AQSh hindularining ozodlik harakati - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	55.4KB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

88 Продаж

AQSh hindularining ozodlik harakati

Купить

MUNDARIJA
KIRISH ....................................................................................................................2
I BOB. MUSTAQILLIK UCHUN KURASH ......................................................6
1.1 Mustaqillik uchun olib borilgan urush arafasida Amerikada ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyot .........................................................................................6
1.2 Amerikada birinchi burjua inqilobi va uning sabablari .........................13
II BOB. AQSH HINDULARINING OZODLIK HARAKATI .......................18
2.1 1775-1783 yillarda mustaqillik uchun kurash. AQSH ning tashkil
topishi ...........................................................................................................18
2.2 "Mustaqillik dekloratsiyasi" va "AQSH konstitutsiyasi" ning qabul
qilinishi .........................................................................................................23
XULOSA ...............................................................................................................29
ADABIYOTLAR RO'YXATI .............................................................................31
1

KIRISH
Maydoni - 9629 ming km2. Axolisi - 291,5 mln kishi (2003 y), Poytaxti -
Vashington (shaxar atrofi bilan 3,5 mln kishiga yaqin). AQSH iqtisodiy-geografik
jixatdan qulay, ammo bir-biridan uzoq 3 xududdan iborat.  Asosiy xudud (xududi
8,84 mln km2, axolisi 289,7 mln kishi.) SHimoliy Amerikaning markazida
joylashgan- shimolda Kanada va janubda Meksika davlatlari bilan (chegaralar
tabiiy marralar - tog’lar, daryo va ko’llardan o’tadi va tinch) chegaralangan va
g’arbda - Tinch okeani, sharqda Atlantika okeani dengizlarining suvlari uning
qirg’oqlarini yuvib turadi. Qirg’oqlari tabiiy buxta, gavanlarga boy bo’lib,
kemachilikni rivojlantirish uchun qulay.  Alyaska shtati materikning shimoli-
g’arbiy qismiga joylashgan Tinch va SHimoliy Muz okeani suvlari bilan o’ralgan
va quruqlikda Kanada bilan chegaradosh. (1519 ming km2, axolisi 600,0 ming
kishi). Bering bo’g’ozi orqali Rossiya (Ratmanov oroli) va AQSH (Kruzenshtern
oroli) dengiz chegaralari o’tadi.  Gavayi orollari (16,7 ming km2, axolisi 1,3 mln
kishi) Tinch okeanining markaziy qismida (24 ta orol) joylashgan. AQSH
iqtisodiy-geografik o’rni qulay bo’lib, jaxon mamlakatlari bilan samarali transport-
iqtisodiy aloqalarini olib borish imkonini beradi. AQSH nisbatan yosh davlat,
yevropaliklar tomonidan XVI asrdan boshlab o’zlashtirilgan. Dastlab, Atlantika
qirg’oq bo’yida Buyuk Britaniyaning 13 ta koloniyasi bo’lgan. XX asrga qadar
g’arbga tomon kengaydi (xududlar sotib yoki bosib olindi va o’zlashtirildi).
Alyaska 1867 yili Rossiyadan sotib olingan, Gavayi orollari esa uzoq vaqt AQSH
mustamlakasi bo’lgan. 1776 yili AQSH mustaqilligi e’lon qilindi. O’tgan asrning
50-yillarida Alyaska va Gavayi orollari shtat maqomiga ega bo’ldi.
AQSH federativ respublika. Siyosiy-ma’muriy jixatdan 50 shtat va
Kolumbiya federal okrugidan iborat. Amaldagi Konstitutsiya 1787 yilda qabul
qilingan va shu kunga qadar 26 ta o’zgartirish kiritilgan, xolos. Mamlakat boshlig’i
Prezident. Qonun chiqaruvchi organ - Kongress.
AQSH nixoyatda xilma-xil tabiiy sharoitga va foydali qazilma resurslariga
boy. Mamlakatning asosiy xududi ikkiga, tog’li, bir muncha qurg’oqchil g’arb va
2

tekislikdan iborat yetarli namlikka ega sharqiy qismga bo’linadi. Rel ь efi murakkab
orografik xususiyatlarga ega. Mamlakatning sharqida Atlantika okeani qirg’og’i
bo’ylab o’rtacha balandlikdagi Appalachi tog’lari, markazda Markaziy va Buyuk
tekisliklar (Preriy platosi), g’arbda yirik tog’ massivi - Kordil ь era, janubi-sharqda
Atlantika bo’yi, Florida va Meksika qirg’oq bo’yi pastekisliklari joylashgan.
Tekislik va pasttekisliklar qishloq xo’jaligini rivojlantirish uchun juda qulay.
SHuningdek, Kordil ь era tizimi bir nechta tog’ zonalaridan iborat bo’lib, ular
oralig’ida ichki plato va yassi tog’liklar mavjud. Eng yuqori nuqtasi Mak-Kinli
tog’i (6193 m) Alyaskada joylashgan. Qoyali tog’lar, Qirg’oq bo’yi tog’ tizmalari,
Kaskadli va S ь erra-Nevada tog’lari, Yukon (Alyaskada), Kolumbiya platolari,
Katta xavza va Kolorada platosi oralig’idagi Uillamet va mashxur Kaliforniya
vodiylari (Farg’ona vodiysiga o’xshash) xo’jalik jixatdan o’zlashtirilganligi bilan
ajralib turadi. Kordel ь era - yirik iqlimiy chegara bo’lib, Tinch va Atlantika
xavzalari uchun suv ayrig’ich rolini bajaradi. Rel ь efning meredional yo’nalishi esa
iqlimiy, tuproq-o’simlik sharoitlaridan tashqari muxim iqtisodiy indikatorlar —
transport to’ri va axoli joylashishiga xam ta’sir ko’rsatgan. AQSHda iqlim xilma-
xil. Xududning katta qismida mo’’tadil va subtropik iqlim, Florida janubida tropik,
Alyaskada subtropik va mo’’tadil, Gavayi orollarida dengiz tropik iqlimi qaror
topgan. Sovuqsiz kunlar shimoliy xududlarda olti oy, janubda esa yil bo’yi davom
etadi. Iqlim kontinentallashib, markaz va g’arbiy xududlarga tomon o’sib boradi.
Yog’ingarchilik sharqda 500-
2000 mm, g’arbda (Tinch okeani qirg’oq bo’yining shimoli-g’arbidan
tashqari) 200-500 mm atrofida. Meridianal yo’nalish bo’yicha tuproq-o’simlik
olami o’zgarib boradi, asosiy o’rmon resurslari mamlakatning shimoli-g’arb va
janubi-sharqida joylashgan va o’rmon-sanoat majmuasi shakllangan. Suv resurslari
xudud bo’yicha notekis taqsimlangan. Kanada bilan chegaradosh dunyodagi yirik
ko’llar tizimi - Buyuk ko’llar (Yuqori, Michigan, Guron, Ontario, Eri) bo’lib,
transport va gidroenergetika, baliqchilik, turizm nuqtai-nazaridan katta axamiyatga
ega. Missisipi va uning irmoqlari (Ogayo, Tennesi, Missuri va Arkanzas)
gidroresurs va sug’orishda, Kolumbiya va Kalorado gidroenergoresurs manbai
3

sifatida muxim o’rin tutadi. AQSH foydali qazilmalarga juda boy. Ayniqsa,
yoqilg’i-energetika resurslari, qora va rangli metallarning yirik zaxiralari, tog’-
kimyo xom ashyosi va boshqa resurs zaxiralari bilan ajralib turadi. Yirik ko’mir
xavzalari (dunyo zaxiralarining 25% to’g’ri keladi) SHarqiy provintsiyada
(Appalachi va Pensil ь vaniya), Ichki provintsiyada (Illinoys va G’arbiy), Buyuk
Tekisliklar shimolida (Fort Yunon), Qoyali tog’lar (Yunita xavzasi) va Alyaskada
joylashgan. Yiliga 1 mlrd t atrofida ko’mir qazib oladi va dunyoda ikkinchi o’rinda
(1-o’rinda Xitoy) turadi. AQSH neft ь va tabiiy gazning katta zaxiralariga ega.
Yirik neft ь -gaz xavzalari Alyaskada (Pradxo-Bey) mamlakat janubi (Texas va
Luiziana shtatlari) va Tinch okeani soxil bo’yida (Kaliforniya shtatida) joylashgan.
Temir rudasi Michigan va Minnesota shtatlarida, molibden va vol ь from tog’li
shtatlarda, mis Arizona, Yuta, N ь yu-Meksiko, Montana shtatlarida, rux Tennesi va
N ь yu-Djersi, qo’rg’oshin (AQSH qo’rg’oshin zaxiralari jixatidan Avstraliya va
Kanada bilan bir xil o’rinda turadi), qo’rg’oshin-rux rudalari Aydaxo, Yuta,
Montana, Missuri shtatlaridadir. Qimmatbaxo (oltin, kumush, platina), radiaktiv
elementlar (uran, toriy), nodir, kamyob va sochma metallarga boy (Kordil ь era).
SHuningdek, fosforit Florida, SHimoliy Karolina, Aydaxo shtatlarida,
oltingugurt Meksika bo’yi pastekisligidan qazib olinadi. Qurilish materiallariga
boy. Ayni vaqtda, nikel ь , kobal ь t, qalayi va kaliyli tuzlarni import qiladi.
Mamlakatda tabiatni saqlash, qo’riqlash va qayta tiklash soxasida katta ishlar
amalga oshirilmoqda. Muxofaza qilinadigan tabiat ob’ektlari orasida Iellouston,
Yosemit, Sekvoye, Grand-Kan ь on milliy bog’lari, Mamont(Mamont g’ori),
Karlsbad tog’lari va boshqa mo’ ь jizaviy tog’, tekislik, pastekislik landshaftlari,
daryo vodiylari, ko’l va sharsharalar (Niagara), o’simlik va xayvonot olami, sixat-
salomatlikni saqlash resurslari (davolovchi), turizmni va turizm industriyasini
rivojlanishiga kuchli ta’sir etmoqda.
AQSH axolisi soni jixatdan Xitoy va Xindistondan so’ng dunyoda uchinchi
o’rinda turadi. Axoli soni ortishida immigratsiya asosiy rol ь o’ynaydi. XIX asr
oxirlariga qadar G’arbiy Yevropa mamlakatlaridan, so’ngra SHarqiy Yevropa,
keyingi yillarda Lotin Amerikasi va Osiyo mamlakatlaridan immigratsiya
4

kuchaydi. Axolining o’rtacha o’sish sur’atlari 0,5-0,6%. Yillik tug’ilish koeffitsenti
14G’1000, o’lim koeffitsenti 9G’1000 (2003 y), o’rtacha umr ko’rish darajasi
erkaklarda 73 va ayollarda 80 yosh. Mamlakat axolisining 80% kelib chiqishi
yevropaliklardan iborat bo’lib, bir nechta asosiy etnik guruxlardan iborat. Kelib
chiqishi nemislardan iborat bo’lgan amerikaliklar eng ko’p sonli bo’lib, AQSH
axolisining 20-25% (60 mln kishi) tashkil qilsa, ikkinchi o’rinda kelib chiqishi
irlandlardan iborat amerikaliklar 10-13% axolining(30 mln kishidan ortiq) va
uchinchi etnik gurux kelib chiqishi britanlardan iborat amerikaliklar (20 mln.),
to’rtinchi o’rinda kelib chiqishi ital’yanlar (12 mln) va beshinchi o’rinda kelib
chiqishi polyaklardan iborat amerikaliklardir. SHuningdek, aloxida irqiy gurux-
negrlar mamlakat axolisining 12%idan iborat (30 mln kishi). Ayni vaqtda, Lotin
Amerikasi, Karib xavzasi, Arab mamlakatlari, Xitoy, Xindiston va boshqa dunyo
mamlakatlaridan kelgan turli millatlar (jumladan, o’zbeklar 5000 dan ortadi)
yashaydi. Maxalliy axoli xindu, eskimos va aleutlar mamlakat axolisining 1%ini
tashkil qiladi.
5

I BOB. MUSTAQILLIK UCHUN KURASH
1.1 Mustaqillik uchun olib borilgan urush arafasida Amerikada
ijtimoiy - iqtisodiy taraqqiyotAmerika qit`asi Kolumb tomonidan kashf etilgandan keyin, bu hududlarga
ye vropaliklar ko`chib kela boshladilar. 1607 yilda Shimoliy Amerikaning atlantika
so hilidagi hindlar yashaydigan yyerlarida birinchi ingliz mustamlakalariga asos
solindi.
XVII asr boshlarida Ispaniya Shimoliy Amerikadagi Floridani, Texas,
Koliforniyani, bulardan ham oldinro q butun Markaziy va Janubiy Amerikani bosib
oldi. Fran suzlar Kanadada (1604 yillardan boshlab) Missisipi daryosi havzasiga
Luizianada (1699 yildan boshlab) o`rnashib oldilar. Doimiy mustamlakaga
aylantirish 1607 yildan, ya`ni Virginiya deb nomlanadigan mustamlaka barpo
qilingandan boshlandi.
“May guli” kemasida kelgan mustamlakachi-puritanlar (ziyoratchi
ruhoniylar) 1620 yilda Nyu-Plimutga asos soldilar va uni 1691 yildan
massachusetesga qo`shib oldilar. Shundan keyin tez-tez poseleniyalar vujudga kela
boshladi, ular asta-sekin qo`shilib, shimolda Nyu Gempshir (1622), Massachusetes
(1628), Konnektikut (1634-1637), Rod-Aylend (1636-1643), Nyu-Geven (1637-
1643) nomli mustamlakalar vujudga keltirildi. Bu mustamlakalar –Yangi Angliya
deb atalib, Angliya burjua inqilobi boshlanib ketishi natijasida mustamlakalar bilan
metropoliyalar o`rtasidagi aloqa zaiflashib, hindular bilan kurash kuchayib
ketganligi tufayli bu mustamlakalar ichki boshqarish ishlarida to`la mustaqillikni
saqlaganliklari holda, “Yangi Angliyaning birlashgan mustamlakalari” (1642-1643)
degan nom bilan ittifoq tuzdilar.
Boshqa malakatlarning shimoliy amerikadagi mustamlakalaridan farq qilib,
inglizlarga qarashli hududlarni aholisi tezroq ko`paymoqda edi.
Bunga Angliyadagi dehqonlarning yerdan mahrum qilinishi natijasida
ularning mustamlakalarda migraciyasining kuchayishi, shuningdek diniy ta`qiblar
sabab bo`ldi. H atto Gollandiya mustamlakalarida a holisining yarmiga ya qinini
6

inglizlar tashkil qilar edi. Bularning hammasi ingliz mustamlakalarini yanada
mustahkamladi va burjua inqilobidan keyin Angliyani Shimoliy Amerikadagi o`z
raqiblarini asta-sekin surib chiqrish imkoniyatini yaratib berdi. 1664 yildayoq
Angliya Yangi Gollandiyani va uning Yangi Amsterdam shahrini bosib oldi uni
keyinroq Nyu-York deb atay boshladilar. 1754 yildayoq Shimoliy Amerikada
Fransiya bilan harbiy to`qnashuvlar bo`lib o`tdi, ikki yildan keyin esa etti yillik
urush boshlanib, bu urush Fransiya mag’lubiyati bilan tugadi. Mustamlakalarda bir
million kishi yashar edi, ular orasida 300 mingdan orti qro g’ i qul negirlar edi.
XVIII asr 60-yillarida aholi soni mustamlakalarda tez sur`atlarda o`sib bordi,
buning natijasida mustamlakalardagi aholi soni 2.6 million kishiga tdi, shuning 500
mingga yaqinrog’i negrlar bo`lib, negrlarning 90 % i qullardan iborat edi.
Feodallar zulmi va qashshoqlikdan qutilish uchun YEvropadan qochib kelganlar,
Angliyaning Shimoliy Amerika mustamlakalarida ham tilaklariga yetolmas edilar,
ularning ko`pchiligi mustamlakachi burjuaziya va quldor platatorlar tomonidan
shavqatsiz ekspluatatsiya qilinar edi.
Amerika burjua tarixchilari ta`riflaganidek Shimoliy Amerika orzu qilingan
yer va ozodlik beshigi emas edi, albatta.
Angliya Va Gollandiyadan kirib kelgan burjua munosabatlari
ekspluatatsiyaning kapitalizmgacha bo`lgan shakllari bilan ya`ni feodalizm,
quldorlik elementlari bilan muayyan chatishib ketgan edi. Kapitalistik tuzumning
vujudga kelish davrida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarning murakkabligi
aholining sinfiy qiyofasining ham xilma-xil qilib qo`ydi.
N`yu-York mustamlakasida 2.5 million ar yer yirik yer egalari qo`lida edi,
ulardan biri Jonsonning 50 ming ar eri bo`lib, Shimoliy Karolinada butun
mustamlaka yyerlarning 1/3 qismi Lord Prenvill qo`lida edi. Massachusetsdagi
Papperelning yeri butun qirg’ oq bo`ylab 30 milga cho`zilgan edi. Yirik yer egalari
yyerlarni nasldan-naslga qoldirish sharti bilan ijoraga berar yoki kichik-kichik
bo`laklab sotar edilar.
XVII asrning 30 – yillarida qirol buyrug’i bilan yangi hududlarga ijozatsiz
ko`chib borish, yyerlarni bosib olish, chegara posyolkalaridan tashqariga chiqish7

ta`qiqlandi. Buning ustiga mustaqillik uchun olib borilgan urush arafasida
Allegangacha bo`lgan barcha yyerlar egallab olingan edi. 1763 yili qirol buyrug’i
bilan Allegandan nariga ko`chib borish ta`qiqlandi.Shunday qilib yer masalasi juda
katta ahamiyat kasb etib, mustamlaka zulmiga qarshi kurashning va inqilobning
asosiy sabablaridan biri bo`ldi. Skvaterlik progressiv voqea bo`lsa ham, uning
Amerika inqilobiga chuqur ta`sir qoldirgan tomoni ham bor edi.Ammo bosib
olinayotgan yyerlar, Amerika burjua tarixchilari e`tirof etganidk, bo`sh yyerlar
emas edi. Bu yyerlarni kolonistlar teng bo`lmagan bitimlar tuzish yoki ochiqdan-
ochiq kuch ishlatish yo`li bilan hindulardan tortib olgan edilar, bu tortib olingan
yyerlarda kolonistlarning asosiy mashg’uloti dehqonchilik edi. Hatto Yangi
Angliyaning sanoati eng rivojlangan hududlarida ham aholining 90 % qishloq
xo`jaligi bilan shug’ullanar edi. 1790 yilda birinchi marta ro`yxatdan o`tkazilganda,
8 mingdan ortiq aholisi bo`lgan shaharlarda butun aholining 3,3 % yashagan
ishchilarning ahvoli esa juda og’ir, biroq YEvropadagi ishchilarning ahvolidan
tuzukroq edi. Ish kuni tong otardan to quyosh botgunga qadar davom etardi va
barcha mustamlakalarda ma`murlar ish haqini belgilab qo`ygan edilar.AQSH ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanganlik darajasi, iqtisodiyotining
tarkibi, milliy maxsulotlarning raqobatbardoshligi, ilmiy-texnik va intellektual
saloxiyatga egaligi xamda xozirgi vaqtdagi o’ziga xos siyosati
bilan xalqaro munosabatlar va jaxon iqtisodiyoti yo’nalishlarini begilashda
yetakchi rol ь o’ynaydi. Iqtisodiy rivojlanishning amerika modeli ko’pgina
iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar uchun andoza rolini o’ynagan bo’lsa, uning
modifikatsiyasi, ya’ni o’zgargan shakllari yangi industrial mamlakatlarning
istiqbolli rivojlanishida keng qo’llanildi. AQSH dunyodagi eng yirik sanoat
maxsulotlari ishlab chiqaruvchi va xizmatlar ko’rsatuvchi mamlakat. Dunyodagi
eng yangi texnologiyalar ishlab chiqarishning 45% to’g’ri keladi va dunyo YaIM
25% beradi. AQSH 400 mln t, ortiq bug’doy ishlab chiqaradi va uning qariyb
yarmini eksportdan qiladi. Tashqi savdo aylanmasi 1,5 trln doll, dan ortadi va
dunyo eksportining 12,6% (shundan 11,5% jaxon sanoat maxsulotlari eksporti,
8

13,5% mashina va transport jixozlari, 13% kimyo sanoati maxsulotlaridan iborat)
to’g’ri keladi. SHuni aloxida ta’kidlash lozimki, AQSH iqtisodiyotining rivojlanish
samaradorligi ilmiy-texnik saloxiyat, milliy xo’jalikning biqiqligi, yuksak
texnologiya va ilmiy-texnik progress yo’nalishlari, moliya-bank tizimi jixatidan
dunyo mamlakatlari orasida XXI asr birinchi o’n yilligida tengi yo’q mamlakatdir.
AQSH iqtisodiyotining bosh xususiyati—ishlab chiqarish va kapitalning yuqori
kontsentratsiyasidir. Bugungi kunda Amerikadagi yirik korporatsiyalar o’zining
faoliyati va muomala ko’lami jixatidan transmilliy korporatsiyalarga (TMK)
aylandi. Dunyodagi 500 eng yirik TMKdan 100 tasi AQSH ga qarashlidir.
Jumladan, «General Motors» «Epson», «Fogd Motogs», «Microsoft» va boshqalar.
AQSH iqtisodiyotidagi xalqaro ixtisoslashuv elektrotexnika va elektronika sanoati
(ayniqsa, super-EXM), aviakosmik, xarbiy atom sanoati, biotexnologiya va
boshqalardir. Iqtisodiyotda tog’-kon sanoati, qora metallurgiya, to’qimachilik va
tikuvchilik xissasi qisqarib, kimyo, mashinasozlik va metallni qayta ishlash
tarmoqlari xissasi tobora ortib bormoqda. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar
o’rtasida ilmiy-tadqiqot va tajriba konstruktorlik ishlariga bo’lgan xarajat, ilmiy
xodimlar va muxandislar soni jixatdan oldinda turadi. Natijada, 90-yillardan
boshlab mamlakat iqtisodiyoti resurslarni tejovchi yuksak texnologik bosqichga
kirdi. Ishlab chiqarishning barqaror rivojlanishi, samarali bandlik, inflyatsiyaning
past darajasi va federal byudjet xolati yaxshilandi. Amerika yuqori darajadagi
biznes- elitasining islox etilishi («Boing» korporatsiyasining «Mak-Donnel -
Duglas» korporatsiyasi bilan «Lokxid» ni «Norton Gruten» bilan qo’shilishi va
boshq.) aviakosmik va mudofaa sanoatida sezilarli o’zgarishlarga olib keldi.
Ammo, AQSH iqtisodiyotidagi eng keskin muammo-mamlakat ichki qarzining
o’sishi va bandlik darajasi bo’lib qolmoqda . SHunga qaramay, XX asr oxiri XXI
asr boshlarida AQSH xo’jaligi va YaIM tarmoq tarkibidagi o’zgarish moddiy
ishlab chiqarish soxalari ulushining qisqarishi va noishlab chiqarish soxalari
(xizmatlar soxalari) ulushining barqaror ortib borishidir. Sanoat - AQSH
iqtisodiyotida barqaror rivojlanib borayotgan tarmoq. AQSH sanoati 3 ijtimoiy
9

ishlab chiqarish -ishlov beruvchi sanoat, qazib beruvchi sanoat va
elektroenergetikadan iborat. Sanoat maxsuloti ishlab chiqarishda ishlov beruvchi
soxaning ulushi 80,4%, elektroenergetika ulushi 13%, qazib beruvchi sanoat ulushi
esa 6,6% ni tashkil qiladi. Sanoatda ilm talab soxalar -mikroelektronika, lazer
texnikasi, oldindan berilgan xossalar asosida printsipial yangi materiallar ishlab
chiqarish, injenerligi va biotexnologiya, robot va roboto-texnika, biqiq
avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish, avtomatlashtirilgan tizimlarni loyixalashtirish,
kosmik priborsozlik va boshqalar jadal rivojlanmoqda. Robotlar ishlab
chiqarishning o’rtacha yillik o’sish sur’atlari 40% dan ortiq. Resurslarni tejash
texnologiyasiga o’tish YaIM birligiga-nisbatan energiya talablilikni 25% va
material talablilikni qariyb 20% qisqartirish imkonini berdi. AQSH yirik yoqilg’i-
energetika sanoatiga ega bo’lib, uning asosini ko’mir, neft ь va tabiiy gaz, uran va
gidroresurslar tashkil qiladi. Ko’mir (yiliga 930 mln, t,) asosan Appalachi,
Markaziy xavza va tog’li shtatlardan qazib olinadi, deyarli IESlarda foydalaniladi
va eksportga chiqariladi. AQSH razvedka qilingan neft ь zaxiralari bo’yicha
iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar o’rtasida birinchi o’rinda turadi. Yiliga 380 mln
t ortiq neft ь qazib chiqarilsada, ichki extiyojni qondira olmaydi va Kanada,
Venesuela va Fors ko’rfazi mamlakatlaridan import qiladi. Yiliga 540 mlrd m3
tabiiy gaz qazib chiqarishiga qaramay Kanadadan gaz import qiladi. Yirik neft ь
monopoliyalari «Eksson», «Teksako» «Galor Oyl» va boshq. AQSHda yiliga 3712
mlrd kVtG’s (1997 y.) elektrenergiyasi xosil qilinadi. Mamlakat yoqilg’i-
energetika balansida IES (70%), GES va AES (28%) va alternativ energo manbalar
xissasiga 2% (geo IES, ko’mir va shamol energiyasi) to’g’ri keladi. AESlarda 110
ta energoblok mavjud. Qora metallurgiya sanoati (yiliga 90 mln t, po’lat eritiladi)
garchi, o’zak tarmoq bo’lganligiga qaramay, bugungi kunda bir qator
muammolarga ega. Yirik qora metallurgiya markazlari Pittsburg, Buyuk ko’llar
rayoni, Atlantika qirg’oq bo’yi (import ruda asosida), Dallas va X ь yustondir. Qora
metall eritishni nazorat qiluvchi yirik kompaniya «Yunayted Steyts Stil
korporeyshn» va boshq. AQSH rangli metallurgiyaning asosiy turlarini ishlab
10

chiqaruvchi mamlakatdir. Mis, rux, qo’rg’oshin eritish Montana, Yuta, Aydaxo,
Arizona shtatlarida, Tinch okean qirg’oq bo’yining shimoli-g’arbi, Atlantika
qirg’oq bo’yi rayonlaridir. Alyuminiy sanoati (yiliga 3 mln t alyuminiy eritadi va
dunyoda 1-o’rinda turadi) rivojlangan. Mashinasozlik va metallni qayta ishlash
AQSHdagi eng yirik sanoat tarmog’i bo’lib, ishlov beruvchi sanoat maxsuloti
qiymati va bandlarning 4% to’g’ri keladi. Mashinasozlik minglab firma va
korxonalardan iborat bo’lishiga qaramay yirik monopoliyalar: avtomabilsozlikda
«Djeneral Motors», «Ford motors» «Kraysler», samalyotsozlikda «Boing»,
«Makdonell Duglas», «Lokxid», elektrotexnika va elektronikada «Djeneral
elektrik», komp ь yuterlar ishlab chiqarish va dasturiy ta’minot tizimida
«Microsoft» kompaniyasi va boshq. roli katta. Avtomobilsozlikda «katta uchlik»
korporatsiyalari mamlakat ichki extiyojining 75%ini, yapon avtomobil ь zavodlari
esa 25% ni qondiradi. Detroyt shaxri «avtomobilsozlik poytaxti»dir va yana 20ta
shtatda avtomobilsozlik korxonalari mavjud. Yiliga 8 mln, dona turli markadagi
yengil va yuk avtomobillari ishlab chiqariladi. Samolyotsozlik AQSH dagi eng
yirik tarmoqlardan bo’lib, kuchli monopollashgan («Boing», «Makdonell Duglas»,
«Lokxid» va boshq.). Masalan, «Boing» korporatsiyasi korxonalari yiliga 400 ga
yaqin xavo laynerlarini ishlab chiqardi. Asosiy markazlari Los-Andjeles, San-
Diego, Anaxaym, Sietl, Dallas, X ь yuston, Atlanta va boshq. Ayni vaqtda, AQSH
dunyo bozoridagi fuqaro aviatsiyasining 2G’3 qismini nazorat qiladi. Kemasozlik -
mashinasozlikning boshqa tarmoqlariga nisbatan bo’sh rivojlangan bo’lib, boshqa
mamlakatlar (Yaponiya, Janubiy Koreya, Braziliya, Tayvan ь ) raqobatiga
chidamaydi. Kemasozlik verflari Atlantika qirg’oq bo’yi, Meksika ko’rfazi va
Buyuk ko’llar rayonida joylashgan. Elektrotexnika va elektronika sanoati - sanoat
va maishiy maqsadlar uchun xilma-xil maxsulotlar ishlab chiqaradi. Xalqaro EXM
bozorini amerika firmalari («Ay-Bi-EM», «Microsoft» boshchiligida) nazorat
qilsada, ichki va tashqi bozorda chet el firmalari (ayniqsa Yaponiya) raqobati
kuchlidir. XX asr oxiri va XXI asr boshlarida barcha iqtisodiy rivojlangan
mamlakatlarda ITIning yangi bosqichi - biqiq avtomatlashgan ishlab chiqarish
11

(BAII) va avtomatlashgan loyixalar tizimi (ALT), raqamli-programmalashgan
boshqarish dastgoxlari (RPBD) va maxsus transport tizimi ishlab chiqarish
boshlandi. AQSH avtomatlashtirilgan loyixalar, ishlab chiqarishni boshqarish
tizimlari xalqaro bozorining 80% nazorat qilmoqda. Yirik markazlari - CHikago,
Los-Andjeles, San-Frantsisko, N ь yu-York, Boston, Pittsburg va boshq. Sanoat va
fanning kooperatsiyasi kuchaydi va o’ziga xos ilmiy-texnik xududiy majmualar
shakllandi. Masalan, AQSHning Kaliforniya shtatida «Silikon vodiysi» dunyodagi
yarim o’tgazgichlar (50% amerika elektronikasi) ishlab chiqaradigan rayon bo’lib,
shunday majmua Boston shaxri yaqinida xam shakllanmoqda. Kimyo sanoati
rivojlanganlik darajasi jixatidan AQSH dunyoda oltinchi o’rinda turadi. «Dyupon
de Nemur», «Dou kemikl», «Monsanto» va boshq. Yirik firmalar plastmassa,
kimyoviy tola, sintetik kauchuk, mineral o’g’itlar, farmatsevtika, kosmetika va
boshqa maxsulotlarni ishlab chiqaradi. Asosiy kimyo sanoati rivojlangan rayonlar
shimoldagi shtatlardir. SHuningdek, Meksika ko’rfazidagi (Texas va Luiziana
shtatlari), Tennesi daryosi vodiysida, Tinch okeani soxil bo’yida rivojlangan. Oziq-
ovqat sanoati - yirik tarmoq bo’lib, to’qimachilik, tikuvchlik va poyabzal
tarmoqlaridan oldinda turadi va o’ziga xos «sanoat imperiya»sidir. Bu tarmoq
rivojlangan qishloq xo’jaligiga tayanadi. SHimolda yirik go’sht, konserva, parxez
go’sht va tuxum (yirik parrandachilik fabrikalari), tog’li shtatlarda sut-un-yorma
sanoati (Kanzas-Siti, Oklaxoma-Siti va boshq.), meva-konserva zavodlari
(Kaliforniya va Florida) va boshqa turdagi oziq-ovqat korxonalari tarqalgan. Butun
dunyoda mashxur «Koka Kola», «Pepsi» va boshqa korporatsiyalar TMKlar
qatoriga kiradi. SHuningdek, o’rmon-tsellyuloza, to’qimachilik, tikuvchilik va
poyabzal tarmoqlari kuchli rivojlangan bo’lib, yirik sanoat markazlarida
to’plangan. Bugungi kunda AQSHda 5 ta ishlov beruvchi sanoat korxonalarining
kontsentratsiyasini ajratish mumkin.
 «Sanoatlashgan mintaqa». SHimoldagi yirik markazlarni (N ь yu-York,
CHikago, Detroyt, Filadel ь fiya) o’z tarkibiga oladi va metallurgiya, mashinasozlik,
kimyo, yengil va oziq-ovqat va boshq. tarmoqlarga ixtisoslashgan.
12

 Meksika ko’rfazi (Texas va Luiziana shtatlari) neftni qayta ishlash, neft ь -
kimyo, aviaraketa, tikuvchilik, oziq-ovqat sanoati;
 Tennesi daryosi vodiysi - energotalab kimyo, metallurgiya va xarbiy
sanoat;  Tog’li shtatlar - asosan rangli metallurgiya xom ashyolari;
 Tinch okeani shtatlari (Kaliforniya va Vashington shtatlari) aviaraketa,
kosmik va radioelektronika, neftni qayta ishlash va neft ь -kimyo, rangli
metallurgiya, oziq-ovqat, yengil, o’rmon-tsellyuloza sanoati rivojlangan.
Qishloq xo’jaligi . AQSH qishloq xo’jaligida iqtisodiy faol axolining 3% band
bo’lib, YaIMdagi xissasi 2% tashkil qilsada, iqtisodiyotda g’oyat muxim o’rin
tutadi (agrosanoat majmuasining xissasi YaIM 20% dan ortadi). 1
Qishloq xo’jaligi
yirik ko’lami va xilma-xil maxsulotlar ishlab chiqarishi, mexnat unumdorligining
yuqoriligi va texnika bilan qurollanganlik darajasi, yuqori tovar xo’jaliklarining
ixtisoslashuvi va kooperatsiyasi bilan boshqa mamlakatlardan ajralib turadi.
1.2 Amerikada birinchi burjua inqilobi va uning sabablariMustamlakalardagi aholinig ko`pchilik qismini asoratga tushgan
xizmatkorlar, oq tanli ishchilar va negir – qullar, janubda esa aholining 40 % ini
negir qullar tashkil qilar edi.
Negirlarni qul qilish juda kuchayib ketdi. 1619 yildayoq Afrikada ilk bor
negirlar olib kelingan edi. XVII asrning o`rtalaridan boshlab negirlarni qullarga
aylantirish tez tarqalib 1775 yildayoq Shimoliy amerikada negirlarning soni deyarli
yarim millionga etib qolgan edi. Qul – negirlar har qanday ijtimoiy va siyosiy
huquqlardan mahrum etilgan bo`lib, qul egalari ularni o`ldirishi, sotishi, qarzga
berishi mumkin edi. XVII asrning ikkinchi yarmida quldorlik xo`jaligi kuchli
inqirozga duchor bo`ldi, bunga tamaki va boshfa ekinlarning ekilaverishi natijasida
yer kuchining ketganligi hamda janubiy mustamlakalar mahsulotini Yevropada
sotish qiyinlashib ketganligi sabab bo`ldi. Bu in qiroz XIX asrning boshlaridagina
paxta tozalash mashinasi ixtiro etilgandan keyin bartaraf etildi. Paxta bozori esa
Buyuk Britaniyaga fabrikalashgan ip gazlama sanoati tez rivojlanganligi tufayli
13

vujudga kelgan edi.
Amerikada madaniyatning rivojlanishiga va ilg’or g’oyalarning
shakllanishiga prutanlarning diniy xurofoti, bidati va fanatizmi to`sqinlik qilmoqda
edi. Ilm maorif ishlariga ru honiylar ta`siri juda kuchli bo`lib, adabiyotda diniy
tematika ustunlik qilar edi.
Alvasti ovlash va afsungarlik uchun qatl qilish hatto eng taraqqiy etgan Yangi
Angliyada ham XVIII asr boshlarigacha saqlanib qoldi. Masalan, Salim
qishlog’ida 1693 -1696 yillarda afsungarlik qilganligi uchun 19 kishi qatl qilingan
edi, 150 kishi qamoqqa olingan va 200 kishi jodu qilishda ayblanib jazolangan.
erkin fikr qilishgina emas balki dunyoviy mavzulardagi har qanday asar ham gunoh
hisoblanar edi, ba`zi mustamlakalarda hatto teatr tomoshalari ham ta`qiqlangan edi.
Butun mustamlakachilik davri mobaynida erkin fikr va demokratiyaning
progressiv g’ oyalari ja holatga qarshi kurash olib bordi. Bu g’ oyalar dastlabki
paytlarda diniy sektantchilikning an`anaviy shakllarida ifoda etilar edi. Puritanizm
so`l qanotining siyosiy qarashlari xal q ommasining noroziligini va orzu tilaklarini
bir ifoda eta olar edi. Bu so` l q anot arboblari XVIII asr Amerika ma`rifatchilarining
o`tmishdoshlari edilar. Mustamlakalarda fan va falsafa, adabiyot va san`at keng
tarzda rivojlanib ketolmadi bu esa ko`p jihatdan Amerika burjuaziyasiga xos
bo`lgan tor faoliyatga bog’liq edi. Amerikaliklar o`zlarining metropoliyaga qarshi
olib borayotgan kurashini asoslash uchun Goobe, Milton, Lokk, Russo va boshqa
Evropa mutafakkirlarining g’oyalaridan foydalandilar. Amerika burjua
ma`rifatchilari eng ko`zga ko`ringan va ajoyib kishilari Benjamin Franklin (1706-
1790) va Tomas jeferson (1743-1826) edi. Bular Amerika maorifida so`l
demokratik tendenciya vakillari va shakllanib kelayotgan Shimoliy Amerika millati,
o`sib kelayotgan ongning mafkurachilari edilar. Otashin vatanparvar kolonistlar
huquqi uchun eng dastlabki kurashchilaridan biri Benjamin Franklin Bostonda
hunarmand oilasida tug’ilgan edi, keyinchalik u Filodel`fiyada yashaydi. Yoshligida
u bosmaxonada harf tushiruvchi bo`lib ishladi va o`tkir jurnalist – publisist bo`lib
etishib, akasining gazetasida akasi bilan birga ishladi. G’oyat iste`dodli,
mehnatsevar va quntli bo`lganligi uchun o`zgalarning yordamisiz mustaqil ravishda14

o`qib bilim oldi. Amerikada ma`rifatchilarning birinchi namoyondasi bo`lib etishdi.
Hamda jaholat va nodonlikka qarshi kurash olib bordi. Franklin Amerikada
birinchi marta tuzilgan qullikka qarshi jamiyatning asoschilaridan biri edi. Franklin
oligarxik idora usulining va mustamlakachilikning xavfli ekanligini yaxshi tushunar
edi. Biroq u ko`proq mo``tadil siyosiy qarashlarini yoqlab keldi. Uzoq vaqt
metropoliyaga qarshi inqilobiy kurashga qaraganda liberallarcha kompromis usulini
yoqlab keldi, uzoq vaqt metropoliyaga qarshi siyosatda qat`iy va izchil bo`lmadi.
Mustamlakachi burjuaziyaning ilg’or manfaatlarini himoya qilib, Franklin dastlab
Britaniya imperiyasi doirasida mustamlakalarini birlashtirishga va o`z –o`zini
boshqarishni kengaytirishga harakat qildi. Franklin bu imperiyani «chinni kosaga
o`xshatgan va uning bir cheti uchib ketsa o`z qimmatini yo` qotadi” degan edi.
Ammo uning fikricha, bu imperiyaning markazi shimoliy Amerika bo`lishi,
poytaxt Londondan shu yerga ko`chirilishi kerak edi. Biroq metropoliyalar
o`rtasidagi ziddiyatlarning murosasizligi Franklin va burjuaziyaning keng doiralari
harqalay milliy mustaqillik uchun inqilobiy kurash yo`liga tushib olishga majbur
bo`ldilar. Tomas Jefferson Virginyadagi plantatorlar aristokratiyasi oilasidan
chi qq an. U har tomonlama keng ma`lumot oldi. Unga katta shuhrat keltirgan
Britanya Amerikasining huquqlari haqida xulosa degan o`zining dastlabki
pamfletlaridan birida Jefferson Georg III ga Karl I bilan Yakov II ning qismatini
eslatib xalq suverenteti ideyalarini hamda mustamlakalarning qo`zg’olon ko`tarish
huquqini himoya qildi. So`nggi asarlarda qullikni qattiq tanqid qildi, hindularning
qirg’in qilinishini qoraladi. Ammo Jefferson izchil demokrat emas edi. Uning
ommaviy faoliyati bilan nazariyasi ko`pincha bir-biriga to` g’ ri kelmas edi.
Jefferson kapitalizmning ba`zi salbiy xususiyatlarini, masalan, mol-mulkning bir
to`da shaxslar qo`lida to`planishini tanqid qilgan bo`lsa ham, uning qarashlari
keyinchalik burjua liberalizmi tomonida evolyucionlashgan edi. Jefferson o`z
faoliyatlarida ayniqsa, XIX asr boshidan u respublika prezidenti bo`lgach, burjua
respublikasini mustahkamladi, hamda asosan burjuaziya va platatorlar manfaatini
ifoda etuvchi siyosat yurgizdi.
1765 yilda Angliya parlamenti mustamlakalarga qarshi qaratilgan ikkita15

qonun qabul qildi. Bulardan biri qo`shinlarni joylashtirish qonuni bo`lib, bu qonun
ingliz hukumatiga mustamlakalariga cheklanmagan miqdorda qo`shinlar yuborish
va ularni aholi uylariga joylashtirish huquqini berar edi. 2-qonun har qanday
hujjatlar, gazetalar, broshyuralar, e`lonlar ustidan gerb solig’ini solish to`g’risida edi.
Bu qonunlar mustamlakalarda juda katta g’azab uyg’otdi va burjua
elementlarining qarshi ta`sir ko`rsatishiga qaramay, ommaviy g’alayonlarga aylanib
ketdi. Bostonda hurriyat ra hbarlarining farzandlarining ra hbarligi ostida ishchi va
hunarmandlarning g’ alayonlari 13 avgustdan 18 avgustgacha davom yetdi.
Mitinglar o`tkazishdi, kechasi mash`allar yo qib yurishlar qildilar. Chinovniklarning
uylariga o`t qo`ydilar, sud arxivlarini yo qib yubordilar. Gubernator yuborgan
qurolli otryadlar haydab yuborildi. Gubernatorning yordam yuborish to`g’risidagi
iltimosiga politsiya boshlig’i mening odamlarimni endi topib bo`lmaydi: ular xalqqa
qo`shilib ketdi, deb javob berishi ahvolning naqadar tang ekanligini ko`rsatdi.
Xalq harakatidan qo`rqib ketgan mansabdorlar o`z lavozimlaridan voz
kechdilar. G’arb to`g’risidagi qonun kuchga kirgach 1-noyabr kuni yangidan xalq
g’alayonlari ko`tarilib ko`p kishilik mitinglar va namoyishlar uyushtirildi, gerbli
qog’ozlar kuydirib yuborildi. Xalq “Umumiy ittifoqlik” yoki o`lim!, erkinlik yoki
o`lim kabi degan shiorlar bilan kurashni kuchaytirdilar.
Mustamlakalardagi bu harakatlar xalqning qanday kuchga ega ekanligini
ko`rsatdi va ko`p o`tmay gerb qonunining bekor qilinishiga kattagina yordam berdi.
Mustamlakalar vakillari kongressni chaqirish to`g’risida qaror qabul qilishdi.
Gubernatorning taqiqlashiga qaramay k ongress 1675 yil 7 oktyabrda N`yu-Yorkda
ochildi.
Yu qori taba qalar peti tsiya bilan murojaat qilib, hech narsaga erishib
bo`lmasligini ma`lum qildi. Oktyabr oyi oxirlarida ingliz tovarlari butun
mustamlakalarga yoyildi. Metropoliya burjuaziyasi mustamlaka bozorlaridan
mahrum bo’lib qolishdan qo`rqib mustamlakalar bilan bo`lgan nizoni tezroq
bartaraf qilinishini talab qildilar. 1766 yil martida gerb solig’i to`g’risidagi qonun
bekor qilindi.
Ammo shu bilan ingliz parlamenti ilgarigi qonunlarga asosan16

mustamlakalarga soliq solish huquqi saqlab qolganligi qayd qilindi. qo`shinlarni
joylashtirish qonuni va boshqa qonunlar kuchda qoldi. Tounshend qonuniga binoan
1767 yil bir qancha tovarlarga bojxona to`lovi joriy qilindi. To`lovdan tushgan
daromad mansabdorlar va harbiy ma`murlarning ta`minotiga sarflanar, shu bilan
ular kolonistlardan musta qil bo`lib qolgan edilar.
Jazo choralari kuchaytirilib g’alayonni bostirish va qo`zg’olonni oldini olish
1768 yil Bostonga harbiy yordamchi kuchlari bilan to`la kemalar kirib keldi.
So`ngra hukumat siyosiy jinoyatlarda ayblangan kolonistlarni Angliyaga olib ketib,
o`sha yerda sud qilishni buyurdi, ma`murlarga qarshilik ko`rsatgan mustamlaka
majlislari tarqatib yuborildi.
Bu tadbirlarning hammasi kolonistlarning g’ azabini oshirdi.
Mustamlakalarda ko`pgina pamfletlar paydo bo`ldi. Mitinglar va maxfiy yig’ilishlar
oddiy tusga kirib klublar va maxfiy jamiyatlarning faoliyati ancha jonlandi.
Vashington gubernatori tomonidan ta qatib yuborilgan Virginiya majlisi ba`zi
deputatlarning tashabbusi bilan ingliz tovarlariga bokot e`lon qildi. Ingliz tovarlarini
Shimoliy mustamlakalariga olib kelib sotish 1768 yilgi 1363 funt sterlingdan, 1769
yilda 504 ming funt sterlingga tushib qoldi.
Kolonistlar qo`shinining olib chiqib ketilishini, o`zlarining huquqlarini
poymol qiluvchi qonunlarning bekor qilinishini talab qildilar. Parlament taushend
qonuni bekor qilish bilan Yana qisman yon berishga majbur bo`ldi. Mustamlaka
burjuaziyasi kurashning passiv metodlarini mahkam ushlab olgan edi va
hukumatga qisman yon berish bilan qanoatlanishga rozi edi. Biroq mehnatkashlar
harakati tobora inqilobiy tus olmoqda edi. 1763 yilda Shimoliy Korolinada
tenglashtiruvchilar nomi bilan mashhur bo`lgan fermyerlar harakati boshlanib ketdi.
4 yil davom etgan bu kurash qatnashchilari qonga botirildi. 1768-1774 yilda
Allegan shtatidagi fermyerlar ingliz harbiy kuchlariga ochiqdan – ochiq kurash olib
bordilar.17

II BOB. AQSH HINDULARINING OZODLIK HARAKATI
2.1 1775-1783 yillarda mustaqillik uchun kurash. AQSH ning tashkil
topishiAlvasti ovlash va afsungarlik uchun qatl qilish hatto eng taraqqiy etgan Yangi
Angliyada ham XVIII asr boshlarigacha saqlanib qoldi. Masalan, Salim
qishlog’ida 1693 -1696 yillarda afsungarlik qilganligi uchun 19 kishi qatl qilingan
edi, 150 kishi qamoqqa olingan va 200 kishi jodu qilishda ayblanib jazolangan.
erkin fikr qilishgina emas balki dunyoviy mavzulardagi har qanday asar ham gunoh
hisoblanar edi, ba`zi mustamlakalarda hatto teatr tomoshalari ham ta`qiqlangan edi.
Butun mustamlakachilik davri mobaynida erkin fikr va demokratiyaning
progressiv g’ oyalari ja holatga qarshi kurash olib bordi. Bu g’ oyalar dastlabki
paytlarda diniy sektantchilikning an`anaviy shakllarida ifoda etilar edi. Puritanizm
so`l qanotining siyosiy qarashlari xal q ommasining noroziligini va orzu tilaklarini
bir ifoda eta olar edi. Bu so` l q anot arboblari XVIII asr Amerika ma`rifatchilarining
o`tmishdoshlari edilar. Mustamlakalarda fan va falsafa, adabiyot va san`at keng
tarzda rivojlanib ketolmadi bu esa ko`p jihatdan Amerika burjuaziyasiga xos
bo`lgan tor faoliyatga bog’liq edi. Amerikaliklar o`zlarining metropoliyaga qarshi
olib borayotgan kurashini asoslash uchun Goobe, Milton, Lokk, Russo va boshqa
Evropa mutafakkirlarining g’oyalaridan foydalandilar. Amerika burjua
ma`rifatchilari eng ko`zga ko`ringan va ajoyib kishilari Benjamin Franklin (1706-
1790) va Tomas jeferson (1743-1826) edi. Bular Amerika maorifida so`l
demokratik tendenciya vakillari va shakllanib kelayotgan Shimoliy
Davlat ilmiy nashriyoti. 2000-2006
Amerika millati, o`sib kelayotgan ongning mafkurachilari edilar. Otashin
vatanparvar kolonistlar huquqi uchun eng dastlabki kurashchilaridan biri Benjamin
Franklin Bostonda hunarmand oilasida tug’ilgan edi, keyinchalik u Filodel`fiyada
18

yashaydi. Yoshligida u bosmaxonada harf tushiruvchi bo`lib ishladi va o`tkir
jurnalist – publisist bo`lib etishib, akasining gazetasida akasi bilan birga ishladi.
G’oyat iste`dodli, mehnatsevar va quntli bo`lganligi uchun o`zgalarning yordamisiz
mustaqil ravishda o`qib bilim oldi. Amerikada ma`rifatchilarning birinchi
namoyondasi bo`lib etishdi. Hamda jaholat va nodonlikka qarshi kurash olib bordi.
Franklin Amerikada birinchi marta tuzilgan qullikka qarshi jamiyatning
asoschilaridan biri edi. Franklin oligarxik idora usulining va mustamlakachilikning
xavfli ekanligini yaxshi tushunar edi. Biroq u ko`proq mo``tadil siyosiy qarashlarini
yoqlab keldi. Uzoq vaqt metropoliyaga qarshi inqilobiy kurashga qaraganda
liberallarcha kompromis usulini yoqlab keldi, uzoq vaqt metropoliyaga qarshi
siyosatda qat`iy va izchil bo`lmadi. Mustamlakachi burjuaziyaning ilg’or
manfaatlarini himoya qilib, Franklin dastlab Britaniya imperiyasi doirasida
mustamlakalarini birlashtirishga va o`z –o`zini boshqarishni kengaytirishga harakat
qildi. Franklin bu imperiyani «chinni kosaga o`xshatgan va uning bir cheti uchib
ketsa o`z qimmatini yo` qotadi” degan edi. Ammo uning fikricha, bu imperiyaning
markazi shimoliy Amerika bo`lishi, poytaxt Londondan shu yerga ko`chirilishi
kerak edi. Biroq metropoliyalar o`rtasidagi ziddiyatlarning murosasizligi Franklin
va burjuaziyaning keng doiralari harqalay milliy mustaqillik uchun inqilobiy kurash
yo`liga tushib olishga majbur bo`ldilar. Tomas Jefferson Virginyadagi plantatorlar
aristokratiyasi oilasidan chi qq an. U har tomonlama keng ma`lumot oldi. Unga
katta shuhrat keltirgan Britanya Amerikasining huquqlari haqida xulosa degan
o`zining dastlabki pamfletlaridan birida Jefferson Georg III ga Karl I bilan Yakov
II ning qismatini eslatib xalq suverenteti ideyalarini hamda mustamlakalarning
qo`zg’olon ko`tarish huquqini himoya qildi. So`nggi asarlarda qullikni qattiq
tanqid qildi, hindularning qirg’in qilinishini qoraladi. Ammo Jefferson izchil
demokrat emas edi. Uning ommaviy faoliyati bilan nazariyasi ko`pincha bir-biriga
to` g’ ri kelmas edi. Jefferson kapitalizmning ba`zi salbiy xususiyatlarini, masalan,
mol-mulkning bir to`da shaxslar qo`lida to`planishini tanqid qilgan bo`lsa ham,
uning qarashlari keyinchalik burjua liberalizmi tomonida evolyucionlashgan edi.
Jefferson o`z faoliyatlarida ayniqsa, XIX asr boshidan u respublika prezidenti19

bo`lgach, burjua respublikasini mustahkamladi, hamda asosan burjuaziya va
platatorlar manfaatini ifoda etuvchi siyosat yurgizdi.
1765 yilda Angliya parlamenti mustamlakalarga qarshi qaratilgan ikkita
qonun qabul qildi. Bulardan biri qo`shinlarni joylashtirish qonuni bo`lib, bu qonun
ingliz hukumatiga mustamlakalariga cheklanmagan miqdorda qo`shinlar yuborish
va ularni aholi uylariga joylashtirish huquqini berar edi. 2-qonun har qanday
hujjatlar, gazetalar, broshyuralar, e`lonlar ustidan gerb solig’ini solish to`g’risida edi.
Bu qonunlar mustamlakalarda juda katta g’azab uyg’otdi va burjua
elementlarining qarshi ta`sir ko`rsatishiga qaramay, ommaviy g’alayonlarga aylanib
ketdi. Bostonda hurriyat ra hbarlarining farzandlarining ra hbarligi ostida ishchi va
hunarmandlarning g’ alayonlari 13 avgustdan 18 avgustgacha davom yetdi.
Mitinglar o`tkazishdi, kechasi mash`allar yo qib yurishlar qildilar. Chinovniklarning
uylariga o`t qo`ydilar, sud arxivlarini yo qib yubordilar. Gubernator yuborgan
qurolli otryadlar haydab yuborildi. Gubernatorning yordam yuborish to`g’risidagi
iltimosiga politsiya boshlig’i mening odamlarimni endi topib bo`lmaydi: ular xalqqa
qo`shilib ketdi, deb javob berishi ahvolning naqadar tang ekanligini ko`rsatdi.
Xalq harakatidan qo`rqib ketgan mansabdorlar o`z lavozimlaridan voz
kechdilar. G’arb to`g’risidagi qonun kuchga kirgach 1-noyabr kuni yangidan xalq
g’alayonlari ko`tarilib ko`p kishilik mitinglar va namoyishlar uyushtirildi, gerbli
qog’ozlar kuydirib yuborildi. Xalq “Umumiy ittifoqlik” yoki o`lim!, erkinlik yoki
o`lim kabi degan shiorlar bilan kurashni kuchaytirdilar.
Mustamlakalardagi bu harakatlar xalqning qanday kuchga ega ekanligini
ko`rsatdi va ko`p o`tmay gerb qonunining bekor qilinishiga kattagina yordam berdi.
Mustamlakalar vakillari kongressni chaqirish to`g’risida qaror qabul qilishdi.
Gubernatorning taqiqlashiga qaramay k ongress 1675 yil 7 oktyabrda N`yu-Yorkda
ochildi.
Yu qori taba qalar peti tsiya bilan murojaat qilib, hech narsaga erishib
bo`lmasligini ma`lum qildi. Oktyabr oyi oxirlarida ingliz tovarlari butun
mustamlakalarga yoyildi. Metropoliya burjuaziyasi mustamlaka bozorlaridan
mahrum bo’lib qolishdan qo`rqib mustamlakalar bilan bo`lgan nizoni tezroq20

bartaraf qilinishini talab qildilar. 1766 yil martida gerb solig’i to`g’risidagi qonun
bekor qilindi.
Ammo shu bilan ingliz parlamenti ilgarigi qonunlarga asosan
mustamlakalarga soliq solish huquqi saqlab qolganligi qayd qilindi. qo`shinlarni
joylashtirish qonuni va boshqa qonunlar kuchda qoldi. Tounshend qonuniga binoan
1767 yil bir qancha tovarlarga bojxona to`lovi joriy qilindi. To`lovdan tushgan
daromad mansabdorlar va harbiy ma`murlarning ta`minotiga sarflanar, shu bilan
ular kolonistlardan musta qil bo`lib qolgan edilar.
Jazo choralari kuchaytirilib g’alayonni bostirish va qo`zg’olonni oldini olish
1768 yil Bostonga harbiy yordamchi kuchlari bilan to`la kemalar kirib keldi.
So`ngra hukumat siyosiy jinoyatlarda ayblangan kolonistlarni Angliyaga olib ketib,
o`sha yerda sud qilishni buyurdi, ma`murlarga qarshilik ko`rsatgan mustamlaka
majlislari tarqatib yuborildi.
Bu tadbirlarning hammasi kolonistlarning g’ azabini oshirdi.
Mustamlakalarda ko`pgina pamfletlar paydo bo`ldi. Mitinglar va maxfiy yig’ilishlar
oddiy tusga kirib klublar va maxfiy jamiyatlarning faoliyati ancha jonlandi.
Vashington gubernatori tomonidan ta qatib yuborilgan Virginiya majlisi ba`zi
deputatlarning tashabbusi bilan ingliz tovarlariga bokot e`lon qildi. Ingliz tovarlarini
Shimoliy mustamlakalariga olib kelib sotish 1768 yilgi 1363 funt sterlingdan, 1769
yilda 504 ming funt sterlingga tushib qoldi.
Kolonistlar qo`shinining olib chiqib ketilishini, o`zlarining huquqlarini
poymol qiluvchi qonunlarning bekor qilinishini talab qildilar. Parlament taushend
qonuni bekor qilish bilan Yana qisman yon berishga majbur bo`ldi. Mustamlaka
burjuaziyasi kurashning passiv metodlarini mahkam ushlab olgan edi va
hukumatga qisman yon berish bilan qanoatlanishga rozi edi. Biroq mehnatkashlar
harakati tobora inqilobiy tus olmoqda edi. 1763 yilda Shimoliy Korolinada
tenglashtiruvchilar nomi bilan mashhur bo`lgan fermyerlar harakati boshlanib ketdi.
4 yil davom etgan bu kurash qatnashchilari qonga botirildi. 1768-1774 yilda
Allegan shtatidagi fermyerlar ingliz harbiy kuchlariga ochiqdan – ochiq kurash olib
bordilar.21

Sharqiy hududlarda ayniqsa Massachusetsda ishchilar, hunarmandlar va
fermyerlar metropoliyaning faol tarafdorlarini ushlab olib, qattiq jazolay boshladilar.
1768 yilda Massachusetsda o q tanli qullarning g’ alayoni ko`tarildi. Q o`shinlar
bilan to` qnashuvlar tez-tez bo`lib turdi. Bostonda 1775 yil 5 mart kuni a holi bilan
to` qnashuvlar va qtida askarlar 4 ishchini o`ldirdilar va 5 kishini yarador qildilar.
O`ldirganlar orasida qochoq negr Attaks yuor edi. O`ldirilganlar dafn marosimi
xalq namoyishiga aylanib ketdi. “Boston qotilligi” inqilobiy jarayonlarning
rivojlanishiga turtki bo`ldi. Nihoyat inqilobiy vaziyat etilib kelmoqda edi.
Inqilobning asosiy harakatlantiruvchi kuchlari ishchilar, hunarmandlar va
fermyerlar bo`lib, bular birgina mustaqillik uchun kurashmasdan, shuningdek
iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy huquqlar uchun ham kurashdilar. Biroq xalq ommasi
uyushmagan edi. Ommaning harakatlarga rahbarlik ishlarini yirik burjuaziya bilan
quldorlar o`z qo`llariga olgan edilar, ular o`z navbatida xalq inqilobidan qo`rqar,
toji-taxt bilan kelishib qo`ya qolmoqchi edilar. Ularning ma qsadi metropoliyaning
hukumron sinflari ega bo`lgan huquqlarga ega bo`lish edi, xolos.
Metropoliyaning murosasizligi hamda xalqning ishchilar, hunarmandlar va
fermyerlarning avj olib ketgan qurolli kurashi ostida sinfiy kuchlar tobora
tabaqalarga bo`linib ketayotgan edi. Quldorla, yirik burjuaziya, ruhoniylarning bir
qismi ommaviy harakatlarni keng quloch yoyib ketayotganligidan qo`rqib ketib,
royalistlar lagerga o`tib ketdi va qirol tomonda turib kurashdi.
Biroq ikkilanish va og’ishlar yo`lini bosib o`tgan burjuaziyaning bir qismi
har holda metropoliyaga qarshi kurashga boshchilik qildi, ammo xalq harakatini
keng quloch yoymasligiga tirishdi.
Xalqdan qo`rqib qolgan bu burjuaziya ommadan o`z manfaati yo`lida
foydalanib, o`zining cheksiz hukumronligini o`rnatish uchun payt poylar edi. 1775
yil 9 mayda Filodelfiyada ochilgan ikkinchi kontinental kongresda hukumron guruh
burjuaziya va plantatorlar vakillari, ya`ni mo``tadillar bo`lib ular Vashington
Radolf, T.Jefferson, P.Genri, S.Adams va boshqalar edilar. Bular yangi burjuaziya
demokratlarning o`z tashkilotlari ham yo`q edi, ular o`zaro kelishmasdan ish ko`rar
edilar. Shunga qaramay, kongress ularning tashabbusisiz to`plangan armiyani22

vaziyat ostida o`z qaramo g’ iga olib, Jorj Vashingtonni bosh qo`mondon bo`lib
tayinladi.
J.Vashington (1732-1799) Virginiyalik senatorlarning boy aristokrat
oilasidan chi qq an ma`lumotli kishi edi. Uning akalari Ogayo er kompaniyasiga
boshchilik qilar, bu kompaniya 18 yashar Jorjni dastlab er o`lchovchi qilib
tayinlagan edi. Bu yerda u yigitlik chog’idayoq hindular bilan bo`lgan
to`qnashuvlarda ko`ngilli askarlar ko`mondoni sifatida, 1754-1756 yillarda uncha
katta bo`lmagan otryadlari bilan bo`lgan janglarda dong chiqargan edi. Vashington
sof vijdonli g’ayratli va jasur kishi bo`lib, juda katta tashkilotchilik qobiliyatiga ega
edi.
U kamgap, vazmin, o`zining hamkasblariga hamda qo`l ostidagi
xodimlariga talabchan, g’amxo`r va haqiqiy vatanparvar edi.
Kongress umumiy armiya tuzish to` g’ risida qaror qabul qilib, shu bilan bir
va qtda qirolga peti tsiya yubordi. Peti tsiyada kongress o`z sado qatini ta`kidlagan va
barcha masalalarni tinch yo`l bilan hal qilishni so`ragan edi.
Shuningdek, ingliz xal qiga qarata murojaat ham qabul qilgan edi. Angliya
mustamlakalaridagi xalq bir-birovlari bilan urush olib borishga qarshi bo`lib,
kolonistlar kurashiga xayrixoxlik ko`rsatmoqda edilar. Ularni mustamlakalaridagina
emas, balki, Angliyaning o`zida ham hukum surib kelayotgan reaksiya va zulmga
qarshi kurash zarurligini tushinish tuyg’usini birlashtirar edi. Angliya o`z qo`lida
mustamlakalarni boe berishdan qo`rqan va mustamlakalar bilan savdoning keskin
tushib ketganligi natijasida ziyon ko`rgan burjuazyaning ma`lum bir qismi,
parlamentga yuborgan petitsiyalarida nizoni bartaraf qilishni keskin talab qilgan edi.
Angliya hukumati ushbu talablarni rad etib, mustamlakalarni isyon holatida deb
e`lon qildi. Muntazam armiya 55 ming kishiga, flotning shaxsiy sostavi 28 ming
kishiga yetkizildi.2.2 "Mustaqillik dekloratsiyasi" va "AQSH konstitutsiyasi" ning qabul
qilinishi
Alvasti ovlash va afsungarlik uchun qatl qilish hatto eng taraqqiy etgan Yangi
Angliyada ham XVIII asr boshlarigacha saqlanib qoldi. Masalan, Salim
23

qishlog’ida 1693 -1696 yillarda afsungarlik qilganligi uchun 19 kishi qatl qilingan
edi, 150 kishi qamoqqa olingan va 200 kishi jodu qilishda ayblanib jazolangan.
erkin fikr qilishgina emas balki dunyoviy mavzulardagi har qanday asar ham gunoh
hisoblanar edi, ba`zi mustamlakalarda hatto teatr tomoshalari ham ta`qiqlangan edi.
Butun mustamlakachilik davri mobaynida erkin fikr va demokratiyaning
progressiv g’ oyalari ja holatga qarshi kurash olib bordi. Bu g’ oyalar dastlabki
paytlarda diniy sektantchilikning an`anaviy shakllarida ifoda etilar edi. Puritanizm
so`l qanotining siyosiy qarashlari xal q ommasining noroziligini va orzu tilaklarini
bir ifoda eta olar edi. Bu so` l q anot arboblari XVIII asr Amerika ma`rifatchilarining
o`tmishdoshlari edilar. Mustamlakalarda fan va falsafa, adabiyot va san`at keng
tarzda rivojlanib ketolmadi bu esa ko`p jihatdan Amerika burjuaziyasiga xos
bo`lgan tor faoliyatga bog’liq edi. Amerikaliklar o`zlarining metropoliyaga qarshi
olib borayotgan kurashini asoslash uchun Goobe, Milton, Lokk, Russo va boshqa
Evropa mutafakkirlarining g’oyalaridan foydalandilar. Amerika burjua
ma`rifatchilari eng ko`zga ko`ringan va ajoyib kishilari Benjamin Franklin (1706-
1790) va Tomas jeferson (1743-1826) edi. Bular Amerika maorifida so`l
demokratik tendenciya vakillari va shakllanib kelayotgan Shimoliy Amerika millati,
o`sib kelayotgan ongning mafkurachilari edilar. Otashin vatanparvar kolonistlar
huquqi uchun eng dastlabki kurashchilaridan biri Benjamin Franklin Bostonda
hunarmand oilasida tug’ilgan edi, keyinchalik u Filodel`fiyada yashaydi. Yoshligida
u bosmaxonada harf tushiruvchi bo`lib ishladi va o`tkir jurnalist – publisist bo`lib
etishib, akasining gazetasida akasi bilan birga ishladi. G’oyat iste`dodli,
mehnatsevar va quntli bo`lganligi uchun o`zgalarning yordamisiz mustaqil ravishda
o`qib bilim oldi. Amerikada ma`rifatchilarning birinchi namoyondasi bo`lib etishdi.
Hamda jaholat va nodonlikka qarshi kurash olib bordi. Franklin Amerikada
birinchi marta tuzilgan qullikka qarshi jamiyatning asoschilaridan biri edi. Franklin
oligarxik idora usulining va mustamlakachilikning xavfli ekanligini yaxshi tushunar
edi. Biroq u ko`proq mo``tadil siyosiy qarashlarini yoqlab keldi. Uzoq vaqt
metropoliyaga qarshi inqilobiy kurashga qaraganda liberallarcha kompromis usulini
yoqlab keldi, uzoq vaqt metropoliyaga qarshi siyosatda qat`iy va izchil bo`lmadi.24

Mustamlakachi burjuaziyaning ilg’or manfaatlarini himoya qilib, Franklin dastlab
Britaniya imperiyasi doirasida mustamlakalarini birlashtirishga va o`z –o`zini
boshqarishni kengaytirishga harakat qildi. Franklin bu imperiyani «chinni kosaga
o`xshatgan va uning bir cheti uchib ketsa o`z qimmatini yo` qotadi” degan edi.
Ammo uning fikricha, bu imperiyaning markazi shimoliy Amerika bo`lishi,
poytaxt Londondan shu yerga ko`chirilishi kerak edi. Biroq metropoliyalar
o`rtasidagi ziddiyatlarning murosasizligi Franklin va burjuaziyaning keng doiralari
harqalay milliy mustaqillik uchun inqilobiy kurash yo`liga tushib olishga majbur
bo`ldilar. Tomas Jefferson Virginyadagi plantatorlar aristokratiyasi oilasidan
chi qq an. U har tomonlama keng ma`lumot oldi. Unga katta shuhrat keltirgan
Britanya Amerikasining huquqlari haqida xulosa degan o`zining dastlabki
pamfletlaridan birida Jefferson Georg III ga Karl I bilan Yakov II ning qismatini
eslatib xalq suverenteti ideyalarini hamda mustamlakalarning qo`zg’olon ko`tarish
huquqini himoya qildi. So`nggi asarlarda qullikni qattiq tanqid qildi, hindularning
qirg’in qilinishini qoraladi. Ammo Jefferson izchil demokrat emas edi. Uning
ommaviy faoliyati bilan nazariyasi ko`pincha bir-biriga to` g’ ri kelmas edi.
Jefferson kapitalizmning ba`zi salbiy xususiyatlarini, masalan, mol-mulkning bir
to`da shaxslar qo`lida to`planishini tanqid qilgan bo`lsa ham, uning qarashlari
keyinchalik burjua liberalizmi tomonida evolyucionlashgan edi. Jefferson o`z
faoliyatlarida ayniqsa, XIX asr boshidan u respublika prezidenti bo`lgach, burjua
respublikasini mustahkamladi, hamda asosan burjuaziya va platatorlar manfaatini
ifoda etuvchi siyosat yurgizdi.
1765 yilda Angliya parlamenti mustamlakalarga qarshi qaratilgan ikkita
qonun qabul qildi. Bulardan biri qo`shinlarni joylashtirish qonuni bo`lib, bu qonun
ingliz hukumatiga mustamlakalariga cheklanmagan miqdorda qo`shinlar yuborish
va ularni aholi uylariga joylashtirish huquqini berar edi. 2-qonun har qanday
hujjatlar, gazetalar, broshyuralar, e`lonlar ustidan gerb solig’ini solish to`g’risida edi.
Bu qonunlar mustamlakalarda juda katta g’azab uyg’otdi va burjua
elementlarining qarshi ta`sir ko`rsatishiga qaramay, ommaviy g’alayonlarga aylanib
ketdi. Bostonda hurriyat ra hbarlarining farzandlarining ra hbarligi ostida ishchi va25

hunarmandlarning g’ alayonlari 13 avgustdan 18 avgustgacha davom yetdi.
Mitinglar o`tkazishdi, kechasi mash`allar yo qib yurishlar qildilar. Chinovniklarning
uylariga o`t qo`ydilar, sud arxivlarini yo qib yubordilar. Gubernator yuborgan
qurolli otryadlar haydab yuborildi. Gubernatorning yordam yuborish to`g’risidagi
iltimosiga politsiya boshlig’i mening odamlarimni endi topib bo`lmaydi: ular xalqqa
qo`shilib ketdi, deb javob berishi ahvolning naqadar tang ekanligini ko`rsatdi.
Xalq harakatidan qo`rqib ketgan mansabdorlar o`z lavozimlaridan voz
kechdilar. G’arb to`g’risidagi qonun kuchga kirgach 1-noyabr kuni yangidan xalq
g’alayonlari ko`tarilib ko`p kishilik mitinglar va namoyishlar uyushtirildi, gerbli
qog’ozlar kuydirib yuborildi. Xalq “Umumiy ittifoqlik” yoki o`lim!, erkinlik yoki
o`lim kabi degan shiorlar bilan kurashni kuchaytirdilar.
Mustamlakalardagi bu harakatlar xalqning qanday kuchga ega ekanligini
ko`rsatdi va ko`p o`tmay gerb qonunining bekor qilinishiga kattagina yordam berdi.
Mustamlakalar vakillari kongressni chaqirish to`g’risida qaror qabul qilishdi.
Gubernatorning taqiqlashiga qaramay k ongress 1675 yil 7 oktyabrda N`yu-Yorkda
ochildi.
Yu qori taba qalar peti tsiya bilan murojaat qilib, hech narsaga erishib
bo`lmasligini ma`lum qildi. Oktyabr oyi oxirlarida ingliz tovarlari butun
mustamlakalarga yoyildi. Metropoliya burjuaziyasi mustamlaka bozorlaridan
mahrum bo’lib qolishdan qo`rqib mustamlakalar bilan bo`lgan nizoni tezroq
bartaraf qilinishini talab qildilar. 1766 yil martida gerb solig’i to`g’risidagi qonun
bekor qilindi.
Ammo shu bilan ingliz parlamenti ilgarigi qonunlarga asosan
mustamlakalarga soliq solish huquqi saqlab qolganligi qayd qilindi. qo`shinlarni
joylashtirish qonuni va boshqa qonunlar kuchda qoldi. Tounshend qonuniga binoan
1767 yil bir qancha tovarlarga bojxona to`lovi joriy qilindi. To`lovdan tushgan
daromad mansabdorlar va harbiy ma`murlarning ta`minotiga sarflanar, shu bilan
ular kolonistlardan musta qil bo`lib qolgan edilar.
Jazo choralari kuchaytirilib g’alayonni bostirish va qo`zg’olonni oldini olish
1768 yil Bostonga harbiy yordamchi kuchlari bilan to`la kemalar kirib keldi.26

So`ngra hukumat siyosiy jinoyatlarda ayblangan kolonistlarni Angliyaga olib ketib,
o`sha yerda sud qilishni buyurdi, ma`murlarga qarshilik ko`rsatgan mustamlaka
majlislari tarqatib yuborildi.
Bu tadbirlarning hammasi kolonistlarning g’ azabini oshirdi.
Mustamlakalarda ko`pgina pamfletlar paydo bo`ldi. Mitinglar va maxfiy yig’ilishlar
oddiy tusga kirib klublar va maxfiy jamiyatlarning faoliyati ancha jonlandi.
Vashington gubernatori tomonidan ta qatib yuborilgan Virginiya majlisi ba`zi
deputatlarning tashabbusi bilan ingliz tovarlariga bokot e`lon qildi. Ingliz tovarlarini
Shimoliy mustamlakalariga olib kelib sotish 1768 yilgi 1363 funt sterlingdan, 1769
yilda 504 ming funt sterlingga tushib qoldi.
Kolonistlar qo`shinining olib chiqib ketilishini, o`zlarining huquqlarini
poymol qiluvchi qonunlarning bekor qilinishini talab qildilar. Parlament taushend
qonuni bekor qilish bilan Yana qisman yon berishga majbur bo`ldi. Mustamlaka
burjuaziyasi kurashning passiv metodlarini mahkam ushlab olgan edi va
hukumatga qisman yon berish bilan qanoatlanishga rozi edi. Biroq mehnatkashlar
harakati tobora inqilobiy tus olmoqda edi. 1763 yilda Shimoliy Korolinada
tenglashtiruvchilar nomi bilan mashhur bo`lgan fermyerlar harakati boshlanib ketdi.
4 yil davom etgan bu kurash qatnashchilari qonga botirildi. 1768-1774 yilda
Allegan shtatidagi fermyerlar ingliz harbiy kuchlariga ochiqdan – ochiq kurash olib
bordilar.
Sharqiy hududlarda ayniqsa Massachusetsda ishchilar, hunarmandlar va
fermyerlar metropoliyaning faol tarafdorlarini ushlab olib, qattiq jazolay boshladilar.
1768 yilda Massachusetsda o q tanli qullarning g’ alayoni ko`tarildi. Q o`shinlar
bilan to` qnashuvlar tez-tez bo`lib turdi. Bostonda 1775 yil 5 mart kuni a holi bilan
to` qnashuvlar va qtida askarlar 4 ishchini o`ldirdilar va 5 kishini yarador qildilar.
O`ldirganlar orasida qochoq negr Attaks yuor edi. O`ldirilganlar dafn marosimi
xalq namoyishiga aylanib ketdi. “Boston qotilligi” inqilobiy jarayonlarning
rivojlanishiga turtki bo`ldi. Nihoyat inqilobiy vaziyat etilib kelmoqda edi.
Inqilobning asosiy harakatlantiruvchi kuchlari ishchilar, hunarmandlar va
fermyerlar bo`lib, bular birgina mustaqillik uchun kurashmasdan, shuningdek27

iqtisodiy-ijtimoiy va siyosiy huquqlar uchun ham kurashdilar. Biroq xalq ommasi
uyushmagan edi. Ommaning harakatlarga rahbarlik ishlarini yirik burjuaziya bilan
quldorlar o`z qo`llariga olgan edilar, ular o`z navbatida xalq inqilobidan qo`rqar,
toji-taxt bilan kelishib qo`ya qolmoqchi edilar. Ularning ma qsadi metropoliyaning
hukumron sinflari ega bo`lgan huquqlarga ega bo`lish edi, xolos.
Metropoliyaning murosasizligi hamda xalqning ishchilar, hunarmandlar va
fermyerlarning avj olib ketgan qurolli kurashi ostida sinfiy kuchlar tobora
tabaqalarga bo`linib ketayotgan edi. Quldorla, yirik burjuaziya, ruhoniylarning bir
qismi ommaviy harakatlarni keng quloch yoyib ketayotganligidan qo`rqib ketib,
royalistlar lagerga o`tib ketdi va qirol tomonda turib kurashdi.
Biroq ikkilanish va og’ishlar yo`lini bosib o`tgan burjuaziyaning bir qismi
har holda metropoliyaga qarshi kurashga boshchilik qildi, ammo xalq harakatini
keng quloch yoymasligiga tirishdi.
Xalqdan qo`rqib qolgan bu burjuaziya ommadan o`z manfaati yo`lida
foydalanib, o`zining cheksiz hukumronligini o`rnatish uchun payt poylar edi. 1775
yil 9 mayda Filodelfiyada ochilgan ikkinchi kontinental kongresda hukumron guruh
burjuaziya va plantatorlar vakillari, ya`ni mo``tadillar bo`lib ular Vashington
Radolf, T.Jefferson, P.Genri, S.Adams va boshqalar edilar. Bular yangi burjuaziya
demokratlarning o`z tashkilotlari ham yo`q edi, ular o`zaro kelishmasdan ish ko`rar
edilar. Shunga qaramay, kongress ularning tashabbusisiz to`plangan armiyani
vaziyat ostida o`z qaramo g’ iga olib, Jorj Vashingtonni bosh qo`mondon bo`lib
tayinladi.
J.Vashington (1732-1799) Virginiyalik senatorlarning boy aristokrat
oilasidan chi qq an ma`lumotli kishi edi. Uning akalari Ogayo er kompaniyasiga
boshchilik qilar, bu kompaniya 18 yashar Jorjni dastlab er o`lchovchi qilib
tayinlagan edi. Bu yerda u yigitlik chog’idayoq hindular bilan bo`lgan
to`qnashuvlarda ko`ngilli askarlar ko`mondoni sifatida, 1754-1756 yillarda uncha
katta bo`lmagan otryadlari bilan bo`lgan janglarda dong chiqargan edi. Vashington
sof vijdonli g’ayratli va jasur kishi bo`lib, juda katta tashkilotchilik qobiliyatiga ega
edi.28

U kamgap, vazmin, o`zining hamkasblariga hamda qo`l ostidagi
xodimlariga talabchan, g’amxo`r va haqiqiy vatanparvar edi.
XULOSA
Ingliz burjuaziyasi hamma vaqt birovlvrning qo`li bilan urush qilishni yaxshi
ko`rar edi. Nemis hukmronlari tomonidan Angliyaga sotilgan 29 ming nemis
soldati Amerikaga jo`natildi. Iingliz ma`murlari hindu qabilalarini va plantatorlar
qaramog’idagi negirlarni kolonistlarga qarshi otlantirishga harakat qildi. Biroq
hindu qabilalarining ko`pchilik qismi Angliya tomonida o`tib, Oneydo qabilasi
qo`zg’olonchilarni qullab quvatladi, irokezlar esa o`zlarini betaraf deb e`lon qilgan
bo`lsa, negirlarning ko`pchiligi inqilobning tarafdorlari edilar.
Mustamlakalarda o`z tarafdorlarini ko`paytirish, qo`zg’olonchilar o`rtasida
ixtilof chiqarish va ularning kuchlarini zaiflashtirish uchun inglizlar ig’vo qilish va
pora berib o`ziga og’dirib olish usulini ishga soldilar.1775 yilning oxirlarida 20
mingga yaqin royalistlar metropoliya tomonida turib urishdilar. Royalistlarning
qurolli kurashga o`tishi va ko`pgina ruhoniylarning inqilobga qarshi tashviqoti avj
oldirib yuborilganligi tufayli kongres 1776 yil 2 yanvarda ular ustidan nazorat
qilishni mahalliy ma`murlar zimmasiga topshirishdi. Shundan so`ng ularni
qurolsizlantirish (1776 yil mart) va mol mulkini musodara qilish (1777 yil noyabr`)
to` g’ risida qaror qabul qilindi.
Mamlakatning deyarli hamma joylarida tuzilgan xafsizlik komitetlari bu
qaror chiqishidan ilgariyoq royalistlarni qamoqqa olib, mol mulklarini musodara
qila boshlagan edilar.
Kongress singari kontinental armiya ham, payt poylash va mudofaa
taktikasini qo`llayotgan edi. To`g’ri, Kanadani bosib olishga urinib ko`rildi, bu esa
mustamlaka burjuaziyasinigg eng muhim siyosiy va strategik vazifasi edi. Biroq bu
urinish to`la muvaffaqiyatsizlik bilan tugadi. 1776 yilning boshlarida Vashington,
uning sustkashligidan juda ko`p norziliklar tug’ilganligi tufayli Bostonni olishga
tayyorgarlik ko`rish boshlandi. Bostonni qamal qilish uchun armiyaning barcha
asosiy kuchlari bir joyga to`plandi va ingliz qo`shinlari Dorchestr tepaliklarini29

qo`lga kiritish yo`lidagi urinishlarni muvaffaqiyatsiz bo`lib chiqqanidan keyin 17
martda Bostonni tashlab chiqib ketdilar. Ingliz kemalariga qarshi
qo`zg’olonchilarning qurolli qismlari jang qildilar, qo`lga tushirilgan qurollar va
kiyim kechaklar qo`zg’olonchilar armiyasini ta`minlanishiga sarf qilinar edi.
Mustamlaka qo`shinlari yomon qurollangan, arteleriya oz, ko`pincha eng zarur
kiyim va oziq-ovqatlar etishmas edi. Sanoat urush talablariga tezda moslasha
olmasa ham , lekin urushning borishida ancha yutuqlarga erishdi. Qishloq
xo`jaligiga urush juda kam ta`sir qildi. Shunday bo`lsada ko`p joylarda ayniqsa,
shaharlarda va janubiy mustamlakalarda qo`shinlar va xalq ochlikdan azob
chekayotgan edi. Narxlarning oshib va chayqovchilikning misli ko`rilmagan
darajada kuchayib ketganligi natijasida mehnatkashlar ommasining ahvoli og’ir edi.
Burjuaziya va yirik er egalaridan iborat vatanparvarlar Amerika qog’oz pulidan
ingliz tillasini afzal ko`rar, Amerika aholisi ochlikdan halok bo`layotgan bir paytda
ingliz qo`shinlarini ta`min qilar edi. Vashingtonning o`zi 1775 yilda bunday degan
edi: Fuqarolik burchini, odamgarchilikni bu qadar unutib yuborish, bu qadar
chayqovchilik, foyda olish uchun bu qadar hiyla ishlatish hollarini ... men hech
qachon ko`rgan emasman.
Vakolatli hukumatning va boshqaruvning markazlashtirilmaganligi,
provinsializm ruhining va mustamlakalar o`rtasida ziddiyatlarining hukm surishi
ham halokatli ta`sir ko`rsatdi. Mustamlakalar tamoman mustaqil bo`lib, ular
qo`shinlar ta`minotini tashkil etishlari kerak edi, lekin urush ularning
territoriyalariga etib bormaguncha bu ishni qilishga shoshilmadilar. Barcha
qiyinchiliklarni bartaraf qilib va engib chiqish uchun birlashgan davlatlar barpo
qilish kerak edi. Lekin bu uchun oldin musta qillik e`lon qilinishi lozim edi. Keng
xalq ommasining eng yaxshi ijtimoiy hayotga erishish yo`lidagi umidlarimustaqil
respublika e`lon qilinishi bilan bog’liq edi. Xalqning va burjua demokratlarning
mustaqillik haqidagi talablari klublarda va gazetalarda qat`iyroq qilishda 1776 yil
yanvarida nashr etilgan va ikki oy ichida 120 ming nusxa sotilib bo`lgan “Tetik
fikr” degan pamflet katta rol` o`ynadi. Uning muallifi inqilobchi-demokrat T.Pein
(1737-1809) Angliyada hunarmand oilasida tug’ilgan qobiliyati tufayli u mustaqil30

o`qish bilan kuchli publitsist va jamoat arbobi bo`lib etishgan shaxs edi.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvrligi va inson manfaatlarini ta’minlash – yur
taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. –T.: “O’zbekiston”, 2017. 48b
2. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O’zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz.-“O’zbekiston”, 2017. 32b
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan
birga quramiz. –T.:”O’zbekiston”, 2017. 488b
4. Karimov I. Milliy mafkura - mamlakat kelajagi poydevori. “Xalq so`zi”
gazetasi, 7 aprel, 2000 yil.
5. Karimov I. “Tarixiy xotirasiz kelajak yo`q”, T.”Sharq”, 1998.
6. Karimov I. “Ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot - pirovard
maqsadimiz” “Ishonch” gazetasi, 25 yanvar 2000 yil.
5. Abdullaev.O. Iqtisodiy geografiya va ekologiya. Namangan 2002.
6. Atlas Mira stranni mira v kartax i faktax. M.: ZAO “kompaniya”, AST-
PRESS. 1999.

7. Axmedov.E., Sayidaminova.Z. O’zbekiston Respublikasi (qisqacha
ma’lumotnoma). T., 1998.
8. Lomakin V.K. Mirovaya ekonomika. Rostov-, izd-vo Yuniti. 2007
9. Soibnazarov A. O’rgimchak to’ri. //“XXI asr” gazetasi, 2009 yil 23 aprel’, №
17 (283)-son.
10. O’zbekiston milliy entsiklopediyasi. 1—14 jildlar. T., Davlat ilmiy
nashriyoti. 2000-2006.
11. O’zbekiston Respublikasi yillik statistik to’plam. –T., 2007.
31

12. Xodiev B. va boshq. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom
Karimovning “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni
bartaraf etishning yo’llari va choralari” nomli asarini o’rganish bo’yicha o’quv
qo’llanma. – T.: Iqtisodiyot, 2009.
32

AQSh hindularining ozodlik harakati

Купить