Arab tili tadqiqotlarida Amir Temur va Temuriylar tarixining yoritilishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	25000UZS
Размер	72.8KB
Покупки	0
Дата загрузки	14 Февраль 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

G'ayrat Ziyayev

Дата регистрации 14 Февраль 2025

3 Продаж

Arab tili tadqiqotlarida Amir Temur va Temuriylar tarixining yoritilishi

Купить

MUNDARIJA
KIRISH .......................................................................................................................................................... 1
I BOB. AMIR TEMURNING SIYOSIY HOKIMIYATGA KELISHIGACHA BO‘LGAN DAVRDAGI FAOLIYATINING
O‘RGANILISHI ............................................................................................................................................... 5
II.BOB. IBN ARABSHOH”AJOYIB AL-MAQDUR FI TARIXI TAYMUR” (TEMUR TARIXIDA TAQDIR
AJOYIBOTLARI) AMIR TEMUR DAVRINING YORITILISHI ............................................................................. 10
II.BOB.SOHIBQIRON AMIR TEMUR VA OʻRTA ASR TARIXCHISI IBN XALDUN MUNOSABATLARI ................ 23
XULOSA ...................................................................................................................................................... 33
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI ............................................................................. 35
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Shukurlar bo ‘ lsinkim , Mustasillik tufayli buyuk
bobomiz haqidagi haqiqatning ro ‘ yobga chikishi , tantanasi kun tartibiga qo ‘ yildi .
Bu millat tarixi vatan taqdiri uchun nihoyatda muhum edi . Takror takidlash joizki
Sohibqiron Amir Temurni bizga qaytarib bergan bu borada hormay tolmay
haqiqatni qaror toptirgan zot O ‘ zbekiston Respublikasi birinchi Prezidenti Islom
1

Karimovdir . Ushbu ulug ` hizmatlari uchun xalqimiz ulardan behad minnatdordir .
Birinchi prezidentimizning “ Yuksak ma ’ naviyat - yengilmas kuch “ nomli
sermazmun kitobida xalqimizning toptalib kelgan milliy g ` ururini yuksaltirish ,
Sohibqiron bobomizning muborak nomi , tarixiy siymosi , boy merosi va xotirasini
tiklash yo ‘ lida mamlakatimizda qo ‘ yilgan qutlug ` qadamlar to ‘ g ` risida batafsil
hikoya qilingan . Ha , buyuk bobomiz haqidagi haqiqat tiklandi , adolat qaror topdi .
1996- yil O ‘ zbekistonda " Amir Temur yili " deb ataldi . YUNESKO qarori bilan
Sohibqiron tavalludining 660 yilligi nishonlandi1. Toshkent, Samarkand va
Shaxrisabizda Amir Temurning muxtasham haykallari o‘rnatildi. Bugun biz
o‘zining bemisl aqlu tafakkuri, shaxtu shijoati bilan jahon taraqqiyotiga, tarix
jarayoniga ulkan ta'sir ko‘rsata olgan, madaniyatlar barpo bo‘lishida xolis xizmat
etgan siymo haqida baralla so‘z deya olamiz. G`ururimiz, faxru iftixorimizni
yashirib o‘ltirmaymiz. Vatan uzra Sohibqiron Amir Temurning ulmas ruhi kezib
yurganini har lahza his etamiz.
Sohibqiron Amir Temur shaxsiyati jahon tarixida juda kam uchraydigan
hodisadir. “Buyuk shaxslarni millat qayg`usi, xalq, dardi yaratadi” , degan edi
birinchi Prezidentimiz. Chindan ham, millat kayg`usidan, xalk, dardidan yaralgan
bizning bobomizday ulug` zotning dunyoga kelishi zamon zarurati va talabiga
aylandi, boshqacha aytganda, tarix va zamon o‘z qaxramonini o‘zi jahon
maydoniga olib kirdi.
Tarixdagi ulug` zotlar Bahri Ummonda kezib yurgan bahaybat kemalarga
o‘xshaydi. Bir qaraganingizda, bu kema ko‘zingizga yaxlit tashlangani bilan uning
ichida va Kayutalarida qanchadan-qancha tilsimli hodisalar yuz beradi. Va bu
kemaning izidan mavjlangan iz qoladi. Bu iz xatto fazodan boqqanda ham ko‘zga
yaqqol tashlanishi mumkin. Biz buyuk Sohibqiron bobomiz Amir Temur
hazratlarini dunyoda neki eng kuchli, eng jozibali, eng mahobatli bo‘lsa, o‘shalarga
qiyoslashimiz mumkin. Bu ulug`zotning hayoti va faoliyati, jo‘nroq aytganda,
tarjimai holi bizga ma'lum bulsa-da, birok biz eslatgan cho‘qqi yohud ulkan kema
Yanglig`, bu muhtasham siymoning nomi bilan bog‘liq biz bilmagai, eshitmagan
rivoyatlar, hikoyatlar er yuzi bo‘ylab kezib yuribdi.
2

Amir Temur davri to‘g`risida hozirgi kunda manbalar yetarli hissoblanadi .
Shuni qayd qilish kerakki, ushbu davr haqida asar yozgan o‘rta asr mualliflari
yaratgan asarlarining xarakteri va mohiyatiga qarab asosan ikki guruhga
bo‘linadilar. Birinchi guruhga o‘z davri rasmiy tarixnavislik an'analariga rioya
qilib yozilgan solnomalar mualliflari G‘iyosuddin Ali, Nizomuddin Shomiy,
Sharafuddin Ali Yazdiy, Hofizi Abru, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond,
Xondamir, Muiniddin Natanziy kabi mahalliy tarixnavislar mansub bo‘lsa,
ikkinchi guruh mualliflari esa turli mamlakatlar vakillaridan iboratdir. Diplomatik
xizmat yuzasidan XV asrning boshlarida Temur va uning avlodlari hukmi ostida
bo lgan ko‘p shaharlarda, jumladan, Samarqandda ham bo lgan ispaniyalikʻ ʻ
(Kastiliya) elchi Klavixo, shuning-dek, o‘z mamlakatiga Temur yurishlari ziyon-
zahmatlarining alamini chekkan arman tarixchisi Foma Metsopskiy, rus
solnomachilari hamda yuqorida zikr qilganimiz o‘z tarixiy asarlarida mazkur
davrdagi voqealarga keng to‘xtab o‘tgan XV asr arab tarixchilari shular jum-
lasidandir. Shuni ta'kidlash lozimki, ikkala guruh asarlarida keltirilgan
ma'lumotlarni bir xil ahamiyatga ega deb bo‘lmaydi. Yuz bergan voqealarning
guvohi yoki bo‘lmasa egallagan mavqelari tufayli sodir bo lgan ishlardan yaxshi
ʻ
xabardor birinchi guruh tarixnavislaridan ko‘pchiligi keltirgan tarixiy ma'lumotlar
to‘laligi, aniqligi va izchilligi bilan ajralib tursa, ushbu imkoniyatlarga to‘liq ega
bo lmagan ik- kinchi guruh mualliflari asarlarida esa, bu qadar to lalik va izchillik
ʻ ʻ
saqlanmay, voqealar jarayoni birbiriga uzviy bog‘lanmagan, chalkash tarzda
yoritilgan hollar ham uchraydi.
Amir temur haqida yozilgan asarlar ichida Rui Gonsales de Klavixo, Ibn
Arabshoh, Ibn Xaldun, arxiyepiskop Ioan yozgan hotiralar alohida ahamiyatga ega.
Zero bu shaxislar Amir Temurni ko‘rib , u bilan bevosita suhbatlari asosida o‘z
hotiralarini yozib qoldirishgan. Bu esa ularning asarlarini haqqoniyligini yanada
oshiradi.
To‘plamdan o‘rin olgan keyingi ishonchli va xolis tarixiy manba —
arxiyepiskop Ioanning ”Аmir Temur va uning saroyi haqida xotiralar ” asari o‘tgan
olti yuz yil mobaynida turli tillarla yaratilgan mingdan ziyod asarlar orasida
3

alohida o‘rin tutadi. Chunki u asrlar mobaynida dunyo miqyosida yaratilgan ko‘p
sonli solnomalar, esselar, badiiy va dramatik asarlar ichida Аmir Temur, uning
tarixi, davlat arbobi va sarkardalik faoliyati, g‘animlari va do‘stlari, o‘z qo‘shinida
o‘rnatgan tartib-qoidalari, saltanati va saroyi, u yerlagi urf odatlar haqida
Yevropaliklarga ilk bora hikoya qilib bergan asardir. Bu asar Sohibqiron bilan
Samarqandda uchrashgan Yevropalik boshqa bir inson — Kastiliya qiroli elchisi
Rui Gonsales de Klavixoning kundaliklari, shuningdek, Аmir Temur bilan bevosita
muloqotda bulgan mashhur tarichnavislar Ibn Аrabshoh va Ibn Xaldun qalamiga
mansub tarixiy kitoblar kabi birlamchi manba sanaladi. Yana bir muhim jihat
bugun Klavixo, Ibn Аrabshoh, Ibn Xadaun nomlarini va ularning asarlarini
yurtdoshlarimiz yaxshi biladilar. Аmmo, afsuski, ruhoniy Ioann xotiralari bizda
ham, xorijda ham aksariyat ko pchilik uchun Noma`lumligicha qolmoqda. Elchiʼ
Ioann xotiralarining hozirga qadar na o zbekcha va na ruscha nashri mavjud
ʼ
emasligi ham yuqoridagi fikrimizni tasdiqlaydi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi: Kurs ishida Yevropada O‘rta Osiyo haqidagi
tarixiy-kartografik ma’lumotlarning XVI-XIX asrlardagi tarixi O‘rta Osiyoga oid
tarixiy-kartografik manbalar, tarixiy kartalar va turli adabiyotlar asosida ilk bor
taxlil qilindi. .Ularning O‘rta Osiyo tarixini o‘rganishdagi ahamiyati ilk bor,
umumlashtirildi. Bunda hozirgacha ilmiy jamoatchilikka ma’lum bo‘lmagan
xorijiy manbalar ham ilk bor ilmiy muomalaga kiritildi. Yevropada O‘rta
Osiyoning kartografik tarixiga oid ma’lumotlarni qamrab olgan barcha tadqiqot
ishlari va ularning natijalari tarixiy davriylik jihatdan jamlangan holda, xolisona
yondashuv asosida o‘rganildi. Ularning o‘rganilish natijalariga konseptual nuqtai
nazardan yondashilgan holda yangicha xulosalar berishga harakat qilindi.
Kurs ishining predmeti. Amir Temur va Temuriylar davrining arab
tarixshunlari tomonidan o‘rganilish tarixi.
Tadqiqot ob`yekti. Arab manbalarida o‘lkashunoslikni o‘rganish
tadqiqotning ob`yektini tashkil etadi.
Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati. Kurs ishidan kasb
hunar kollejlari va akademik liseylarda “O‘zbekiston tarixi” fanidan hamda oliy
4

o‘quv yurtlari “Tarix” fakultetlari bakalavrlari uchun “O‘zbekiston tarixi”, “O‘rta
Osiyoning qadimgi va o‘rta asr shaharlari tarixi” va “O‘lkashunoslik” fanlaridan
ma’ruza matnlari tayyorlashda, amaliy mashg‘ulotlar olib borishda foydalanish
mumkin.
Kurs ishining vazifa va maqsadlari. Amir Temur va Temuriylar davlatiga
doir arab tarixshilari tomomnidan bildirilgan fikir va mulohazalarni topib uni
yoritib berish.
Kurs ishining tuzilishi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta yirik bor, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan ibortat.
I BOB. AMIR TEMURNING SIYOSIY HOKIMIYATGA KELISHIGACHA
BO‘LGAN DAVRDAGI FAOLIYATINING O‘RGANILISHI
Amir Temurning siyosiy faoliyati haqida so‘z borar ekan, eng avvalo, uning
hokimiyatga kelgunga qadar bo‘lgan davriga katta e’tibor qaratilganligini aytish
lozim. Chunki tadqiqotlarning aksariyatida Sohibqironning siyosiy hokimiyatga
kelishi muammolari XIV asrning 60 − 70 yillarida Movarounnahrdagi siyosiy
5

ahvol, Amir Temurning amir Husayn bilan ittifoqi, sarbadorlar harakatiga Amir
Temurning munosabati, Sohibqironning siyosiy hokimiyatga kelishi kabi masalalar
bilan bog‘liq holda o‘rganishni taqozo etadi. Temuriylar davri tarixiga oid yozma
manbalarning ko‘pchiligida Amir Temurning hayotiga daxldor tarixiy voqealar,
ayniqsa uning siyosiy maydonga kelishi sabablarini bayon qilib, ularda
muarrihlarning shaxsiy munosabatlari bildirilgan. Shuni qayd etish kerakki, ularda
bildirilgan umumiy fikrlar Amir Temurning yoshlik yillariga va uning 1344 − 1347
yillarda Movarounnahrda Chig‘atoy ulusining oxirgi mo‘g‘ul xoni Qozon
Sultonxon (1332 − 1347) bilan amir Qazog‘on o‘rtasida yakka hukmronlik uchun
bo‘lgan janglardagi ishtiroki, hokimiyat amir Qazog‘on qo‘liga o‘tib, bu bilan
boshqaruvda amirlar hukmdorligi davri boshlangani masalalariga qaratilgan.
Qozonxon davrida Movarounnahrda itoatsizlik boshlangan bo‘lib, xon har
kuni yuzlab odamlarni oliy jazoga hukm qilardi. A. Ziyo bu ahvolni sharhlar ekan,
Chig‘atoy ulusi xonlarining Movarounnahrdagi mavqei zaiflashib, mahalliy
amirlar ularga o‘z hukmlarini o‘tkazish va xonlik bilan raqobatlashish qudratiga
ega bo‘lgani bois, amir Qazog‘on ulus hukmdori Qozon Sultonxonni jangda
yengib qatl etdi, degan fikrni bildirdi 1
.
Ba’zi tadqiqotlarda amirlardan Bayon Sulduz bilan Hoji Barlos Amir
Qazog‘onning o‘g‘li amir Abdullohga qarshi chiqib, Samarqandga yurish qilgani
va Movarounnahrni o‘z tasarrufiga olib, chingiziy Yasun Temurxonning o‘g‘li
Temurshoh o‘g‘lonni (1358 − 1359) xon qilib ko‘targani ham ta’kidlangan 2
.
Demak, davlatda amirlar boshqaruvi chog‘ida nomiga xon tayinlash an anasi Amir‟
Temurgacha ham bo‘lgan.
Nizomiddin Shomiy bu haqda shunday yozadi: “Amir Bayon Sulduz va amir
Hoji Barlos mamlakatni va viloyatlarni o‘z tasarrufiga oldi. Amir Bayon
mamlakatni boshqarish ishida g‘ofillikda sharobxo‘rlik va aysh−ishrat bilan
mashg‘ul bo‘ldi… siyosat maqomiga kelganda sustlik va beparvolik qilardi.
1
Зиѐ А. Амир Темур ва Туғлуқ Темур // Шарқшунослик. – Т.: 1996. − № 6. – Б. 83.
2
Темур ва Улуғбек даври тарихи ... – Б. 72; Бўриев О. Темурийлар даври манбаларида Чағониѐн. – Т.: Фан,
2001. – Б. 5-7; Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур.– С. 19-20.
6

Donishmandlar demishlarki: “Mulk (podshohlik) siyosatsiz barqaror turmas va
qilichsiz mustahkam bo‘lmas”. Sharafiddin Ali Yazdiy “Zafarnoma”sida ham shu
mazmundagi so‘zlarni o‘qiymiz. Natijada ular davrida o‘lkada tartibsizliklar
boshlandi. Barlos amirlari Shaxrisabzni, jaloyirlardan amir Boyazid Xo‘jandni,
amir Qazog‘on xonadonidan bo‘lgan amir Husayn Balxni, naymonlardan bo‘lgan
amir Hamidxoja Shibirg‘onni, amir Shohmuhammad Badaxshoniy Ko‘histonni,
amirlar Kayxisrav va O ljoytu Aperdi ittifoq bo‘lib Xatlonni o‘ziga‟
bo‘ysundirdilar. Shunday bo‘linish oqibatida fitnafasodlar ko‘payib, mamlakatda
tartibsizliklar boshlandi. Bunday tartibsizliklardan foydalanib, Movarounnahrga
mo‘g‘ul xoni Tug‘luq Temur bostirib keladi 3
.
Tadqiqotlarda amirlar o‘rtasidagi munosabatlar ham yoritilib, mazkur
voqealar o‘sha davrda yuz bergan siyosiy o‘zgarishlar bilan bevosita bog‘liq edi.
A. Ziyo o‘z ilmiy izlanishlarida amir Qazog‘onning nabirasi amir Husayn, bobo
meros yurtiga da’vo bilan chiqqan va amakisi Qazog‘onning o‘g‘li Abdullohning
o‘chini olish bahonasida amir Bayon Sulduzga qarshi kurash boshlagan 4
, deb
yozsa, boshqa bir tadqiqotida uning amirlardan Xizr, Boyazid va Temurga suyanib,
bobosi davridagi mavqeni tiklab olmoqchi edi 5
, degan fikrni bildiradi.
Amirlarning ittifoqlikdagi faoliyati, ularning oqibatlari B.Ahmedov
tadqiqotlarida ham tahlil etilgan. Muallif, amirlarning 1363 − 1364 yillarda
Chig‘atoyxon naslidan bo‘lgan darveshlikda yurgan Qobulshohni xonlik taxtiga
ko‘targanlari va shu voqea (1364) amirlar ittifoqining buzilishiga olib kelganligini
qayd etib, deb uning sababini esa shunday ko‘rsatadi: “Amir Husayn Amir
Temurni uning nomzodini taxtga loyiq ko‘rib, qo‘llab-quvvatlamaganida ayblaydi.
U xon bilan Amir Temurning orasiga rahna solish uchun, Tarmashirinxonning qizi
to‘g‘risida Temur nomidan mish-mishlar tarqatdi” 6
.
3
Натанзий Муиниддин. Соҳибқирон ҳаѐтидан лавҳалар … – Б. 5.
4
Зиѐ Азамат. Ўзбек давлатчилиги тарихи. – Т.: Шарқ, 2000. – Б. 156.
5
Зиѐ А. Амир Темур ва Туғлуқ Темур … − Б. 84-85.
6
Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … – Б. 54.
7

Tadqiqotlarda Movarounnahrning 1340 − 1360 yillardagi siyosiy ahvoli
yozma manbalardagi ma’lumotlarni qayd etish bilan kifoyalanilganini ko‘ramiz.
Bu esa o‘z navbatida voqeliklarni o‘sha davr manbalari bilan qiyosiy o‘rganib,
so‘ngra yoritishni taqozo etadi. Shuningdek, mahalliy hokimiyatning amalda
amirlar qo‘liga o‘tib, nomiga Chingiz avlodi vakillari xon qilib ko‘tarilishi
an anasi dastlab amir Qazog‘on tomonidan boshlangani, keyinchalik Amir Temur‟
saltanatida ham davom etganini ko‘rsatish lozim, deb o‘ylaymiz. Shu bilan birga,
Amir Temurning Tug‘luq Temurxon xizmatiga kirishi tadqiqotlarda turlicha
izohlangan.
Tadqiqotchilar amirlar o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganar ekanlar, amir
Husaynning halokatiga sabab, uning shaxsidagi salbiy jihatlar edi, deb umumiy
tavsif berish bilan cheklanganlar, xolos.
Amir Temurning dastlabki yillardagi siyosiy faoliyati bilan bog‘liq
voqealardan biri bu Samarqanddagi sarbadorlar harakati masalasidir. Ma’lumki,
sovet tarixshunosligida “sarbadorlar” ,“xalq qahramonlari”, ozodlik harakati
vakillari degan xulosa ustuvorlik qilar edi. Zamonaviy tadqiqotlarda esa bu
harakatga bo‘lgan munosabat bir muncha bahslidir. Mustaqillikning dastlabki
yillarida “Sarbadorlar” harakati badiiy adabiyotda adib Muhammad Alining
romanida tarixiy faktlarga mos holda yoritilgan 7
. Aytish joiz, roman hali asosiy
yozma manbalar to‘liq tarjima etilmagan, Amir Temur hayoti va faoliyati yaxshi
o‘rganilmagan bir sharoitda yozilsa-da, haqqoniy yoritilgan. Romanda bu davr
ijtimoiy-siyosiy ahvolini muallif “taxtsiz mamlakat” deb tasvirlaydi, sarbadorlarni
esa zamonning eng ilg‘or kishilari deb hisoblab, ularning maqsadi Al-Forobiy orzu
qilgan “fozil jamoa tuzish” edi va shu mavsadda ular boshlarini dorga tikkanlar
degan umumiy xulosaga keladi.
B. Ahmedov sarbadorlar harakatini manbalarga tayanib ob ektiv
‟
yondashgan holda ijobiy baholaydi. Olimning fikricha, mamlakat mo‘g‘ullarning
oyog‘i ostida qolishi xavfi tug‘ilganda “menman degan beklar” uni himoya
7
Муҳаммад Али. Сарбадорлар. Тарихий роман. – Т.: Ғ. Ғулом, 1992. 1-китоб. – 256 б., 2-китоб. – 240 б.
8

qilishga qodir bo‘lmagan bir sharoitda sarbadorlar xalqning joniga oro kirdilar 8
.
Sarbadorlar mustahkam himoya qilgan Samarqand shahri ostonasida mo‘g‘ullar
katta talofatga uchrab, chekinishga majbur bo‘lganlar. Buning sabablaridan biri
sifatida Ilyosxo‘ja qo‘shinidagi otlarga vabo tarqalgani ham qayd etilgan 9
. Boshqa
tadqiqotlarda ham ushbu fikrlarni kuzatish mumkin. Jumladan, “Amir Temur jahon
tarixida” kitobida “Shahar qamali uzoqqa cho‘zilib, shaharliklar Samarqandni
mardona muhofaza qilayotgan edilar, dushman ham shaharni ololmay, holdan
toygan edi. Shu payt, kutilmaganda, dushman otlari orasida vabo tarqaldi va ko‘p
“ot o‘ldikim, to‘rt kishi arosida bir ot qolmadi. Va bu jihatdin barcha (mo‘g‘ul)
parishon bo‘lib qaytdilar. Ko‘pi egarlarini orqalariga solib, tirkashlarini
qo‘ltiqlarig‘a tutub ketdilar” 10
, deb yoritilgan.
B. Ahmedov fikricha, sarbadorlar g‘alabasidan amir Husayn foydalanib,
hiyla ishlatib, harakatning boshliqlarini qo‘lga tushiradi va Abubakr Kalaviy bilan
Xurdak Buxoriyni osib o‘ldiradi. Mavlonzodani esa Temurbek dor ostidan qutqarib
qoldi 11
. A.Yu.Yakubovskiy, I. Mo‘minov tadqiqotlarida sarbadorlar harakati
rahnamolari bilan Amir Temur o‘rtasida oldindan munosabatlar bo‘lganligiga
ishora qilingan, biroq aloqalar qanday vujudga kelgani aniqlanmagan edi. T.
Fayziyev bu munosabatlarni avvaldan bo‘lganligi dalili sifatida sarbadorlar qirg‘in
qilingandan so‘ng, Amir Temur bilan Husayn o‘rtasida dushmanlik avjiga
chiqqanini fakt sifatida keltiradi 12
.
Sarbadorlar harakati faqat mo‘g‘ul bosqinchilariga emas, balki mahalliy
amaldorlarga ham qarshi qaratilganligi fanda qayd etilgan. Ammo ular amalga
oshirgan demokratik tadbirlar xususida aniq fikrga kelinmagan. Tarixchilar
Xuroson va Samarqand sarbadorlar harakatining o‘xshash tomonlarini yoritganlar,
ammo bular orasidagi farqlarni to‘la qiyosiy tahlil qilmaganlar. Fikrimizcha, farq
8
Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … – Б. 32-35.
9
Ахмедов Б., Мукминова Р., Пугаченкова Г. Амир Темур ... – С. 23-26.
10
Амир Темур жаҳон тарихида Муҳaррирлaр: Ҳ. Нурмуҳaмедoв вa бoшқ. … 2001. – Б. 62.
11
Аҳмедов Б. Амир Темур ҳақида ҳикоялар … – Б. 54.
12
Файзиев Т. Темурийлар шажараси. – Т.: Ёзувчи, 1995. − Б. 22
9

bu harakatga berilgan bahoda bo‘lsa kerak. Tadqiqotlarda Xuroson sarbadorlari
faoliyati xalq harakati sifatida ijobiy baholangan 13
.
Umuman olganda sarbadorlar harakati tadqiqotlarda turlicha izohlangan:
Ba’zi tadqiqotchilar sarbadorlar harakatini salbiy baholab, ularning rahnamolarini
avantyurachilar, deb ayblashlarini, ularning qatl etilishini ma’qullashlarini xato deb
o‘ylaymiz. Qayd etish kerak, bu harakat mo‘g‘ullarga qarshi ko‘tarilgan Mahmud
Tarobiy qo‘zg‘olonining mantiqiy davomidir. Sarbadorlar harakati masalasining
to‘liq bahosi fanda hali o‘zining uzil-kesil yechimini olmagan va harakatning
tarixiy ahamiyati xususida yaxlit bir to‘xtamga kelinmagan. Fikrimizcha, keyingi
yangi tadqiqotlarda birlamchi manbalarga tayangan holda izlanishlarni davom
ettirish maqsadga muvofiq. Shu o‘rinda Muiniddin Natanziy “Muntaxab ut-
tavorixi Muiniy” asaridagi mavzuga doir ma’lumotlar hanuzgacha tadqiqotlarga
jalb qilinmaganligini aytish lozim.
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, 1340 − 1360 yillardagi Movarounnahr
siyosiy hayoti, 1360 − 1370 yillarda Amir Temurning siyosiy faoliyati ham fanda
kam o‘rganilgan, voqeliklar ko‘proq axborot shaklida bayon etilgan va
tadqiqotlarning aksariyatida mualliflar asosan 1370 yildan keyingi siyosiy
voqealarga e’tibor berganlar.
II.BOB. IBN ARABSHOH”AJOYIB AL-MAQDUR FI TARIXI TAYMUR”
(TEMUR TARIXIDA TAQDIR AJOYIBOTLARI) AMIR TEMUR
DAVRINING YORITILISHI
XV asr arab tarixnavisi Ibn Arabshohning “Ajoib al-maqdur fi tarixi
Taymur»” («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomli asari boshqa asarlardan
farqli o‘laroq mamlakatimiz xalqlari tarixini yoritishda alohida ahamiyat kasb
etadi. 1436-1437-yillarda yozilgan bu asar, asosan, XIV asrning oxiri va XV
13
Каримов Ш., Шамсутдинов Р. Ватан тарихи. – Т.: Ўқитувчи, 1997. − Б. 363
10

asming birinchi yarmidagi O‘rta Osiyo va O‘rta Sharq mamlakatlari tarixiga doir
muhim tarixiy manbalardan biri hisoblanadi. Asarning aksar hollarda muallif
Samarqandda yashaganda olgan taassurotlari hamda Movarounnahrdan jo‘nab
ketgach, ilgariroq Temur tomonidan zabt etilgan bir qancha shahar va
mamlakatlarda sayohatda bo‘lib, u joylarda ko‘rgan va eshitganlari, shuningdek,
muallif zamondoshlarining hikoyalari tarzidagi faktik ma'lumotlarga asoslanib
yozilishi uning ishonchli tarixiy manba ekanligidan dalolat beradi 14
.
Shu boisdan ham «Ajoib al-maqdur XVII asrdan boshlab qator (fransuz,
lotin, turk, ingliz) tillarga tarjima qilinib, unda keltirilgan ma'lumotlar ko‘pgina
tadqiqotlarda o‘z izini qoldirgani ham fikrimizni tasdiqlaydi.
«Ajoib al-maqdurni tanqidiy o‘rganib, undagi ma'lumotlardan ilmiy
tadqiqotlarda foydalanishda olimlarning xizmati ham kattadir. Mazkur asarda
keltirilgan ma'lumotlar turli yo‘nalish va darajada jalb qilinib yozilgan yirik
tadqiqotlar, risolalar va ilmiy-ommabop maqolalar olimlarimizning Ibn Arabshoh
asaridan samarali foydalanganidan dalolat beradi. Lekin shu bilan birga rang-
barang faktik ma'lumotlarga boy bo‘lgan bu asarni har tomonlama mukammal
o rganilgan deb hisoblash4 hozircha uncha to‘g‘ri emas. Tarixiy adabiyotlardaʻ
hozirgacha mazkur asarga bag‘ishlangan birorta maxsus maqolaning yo‘qligi
fikrimizning asosli ekanligiga dalildir. "Ajoib al-maqdur" da hali tadqiqotchilar
diqqatidan chetda qolgan ilmiy, ta- rixiy, jug‘rofiy, madaniy ahamiyatga molik
talaygina ma'lumotlarning mavjudligi ushbu asarning turli soha mutaxassislari,
jumladan, tarixchilar, geograflar, san'atshunoslar, tilshunoslar tomonidan yanada
chuqurroq o‘rganilishini taqozo etadi. Buning amalga oshishiga esa, quyidagi
sabablar salbiy ta'sir ko‘rsatmoqda: bir tomonidan, hanurgacha "Ajoib al-maqdur"
ning Vatanimiz xalqlari tillaridan birortasiga ham to‘lig‘icha tarjima
qilinmaganligi bo lsa, ikkinchi tomondan asaming g‘oyatda murakkab til va nafis
ʻ
uslubda yozilganligi har xil soha mutaxassislarining undan bemalol foydalanishiga
ma'lum darajada noqulaylik tug‘diradi. Darvoqe, Iba Arabshoh asarining shu
14
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
11

paytgacha ilmiy asosda bajarilgan mukammal tarjimasi yo‘qligiga ham, akademik
L. Y. Krachkovskiy ta'biri bilan aytganda, uning "badiiy nafisligi aybdordir" 15
.
Ibn Arabshohning ilmiy jamoatchilikka azaldan ma'lum bo‘lgan bu tarixiy-
badiiy asari Temurning hayoti va faoliyati hamda XIV asrning oxiri, XV asrning
birinchi choragida sodir bo‘lgan voqealarni o‘z ichiga oladi. Mazkur asar Temur va
uning siyosatiga tanqidiy munosabatda yozilganligi bilan shu xildagi boshqa
manbalardan ham alohida ajralib turadi. Darvoqe, muallifning shaxsiy hayotiga
nazar tashlansa, bu ahvol boisi muayyan darajada ravshanlashadi. Dastlab 1401-
yilda o‘n ikki yoshli Ibn Arabshoh o‘z ona yurti Damashqning Temur qo‘shinlari
tomonidan ayovsiz vayron qilinib, xarobaga aylanganligining shohidi bo‘lgan,
so‘ngra onasi va birodarlari bilan Samarqandga tutqun sifatida zo‘rma-zo‘raki olib
ketilishi ham uning dilida alamli dog‘ qoldirgan edi. Samarqanddan ketgach,
Xorazm Mo‘g‘uliston, Dashti Qipchoq, Saroy, Astraxan, Turkiya kabi Temur
qo‘shiilari tomonidan birma-bir zabt etilib, bosib olingan mamlakatlar va
shaharlardagi xarobaliklarni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib, mahalliy aholidan bu xususda
xilma-xil hikoyat va rivoyatlarni eshitgan tarixchining bu tarzda hikoya qilishini,
tabiiy hol deb hisoblamoq lozim. O‘z davrining o‘qimishli va yetuk mulohazali
kishisi sifatida muallifning o‘z ko‘rganlari va eshitganlari asosida tanqidiy ruxda
yozilgan hamda o‘sha davr hayotining turli tomonlariga oid ilmiy ahamiyatga
molik ko‘pgina faktik ma'lumotlarni jamlagan bu asari, bir tomondan Temur shaxsi
va faoliyatini madhiyali tarzda yoritgan boshqa asarlardan ma'lum darajada ajralib
tursa,
ikkinchi tomondan, unda muallif- ning shaxsiy adovati yoki badiiy bezakka
berilib ketishi tufayli ba'zan chalkash faktlar, taxminiy talqin qilingan hollarning
uchrashi mazkur asarga g‘oyatda tanqidiy yondoshish zarurligini taqozo etadi.
Ibn Arabshoh asari Temur tarixiga oid muhim manbadir. "Ajoib al-maqdur"
ning K.Marks nazariga tushishi6 ham mazkur asarning qimmatli manba ekanligini
ko rsatadi. Ingliz sharqshunosi X. A. R. Gibbning (1895-yilda tug‘il- gan) «Temurʻ
haqida yozilgan “Ajoib al-maqdur” asari Ibn Arabshh nomini uzoq vaqt Yevropada
15
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C . 210 – 257
12

doston qildi7, degan ta'biri ham o‘sha davrda asarga bo‘lgan qiziqish katta
ekanligidan dalildir. Muallif o‘z asarini «Ajoib al-maqdur fi navoib Taymur»
(«Temur keltirgan musibatlarda taqdir ajoyibotlaris) nomi bilan atagan bo‘lsa-da,
ushbu asar keyingi barcha nashrlarida, biografik ma'lumotlarni o‘z ichiga olgan
qomuslarning ko‘pchiligida «Ajoyib al-maqdur fi axbori Taymure («Temur
haqidagi xabarlarda taqdir ajoyibotlari»») nomi bilan zikr qilinadi. O‘z asarida
qofiyaga qat'iy rioya qilgan Ibn Arabshoh sarlavhadagi «ajoib» so‘ziga qofiya
tarzida «navoib»ni keltirganligi shubhasiz. Shu xususdan ham ushbu asar noshirlari
keyinchalik asarning mazmuniga binoan sarlavhadagi «navoib» («musibatlar»)
o‘riga oddiy qilib axbor» («xabarlar)ni qo‘yganlar. Hozirgi vaqtde Damashqdagi
(Suriya) Az-Zohiriya kutubxonasida (6893-raqami ostidagi ushbu qo‘lyozma 1492-
yilda ko‘chirilgan) saqlanayotgan qa- dimiy nusxalaridan biri «Ajoib al-maqdur fi
tarixi Taymur» («Temur tarixida taqdir ajoyibotlari») nomi bilan keltirilgan.
Asarning boshqa tillarga (masalan, fransuz, lotin, ingliz) qilingan tarjimalarida
ham Ibn Arabshoh asari «Temur tarixi» nomi bilan atalgan 16
.
Ibn Arabshohning manbalariga kelsak, muallif o‘z kitobining
muqaddimasida o‘zim ko‘rib “mushohada etganlarimu o‘zgalardan eshitganlarimni
hikoyat qilishga jazm etdim”8 deb o‘zi foydalangan manbalari haqida hech narsa
yozmaydi A.Yu.Yakubovskiy fikricha, ham mazkur asar uchun asosiy manba
muallifning shaxsiy kuzatishlari va o‘sha davr voqealariga aloqador bo‘lgan va
ishtirok etgan shaxs larning hikoyatlari hisoblanadi. Garchi shu tarzdagi
mulohazalar yuritilsa ham, muallif boshqa manbalardan ma'lum darajada istifoda
etganligiga ba'zi dalillar mavjuddir. Umuman, "Ajoib al-maqdur" ni yozishda
muallif tayangan manbalarni to‘rt qismga bo‘lish mumkin: o‘sha davr (ya'ni XIV-
XV asrlar)da yaratilgan arab va fors tilidagi ba'zi asarlar Temur haqida xalq
orasida tarqalgan rivoyat-u hikoyatlar: muallif zamondoshlarining hikoyalari va
nihoyat, muallifning shaxsiy mulohazalari 17
.
16
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
17
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257
13

Temur Hindistonga qilgan yurishi haqida tarixchi G‘iyosuddin Ali
"Ro‘znomai g`azavot-i Hindiston" ("Hindiston yurishi ruznomasi"). (1403 yil)
nomli asar yozib, ushbu yurishni mufassal yoritadi. G‘iyosuddin Ali keltirgan
ma'lumotlar muhim tarixiy ahamiyatga molik bo‘lib, mazkur davrning ba'zi
mualliflari, jumladan, Nizomuddin Shomiy, Sharafuddin Ali Yazdiy kabi mashhur
tarixchilarning asarlari uchun ham muhim manba ro‘lini o‘tagan10. Shuningdek,
Ibi Arabshoh ham G‘iyosuddin Ali keltirgan ma'lumotlardan bir qadar
foydalangan. Masalan, Temur bilan Fors, va Irok xokimi Shoh Mansur (1387-
1393) o‘rtasida 1393 yili Sheroz yaqinida yuz bergan jang tafsiloti muqoyasa
qilinsa, bu ahvol yaqqol namoyon bo‘ladi11. G‘iyosuddin Ali ta'kidlaganidek, jang
oxirida uch kishining qolishi va Shoh Mansurning yalinib-yolvorishiga
qaramasdan, Temur navkarlaridan biri uning boshini kesishi ayrim badiiy bezaklar
bilan tasvirlansa-da, Ibn Arabshohda ham shu tarzda aks ettirilgan. Bundan
tashqari, Nizomuddin Shomiyning 1404 yil kuzigacha bo‘lgan voqealarni qamrab
tugallangan "Zafarnoma" nomli asari ham o‘zidan keyin Temur va uning avlodlari
davriga bag‘ishlanib yozilgan ko‘pgina tarixiy asarlarda o‘z izini qoldirdi. Bu
jihatdan karalganda, o‘sha paytda Samarqandda yashab, shu joyda ta'lim olgan va
fors tilini mukammal bilgan Ibn Arabshoh, shubhasiz, mazkur asardan xabardor
bo‘lgan. Ba'zi tadqiqotchilarning bu xususdagi fikrlari ham ushbu mulohazalarni
tasdiqlaydi. Yana shu faktni e'tiborga olish kerakki, Ibn Arabshoh kitobining
xotimasida o‘zi keltirgan ma'lumotlarni to‘g‘ri (haqiqat) deb, undan oldin ta'lif
etilgan asarlarni esa yolg`on va uydirma deb yozadi12. Bu fikrni e'tiborga olsak,
muallif hukmdorlarga nisbatan xayrixohlik bilan yozilgan rasmiy asarlarni ko‘zda
tutayotgan bo‘lsa kerak. Bundan xulosa qilish mumkinki, u ushbu tarixlardan
xabardor bo‘lgan. Shuningdek, Ibn Arabshoh ko‘pgina mamlakatlarda, jumladan,
Urta Osiyoda sayoxatda bo‘lgan XIV asr mashhur Arab sayyohi Ibn Batutaning
(1304-1378) "Rihlatu Ibn Batuta" ("Ibn Batuta sayohatnomasii") nomli asaridan
ba'zi o‘rinlarda bevosita foydalangan. Masalan, Tarobulis amiri Saidmur, bir
ayolga tegishli sutni ruxsatsiz ichgan o‘z mamlukiga nisbatan qo‘llagan chora13
Ibn Arabshohda ham takrorlanib, bu voqeaning u turk sultoni Boyazid bilan yuz
14

berganini ta'kidlaydi14. Eki Arab xafoja15 qabilasidan bo‘lgan yo‘lto‘sar talovchi
Jamol Luk haqidagi hikoya ham garchi birqadar farq bilan bo‘lsa-da, Ibn Batuta
o‘z "sayohatnomasi"da keltirgan hikoyaga o‘xshab ketadi16. o‘z asarini yozishda
Ibn Arabshoh boshqa manbalarga murojaat qilganligiga yana bir dalil mavjuddir.
Temurning Shomga qilgan yurishini to‘laroq bayon kilish maqsadida muallif o‘sha
paytda yuz bergan vokealarning shohidi bo‘lgan Arab adibi va fiqh olimi Ibn ash-
Shihnaning (1338-1414) "Ravzat ul-manozir fi axbor al-avoil va-l-avoxir" ("Avval
o‘tgan va keyingi (mashhur kishi) lar hayotidan habar beruvchi chamanzor ")
nomli kitobidan shu davrga oid bir bobni o‘z asariga kiritib, "ushbu hikoyani
qanday bo‘lsa, shundayligicha naql qildim": deb uni to‘lig‘icha keltirgan. Avval
zikr qilganimizdek, Ibn Arabshoh taxminan 1408 yilda Samarqanddan jo‘nab
ketib, Xorazm, Astraxan, Saroy, Qrim va Andrianopolda bo‘ldi. Muallif usha
joylardagi hokimlar va mahalliy aholidan Temur va uning qo‘shini haqida
eshitganlarini o‘z asarida keltirgan. Masalan, Ibn Arabshoh o‘zining boshqa bir
asarida 814 (1412-1412) yilda, saroyda To‘xtamish o‘g`li Jaloluddinxon Temur
qo‘shinlari ko‘rsatgan yomonliklar haqida o‘ziga hikoya qilgani to‘g‘risida
yozadi17. Muallif vokealarning shohidlari hikoyasidan ham unumli foydalangan.
Jumladan, Sajistonda Temur qo‘shinlari qilgan xarobaliklar haqidagi o‘z bayonini
833 (1429-1430) yilda Damashqda Shayx Zaynuddin Abdulatif ibn Muhammad
ibn Abu-l-Fath Kermoniydan eshitganlari bilan to‘lg‘izadi18. Shuningdek,
Bag‘dodda hokim bo‘lib turgan qozi Tojuddin Ahmad an-Nu'mon (muallif
yozishicha, u 834 yil mukarram oyining boshida (1430 yil, sentyabr) Damashqda
vafot etgan) hikoya kilgan xabarlarga asoslanib, Temur qo‘shinlari tomonidan
Bag‘dod ahli boshiga solingan bedodliklarni tasvirlaydi19
Deyarli yarim asrlik davr voqealarini o‘z ichiga olgan «Ajoib al-magdun
ko‘p sonli “zikr” (bayon)lardan iborat bo‘lib, voqealar jarayoniga binoan muallif
ularni tadrijiy ravishda keltirishga haraka qilgan. Mana shu “zikr”larning
joylashuvi hamda asarning kompozitsiyasiga asoslanib, bizningcha, uni to‘rt
bo‘limga ajratish maqsadga muvofiqdir. Birinchi bo‘limda Temurning nasabi,
bolalik va o‘spirinlik yillari dastlabki faoliyatiga oid ma'lumotlar keltiradi. Ikkinchi
15

bo‘limda Temur Movarounnahrda hokimiyatni mustaqil egallagandan (1370-yil)
boshlab deyarli umrining oxirigacha olib borgan har biy yurishlari so‘zlanadi.
Temur vafotidan (1405-yil) keyin taxminan 1436-yilgacha bo‘lgan voqealar
uchinchi bo‘limda bayon qilinadi. Oxirgi to‘rtinchi bo‘lim esa, Temurning sifatlari,
shakl-shamoyillari tabiiy xislatlari haqidagi ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi 18
.
Ko‘pgina tadqiqotchilar XIV-XV asr O‘rta Osiyo, shuningdek Eron,
Ozarbayjon tarixini to‘liq tasavvur qilish uchun o‘sha davrdagi boshqa tarixchilar
yaratgan asarlarni «Ajoib al-maqdur» bilan qiyosiy o‘rganish zarurligini haqqoniy
ravishda ta'kidlaganlar. Darhaqiqat, bu bo‘lib o‘tgan voqealarning qanchalik
to‘g‘riligini aniqlashda yordam beradi. Shu nuqtayi nazardan Temurning bolalik va
o‘spirinlik yillari haqida Ibn Arabshoh keltirgan ma'lumotlar diqqatga sazovordir.
Boshqa birorta ham manbada ko‘rsatilmasada20, Ibn Arabshoh Temurning Kesh
(Shahrisabz) yaqinidagi Xo‘ja Ilg‘or qishlog‘ida tug‘ilganligini zikr qiladi. So‘ngra
muallif Temur va uning otasi bilan Tarag‘ay hayotidan bir talay rivoyatlar keltiradi
hamda keyinchalik Temurning o‘z atrofiga tengqurlarini to‘plab o‘lja tushirish
bilan shug‘ullangani haqidagi ma'lumotlarni keltiradiki, bu xabarlari u
Movarounnahrdaligi paytida eshitgan bo‘lsa kerak. Chunki bir tomondan Temur
hayotini maqtovlar bilan bayon qilgan rasmiy tarixchilarni uning yoshlik va
o‘spirinlik yillari haqida hech narsa yozmasdan chetlab o‘tishlari, ikkinchi
tomondan esa, Ibn Arabshohga aloqador bo‘lmagan Kastiliya elchisi Klavixoning
ham shu yo‘sinda yozishi shuningdek, rus solnomasida ham aynan shu tarzdagi
xabarlar keltirilishi22 bu fikr ma'lum darajada haqiqatga yaqin bo‘lib, o‘sha paytda
bu hikoyalar xalq orasida keng tarqalganligidan dalolat beradi. Darhaqiqat, Ibn
Arabshoh yozganidek, “bir qarashdanoq tashqi xu- susiyatiga qarab otlarning zotli
yoki zotsizligini ajratadigan” Temur yoshligidan epchil chavandoz hisoblanib,
kamalakdan yaxshi otgan. U harbiy ishni paxta egallab asta-sekin o‘z atrofida
to‘plangan uncha ko‘p bo‘lmagan otliq askarlarni o‘z qo‘shnilarining yerlarida
o lja tushirish va o‘tib borgan savdogarlar karvonlarining yo‘lini to‘sib, mol-ʻ
mulkini tortib olish uchun yuborgan.
18
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
16

Shaxsiy botirlik hamda boshliqqa xos xislatlari bilan Temur yoshligiga
qaramasdan o‘z qabilasi barloslar, ayniqsa chig‘atoy ko‘chmanchi yoshlari orasida
shuhrat qozona boshladi. Ibn Arabshoh, uning hamrohlari soni tobora oshaborib,
qisqa vaqtda uch yuz kishiga yetanligini zikr qiladi. Shundan keyin sodir bo‘lgan
voqealar xususida “Ajoib al-maqdur”da keltirilgan ma'lumotlar garchi forscha
manbalarda tasvirlanganidek mukammal va tarixlari ko‘rsatilib aniq bayon
etilmasa-da, hokimiyat yo‘lida Temur bilan uning raqiblari o‘rtasida yuz bergan
kurashlarni qisman aks ettiradi. XIV asming 60-70-yillarida sodir bo‘lgan bu
kurashlar hozirgi zamon tarixiy adabiyotida batafsil yoritilgan 19
.
Shuningdek Ibin Arabshoh Amir Temur salatanati haqidagi kamyob
malumotlarni ham bergan, jumladan Amir Temur davlati xafsizlik hizmati haqida.
Uning kinoya va g‘arazga to‘liq satrlarida Amir Temur maxfiy xizmati shaxsiy
tarkibi Xususida bebaho ma'lumotlar mavjud.
- U, - deb yozadi Ibn Arabshoh, - yerlarining barcha tomonlariga o‘z
ayg‘oqchilarini tarqatib, qolgan mulk lariga esa josuslar qo‘ygan edi. Josuslarning
bunisi Qohirada, Muiziyada bo‘lsa, unisi Damashqda, Shamiysoniyadagi
so‘fiylardan biri edi. Ulardan biri chaqanafurush bo‘lsa, ikkinchisi yirik savdogar,
badxulk polvon va buzuki dorboz, jafokor va xunarmand, munajjim va o‘z
tabiaticha ish qiladigan, gapchinoz qalandarlaru sayok darveshlar, dengizchi
mallohlaru kuruklikdagi sayyohlar, zarofatli meshkoblar, latofatli etikdo‘zlar,
alvasti va hiylakor Dalla misoli firibgar kampirlar tajribasi bo‘lib, ilm talabida
mag`ribu mashriqni kezgan, payiga tushgan maqsad yo‘lida makru hiyla makonida
kamolga etgan, o‘zining nozik firibi va dahosi bilan, suv bilan olov, to‘g‘rilik bilan
egrilik o‘rtasida unib o‘sgan, makru hiylada Soson va Abu Zeyddan ham o‘tib
ketgan, o‘z hikmati bahsida Ibn Sinoni ham mulzam kilgan, ikki muxolifni bir-
biriga biriktirib, ikki dushmanni bir-biriga qo‘shgan uddaburon kishilar edi.
Amir Temurni yoqtirmagan Ibn Arabshoh o‘zi bilmagan va istamagan tarzda
hali hech kim bitmagan, qo‘l urmagan va jurat etolmagan mavzuni yoritib, kelgusi
avlod uchun qimmatli guvoxliklar qoldirgan. Chindan ham olganda Ibn Arabshoh
19
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
17

o‘z iqrorlari bilan boshqa muarrixlardan qarama-qarshi o‘laroq, Amir Temur
razvedkasi va kontrrazvedkasi xususida qiziqarli fikrlar bildiradi. Temur askarlari
orasida, deb yozadi Ibn Arabshoh butparast turklar, olovga sajda qiluvchi Majusiy
ajamlar, kohinlaru sehrgarlar, zolimlaru munkirlar bor edi.
Amir Temur tarixi har doim nafaqat tarixchilar, balki ko‘plab davlat
arboblari va siyosatchilarning diqqat markazida bo‘lgan. Harbiylarga alohida
e'tibor qaratildi, hatto harbiy akademiyalar va oliy o‘quv yurtlarida o‘rganilmoqda.
Sovet davrida Amir Temur tarixi bir tomonlama o‘rganilgan, uning barcha salbiy
tomonlari katta burilishlar bilan targ‘ib qilingan, ijobiy tomonlarini o‘chirishga
harakat qilingan. Va 1973 yilda Amir Temur hukm qilingan O‘zbekiston KP
Markaziy qo‘mitasining qarori rasmiy ravishda qabul qilindi. Ushbu hujjat asosida
O‘zbekiston Fanlar Akademiyasi Prezidiumi o‘z qarorini qabul qildi, uning asosida
butun tiraj sotuvdan olib tashlandi xalqaro miqyosda mashhur, ishonchli tarzda
yozilgan Sharafuddin Ali Yazdining "Zafarnam" kitobi "fan" bosmaxonasi
hovlisida yoqib yuborilgan va akademik I. Mo‘minovning "Amir Temurning roli
va o‘rni" kitobi ham qoralandi. o‘rta Osiyo tarixi". Shu munosabat bilan Amir
Temur faoliyatining ijobiy tomonlari to‘g‘risida nashr etish taqiqlandi 20
.
Faqat 1991 yildan keyin, O‘zbekiston suveren davlatga aylangandan so‘ng,
Amir Temur haqida alohida maqolalar va kitoblar paydo bo‘la boshladi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimov tashabbusi bilan Amir Temur
tavalludining 660 yilligi munosabati bilan YUNESKO tomonidan 1996 yilda uning
yubileyini o‘tkazish to‘g‘risida qaror qabul qilindi. Shu munosabat bilan
Toshkentda Amir Temur haykali o‘rnatildi va yangi muzey ochildi, xalqaro ilmiy
konferensiya o‘tkazildi va Amir Temur haqida bir qator kitoblar va maqolalar chop
etildi.
Amir Temur tarixi haqida o‘zbek va rus tillariga tarjima qilingan bir qator
qadimiy qo‘lyozmalar: "Zafarnoma" (shu nomdagi uchta kitob, ularning mualliflari
Sharafuddin Ali Yazdiy, Nizomiddin shami va Amir Temur qurag‘ani), "ajayib al-
makdur Fi tarixi Taymur" (Ibn Arabshoh), "Tamerlan. Davr. Shaxsiyat. Havoriylar
20
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
18

(rus tilidagi to‘plam. Bunga quyidagilar kiradi: "Tamerlanning tarjimai holi",
"Temurning Hindistonga yurishi kundaligi", "buyuk Tamerlning tarixi", "Tamerlan
haqida", "temir aksak haqidagi ertak", "Tamerlan", "Temurning hayoti",
"Temurning xarakteristikasi", "Timur", " O‘rta Osiyo harbiy san'atining mavjudligi
tamarlan boshchiligidagi xalqlar", "Tamerlanning Gruziyaga yurishlari", "Temur
hukmronligi", "Temurning dafn etilishi to‘g‘risida", "Temurning o‘limi
tafsilotlari", "portret [4] Tamerlan", "Tamerlan va G‘arb", "Temur uyg‘onish
davri", "Amir Temurning O‘rta Osiyo tarixidagi roli va o‘rni" va "Tamerlanning
Nasabnomasi".), "Tarixi tomm" (Sharafuddin Rokimiy.), Tuzuki Temuriy (Amir
Temur Qo‘ragon.), Temur ?issasi " (Amir Temur Qo‘ragon.), «?issay Temur "
(Amir Temur Qo‘ragon.), Temur kodeksi va boshqalar 21
.
Ibn Arabshohning "ajayib al-makdur Fi tarixi Taymur"kitobidan
foydalanmagan tarixchi-temurshunosni topish qiyin bo‘lishi mumkin. Ushbu
qo‘lyozmadan taniqli akademiklar V. V. Bartold, Y. Yakubovskiy, B. G‘afurov, B.
Ahmedov, Y. G‘ulomov foydalangan. I. Mo‘minov, A. Muhammadjanov va
boshqalar. Ammo bu qo‘lyozmani hali hech kim rus tiliga tarjima qilmagan. 1992
yilda U. Uvatov ushbu qo‘lyozmani o‘zbek tiliga tarjima qilib, ikki kitobda nashr
etdi. Biz U. Ubatovning o‘zbek tilidagi versiyasidan rus tiliga qisqacha tarjima
qildik
Rus tiliga tarjima qilishning asosiy maqsadi rus tilida so‘zlashuvchi
tarixchilar va talabalarni ushbu manba bilan tanishtirishdir. Ushbu kitobda biz u
yoki bu tarixiy voqealarga izoh bermaymiz va o‘z nuqtai nazarimizni o‘rnatishni
xohlamaymiz, buni o‘quvchilarga qoldiramiz. Men faqat o‘quvchi Ibn Arabshoh
bolaligida Amir Temurning asiri bo‘lganiga va Temur vafotidan 30 yil o‘tgach
kitob yozganiga e'tibor berishini istardim. Matnda muallifning o‘z xo‘jayiniga
nisbatan noroziligi seziladi va shuning uchun ko‘plab voqealar ob'ektiv va xolisona
tasvirlanmaydi. Ayrim tarixiy faktlar buzilgan va noto‘g‘ri. Masalan, Amir
Temurning bolaligi, yurishlarning sabablari va ayniqsa urush qurbonlari soni juda
abartılı. Ibn Arabshoh kitobida yozilgan ko‘plab salbiy faktlar boshqa nufuzli
21
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257
19

mualliflar tomonidan tasdiqlanmagan. Ammo bu bilan men kitob zaif deb
aytmoqchi emasman. Bu, birinchi navbatda, zamondosh tomonidan yozilgan
qadimiy qo‘lyozmalardan biri sifatida qimmatlidir Amir Temura. Ammo bu
voqealar muallifning bolalik davrida, ya'ni Ibn Arabshoh davrida sodir bo‘lgan. Va
bolalar bu yoki boshqa voqealarni aniq sezmaydilar, shuning uchun ular tarixiy
voqealarni baholashda xato qilishadi. Voyaga etgan o‘quvchi 12-15 yoshida sodir
bo‘lgan tarixiy voqealarni eslasa yaxshi bo‘lar edi.
Ko‘pgina tarixchilar ma'lum manbalarni manbashunoslik tahlilisiz tarixiy
asar yozishda katta xatoga yo‘l qo‘yishadi. Bunday tarixchilar asl manbani oddiy
manbadan ajrata olmaydilar. Axir, har bir manba asosiy manba bo‘la olmaydi,
ayniqsa har bir manba haqiqatni aks ettirmaydi ma'lumotni aks ettiradi 22
. Masalan,
o‘zlarini O‘zbekistonda tarix fanining yorituvchisi deb hisoblaydigan bir qator
zamonaviy tarixchilarni nomlash mumkin, ammo ular ba'zi tarixiy voqealarni
yoritishda yoki tarixiy shaxslarni baholashda qo‘pol xatoga yo‘l qo‘yishadi.
Manbashunoslikda ki asosiy manbalari katta o‘rin egallaydi, ular rasmiy
hujjatlar: farmonlar, savdogarlar va imzolar va muhrlar bilan tasdiqlangan boshqa
huquqiy hujjatlardir. Ko‘pgina tarixchilar memorandumlar, yuqori martabali
shaxslar va voqealar ishtirokchilarining guvohnomalari ham asosiy manbalar deb
hisoblashadi. Biroq, ularga juda ehtiyotkorlik va ehtiyotkorlik bilan munosabatda
bo‘lish kerak. Bir qator bunday manbalar sub'ektiv xarakterga ega bo‘lgan
ma'lumotlarni o‘z ichiga olganligi sababli, mualliflar ba'zi voqealarni noto‘g‘ri
qabul qilgan, noto‘g‘ri talqin qilgan yoki voqealarni ongli ravishda buzib
ko‘rsatgan holatlar mavjud, garchi ular o‘zlari guvohlar yoki ushbu voqealarning
ishtirokchilari. Bu erda ular shaxsiy, xudbin maqsadlarga intilishadi
Manbashunoslikda rivoyat manbalari ham katta o‘rin tutadi: tarixiy
qo‘lyozma kitoblar. Bunday qo‘lyozmalarda, kompilyatsiya qismidan tashqari,
mualliflarning o‘zlari ishtirok etgan ba'zi tarixiy voqealar haqida qimmatli
ma'lumotlar mavjud. Bunday qismlarni asosiy manbalar toifasiga kiritish mumkin,
ammo yuqoridagi bandni hisobga olgan holda
22
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
20

O‘zbekiston tarixi bo‘yicha yozma tarixiy manbalarning umumiy korpusida
quyidagi turlarni ajratib ko‘rish mumkin: yilnomalar, qonun hujjatlari, ish yuritish
hujjatlari, xususiy hujjatlar, statistik manbalar, davriy matbuot, shaxsiy hujjatlar
(xotiralar, kundaliklar, xatlar), adabiy yodgorliklar, jurnalistika va siyosiy asarlar,
ilmiy ishlar. Shuni ta'kidlash kerakki, manbalarni turiga qarab tasniflash
manbalarning ishonchliligi muammosini hal qilish bilan bog‘liq emas. Tur
xususiyati ishonchlilik belgisi emas va uning asosida bir manbani boshqasidan
ustun qo‘yish mumkin emas 23
.
Boshqa barcha manbalar guruhlari muayyan muammolarni hal qilish yoki
manbalarning ayrim turlarini ishlab chiqish doirasida mavjud bo‘lish huquqiga ega
bo‘lgan hosilalar sifatida taqdim etiladi. Manbalarni ommaviy va noyoblarga
bo‘lish yanada umumiy xususiyatga ega.
Sovet davrida manbashunoslik masalasiga ikki nuqtai nazardan
yondashilgan: partiyaviylik printsipi va tarixiylik printsipi. [6] manbalarni partiya
pozitsiyasidan o‘rganish ko‘pincha voqelikning buzilishiga yoki manbaning
noto‘g‘ri izohlanishiga olib keldi. KPSSning siyosiy yo‘nalishiga mos
kelmaydigan har qanday narsa zararli deb hisoblangan va ko‘pincha bunday hujjat
sir saqlangan va tadqiqotchining qo‘liga berilmagan.
Tarixshunoslik printsipini manbashunoslikning eng muhim uslubiy
printsiplari qatoriga kiritish, odatda faqat manbaga aniq tarixiy yondashuv
zarurligini ta'kidlaydi, ya'ni ushbu manbaning paydo bo‘lishiga olib kelgan
voqealar, jarayonlarni o‘rganish. Shu bilan birga, tarixiylik printsipi manbaga
yanada yaxlit va chuqur yondashuvni talab qiladi.
Ma'lumotni bir nechta boshqalar bilan taqqoslaganingizdan keyingina
ishonchli ma'lumot va fakt deb hisoblash mumkin. Muallifning tarjimai holini iloji
boricha o‘rganish kerak, agar u tasvirlangan voqealarning guvohi bo‘lsa. U necha
yoshda edi, u yoki bu tarixiy voqealarni to‘g‘ri baholay oladimi, muallif tomonidan
to‘plangan materiallar ishonchli bo‘ladimi, noto‘g‘ri ma'lumotlar mavjudmi va
23
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257
21

hokazo.masalan, raqibi haqida faqat yaxshi narsalarni yozadigan odamni topish
qiyin 24
.
Shuning uchun, men o‘quvchilarga Ibn Arabshohning ma'lumotlarini
Sharafuddin Ali Yazdiyning "Zafarnam" va"?issai Temur (Malfuzoti Temuri,
Temur ?issasi, Temur kodeksi), uning muallifi Amir Temurning o‘zi. Temurshunos
tarixchilarning so‘nggi tadqiqotlari bilan tanishish ham yomon bo‘lmaydi.
Ishonchim komilki, Amir Temur tarixi ko‘plab tarixchilar tomonidan
o‘rganiladi, chunki tarixchilar o‘rtasida ko‘plab "oq dog‘lar" va kelishmovchiliklar
mavjud, Shuning uchun Amir Temur tarixi yana ko‘plab ilmiy munozaralar va
nashrlarning sababi bo‘ladi. Umid qilamanki, ushbu tarjima o‘zbek, Arab va fors
tillarini bilmaydigan tadqiqotchilar uchun ham foydali bo‘ladi
Quyida men nashr etilgan kitoblardan ba'zi parchalarni misol qilib
keltiraman, unda Amir Temur asossiz ravishda ayblanadi va o‘quvchilarni
noto‘g‘ri ma'lumot beradigan tarixiy faktlarni va rus tadqiqotchisi A. Vorbievning
bunday nashr etilgan salbiy baholarga nisbatan o‘z nuqtai nazarini bildiradigan va
Amir Temur haqidagi yolg‘on va uydirmalarni rad etadigan maqolasini bo‘rttirib
ko‘rsatadi
24
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
22

II.BOB.SOHIBQIRON AMIR TEMUR VA O RTA ASR TARIXCHISI IBNʻ
XALDUN MUNOSABATLARI
O rta asr Misr tarixchilarining asarlarida Amir Temurga tegishli
ʻ
ma lumotlarni ko plab uchratish mumkin. Ibn Xaldun Amir Temur bilan 1401-
ʼ ʻ
yilning yanvar-fevral oylarida Damashq shahri va uning bo sag alarida bir necha
ʻ ʻ
bor uchrashgan.
Damashq shahrining qamali bilan band bo lgan Amir Temur Ibn Xaldun
ʻ
haqida qiziqib, “Misr askarlari bilan jo nab ketdimi yoki shaharda qoldimi?”, deb
ʻ
surishtiradi. Demak, Amir Temur Ibn Xaldun to g risida uchrashmasdan oldin ham
ʻ ʻ
ba zi ma lumotlar ega bo lgan.
ʼ ʼ ʻ
Tarixchi bu haqda eshitgach, uning oldida ikki yo l bor edi: yo Misr sultoni
ʻ
Nosir Faraj va ba zi amirlarga o xshab Qohiraga yashirin tarzda qochish yoki
ʼ ʻ
Sohibqiron qarorgohiga borish. U o ylab ko rgach, ikkinchi yo lni, ya ni hayoti
ʻ ʻ ʻ ʼ
xavf ostida bo lishiga qaramay, 69 yoshni qoralagan mutafakkir qamaldagi shahar
ʻ
devoridan arqonda osilib tushib, Amir Temur bilan uchrashishdan Ibn Xaldunning
23

o z iborasi bilan aytganda: “o zga chorasi yo q edi”. Negaki, u erta-indan batamomʻ ʻ ʻ
himoyasiz qoldirilgan shahar aholisining holi ne kechajagini yaxshi tasavvur
qilardi. Shu bois u Amir Temurdan shahar aholisiga omonlik tilab olishga qaror
qildi va ushbu olijanob maqsadiga erishdi ham 25
.
Birinchi muloqotdayoq Amir Temur va Ibn Xaldun o rtalarida iliqlik paydo
ʻ
bo ldi. Shundan so ng Ibn Xaldun va Amir Temur 35 kun mobaynida suhbat
ʻ ʻ
qurishgan.
Tarixdan ma lumki, 1250-1517-yillarda Misrda mamluk sultonlari
ʼ
hukmronlik qilishgan. Mamluk sultoni Beybars 1258-yilda Bag dodda mo g ullar
ʻ ʻ ʻ
istilosi natijasida zavol topgan Abbosiy xalifaligini 1261-yilda Qohiraga
ko chirgan. Abbosiy xalifalar Misrni “xalifalik yeri” kabi ulug lab, mamluklarga
ʻ ʻ
ularni mamlakatni boshqarishlari, legitimlashtirishgan, chunki mamluk sultonlari
qullardan chiqqan edi. Misr sultonlarini boshqa xalifalar borligi shu qatorda
qo shni musulmon davlat hukmdorlari tomonidan quraysh qabilasidan xalifa
ʻ
titulini qabul qilgani xavotirga solmagan.
Madina masjidida butun dunyo ziyoratchilari ko z oldida Usmoniy sulton
ʻ
Boyazid II (1481-1512) sharafiga “mavlona amir al-mu miniyn as-sulton al-malik
ʻ
al-muzaffar” (bizning olampanohimiz, sulton-muzaffar podshoh, mo minlarning
ʻ
amiri, ya ni xalifasi) nomi bilan sharaflab yozuv yozib qo yilgandi. Bunga qarshi
ʼ ʻ
mamluklar o zlarining “islom sultoni” va “xodim al-haramayn” titullarini asragan.
ʻ
Bu masalada mamluklar hattoki, qurolli nizolar chiqarishdan ham toyishmasdi.
Ko pgina musulmon hukmdorlar XIV-XV asrlarda mamluklarning rahbarlik va
ʻ
muqaddas shahar homiysi ekanliklariga qarshi chiqishgan. Shu sabab bois
Makkaga ka bapo shni yuborish bilan bog liq qator kelishmovchiliklar yuzaga
ʼ ʻ ʻ
keldiki, buning asosida musulmon dunyosidagi boshliqlikka bo lgan kurash
ʻ
yotardi. Amir Temur, Shohrux va qator turkman sulolasidan Oq quyunli va Qora
quyunli Misrning diniy boshchiligini tan olishmagan 26
.
25
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
26
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257
24

1429-,1435-1436-yillar va 1443-yilda Shohrux, muqaddas shaharlar homiysi
sifatida o z da volarini e lon qildi. Har bir bunday da vo urushni keltirib chiqargan.ʻ ʼ ʼ ʼ
Oq quyunli sulolasidan Eron hukmdori Uzun Hasan 1472-yilda mamluklarga
qarshi yurish qildi. V.Bartold o‘z asarida shunday yozadi: “Biroq Misr
sultonlarining yutuqli tomoni shunda ediki, muqaddas shaharlarning homiysi
sifatida uzoq vaqt davomida na Temur “xalifaligi”, Shohrux va uning
qarindoshlari, na qora qo y turkmanlari, na ularning o rnini egallagan oq qo y (XV
ʻ ʻ ʻ
asrning ikkinchi yarmi) turkman sulolasi tomonidan ular kabi obro ga ega
ʻ
bo lmagan”.
ʻ
Ushbu o rinda V.Bartoldning Amir Temur hukmronlik qilgan joyni xalifalik
ʻ
deb atashiga fikr bildirish lozim deb topildi. Chunki Abbosiy xalifalar sulolasi
masalasida Amir Temur chinakam daho ekanini ko rsatdi. Ibn Xaldunning
ʻ
yozishicha, Damashq shahri ichidagi qal a taslim bo lgach, bir kishi Amir Temur
ʼ ʻ
huzuriga kelib, o zini Bag dodda o tgan Abbosiy xalifalarning naslidan, deb
ʻ ʻ ʻ
tanishtirdi va Sohibqirondan haqiqiy merosxo r sifatida xalifa mansabiga
ʻ
tayinlashni talab qiladi. Faraz qilaylik, agar Amir Temur uni o zi bilan
ʻ
Samarqandga olib ketib, Abbosiy xalifalarning davomchisi, deb e lon qilganda
ʼ
“Samarqand xalifaligi” to XX asrgacha yetib kelishi muqarrar edi. Ammo Amir
Temur bunday soxta obro ni, to g rirog i, tarix oldida kulgi bo lishni o ziga ep
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ko rmagan va juda oqilona chora qo lladi: faqih va qozilarni, jumladan, Ibn
ʻ ʻ
Xaldunni chaqirtirib, mazkur shaxs bo yicha muhokama uyushtirdi. Uning fikrlari
ʻ
bilan qiziqdi. Olimlarning fikrlarini adolat tarozisiga solgach, da vogarga shunday
ʼ
dedi: “Fatvo ahli va qozilarning gaplarini o zing eshitding. Ravshan bo ldiki,
ʻ ʻ
mendin xalifalikni talab qilmoqqa senda hech qanday haq yo q erkan”. Bu holat
ʻ
Amir Temurning naqadar oqil inson bo lganligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Ibn Xaldun Misrga qaytgach, o zining eski homiysi – Mag rib hokimiga
ʻ ʻ
maktub yo llab, Amir Temur bilan muloqotlari haqida yozadi. Olim bu paytda
ʻ
Sohibqiron Samarqandga qaytib ketganidan xabardor, demak, Amir Temur
to g risida qo rqmasdan erkin fikr bildirishi, hatto qoralashi ham mumkin edi.
ʻ ʻ ʻ
Ammo Ibn Xaldun maktubni quyidagi so zlar bilan tugallaydi: “Ana shu malik
ʻ
25

(podshoh) Amir Temur podshohlarning sardori va eng buyugidir. Ba zi odamlarʼ
ani ilm bilan bog laydilar, o zgalar…anda qandaydir sehr bor, deydilar. Bularning
ʻ ʻ
barisi aning haqiqiy ta rifi oldida hech narsa emas. Aslida ul odamni o ziga g oyat
ʼ ʻ ʻ
maftun etadig on va o ta zakovatli, yoshi 60-70 orasidagi...zot”.
ʻ ʻ
Misr mamluk sultonlari 1405-yilda Amir Temurning vafoti tufayli bu
mamlakatni bosib olish xavfidan qutiladilar.
Sohibqiron bilan Ibn Xaldun olib borgan fikr almashuvlari Amir Temurning
nafaqat buyuk sarkarda va davlat arbobi, balki zamonasining bilimdon kishisi
bo lganini tasdiqlaydi.
ʻ
SHubhasiz, SHarq dunyosi deganda ko‘z o‘ngimizda boy ilmiy-madaniy
meros, o‘lmas qadriyatlar va bugungi taraqqiyotning asosi bo‘lmish yuksak
tamaddun namoyon bo‘ladi. Mazkur ma’naviy boylikni mukammal o‘rganish
SHarqqa boy berilgan etakchilikni qaytarib be¬radi. Binobarin, necha asrlar
muqaddam yangragan ilg‘or g‘oyalar bugun ham o‘z dolzarbligini yo‘qotmay
kelmoqda. Zamonasining ko‘zga ko‘¬ringan mutafakkirlari Amir Temur va Ibn
Xaldunlarning siyosiy-huquqiy qarashlarida alohida e’tibor bilan yoritilgan
vazirlik in¬stitutini tadqiq etganimiz holda so‘z yuritganimiz yuksak
taraq¬qiyotdan bahra olamiz.
Amir Temur davlati va huquqi ko‘plab olimlarning tadqiqot ob’ekti sanaladi.
Amir Temurning siyosiy-huquqiy qarashlarida va¬zirlik institutining yoritilish
mavzusi H.Boboev tadqiqotlarida1 qisman yoritilgan bo‘lsada, ayni masala hali-
hanuz o‘zining sinchkov tadqiqotchisini kutmoqda desak yanglishmagan bo‘lamiz.
Temur tuzuk¬larida vazirlik instituti O‘rta asrlar nazariyotchi olimlaridan farqli
ravishda amaliy jihatdan tahlil etilgan. Tuzuklarda o‘ziga xos uslubda bayon
etilgan vazirlik institutini tadqiq etganimiz holda uni o‘z xususiyatlariga ko‘ra
quyidagi turlarga bo‘lishni o‘rinli deb topdik:
I. Temurgacha hukmronlik qilgan turli davlat vazirlarining tarixiy tahlili.
Bunda Amir Temur tarixda o‘tgan vazirlarni o‘rnak sifatida zikr qilib, ularning
ijobiy xususiyatlarini namuna qilib ko‘rsatadi. Aksincha, yomon xulqli, zolim
26

vazirlardan esa ogoh bo‘lishga undaydi. SHunga ko‘ra, mazkur vazirlarni quyidagi
guruh¬larga ajratish mumkin:
1.1 Odil vazir. Amir Temur o‘z orzuidagi oqil, tadbirkor vazir sifatida
Malikshoh Saljuqiyning vaziri Nizomulmulkni2 qayd etadi3. Temur saltanat
ishlariga ko‘maklashish, Tangri taoloning bandalariga yordam qilish eng sharafli
ishlardan ekanligini ta’kid¬laydi, vazirlik martabasining sha’nini ulug‘laydi. Amir
Temur¬ning o‘zi ham Tug‘luq Temurxonning o‘g‘li Ilyosxo‘jaga vazirlik,
sipohsolorlik qilishga rozi bo‘lganini aytadi. “SHu boisdan bo‘lsa kerak, Alloh
taolo meni saltanat martabasiga ko‘tardi”,- deydi4.
1.2 Zolim vazir. Gina kuduratli, ko‘nglida hukmdorga nisbatan dushmanlik
kayfiyati bor vazir. Temur bunday vazirlar safiga Ab¬bosiy xalifa Musta’sim
Billohning vaziri Ibn Al’amiyni kiri¬tadi. Ibn Al’amiy xalifa ishonchiga kirgan
holda o‘z vazolatlarini suiste’mol qiladi. Oppozitsiya rahnamosi bo‘lgan
Halokuxon bilan til biriktirib, uni hokimiyat tepasiga olib keladi. Xalifa Mus-
ta’simni esa o‘limga mahkum etadi. Temur bu kabi vazirlardan ogoh bo‘lib,
xushyor turishga chaqiradi. Aks holda, ular qisqa fursat ichida xazinani talon-taroj
qilib, davlatni tanazzulga uchratadi, deydi5.
II. Vazir shaxsiga qo‘yilgan talablar. Amir Temur vazirlikka nomzod shaxs
quyidagi 4 sifatga ega bo‘lishi lozim deb hisoblaydi.
Birinchisi, asllik, toza nasllilik. Vazirlikka nomzod shaxsga nisbatan
qo‘yilgan mazkur talab vazirning avlodiga alohida urg‘u be¬rilishini anglatadi.
Bundan Amir Temur kishilarni ularning avlo¬diga qarab tabaqalashtirgan degan
ma’no anglashilmaydi. Amir Te¬mur: “Nasliyu zoti past, hasadchi, gina-kek
saqlovchi, qora ko‘ngilli kishilarga zinhor vazirlik lavozimi berilmasin. Buzuqi,
qora ko‘ngilli, zoti past odam vazirlik qilsa, davlatu saltanat tez orada qulaydi”,-
deydi. Ikkinchisi, aql, farosatlilik. Uchinchisi, sipohu raiyat ahvolidan xabardorlik,
ularga nisbatan xushmuomalalik. To‘rtinchisi, sabr-chidamlilik va tinchliksevarlik.
“Kimki shu to‘rt sifatga ega bo‘lsa, unday odamni vazirlik martabasiga loyiq kishi
deb bilsinlar. Uni vazir etib tayinlasinlar. Mamlakat ishlarini, sipoh va raiyat
27

ixtiyorini unga topshirsinlar. Bunday vazirga to‘rt imtiyoz: ishonch, e’tibor, ixtiyor
va qudrat berilsin”,-deydi 27
.
III. Amir Temur idealidagi vazir timsoli. “Kamolotga erishgan vazir ulkim”,-
deydi Temur: “Asli-nasli tozaligini ko‘rsatib, dav¬lat ishlarini tartibga keltiradi,
moliyaviy ishlarni to‘g‘rilik bi¬lan bajaradi”. Olgulik joyidan olib, bergulik erga
beradi. Salta¬nat muammolarini o‘z o‘rnida qattiqqo‘llik, o‘z o‘rnida muloyimlik
bilan hal qiladi. Aqlli vazir bir qo‘li bilan raiyat (xalq)ni, bir qo‘li bilan esa sipoh
(armiya)ni ushlab turadi. Tajribali vazir mamlakat obodonligini, raiyat va
sipohning tinch-farovonligini, xazina boyligini doim ko‘zda tutadi. Temur ana
shunday komil va-zirlarni “qilich va qalam sohibi”, “valine’mat (hukmdor)ning
soqchisi”, “davlat sherigi” kabi nomlar bilan ataydi.
IV. Vazirlarning faoliyat ko‘rsatish tartibi.
4.1 Doimiy tartibda faoliyat ko‘rsatuvchi vazirlar. Amir Temur o‘z
tuzuklarida: “Amr qildimki, to‘rt vazir har kuni devonxonada hozir bo‘lsinlar”,-
deydi. SHunga ko‘ra davlatning muhim kundalik vazifalari bilan bog‘liq
masalalarni mazkur to‘rt toifa vazirlar doimiy tartibda amalga oshirgan deya ayta
olamiz. Ular:
4.1.1. Mamlakat va raiyat vaziri mamlakat aholisi ahvolini na¬zoratga olib,
viloyatlardan yig‘ilgan hosil, soliqlar, ularning taq¬simlanishi, mamlakat
obodonligi va mol-mulkning qay tarzda tar¬tibga keltirilayotganligi xususida
hukmdorga axborot berib turgan7.
4.1.2. Sipoh vaziri. Bu toifa vazir saltanat armiyasi bilan bog‘liq barcha
vazifalarga mas’ul bo‘lib, jangchilarga maosh berili¬shi, qo‘shinning umumiy
safarbarligi ustidan nazorat olib borgan.
4.1.3. Moliya vaziri. Mazkur vazir egasiz qolgan, vafot etgan va
qochganlarga tegishli mollarni mamlakatga kirib-chiquvchi shaxslar mulkidan
olinadigan bojlarni chorva mollari va yaylovlarni bosh¬qarish vazifasini amalga
oshirgan.
27
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
28

4.1.4. Iqtisodiyot vaziri saltanat idoralarining kirim-chiqim¬lari, xazinadan
ajratiladigan barcha sarf-xarajatlar ustidan nazo¬ratga mas’ul shaxs sanalgan.
4.2. Saltanat hududi tashqarisidagi vazifalarni bajaruvchi va¬zirlar. Bundan
tashqari saltanat chegaralari va tobe’ mamlakatlarga doir vazifalar bilan
shug‘ullanuvchi 3 vazirdan iborat davlat ha¬y’ati ham mavjud bo‘lib, ular mazkur
erlardagi moliyaviy masalalar, keladigan moliyaviy daromadlarni boshqargan.
YUqorida sanab o‘tilgan 7 vazirning bari devonbegiga bo‘ysun¬gan.
D.YUsupovaning qayd etishicha, devonbegi lavozimi vazirlardan yuqori bo‘lgani
bois uni bosh vazir deb atash joiz8. SHuni ham alohida qayd etib o‘tish lozimki,
vazirlar Temur saltanatining aso¬si bo‘lmish o‘n ikki toifaning ettinchi toifasiga
mansub bo‘lgan9.
V. Jazoga loyiq vazirlarni jazoga tortish tartibi. Amir Te¬mur saltanat
asosini tashkil etuvchi mamlakat xazinasiga alohida e’tibor berib, uning talon-taroj
qilinishi bilan bog‘liq jinoyat¬larni o‘ziga xos uslubda kvalifikatsiya qilganining
guvohi bo‘lamiz.
– Moliya vazirlari moliya ishlarida xiyonat qilib, o‘zlashtirib olgan
mablag‘lari o‘ziga tegishli haq miqdoridan oshmagan bo‘lsa, mazkur mablag‘ unga
hadya tariqasida qoldirilgan.
– Agar vazir o‘zlashtirib olgan mablag‘ o‘z maoshidan ikki baro¬bar ortiq
bo‘lsa, ortig‘i oladigan maoshi hisobidan ushlab qolingan.
– Agar maoshidan uch barobar ko‘p mablag‘ olgan bo‘lsa, uning hammasi
saltanat xazinasi hisobiga musodara qilingan. Tuzuklarda vazirlarning maoshlari
amirlar maoshlaridan o‘n barobar ko‘p qilib belgingani qayd etilgan. Ta’kidlash
joizki, Temur joriy etgan ja¬zo choralari liberal xarakterga ega bo‘lib, adolat,
insonparvarlik kabi prinsiplarga to‘la mos keladi 28
.
O‘rta asrlarning eng yirik mutafakkirlaridan biri, sotsiolo¬giya fanining
asoschisi Ibn Xaldunning siyosiy-huquqiy qarashlari¬da vazirlik institutiga alohida
urg‘u berilgan. Olimning shoh asari sanalmish “Muqaddima”da vazirlik institutiga
bag‘ishlangan alohi¬da bo‘lim ham mavjud bo‘lib, unda Ibn Xaldun vazir so‘zini
28
Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 –
405.
29

morfo¬logik xususiyatlaridan tortib, uning jamiyat va davlat apparatida tutgan
o‘rni, ahamiyati, vazirning vazifalari kabi masalalarni sof nazariy jihatdan izchil
tahlil etgan. Ibn Xaldunning qayd etishi¬cha, vazir so‘zi (ZbjTnS) “ko‘mak
berish”, “yordam ko‘rsatish” ma’nola¬rini beruvchi muazara yoki “yuk”,
“yumush” mazmunini ifo¬dalovchi vizr 10 so‘zidan olingan bo‘lib, har ikki
holatda ham bevosita davlat rahbariga hukumat vazifalarini bajarishda yordam
beruvchi shaxs tushuniladi.
Ibn Xaldun hukmdorning faoliyatini quyidagi to‘rt faoliyat doirasi bilan
chegaralaydi:
1.Jamiyatni turli tahdidlardan himoya qilish, armiya usti¬dan nazorat
o‘rnatish, jangovor harakatlarga boshchilik qilish. Mazkur vazifalar uchun mas’ul
shaxs vazir hisoblangan.
2.Mamlakat hududidan yiroqda bo‘lgan davlat xizmatchilari bilan
yozishmalar olib borish. Bu tur vazifaga mas’ul shaxs kotib deyilgan.
3.Davlat xazinasining kirim-chiqimi, soliqlarning yig‘ilishi bilan bog‘liq
moliyaviy ishlar. Ayni vazifalarni ham vazir yurit¬gan.
4.Hukmdorni davlat bilan bog‘liq vazifalarni bajarishdan chalg‘ituvchi har
qanday narsani bartaraf etish. Mazkur vazifani eshik og‘asi (NZMI) bajargan.
Ma’lumki, vazirlik lavozimi qadimdan fors, yahudiy va boshqa qabilalarga
ma’lum bo‘lgan. Muhammad (a.s.) davrlarida bu lavozim ilk davlat apparatiga
tadbiq etilmagan. Muhammad (a.s.) jamiyat va davlat hayotiga doir bo‘lgan
masalalarni yon atrofdagi kishilar bilan maslahatlashib qilganlar. SHu bois, Fors,
Vizantiya hamda Najjo¬shiylar davlat boshqaruvi tizimidan xabardor bo‘lgan ba’zi
arab¬lar Abu Bakrni “Payg‘ambarning vaziri” deb ataganlari ma’lum. Hokimiyat
tepasiga kelgan Abu Bakr huzurida asosiy maslahatchi maqomini egallagan Umar
ibn al-Xattob xalifaga qozilik va iqti¬sodiy masalalarda yordam bergan.
Keyinchalik Usmon ibn Affon dav¬rida mazkur vazifani Marvon ibn al-Hakam
bajargan. Ummaviylar davriga kelib, davlat boshqaruvi tizimida de-fakto sifatida
mav¬jud bo‘lgan maslahatchi vazifasi de-yure shaklida “vazir” lavozimi-ni kiritish
bilan o‘zining mantiqiy echimini topdi. SHunday bo‘l¬sada, vazirlik lavozimining
30

davlat apparatidagi eng muhim lavo¬zimga aylanishi davri Abbosiylar sulolasining
hukmronlik yilla¬riga to‘g‘ri keladi 29
.
Bu davrda vazirlik lavozimi ijro hokimiyati¬ning rahbari sifatida shakllandi.
Dastlab kotib va vazir lavozim¬lari o‘zaro teng vakolatlarga ega bo‘lgan bo‘lsa,
mazkur davrda armiya ustidan umumiy nazorat hamda soliq yig‘imi singari
moliyaviy va¬zifalarning vazir qo‘liga o‘tishi, uning nufuzini kotibnikidan bir
necha yuqori pog‘onaga ko‘tarib yubordi. Davlat sirlarinning oshkor etilmasligini
ta’minlash maqsadida keyinchalik davlat kanselya¬riyasi ham vazir nazorati ostiga
o‘tdi. Abbosiylar hukmronligi dav¬rida imperiyaning muhim strategik ahamiyatiga
ega bo‘lgan davlat muhri vazir qo‘lida saqlanadigan bo‘ldi. . A. Xasanovning
“Amir Temur va Ibn Xaldun” maqolasida, 1401 yilning yanvar-fevral oylarida
Damashq qamal qilingan va ishg‘ol etilgan paytda Amir Temur bilan uchrashgan
o‘z davrining yirik mutafakkiri Ibn Xaldunning “Ta’rif bi Ibn Xaldun” (Ibn
Xaldunning tarjimai holi) qo‘lyozmasidagi qimmatli faktlarga e’tibor qaratildi.
Uning qimmatli tarafi shundaki, qo‘lyozma Ibn Xaldun hayotlik paytida yozilgan.
A. Hasanov, Sohibqiron va mutafakkirning 35 kun qamal davomida suhbat
qurganliklariga urg‘u berib, “Amir Temur yirik sarkarda va davlat arbobi
bo‘libgina qolmay, balki o‘z davrining ma’rifatli kishilaridan biri bo‘lgan”, degan
xulosani beradi va tarjimai hol qo‘lyozmasini Amir Temur davri tarixi to‘g‘risida
qimmatli manba sifatida ilmiy doiraga kiritish taklifini beradi. Akademik M.M.
Xayrullayev “Temur va temuriylar davrida madaniyat gullab-yashnashining asosiy
omillari 30
” nomli tezisida madaniy-ma’naviy taraqqiyotning asosiy yo‘nalishi
sifatida iqtisodiysiyosiy o‘zgarishlar, boy madaniy zaminga asoslanganligi, boshqa
davlatlar bilan madaniy aloqalarning tiklanganligi, so‘fiylik, jumladan
naqshbandiylik bu davr madaniyatining yuksalishida g‘oyaviy omil bo‘lib xizmat
qilganligini alohida ta’kidladi. E.Karimov Amir Temur davrida ma’naviy-diniy
tafakkurning rivojlanishida so‘fiylik ta’limotining rivojlanganiga to‘xtaladi.
29
Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000. C. 210 – 257
30
Каримов Э. Темур ва темурийлар даврида маънавий, диний тафаккурнинг ривожланиши // Амир Темур ва
унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқаро конференция тезислари … – Б. 77.
31

Xususan, tadqiqotchi Amir Temur zamondoshlari Abdul Malik, Nuriddin Basir,
Bahovuddin Naqshband, Xo‘ja Ali kabi tariqat shayxlari nomlarini tilga oldi 31
.
A.Habibullayev arab olimi Ibn Xaldunning “Tarjimai hol” asaridan ma’lum
qismlarni tarjima qilib, Amir Temurning olimlarga munosabatini ko‘rsatishga
harakat qildi 32
. Shuningdek tadqiqotchi o‘sha davrning yirik olim va fuzalolaridan
Qozi Burhoniddin ibn Muflih, xorazmlik faqih Abduljabbor Ibn an-Nu mon,‟
shofi iylar qozisi Sadriddin alMunoviy, qustantaniyalik xatib, munajjim Abu Ali
‟
Badis, tabib va munajjim Ibn Zarzar al-Yahudiy, shayx va imom Muhammad Ibn
Ibrohim al-Obiliy, mag‘riblik avliyo shayx Abu Ya’qub al-Bodisiyning nabirasi
Yana bir muhim tomoni, Ibn Xaldunning Amir Temur bilan geografiya, tarix
sohalaridagi chunonchi, tarixiy shaxslar Afrosiyob, Xusrav, Qaysar, Iskandar,
Buxtannasr, Manuchehr haqidagi suhbatlari yozma manbalarda qayd etilgan
ma’lumotlar asosida taqdim etildi 33
.
Yana bir muhim tomoni, Ibn Xaldunning Amir Temur bilan geografiya, tarix
sohalaridagi chunonchi, tarixiy shaxslar Afrosiyob, Xusrav, Qaysar, Iskandar,
Buxtannasr, Manuchehr haqidagi suhbatlari yozma manbalarda qayd etilgan
ma’lumotlar asosida taqdim etildi 34
.
31
Хайруллаев М.М. Темур ва Темурийлар даврида маданият гуллаб-яшнашининг асосий омиллари // Амир
Темур ва унинг жаҳон тарихидаги ўрни. Халқаро конференция тезислари .– Б. 51-53
32
Ҳабибуллаев А. Ибн Халдун. “Таржимаи ҳол”дан // Амир Темур ва Улуғбек замондошлари хотирасида. –
Т.: Ўқитувчи, 1996. – Б. 32.
33
Ҳабибуллаев А. Амир Темур ва Ибн Халдун. – Т.: Ўзбекистон ѐзувчилар уюшмаси Адабиѐт нашриѐти, 2004.
Б. 12-15.
34

32

XULOSA
Xulosa sifatida shuni ta’kidlash lozimki, bugungi globalizatsiya sharoitida,
davlat apparati o‘zining mobil ko‘rinishiga o‘tayotgan bir paytda boy tarixiy
tajribamizni o‘rganish, uning ijobiy xusu¬siyatlaridan davlat qurilishi sohasida
foydalana bilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Dunyoning turli burchaklarida taniqli davlat va jamiyat arboblari, olimlar va
adiblar o‘z ijtimoiy-siyosiy, ilmiy va ijodiy faoliyati davomida buyuk ajdodlarimiz,
xususan Sohibqiron AmirTemurning jahon sivilizatsiyasi va madaniyati rivojiga
qo‘shgan munosib ulushini yuksak baholab kelmoqda. Xalqaro jamoatchilik ulug‘
bobokalonimiz shaxsiga bunday behad ulkan e’tibor va ehtirom bildirib turganiga
guvoh bo‘lish bul zotning vorislari sifatida biz, o‘zbekistonliklarga katta
mamnuniyat va faxr-iftixor bag‘ishlaydi.
Xaqiqatan ham, Amir Temur jahon tarixida qudratli va gullab-yashnagan
davlat barpo etgan buyuk sarkarda va davlat arbobi sifatidagina mavqe tutmaydi.
Sohibqiron o‘z poytaxti bo‘lmish Samarqandni er yuzining chinakam madaniy-
me’moriy va ilmiy-ma’naviy markazlaridan biriga aylantirgan. Bu ulug‘ zot
kurdirgan me’morchilik va xalq san’atining javohirlari yanglig‘ bugungacha qad
33

ko‘tarib turgan osori-atiqalar shahar va qishloqlarimiz ko‘rkiga ko‘rk qo‘shib
kelmoqda.
Hozirgi kunda Amir Temur va Temuriylar mavzuiga bag‘ishlab yaratilgan
yirik asarlar soni Evropa tillarida besh yuzdan, SHarq xalqlari tillarida esa
mingdan ortiqni tashkil etadi. Bu misol asrlar davomida jahon tarixining yorkrn
siymolaridan biri — Amir Temur hayoti va faoliyatini, Temuriylar tarixini
o‘rganishga bo‘lgan qiziqish dunyo miqyosida hech kachon susaymaganidan
dalolat beradi.
Miniatyura rassomchiligining tarakkiyoti adabiyotning rivoji bilan boglik
bulgan. Musavvirlar Firdavsiy, Nizomiy, Dexlaviy, sungra Jomiy va Navoiy
asarlariga rasmlar ishlagan. XIV asrda “Jome’ ut-tavorix”, “Tarixi Rashidiy” kabi
tarixiy asarlarga xam miniatyuralar ishlagan. Bu an’ana Temuriylar davrida xam
davom ettirilib, “Zafarnoma” va “Temurnoma” asarlarida jang lavxalari
tasvirlanadi. Ayrim xollarda diniy asarlarga xam Makka va Madina tasviri
tushirilgan. Badiiy asarlarning ba’zilarida Muxammad paygambarning (yuzi
nikobda) odamlar orasida turgan xolati va me’rojga chikishlariga oid lavxalar
uchraydi.
Biz tarixdan bilamizki Amir Temur va dastlabki temuriylar xukmronlik
kilgan davr Movarounnaxr tarixida aloxida urin egallaydi. CHunki bu davrlarda
Samarkand, Xirot shaxarlarida madaniyat, ilm-fan rivojlanib bordi. SHunday
markazlashgan, buyuk davlatga asos solgan Amir Temur Kurogon ibn amir
Taragay 1336 yilning 9 aprelida usha paytdagi Kesh (SHaxrisabz) ga karashli
Xujailgor kishlogida tavallud topdi. Otasi amir Taragay uziga tuk, badavlat kishi
edi. Onasi Tegina begim buxorolik bulgan.
34

FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR
RO‘YXATI
PRIZIDENT ASARLARI VA FARMONLARI
1 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “O‘zbekiston Respublikasi
Fanlar Akademiyasi Tarix instituti faoliyatini takomillashtirish to‘g‘risida”gi
Qarori // O‘zbekiston ovozi 1998 yil, 28 iyul.
2 Karimov I. A. O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li. 1-jild. – T., б -28
3 Karimov I. A. Biz o‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz.7-jild. –T.,
O‘zbekiston.1999.-146 b.
4 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi
Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5. -
70-76b
5 O‘zbekiston Respublikasining “Geodeziya va kartografiya to‘g‘risida”gi
Qonuni // O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi.1997. №4-5.
35

MONOGRAFIK ASARLAR
 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.b-16
 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.
 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.
 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.
 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.
 Azizxo‘jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.
 Azizxo‘jayev A. Davlatchilik va madaniyat. - T.: Sharq, 1997.
 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней
Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.
 Azamat Ziyo. O‘zbek davlatchiligi tarixi. T., 2000.
 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней
Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней
Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.
 Бартолд В.В. История культурной жизни туретских народой (Средней
Азии)Соч.Т.В. Наука, 1968.C. 326 – 405.
 Alimov U . A ., Mirzaaxmedov D . A . K istorii mavzoleya Boboi Poraduz v
Buxare // Istoriya materialnoy kultur Uzbekistana . Tashkent, 1982. Vp. XVII. S.
FOYDALANILGAN INTERNET SAITLARI
 www.ziyo.net
 www. tarix. uz.
 Saidboboyev .Z. Tarixiy grografiya. Toshkent. 2010 y.
 http://fayllar.org
 www. hstoriy. ru
 www.ziyo.net
 www.history.ru
 www.natura.com
 www.archaelogy.ru
 www.archaelogy.com
36

Arab tili tadqiqotlarida Amir Temur va Temuriylar tarixining yoritilishi

Купить