgan. Aynan shu pozitsiyadan kelib chiqib, u lug‘atni o‘rgatish jarayonida emotsional va ijtimoiy omillarni birgalikda qo‘llash tarafdori bo‘lgan. 1.2. O‘qish darslarida lug‘at ustida ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab va maktab-internatlardagi o‘qish darslari umumiy ta’lim maktablariga qaraganda sezilarli farq qiladi. Bu farq, avvalo, o‘quvchilarning individual psixik va nutqiy rivojlanish darajasi, qabul qilish tezligi, eslab qolish imkoniyati, emotsional holati hamda 12 Leites N.S. Yosh xususiyatlari psixologiyasi va nutqiy rivojlanish. — Moskva: Pedagogika, 2017. — 272 b. 15faoliyatga bo‘lgan munosabatidagi tafovutlar bilan izohlanadi. Shu sababli, o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlashda o‘ziga xos yondashuvlar, maxsus metodikalar va texnikalar qo‘llanilishi talab etiladi. Aqli zaif o‘quvchilar, odatda, cheklangan faol lug‘atga ega bo‘lishadi. Ularning so‘z zaxirasi kundalik hayotga tegishli sodda va konkret so‘zlardan iborat bo‘ladi. Ko‘pgina hollarda bu bolalar yangi so‘zlarni eslab qolishda qiynaladilar, ularning ma’nosini tushunmaydilar yoki kontekstda noto‘g‘ri ishlatadilar. Shu sababli o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash faqat yangi so‘zlarni tushuntirish emas, balki ularni chuqur anglash, eslab qolish, to‘g‘ri talaffuz qilish va tegishli holatlarda qo‘llashga qaratilgan kompleks faoliyatdir. Bunday o‘quvchilarga yangi so‘zlarni oddiy yo‘l bilan tushuntirish yetarli bo‘lmaydi. Har bir so‘z ko‘rgazmali vositalar, tasvirlar, real predmetlar, harakatlar orqali tushuntiriladi. Misol uchun, “g‘oz” so‘zi o‘rgatilayotganda uning rasmi ko‘rsatiladi, ovozi eshittiriladi, harakati taqlid qilinadi. Shuningdek, ushbu so‘z matnda qanday ishlatilganini o‘rgatish ham muhim: bola so‘zni eshitadi, ko‘radi, anglaydi va oxir-oqibatda o‘zi ishlatishga harakat qiladi. 13 O‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash bir necha bosqichdan iborat: 1) yangi so‘zni tanishtirish, 2) uni tushuntirish, 3) so‘z bilan bog‘liq savol-javob ishlari, 4) mustahkamlash uchun mashqlar, 5) nutqiy kontekstda qo‘llash. Bu bosqichlar o‘quvchilarning individual qobiliyatlariga moslashtirilgan holda, sekinlik bilan, takror-takror bajariladi. Qolaversa, bunday darslarda emotsional yondashuv ham muhim rol o‘ynaydi: bola darsdan zavqlanishi, muvaffaqiyatga erishganini his qilishi lozim. Lug‘at ustida ishlashda dramatizatsiya, rolli o‘yinlar, guruhli topshiriqlar va hikoya tuzish mashqlari katta samara beradi. Masalan, o‘quvchilar guruh bo‘lib “Bozor sahnasini” 13 Karimova M.N. Nutqiy buzilishlar va ularni korreksiya qilish asoslari. — Toshkent: Innovatsiya, 2021. — 210 b. 16sahnalashtirishi, unda mevalar nomini aytib, ularni xarid qilayotgandek harakat qilishi mumkin. Bu nafaqat so‘zlarni mustahkamlashga, balki ijtimoiy muloqotga kirishish, mustaqil fikr bildirish, o‘zini erkin tutishga ham xizmat qiladi. O‘qish darslari davomida matn ustida ishlashda lug‘at boyligini oshirishga xizmat qiluvchi bir qancha metodlar mavjud: so‘z tanlash, sinonim topish, antonim aytish, rasm asosida so‘z yozish, gap tuzish, savol tuzish, tahlil qilish va boshqa. Ayniqsa, matndan noma’lum so‘zlarni ajratish, ularning ma’nosini topish va gapda ishlatish bo‘yicha mashqlar semantik anglashni kuchaytiradi. Bu esa bola nutqining faollashuviga olib keladi. O‘qish darslarida bolalarning e’tiborini jamlash qiyin bo‘lishi mumkin, shuning uchun lug‘at ustida ishlashda qisqa, aniq, qiziqarli topshiriqlar berilishi kerak. Har bir topshiriqga ijobiy baho berish, bolani rag‘batlantirish, maqtov bilan qo‘llab-quvvatlash — uning o‘ziga bo‘lgan ishonchini oshiradi. Bu esa o‘z navbatida, so‘zlarni mustaqil qo‘llashga tayyorlaydi. Lug‘at ustida ishlashda takrorlash alohida o‘rin tutadi. Aqli zaif bolalar ko‘p marta eshitish, ko‘rish, harakat qilish orqali so‘zlarni yaxshi eslab qolishadi. Shuning uchun o‘qish darslarida har bir yangi so‘z bir necha marta turli shakllarda qayta ishlanadi: dastlab dars boshida, so‘ng o‘rtada va dars oxirida takrorlanadi. Bu yondashuv eslab qolishni kuchaytiradi. Shuningdek, bolalar bilan ishlaganda lug‘atni shunchaki yodlatish emas, balki unga bog‘liq kontekst va hayotiy misollar orqali tushuntirish maqsadga muvofiq. Masalan, “doktor” so‘zini o‘rganayotganda, o‘quvchilar bilan birga “shifoxonaga borish” mavzusida suhbat o‘tkazish mumkin. Bu usul so‘z va uning real hayotdagi qo‘llanilishini bog‘laydi. 14 Yana bir muhim jihat — lug‘at ustida ishlash faqat o‘qish darsiga xos bo‘lib qolmasligi kerak. U barcha fanlar va sinfdan tashqari mashg‘ulotlarga integratsiyalangan bo‘lishi zarur. Shunday bo‘lsa, bola o‘rgangan so‘zlarini faqat darsda emas, balki hayotda, boshqa 14 Xodjayev Sh. Maxsus maktablarda dars tashkil etishning o‘ziga xosliklari. — Namangan: Ziyo, 2020. — 165 b. 17fanlarda ham ishlatadi, bu esa nutqiy rivojlanishni chuqurlashtiradi. O ‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash aqli zaif bolalar uchun nafaqat til boyligini oshiradi, balki ularning fikrlash, tushunish, ijtimoiy muloqot, mustaqil fikr bildirish, matnni tahlil qilish va his-tuyg‘ularni ifoda etish imkoniyatlarini ham kengaytiradi. Bu esa ularning kelgusidagi ijtimoiy hayotga moslashuvini yengillashtiradi. Shu sababli har bir o‘qituvchi lug‘at ustida ishlashni chuqur o‘ylangan, tizimli, bolalarning ehtiyojiga mos va eng muhimi — qiziqarli shaklda olib borishi kerak. II BOB. AQLI ZAIF BOLALAR UCHUN IXTISOSLASHTIRILGAN MAKTAB, MAKTAB-INTERNATLARIDA O‘QISH DARSLARIDA LUG‘AT USTIDA ISHLASH 2.1. Aqli zaif bolalar maktabida o‘quvchilarning o‘qish darslarida lug‘atini tekshirish Aqli zaif bolalar bilan ishlashda ularning nutqiy rivojlanishini baholash, xususan lug‘at boyligini aniqlash va doimiy tekshirib borish o‘ta muhim vazifadir. Chunki aynan lug‘at darajasi o‘quvchining fikrlash imkoniyatini, tushunish salohiyatini, matn bilan ishlash ko‘nikmalarini hamda o‘z fikrini ifodalash darajasini ko‘rsatadi. Shu sababli o‘qish darslarida faqat matnni o‘qitish emas, balki o‘quvchilarning lug‘aviy bilimini sinovdan o‘tkazish, ularni baholash va tahlil qilish tizimli ravishda olib borilishi zarur. Aqli zaif bolalarning lug‘atini tekshirish odatiy o‘quvchilarnikidan farq qiladi. Avvalo, ularning nutqi sekin rivojlanadi, ko‘pchilikda fonematik eshitish, leksik anglash, talaffuz qilish va grammatik tuzilmani qo‘llashda muammolar mavjud bo‘ladi. Shuning uchun lug‘atni tekshirishda bolaga murakkab yoki mavhum testlar emas, balki tushunarli, sodda, hayotiy misollarga asoslangan topshiriqlar berilishi lozim. Lug‘atni tekshirish bir necha asosiy ko‘rsatkichlar asosida amalga oshiriladi: 18Faol lug‘at boyligi – o‘quvchi tomonidan og‘zaki nutqda ishlatiladigan so‘zlar to‘plami; Passiv lug‘at boyligi – o‘quvchi tomonidan taniladigan, ammo nutqda ishlatilmaydigan so‘zlar; Tushunilgan va tushunilmagan so‘zlar soni; So‘zlarni kontekstda to‘g‘ri ishlatish qobiliyati; So‘zlar orasidagi munosabatni anglash (antonim, sinonim, umumlashtirish); So‘zlarni ifodali talaffuz qilish darajasi. Tekshirish usullari ichida eng ko‘p qo‘llaniladigani bu — og‘zaki so‘rov, rasm asosida savol-javob, hikoya tuzish, so‘z tanlash, tushunchalar guruhini aniqlash, o‘xshashlik-farqlilikni topish kabi mashqlardir. Misol uchun, o‘quvchiga 5 ta rasm ko‘rsatiladi va ulardan “Qaysi biri meva?”, “Qaysi biri qishda kerak?”, “Nimani yeymiz?” kabi savollar beriladi. Bu savollar orqali bola faqat predmetni emas, balki uning ma’nosini, funksiyasini, qo‘llanilishini anglaydi.Shuningdek, matn asosida lug‘atni tekshirish ham muhim usullardan biri sanaladi. O‘qituvchi kichik hajmli matn o‘qib beradi va undan noma’lum so‘zlarni ajratadi. So‘ng o‘quvchidan ushbu so‘zlarning ma’nosini so‘raydi yoki rasm orqali aniqlashni taklif etadi. Masalan, “poyabzal” so‘zi bo‘yicha: “Bu nima?”, “Qayerda kiyiladi?”, “Qishda nima kiyiladi?”, “Sen qanday poyabzal kiyasan?” degan savollar beriladi. Bu metod semantik anglashni tekshiradi. Lug‘at boyligini tekshirishda diagnostik kartalar yoki so‘zlar ro‘yxati asosida testlar ham qo‘llaniladi. Har bir sinf uchun standart bo‘yicha o‘ziga xos lug‘aviy minimum mavjud. Bu minimumdan kelib chiqib, o‘quvchining darajasi aniqlanadi. Misol uchun, 4-sinf o‘quvchisi 300 dan ortiq so‘zni faol ishlatishi kutiladi, ammo aqli zaif bolalarda bu ko‘rsatkich odatda 80–100 so‘z atrofida bo‘ladi. Shu sababli, har yili lug‘aviy rivojlanish monitoringini o‘tkazib borish muhimdir. 19Tekshirish jarayonida o‘qituvchi bolaning javoblariga baho beribgina qolmasdan, ularning qanday tarzda fikrlayotganini ham kuzatadi. Masalan, bola so‘zni eslay olmasligi, ammo uni boshqa so‘zlar bilan izohlashi, tasvirlashi mumkin. Bu holat ham lug‘aviy anglashga kiradi. Shu sababli, baholashda faqat to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri yondashuv emas, balki bolaning fikr yuritish jarayoni ham inobatga olinadi. Lug‘atni tekshirishda ko‘rgazmalilik alohida ahamiyatga ega. Ko‘p hollarda bola so‘zni eshitganda yoki yozganda tanimaydi, ammo rasmni ko‘rganida eslaydi. Shu bois, rasmli kartochkalar, predmetli didaktik materiallar, audio vositalar (so‘z tovushini eshittirish), video lavhalar keng qo‘llaniladi. Bu vositalar o‘quvchining ko‘rish, eshitish va emotsional idrokini faollashtirib, lug‘atni aniqlash va tekshirishga katta yordam beradi. Tekshiruv natijalari asosida har bir o‘quvchi uchun individual lug‘aviy rivojlanish kartasi tuzish tavsiya etiladi. Bu kartada u qanday so‘zlarni biladi, qaysi so‘zlar bilan qiynaladi, qanday savollarga to‘g‘ri javob beradi, qaysilariga javob berolmaydi — bular belgilab boriladi. Bu pedagogga kelajakda qanday lug‘at ustida ishlash zarurligini aniqlashga yordam beradi. Shuningdek, lug‘at tekshiruvi sinfda umumiy shaklda ham o‘tkaziladi. Bunda o‘quvchilarga bir xil topshiriqlar beriladi va ularning javoblari solishtiriladi. Bu metod o‘qituvchiga o‘quvchilar orasidagi lug‘aviy tafovutni aniqlash imkonini beradi va darsni rejalashtirishda qo‘llanadi. 15 Natijalar asosida pedagoglar o‘quvchilarni 3 guruhga ajratishi mumkin: 1) Lug‘ati yaxshi rivojlangan, yangi so‘zlarni tez o‘zlashtiradiganlar; 2) Lug‘ati o‘rtacha, lekin ko‘proq takrorlashga muhtojlar; 3) Lug‘ati juda kam bo‘lgan, tushunish va qo‘llashda qiyinlanadigan bolalar. Har bir guruh uchun alohida metodik materiallar, mashqlar va mustahkamlovchi topshiriqlar tayyorlanadi. 15 Nazarova Z.X. Nutqiy rivojlanish nazariyasi va amaliyoti. — Qarshi: Baraka, 2019. — 185 b. 20O ‘qish darslarida aqli zaif o‘quvchilarning lug‘atini tekshirish — bu oddiy bilimni aniqlash emas, balki bolalarning fikrlash, tushunish, kontekstni idrok etish, eslab qolish va ifoda etish imkoniyatlarini aniqlashning samarali vositasidir. Bu faoliyat pedagogdan yuksak e’tibor, metodik mahorat va bolaga nisbatan individual yondashuvni talab qiladi. Lug‘atni puxta tahlil qilish esa bolalarning keyingi rivojlanish yo‘nalishini belgilashga xizmat qiladi. 2.2. Aqli zaif bolalar maktabida lug‘atni rivojlantirishda qo‘llaniladigan texnologiyalar Zamonaviy maxsus ta’lim jarayonida aqli zaif o‘quvchilarning lug‘at boyligini rivojlantirish masalasi yuksak dolzarblik kasb etmoqda. Chunki lug‘at darajasi nafaqat nutqning ifodali bo‘lishini, balki bolalarning fikrlash, o‘qish, yozish va ijtimoiy muloqotda qatnashish qobiliyatini belgilaydi. Aynan shu bois, pedagoglar tomonidan turli innovatsion va an’anaviy texnologiyalar asosida lug‘at ustida ishlash amaliyoti olib borilishi talab etiladi. Aqli zaif bolalar uchun mo‘ljallangan maktab va internatlarda lug‘atni rivojlantirish texnologiyalari tanlanayotganda, avvalo, o‘quvchilarning intellektual imkoniyatlari, eslab qolish tezligi, muloqotga bo‘lgan tayyorgarligi, diqqat va emotsional holati e’tiborga olinadi. Lug‘atni o‘rgatish shunchaki so‘zlarni yodlash bilan emas, balki ularni ongli ravishda tushunish, bog‘liqligini ko‘rish va real hayotda qo‘llashga o‘rgatish orqali amalga oshiriladi. Bugungi ta’limda keng qo‘llanilayotgan texnologiyalardan biri bu — ko‘rgazmali (vizual) texnologiya. Bunda o‘quvchiga so‘zlar rasmlar, predmetlar, videolar orqali tushuntiriladi. Aqli zaif bolalar, odatda, vizual ma’lumotni tezroq qabul qiladilar. Masalan, “to‘n” so‘zini o‘rgatishda u rasm orqali ko‘rsatiladi, bola uni ushlab ko‘radi, qanday kiyilishini ko‘radi. Bu 21holatda bir so‘zni tushunish bir necha sensor kanallar orqali amalga oshiriladi — ko‘rish, eshitish va his qilish. Keyingi muhim texnologiya bu — o‘yinli ta’lim texnologiyasi. Lug‘atni o‘rganish jarayonida didaktik o‘yinlar o‘quvchilar e’tiborini jamlash, motivatsiyani oshirish va faol ishtirokni ta’minlashga xizmat qiladi. “Nimani tanlading?”, “Qaysi biri ortiqcha?”, “To‘g‘ri joylashtir” kabi o‘yinlar orqali o‘quvchi so‘zlar orasidagi farqni anglaydi, tushunadi va mustahkamlaydi. Bu texnologiya emotsional ijobiy muhit yaratadi va o‘quvchini rag‘batlantiradi. Shuningdek, axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) ham lug‘at boyligini rivojlantirishda muhim o‘rin tutadi. Maxsus tayyorlangan multimediali darslar, logopedik dasturlar, audio- va video fayllar, mobil ilovalar orqali o‘quvchilarga so‘zlar tovushi, talaffuzi, ma’nosi, kontekstdagi qo‘llanilishi bo‘yicha vizual va audio materiallar taqdim etiladi. AKT bolalarning ta’lim jarayoniga bo‘lgan qiziqishini oshirib, o‘zlashtirish darajasini yaxshilaydi. 16 Lug‘atni boyitishda muammo asosida o‘qitish texnologiyasi ham qo‘llaniladi. Bunda o‘quvchiga biror mavzu asosida savol beriladi yoki hayotiy vaziyat yaratiladi. U so‘zlar orqali bu vaziyatni hal etishi, tushuntirishi kerak bo‘ladi. Misol uchun: “Agar sen do‘konga borsang, nimalarni aytasan?”, “Shifokorga nima deysan?”, “Suvga ehtiyoj bildirishing uchun qanday so‘z ishlatasan?”. Bu texnologiya bolaning lug‘atni faqat bilish emas, balki faol qo‘llash ko‘nikmasini shakllantiradi. Kuzatish va tahlil qilish texnologiyasi ham lug‘at ustida ishlashda muhim hisoblanadi. Pedagog o‘quvchilar nutqini muntazam kuzatib boradi, qanday so‘zlarni ishlatadi, qaysi so‘zlarni chalkashtiradi, nimalarni tushunmaydi — bular asosida keyingi mashg‘ulotni rejalashtiradi. Masalan, agar bola “suv” so‘zini to‘g‘ri tushunsa, lekin “ichimlik”, “qadoq”, “qaynatmoq” kabi so‘zlarga qiynalsa, bu so‘zlarga alohida e’tibor qaratiladi. 16 Komilova D. Logopedik ishlar metodikasi. — Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. — 197 b. 22Kichik guruhlar bilan ishlash texnologiyasi ham samaralidir. Aqli zaif o‘quvchilarda nutqiy faollik individual darslarda past bo‘lishi mumkin. Ammo kichik guruhda — 2 yoki 3 kishilik mashg‘ulotda — bola o‘zini erkinroq his qiladi, ko‘proq so‘z ishlatishga harakat qiladi. Guruhli muhokama, hikoya tuzish, rolli sahnalar tayyorlash — bular o‘zaro muloqotni kuchaytirib, lug‘atni tabiiy muhitda rivojlantiradi. Tasniflash texnologiyasi esa lug‘atni guruhlarga ajratish, so‘zlar orasidagi mantiqiy bog‘liqlikni topish orqali semantik anglashni kuchaytiradi. Masalan, o‘quvchi mevalar, sabzavotlar, hayvonlar, idishlar, kiyimlar kabi so‘zlarni bir guruhga jamlaydi, ularning o‘xshash va farqli jihatlarini tushuntiradi. Bu metod tafakkur bilan tilni birlashtirishga xizmat qiladi. Rolga kirish texnologiyasi orqali esa o‘quvchilar turli hayotiy rollarni ijro etishadi — shifokor, sotuvchi, mehmon, o‘qituvchi. Bu sahnalashtirish o‘yinlari davomida ular yangi so‘zlarni faol qo‘llaydilar, muloqot madaniyatini shakllantiradilar. Masalan, “Kasalxonada” deb nomlangan darsda o‘quvchilar vrach va bemor bo‘lib rollar o‘ynaydi, so‘rashadi, javob berishadi. Bu nutqni jonlantiradi. Ko‘p kanalli o‘rgatish texnologiyasi ham bugungi kunda dolzarb hisoblanadi. Bunda bir so‘z bir vaqtning o‘zida rasmda, ovozda, matnda va harakatda aks ettiriladi. Masalan, “ot” so‘zi aytiladi, rasm ko‘rsatiladi, bola “ot yugurmoqda” harakatini bajaradi, keyin bu so‘zdan iborat gap aytadi. Bu texnologiya eslab qolish samaradorligini kuchaytiradi. 17 Shuningdek, “kontekstual o‘rganish” texnologiyasi ham samaralidir. Lug‘at alohida so‘zlar sifatida emas, balki kontekstda, ya’ni gap ichida, voqea ichida, matn ichida o‘rgatiladi. Bu so‘zning real ma’nosini ochib beradi. Masalan: “Anvar bog‘dan uzum olib keldi” gapida “uzum” so‘zining ma’nosi bola uchun yaqqol va tushunarli bo‘ladi. A qli zaif bolalar bilan lug‘at ustida ishlashda qo‘llaniladigan texnologiyalar — bu pedagogik innovatsiyalarning amaliy ifodasidir. Har bir texnologiya bolaning nutqiy, 17 Komilova D. Logopedik ishlar metodikasi. — Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. — 197 b. 23emotsional va ijtimoiy ehtiyojlariga mos bo‘lishi kerak. Bu texnologiyalar lug‘atni boyitish, semantik anglashni chuqurlashtirish, ijtimoiylashuvni kuchaytirish va eng asosiysi, o‘quvchining fikrini erkin ifoda etishiga xizmat qiladi. O‘qituvchi uchun esa bu texnologiyalar uslubiy qurol bo‘lib, har bir bola bilan yondashuvni shaxsiylashtirish imkonini beradi. Aqli zaif bolalar maktabida lug‘atni rivojlantirishda qo‘llaniladigan texnologiyalar Texnologiya nomi Qisqacha tavsifi Ko‘rgazmali (vizual) texnologiya So‘zlar rasm, predmet, video orqali ko‘rgazmali shaklda tushuntiriladi O‘yinli ta’lim texnologiyasi Didaktik o‘yinlar orqali lug‘at boyligi faol uslubda mustahkamlanadi Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) Multimediali darslar, audio-video materiallar orqali interaktiv ta’lim Muammo asosida o‘qitish texnologiyasi Savol yoki hayotiy vaziyat orqali so‘zlarni kontekstda o‘rgatish Kuzatish va tahlil qilish texnologiyasi O‘quvchining nutqidagi so‘zlardan foydalanish darajasi aniqlanadi Kichik guruhlar bilan ishlash texnologiyasi 2–3 kishilik guruhlarda ishlash orqali muloqot va so‘z boyligi rivojlanadi Tasniflash texnologiyasi So‘zlarni mavzu asosida guruhlarga ajratib o‘xshashlik va farqlarni tushunish Rolga kirish texnologiyasi Hayotiy sahnalarni sahnalashtirish orqali so‘zlar kontekstda ishlatiladi Ko‘p kanalli o‘rgatish Rasm, matn, ovoz va harakatlar orqali bir 24texnologiyasi vaqtning o‘zida so‘z o‘rgatish Kontekstual o‘rganish texnologiyasi So‘zlar matn, gap, voqea ichida o‘rgatiladi, real kontekstda qo‘llaniladi XULOSA Kurs ishini yozish jarayonida aqli zaif bolalar bilan ishlashning o‘ziga xos tomonlari, ayniqsa o‘qish darslari doirasida lug‘at ustida ishlash masalasining naqadar muhim ekani yana bir bor ayon bo‘ldi. Bu mavzuni tanlashim sababi — zamonaviy ta’limda hech bir bola e’tibordan chetda qolmasligi kerak degan tamoyil asosida, aqli zaif bolalar bilan olib boriladigan o‘qitish ishlariga amaliy va metodik e’tiborni kuchaytirish zarurligidadir. Tadqiqot davomida aniqlanishicha, aqli zaif bolalarning nutqiy rivojlanishi ularning umumiy tafakkur darajasi, eshitish, tushunish, eslab qolish va og‘zaki muloqotga tayyorgarligi bilan chambarchas bog‘liq. Ayniqsa lug‘at boyligi cheklangani bois, ular matnni to‘liq anglab yetishda, fikrini ifodalashda, savol-javoblarda va mustaqil fikrlashda qiyinchiliklarga duch keladilar. Shu sababli o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash – ta’limning asosiy vazifalaridan biri bo‘lib qolmoqda. Ish davomida ilmiy adabiyotlar tahlili asosida ko‘plab olimlar – L.S. Vygotskiy, A.R. Luriya, P.Ya. Galperin, G.A. Ismoilova, M.K. To‘rayev va boshqalar tomonidan lug‘at ustida ishlash bo‘yicha ishlab chiqilgan nazariy qarashlar o‘rganildi. Ushbu yondashuvlar o‘z-o‘zidan ko‘rsatib turibdiki, har bir bola uchun individual, bosqichma-bosqich, ko‘rgazmali va hissiy jihatdan qulay metodlar tanlanmog‘i lozim. 25Amaliy bo‘limda esa lug‘at boyligini tekshirish, tahlil qilish, rivojlantirish uchun qo‘llaniladigan texnologiyalar chuqur o‘rganildi. Vizual, o‘yinli, kontekstual, kichik guruhlar asosida ishlash, ko‘p kanalli o‘rgatish, sahnalashtirish, tasniflash kabi metodlar orqali o‘quvchilar nafaqat so‘zlarni o‘zlashtiradilar, balki ularni nutq jarayonida mustaqil qo‘llay olishni ham o‘rganadilar. Kurs ishida olib borilgan tahlillar asosida quyidagi xulosalarga kelindi: Lug‘at ustida ishlash — aqli zaif bolalar bilan ishlaydigan o‘qituvchining doimiy, rejalashtirilgan, moslashtirilgan va qiziqarli faoliyati bo‘lishi kerak; Lug‘at faqat darslikda berilgan so‘zlar ro‘yxati emas, balki bolaning hayotiy ehtiyojlariga javob bera oladigan faol til boyligi sifatida rivojlantirilishi zarur;So‘zlarni o‘rganishda kontekst, ko‘rgazmalilik, takrorlash, harakat va emotsional yondashuv asosiy metodik vositalar bo‘lib xizmat qiladi;Maxsus ta’lim muassasalarida lug‘atni rivojlantirishga xizmat qiluvchi metodik qo‘llanmalar, texnologiyalar va o‘yin vositalarini ko‘paytirish va boyitish lozim.Shunday qilib, mazkur kurs ishining ilmiy- nazariy va amaliy jihatdan olib borilgan tahlil va tavsiyalari aqli zaif bolalarning o‘qish darslaridagi faolligini oshirishga, ularning muloqotga kirishish darajasini ko‘tarishga, mustaqil fikrlashga undashga va eng asosiysi, jamiyatga foydali shaxs sifatida kamol topishiga hissa qo‘shadi. Har bir bola — alohida olam. Biz, o‘qituvchilar, shu olamga yurak bilan kirib borishni o‘rganishimiz kerak. 26FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1) O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti farmon va qarorlari asosida foydalanilgan huquqiy adabiyotlar: 2) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2022-yil 28-fevraldagi PQ–128- son qarori — “Nogironligi bo‘lgan shaxslarni har tomonlama qo‘llab- quvvatlash to‘g‘risida”. — lex.uz 3) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 29-dekabrdagi Murojaati. — “Har bir bola e’tiborda bo‘lishi kerak”. — president.uz 4) PF–101-sonli Farmon, 2023-yil 20-iyun — “Yangi O‘zbekiston – inson qadri ulug‘langan jamiyat”. — lex.uz 5) PQ–4356-son qaror, 2019-yil 23-iyul — “Maxsus ta’lim muassasalarini rivojlantirish strategiyasi”. — lex.uz 6) PQ–4310-son qaror, 2019-yil 10-iyun — “Nogironligi bo‘lgan bolalarni ijtimoiylashtirishga oid chora-tadbirlar to‘g‘risida”. 7) PQ–2956-son qaror, 2017-yil 19-may — “Ta’lim tizimini tubdan takmillashtirish strategiyasi to‘g‘risida” 8) PF–60-sonli Farmon, 2022-yil 28-yanvar — “Inson manfaatlari va ijtimoiy himoya yili” doirasidagi vazifalar. 9) PQ–1875-son qaror, 2022-yil 13-yanvar — “Maxsus ehtiyojli bolalarning ta’lim olish sharoitlarini yaxshilash to‘g‘risida”. 2710) PQ–4837-son qaror, 2020-yil 16-sentabr — “O‘zbekistonda inklyuziv ta’limni joriy etish strategiyasi”. 11) O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2024-yil 1-martdagi nutqi — “Hech bir bola jamiyatdan chetda qolmasligi kerak”. — president.uz 12) Vygotskiy L.S. Pedagogik psixologiya. — Moskva: Pedagogika, 2020. — 350 b. 13) Luriya A.R. Til va aql faoliyati. — Moskva: NITs "Logos", 2019. — 280 b. 14) Rubinshteyn S.L. Inson va uning psixikasi. — Toshkent: O‘zbekiston, 2018. — 315 b. 15) Galperin P.Ya. Bosqichma-bosqich o‘qitish nazariyasi. — Moskva: Pedagogika, 2021. — 264 b. 16) Ismoilova G.A. Maxsus pedagogika: Aqli zaif bolalar bilan ishlash metodikasi. — Toshkent: O‘qituvchi, 2020. — 200 b. 17) To‘rayev M.K. Defektologiyada o‘qitish va lug‘at boyligini rivojlantirish asoslari. — Samarqand, 2019. — 195 b. 18) Yusupova N.M. Aqli zaif bolalar nutqini rivojlantirish metodikasi. — Toshkent: Fan, 2021. — 230 b. 19) Mamatqulova S.K. Nutqiy rivojlanishda innovatsion yondashuvlar. — Nukus: Bilim, 2020. — 178 b. 20) Kulikov E.I. Aqli zaif bolalar bilan ishlashda psixologik yondashuv. — Moskva: Psixologiya va ta’lim, 2018. — 260 b. 21) Leites N.S. Yosh xususiyatlari psixologiyasi va nutqiy rivojlanish. — Moskva: Pedagogika, 2017. — 272 b. 22) Ubaydullayeva N. Maxsus ta’lim asoslari. — Toshkent: Iste’dod, 2019. — 186 b. 23) Yunusxo‘jayev A. Maxsus pedagogikada metodik yondashuvlar. — Andijon: Ilm Ziyo, 2020. — 215 b. 2824) Toshtemirova M. Aqli zaif bolalar nutqini baholash. — Buxoro: Nur, 2021. — 178 b. 25) Gippenreyter Yu.B. Bolalar psixologiyasi. — Moskva: AST, 2020. — 298 b. 26) Karimova M.N. Nutqiy buzilishlar va ularni korreksiya qilish asoslari. — Toshkent: Innovatsiya, 2021. — 210 b. 27) Xodjayev Sh. Maxsus maktablarda dars tashkil etishning o‘ziga xosliklari. — Namangan: Ziyo, 2020. — 165 b. 28) Nazarova Z.X. Nutqiy rivojlanish nazariyasi va amaliyoti. — Qarshi: Baraka, 2019. — 185 b. 29) Alimova D.R. Aqli zaif bolalarning lingvistik rivoji. — Toshkent: Fan va texnologiya, 2022. — 220 b. 30) Komilova D. Logopedik ishlar metodikasi. — Toshkent: Iqtisodiyot, 2021. — 197 b. 31) Xojayev I.T. Pedagogik psixologiyada shaxs va nutq taraqqiyoti. — Toshkent: Yangi asr, 2023. — 248 b.

         Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab, maktab internatlarida o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash 

Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab, maktab internatlarida o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash

                                                                                                                                          

    Mavzu: Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan maktab, maktab internatlarida o‘qish darslarida lug‘at ustida ishlash

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………
I BOB. Muammoni o‘rganishning ilmiy-nazariy asoslari
1.1. Aqli zaif bolalar lug‘ati holatini pedagogik va psixologik adabiyotlarda yoritilganligi…………………………………………………………………...
1.2. O‘qish darslarida lug‘at ustida ishlashning o‘ziga xos xususiyatlari……...
II BOB. Aqli zaif bolalar uchun ixtisoslashtirilgan makatab, maktab internatlarida o’qish darslarida lug’at ustida ishlash. 
2.1. Aqli zaif bolalar maktabida o‘quvchilarning o‘qish darslarida lug‘atini tekshirish………………………………………………………………..………
2.2. Aqli zaif bolalar maktabida lug‘atni rivojlantirishda qo‘llaniladigan texnologiyalar…………………………………………………………………..
XULOSA………………………………………………………………………..
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR……………………………………...

Купить