• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 58.8KB
Покупки 1
Дата загрузки 08 Июнь 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Mirzobek Bozorov

Дата регистрации 07 Июнь 2024

13 Продаж

Arab xalifaligi Ummaviylar sulolasi davrida

kuch bilan bostirgan. Ammo bu davrga kelib, Umaviylarning asosiy dushmani Abbosiylar Xuroson (Eronda) aholisining qo llab-quvvatlashiga erisha oldi.ʻ Milodiy 750-yilda Mavron II boshchiligidagi Umaviylar qo shini hamda ʻ Abbosiylar xalifaligi o rtasida jang bo lib o tadi. Bu jangda Mavron II qo shini tor- ʻ ʻ ʻ ʻ mor etiladi va u qochishga majbur bo ladi. Mavron II g arbiy viloyatlardan qo shin ʻ ʻ ʻ to plamoqchi bo lib, Misrga qochib ketadi, biroq abbosiylar uni tutib olib o ldiradi. ʻ ʻ ʻ Shu bilan Umaviylar hukmronligi tugaydi va birinchi abbosiy hukmdor Abu Abbos (milodiy 750–754-yillar) Kufada yangi xalifa deb e lon qilinadi. Umaviylar ʼ xalifaligi islom san ati va me morchiligi rivojlanishida hal qiluvchi rol o ynadi. Ilk ʼ ʼ ʻ islom me morchiligi durdonasi bo lgan Damashqdagi Umaviylar masjidining ʼ ʻ bunyod etilishi bu davrdagi madaniy yutuqlar namunasidir. Xalifalar yunon va rim asarlarining arab tiliga tarjima qilinishiga hissa qo shgan. Shuningdek, islomiy ʻ ilmiy izlanishlar uchun muhim asosga aylangan fan va ta limga homiylik qilgan. ʼ Islom tarixida Umaviylar xalifaligi davri rivojlanish va o zgarishlar, ʻ shuningdek, g arbda Ispaniyadan sharqda Hindistongacha bo lgan islom ʻ ʻ imperiyasining sezilarli darajada kengayishi bilan tavsiflanadi. Umaviylar xalifaligi me morchilik yutuqlarining ulug vorligi va ular hukmronligini belgilab ʼ ʻ bergan iqtisodiy farovonligi bilan ajralib turadi. Bu esa islom sivilizatsiyasi asoslarini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo lgan. Umaviy xalifaligi ʻ to‘rtta Islom xalifaligidan ikkinchisi bo‘lib, Muhammad payg‘ambar vafotidan keyin Arabistonda tashkil etilgan. Umaviylar milodiy 661 yildan 750 yilgacha islom dunyosini boshqargan, ularning poytaxti Damashq shahrida bo‘lgan; xalifalik asoschisi Muoviya ibn Abi Sufyon uzoq vaqt davomida Suriya hokimi bo‘lgan. Asli Makkadan bo‘lgan Muoviya o‘z nasl-nasabini Muhammad payg‘ambar bilan baham ko‘rgan umumiy ajdod nomi bilan "Umayya o‘g‘illari" deb nomlagan. Umaviylar oilasi Badr jangidagi (milodiy 624 y.) Asosiy jangovar klanlardan biri bo‘lgan, bir tomondan Muhammad va uning tarafdorlari o‘rtasidagi hal qiluvchi jang va boshqa tomondan Makka qudratli klanlari bo‘lgan. 12 2.2. Ummaviylar davrida xalifalikda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol Yangi xalifa Musoning o‘g‘li Abdul Azizni ham o‘ldirtirdi. U, shunigdek, Hindistondan Muhammad ibn al-Qosimni chorlab keltirib qatl ettirdi. Mutlaqo sog‘lom bo‘lishiga qaramasdan Muhammadning tog‘asi Hajjoj qazo qildi, hech qanday himoyasiz o‘smir Muhammad ham o‘ta sirli ajal topdi. Ana shu ikkala o‘lim butun dunyodagi musulmon lashkarboshilariga ogohlantirish bo‘lib xizmat qildi. Ular musulmon hukmdorlarining shu qadar zolimligi va noshukrligi davom etgan taqdirda o‘zlarining manfaatlari ham poymol bo‘lishi xususida mulohaza qila boshladilar. Bunday tashvish asossiz emasdi. 11 Chunki umaviylardan keyin hokimiyat tepasiga kelgan abbosiylar hukmronligi davrida barcha sarkardalar va hokimlar uchun o‘ziga oro berib yurish payti kelganda mo‘jazgina joyda bo‘lsa ham, o‘zini hokim deb e’lon qilish odat bo‘lib qolgan edi. U Kichik Osiyoga ko‘plab safarlar uyushtirdi. Musulmon qo‘shinlari bu mintaqa janubida joylashgan Si’iliya va G‘alatiyani bosib oldilar. Valid marhamatli va saxiy hokimi mutlaq edi. Qurdirgan go‘zal binolari, maktab va kasalxonalari uning dovrug‘iga dovruq qo‘shdi. U kambag‘allarga erkinlik berib, adliya ishlarini kuchaytirdi va qonunchilikni takomillashtirish tadbirlarini ko‘rdi. Tinch kasb-korlar to‘g‘risida ko‘p jon kuydirdi, arab she’riyati uning davrida barq urib yashnadi. Umaviylar sahroning janubiy tegrasida o‘zlari istirohat qiladigan hamda uy-ro‘zg‘or tashvishlaridan xoli, shahardan uzoqroqda o‘qish bilan mashg‘ul bo‘lishlari uchun o‘g‘illarini yuborib qo‘yadigan istiqomatgohlar qura boshladilar. Valid ana shunday qishloqlar son jihatdan ko‘p va ko‘rinishidan go‘zal bo‘lishiga e’tibor berdi. U otasi Abdul Malik singari qat’iyatli, rahmdillikda undan ham ustunroq edi. Ammo hasadgo‘ylik singari insoniy qusurdan ma’lum darajada xoli emasdi, lekin hech qachon shafqatsizlik qilmagan. Shom uni a’lo qirol, deb hisoblardi, u buyuk umaviylardan edi.Uning vorisi Sulaymon nomunosib o‘g‘il bo‘lib chiqdi. Ikki yarim yillik hukmronligi davrida talaygina noma’qulchiliklar qilishga ulgurdi. Muso va Muhammad al-Qosimdek ikkita ajoyib lashkarboshini vazifalaridan 11 Griffit, Sidney H. (2016). "Mansurlar oilasi va Damashqdagi Avliyo Yuhanno: Umayyad davridagi nasroniylar va musulmonlar". Chikago: Chikago Sharq instituti. 78-b. 26 kerosin bilan fosfor qorishmasini ishlatdilar. Bu yurish hech qanday yutuq keltirmadi, musulmon qo‘shinlarining Sharqiy Ovrupodan qo‘rquvini kuchaytirdi, xolos. Qaytishda musulmonlar Rodos orolini bosib oldilar. Amir Muoviya hukmronlik qilgan davr voqealarga boy bo‘ldi. Biroq, afsuski, hatto tarixchilar ham ularni soxta fikrlarga asoslanib yoza boshladilar. Ko‘pgina musulmon tarixchilari u haqda aksiltaraqqiy kuchlar Bani Umayyaga qarshi oyoqqa turgan abbosiylar davrida yozishga kirishgan edilar. Shuning uchun ham o‘sha davr voqealarining yoritilishida noxolislik sezilib turadi. Aslida Muoviya buyuk hukmdor edi. Albatta, uni ilgarigi xalifalar bilan qiyoslash to‘g‘ri emas, lekin baribir u keng miqyosdagi davlat arbobi hisoblanardi. U arablar imperiyasini mustahkam poydevor asosiga qurishga harakat qildi. Muoviya ma’naviy rahnamo hamda qirolga xos barcha fazilatlarga ega emasdi, lekin g‘azavot urushlarini qanday o‘tkazayotganligini hamma ochiq-oydin ko‘rib turardi. U Damashqni o‘z poytaxtiga aylantirib, o‘sha yerdan turib buyuk arab shayxi sifatida rahbarlik qildi. 7 Uning huzurida ish olib borgan shayxlar kengashi arab dunyosidagi barcha hokimlarga ham ana shunday kengashlar tuzishni amr qildi. G‘oyat xushmuomala bu inson ba’zida ustamonlikka erk bersa, ba’zida o‘zining fe’l-atvori jozibasidan foydalanardi. U musulmon olami birligiga raxna solib kelgan tartibsizliklar va noroziliklarni, hatto, xusumatlarni bartaraf qildi. Ijtimoiy sohada ham, siyosat bobida ham arablarni musulmon mamlakatlarining yetakchi xalqiga aylantirdi. Bepoyon xalifalikni jipslashtirib, hukumatni markazlashtirdi. Ma’muriyat Vizantiyada g‘arbcha uslubda, forslar yurtida esa sharqcha ish olib borardi. Biroq u chegaralash o‘tkazib, xalifalikni ko‘plab qaram qirolliklarga ajratdi. Uning Amr ibn al-Os va Ziyod ibn Abihdek qobiliyatli hokimlari bor edi. Abu Sufyonning kanizagidan tug‘ilgan o‘g‘li Ziyod Muoviyaga o‘gay uka bo‘lardi. Vafoti arafasida Muoviya o‘g‘li Yazidni o‘ziga voris qilib belgiladi. Yazid 680 yilda taxtga o‘tirdi. Haqiqatan qobiliyatli bo‘lgan shahzoda Konstantinopol yaqinida obro‘ topdi. Biroq ulug‘lik vasvasasiga mubtalo bo‘la bordi. Barcha ishlarda omadi chopgan buyuk odamning o‘g‘li bo‘lganligidan hech kimni o‘ziga teng ko‘rmasdi. Bunga 7 Islom ensiklopediyasi, ikkinchi nashri. X jild: T–U. Leyden: E. J. Brill. 45-b. 16 bo lgan yerlarda ketma-ket istilolarni boshladi. Vizantiyaliklarga boy berilganʻ hududlarni qaytarib olishga muvaffaq bo ldi, ammo uning o limidan so ng ichki ʻ ʻ ʻ tartibsizliklar tufayli erishilgan yutuqlarning aksariyati boy berildi. Muoviya I ning o g li Yazid I otasi vafotidan so ng milodiy 680–683-yillarda Umaviylar xalifaligi ʻ ʻ ʻ taxtiga o tirdi. Uning hukmronligi Muhammad payg ambarning nabirasi Husayn ʻ ʻ ibn Ali va uning tarafdorlari o ldirilgan Karbalo fojiasi bilan bog liq voqealar ʻ ʻ tufayli yuzaga kelgan tortishuv va ichki nizolar urchigan davrga to g ri keldi. ʻ ʻ 4 Yazid I hukmronligi uzoq davom etmadi, chunki u milodiy 683-yilda vafot etdi. Uning o limidan keyin ham hokimiyatda tinchlik o rnatilmadi va Umaviylar ʻ ʻ xalifaligi ichki nizolarni boshdan kechirishda davom etdi. Muoviya II ibn Yazid Yazid I vafotidan keyin uning o g li Muoviya II (hukmronligi milodiy 683– ʻ ʻ 684-yillar) xalifa deb e lon qilindi. Biroq u bir necha oydan so ng, milodiy 684- ʼ ʻ yilda vafot etdi va shu bilan Abu Sufyon avlodlari hokimiyati yakuniga yetdi. So ng hokimiyat tepasiga Marvoniylar avlodi vakillari keladi. ʻ Muoviya I ning amakivachchasi, umaviylar sulolasining katta a zosi bo lgan ʼ ʻ Marvon ibn Hakam (milodiy 684–685) o limidan so ng taxt Yazidning kenja o g li ʻ ʻ ʻ ʻ Xolidga o tadi, degan va da bilan hokimiyatni zimmasiga oladi. U oradan bir yil ʻ ʼ o tmay kasallikdan vafot etdi. Uning qisqa hukmronligi xalifalik uchun turli ʻ guruhlar o rtasidagi uzluksiz kurash davri bo ldi. Biroq Marvon I xalifalikka ʻ ʻ da vogarlarning barchasini yo q qilib, o g li Abdulmalikning o zidan so ng taxtni ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ egallashiga erisha oldi. U ko proq hokimiyatni xalifaning qo liga to plash orqali ʻ ʻ ʻ bo‘lgan. 4 Kron, Patrisiya; Hinds, Martin (1986). Xudoning xalifasi: Islomning birinchi asrlarida diniy hokimiyat. Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti. 5-b. 9 uchun juda yosh ekanini tushunib, taqvodor amakivachchasi Umar ibn Abdulazizni taxtga nomzod qilib ko rsatdi.ʻ Umar II (717–720) hukmronligi Umaviylar xalifaligida ko pincha adolat, ʻ moliyaviy mas uliyat va diniy bag rikenglikka e tibor qaratilgan oltin davr ʼ ʻ ʼ hisoblanadi. Uning axloqiy boshqaruvga sodiqligi islom hukmronligining tarixiy xotirasiga doimiy ta sir ko rsatib keldi. Shuningdek, u islom dini bilan bog liq ʼ ʻ ʻ adolat va ezgulik tamoyillarini o zida mujassamlashtirishga intilgan hukmdor ʻ sifatida esda qoldi. Yazid II to qqizinchi Umaviylar xalifasi bo lib, 720-yildan 724-yilgacha ʻ ʻ hukmronlik qilgan. Yazid taqvodor Umar II kabi adolat va ezgulikka e tibor ʼ qaratmagan. U o zidan oldingi xalifalar tomonidan qilingan barcha islohotlarni ʻ bekor qildi va xalifalikni avvalgi holiga qaytardi. 5 Yazid II ning ukasi Hishom taxtni 724-yilda egallaydi. Uning hukmronligi (milodiy 724–743-yillar) ichki urushlar natijasida parchalanib ketgan imperiya davriga to g ri keldi. Hishom xalifalikni bu g alayondan olib chiqish uchun barcha ʻ ʻ ʻ kuch va imkoniyatdan foydalandi. Kuchli va o zgarmas hukmdor Hishom xalifa ʻ Umar II tomonidan kiritilgan, ammo akasi Yazid II tomonidan to xtatilgan ko plab ʻ ʻ islohotlarni qayta tikladi. Al-Valid II amakisi Hishom vafotidan so ng milodiy ʻ 743-yilda taxtga o tiradi. Valid II ning al-Hakam va Usmon ismli ikki o g li bo lib, ʻ ʻ ʻ ʻ ularni o z vorislari sifatida ko rsatdi. Ammo 744-yilda amakivachchasi Yazid III ʻ ʻ davlat to ntarishi bilan urush boshlab, al-Valid II ni taxtdan ag daradi va o ldiradi. ʻ ʻ ʻ Yazid III o n ikkinchi xalifa bo lib, taxtni 744-yilda egallaydi. Biroq u ʻ ʻ taxtga chiqqanidan bor-yo g i 6 oy o tib vafot etadi va uning o rniga akasi Ibrohim ʻ ʻ ʻ ʻ o tiradi. Ammo ikki oydan so ng Mavron II (4-xalifa Mavron I ning nabirasi) ʻ ʻ tomonidan taxtdan ag dariladi. ʻ Marvon II (hukmronligi milodiy 744–750-yillar) kuchli harbiy sarkarda bo lsa-da, diplomatik mahoratga ega bo lmagani sababli qo zg olonlarni shafqatsiz ʻ ʻ ʻ ʻ 5 Kron, Patrisiya (1994). "Umaviylar davridagi Qayslar va Yamanlar siyosiy partiyalar bo'lganmi?". Der Islom. 71 (1). Valter de Gruyter. 97-b. 11 vaqtida zarur choralar ko‘rilganda, bunday ahvolning oldi olinishi mumkin edi. Muhammad al-Abbosiyning o‘g‘li Ibrohim al-Abbosiy urug‘i sharafiga o‘zining qora tug‘ini ko‘tarib chiqqach, mamlakatda ana shunday voqea yuz berdi. Abu Muslim al-Xurosoniy ajoyib targ‘ibotchiligidan tashqari qobiliyatli sarkarda ham edi. Ibrohim o‘z akasi Abdulloh qiyofasida yana bir lashkarboshiga ega bo‘ldi. Ali tarafdorlari yuz berayotgan voqealarni o‘z ishlarimiz, deb hisoblayotgan bo‘lsalar, forslarda bu jang ularning manfaatlariga ham daxldor ekanligiga ishonch zo‘r edi. Shu jihatdan ular ham qora tug‘ ostida boshlangan harakatga qo‘shildilar. Asta- sekin harakat umumiy mazmun kasb etdi. Xuroson hokimi Nosir ibn Sayyor xalifa Marvon II ga madad yuborishini so‘rab otashin maktublar yo‘lladi, lekin yordam hadeganda yetib kelavermadi. Abbosiylarning qo‘shinlari ketma-ket zafarlar quchib, tezda butun Forsni bosib oldilar. Janglar har tomonda davom etayotgan edi, 750 kishi chamasidagi abbosiylar Iroqqa ham yetib borishdi. Marvon II shoshilinch to‘plangan qo‘shin bilan ularning yo‘lini to‘sib chiqib, Zab daryosi sohilida jangga kirishdi. U mag‘lub bo‘lib, Misrga qochib borgan joyida arab qo‘shinlari tomonidan qo‘lga tushirilib, qatl etildi. Bu umaviylar quyoshi botganligidan darak berardi. Ular Islom dunyosida o‘n to‘qqiz yil hukmronlik qilib, ana shunday shuhratsiz yakun topdilar. Shu davrda Muhammad al- Abbosning o‘g‘li Ibrohim ham dunyodan o‘tib, uning o‘rnini farzandi Abul Abbos egalladi. Abul Abbos ancha dadil kishi edi. U o‘zini orzu qilingan xaloskor, deb jar soldi. Katta bobosining bobosiga Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam tug‘ishgan amaki bo‘lmish kishi urug‘idan ekanligini e’lon qildi. Hazrat Ali tarafdorlari aldanayotganliklarini bilib tursalar ham, hech narsa qilolmadilar. Ular yashirincha holatga o‘tib, hamkorlikdan voz kechdilar. Tazyiqqa uchraganlaridan keyin maxfiy tashkilot tuzishdi. Shu tariqa Islomning siyosiy tanasida yashirin guruhlardan iborat yana bir yara paydo bo‘ldi.Endi abbosiylar umaviylarni tugatishga bel bog‘ladilar. O‘z maqsadlariga erishish uchun ular insoniyat tarixida misli ko‘rilmagan vahshiylikka qo‘l urdilar. Abbosiy sarkarda Abdulloh – Abul Abbosning tog‘asi hokimlik qilayotgan Shomda shunday yo‘l tutildi. U umaviy shahzodalarni Avja daryosi sohilida joylashgan qal’a yaqinida uyushtirilgan 31 hududni tashkil qiluvchi juda katta o‘lkaga qirolning vaziri etib tayinlandi. Mavolilardan bo‘lgan Toriq ismli lashkarboshi unga sovg‘a sifatida berilib, Mag‘ribning g‘arbiy qismiga – hozirgi Rokko shimolida joylashgan mintaqaga hokim qilib belgilandi. U Tanjarni poytaxt etib tanladi. Kunlardan bir kun o‘z hokimiyatini mustahkamlay olmay qiynalayotgan Ispaniya qiroli Roderikka qarshi isyon ko‘targan mashhur ispan fuqarosi Kount Yulian unga murojaat qilib qoldi. 711-yili Toriq 7000 kishilik qo‘shini bilan ko‘rfazlar osha dengiz safariga chiqib, o‘zi sharafiga Jibal at-Toriq, ya’ni «Toriq tog‘i» deb nomlangan bahaybat qoya oldidagi qo‘nalg‘ada to‘xtadi. 10 Keyinchalik bu yerni ovrupocha yo‘sinda Hibraltor deb atay boshladilar. Lashkarboshi vahimaga tushgan piyoda va otliq askarlari bilan bir qo‘pol hazil qilishga chog‘lanib, kemalarni ikkiga ajratadi. Ularning bir qismini tepalik ortiga yashirib, ikkinchi qismiga tunda o‘t qo‘yib yuborishni buyuradi. Alanga ko‘tarilgach, butun qarorgohdagilar oyoqqa turg‘aziladi, soqchilar uning huzuriga chopadilar. Ta’sirchan kishilarning ko‘pchiligi nima qilishni bilmasdan qo‘llarini bir-biriga ishqab turishsa, boshqa birovlar tushkunlikka tushib ketishadi. Ular sarkardaga murojaat qilib: «Hech narsa qilmaymizmi?» deb so‘rashadi. «Nega hech narsa qilmas ekanmiz? – deb savol bilan javob beradi u. – Lekin ayting-chi, qaytib ketadigan bo‘lsak nima qilamiz? Yo qaytib ketsakmikin? Biz mag‘lubiyatga uchradik, deb o‘ylayapsizlarmi? Bas, yetar, mening safdoshlarim, o‘zlaringizmi shu?! Kim u mag‘lubiyat to‘g‘risida gapirayotgan? Siz orqaga qaytib ketmasligingiz kerak. Bu yer Alloh taoloning yeri, shunday ekan, sizniki ham. Qani boring-u, uni egallang. Parvardigor uchun, o‘z uyingiz, bola-chaqalaringiz uchun savashing. Endi chekinsangiz, bo‘lmaydi, o‘zingizni yetti ming emas, yetmish ming kishi deb tasavvur qilib kurashing. Shu davrlargacha yog‘iylarni dog‘da qoldirib keldingizlar. Bundan buyon ham shunday bo‘lishi kerak. Alloh taologa va o‘z qilichingizga ishoning. Olg‘a, mening yosh qahramonlarim!» Bu yigitlarga juda katta ta’sir ko‘rsatadi. Toriqning hamma ishlari to‘g‘risidagi xabar Musoning qulog‘iga yetdi. O‘zi inson zotining tabiati shu ekan-da: vazir Muso o‘z lashkarboshisiga hasad qildi: «U sobiq qul sifatida ish 10 Dikson, 'Abd al-Amir (1969 yil avgust). Umaviylar xalifaligi, 65–86/684–705: (Siyosiy tadqiqot) (tezis). London: London universiteti. 25-b. 23 KIRISH Mavzuning dolzarbligi. Umaviylar davrida arablar g arbda Shimoliyʻ Afrika, Pirenei yarim orolining katta qismi, sharqda Tabariston, Jurjon, Movarounnahr, Sind va boshqa hududlarni bosib olishgan. Muoviya 1 (661—680) va Abdulmalik davrida (685—705) davlatning harbiy, siyosiy, iqtisodiy qudratini oshiruvchi bir qancha ma muriy va harbiy islohotlar o tkazilgan. Hususan, halifa ʼ ʻ lavozimi nasliy bo lib qolgan, davlat xazinasi va davlat arxivi tashkil etilgan, arab ʻ tili davlat tili deb e lon qilingan, yangi (oltin, kumush va mis) pul chiqarilgan, ʼ harbiydengiz floti tashkil etilgan. Umaviylar poytaxtni Damashq shahriga ko chirganlar, shu tufayli bu halifalikni Damashq xalifaligi deb ham atashadi. ʻ Umaviylar davrida ko plab qo zg olonlar (736—737 yillar O rta Osiyodagi Xoris ʻ ʻ ʻ ʻ ibn Surayj, 731—740 yillalarda Marokashdagi barbarlar qo zg oloni, 742-yil ʻ ʻ Mag ribda xorijiylar qo zg oloni va boshqalar) bo lgan. ʻ ʻ ʻ ʻ Mavzuning o‘rganilish darajasi. Ushbu mavzuda o zbek olimlardan ʻ Mullajonov, Salimov, rus olimlaridan Tolstov, ingliz olimlaridan esa Koehler, Baymin, Kepler kabi tadqiqotchilar izlanish olib borishgan. Undan tashqari www.history.com , www.worldhistory.org kabi internet nashrlari ham izlanishlar olib borishgan. Kurs ishining amaliy ahamiyati. Kurs ishi davomida ilgari surilgan g‘oyalardan, uning samaradorligini ta’minlovchi yondashuv va kurs ishining natijalaridan pedagogik fanlardan ma’ruzalarni tayyorlash, o‘quv qo‘llanmalar yaratish, shuningdek, uslubiy tavsiyalar yaratish, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi. Kurs ishining hajmi. Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar bilan birga 34 sahifadan iborat. 3 I BOB. Arab xalifaligining tashkil topishi 1.1. Arabiston yarimoroli haqida ma’lumotlar Hasan ibn Ali Muoviya bilan rozi bo lib, ikkinchisining vafotidan keyinʻ xalifalikdagi hokimiyat Hasanga o tadi, ammo Muoviya taxtni o g li Yazidga ʻ ʻ ʻ vasiyat qilib, hukmdorlar sulolasiga asos soldi. 661-yilda Umaviylar xalifaligining tashkil etilishi solih xalifalar xalifaligiga barham berdi. VII asrning 30-yillarida xalifalik o zining asosiy raqiblari Vizantiya va Fors ʻ Sosoniylar davlatini qattiq mag lubiyatga uchratdi. 639-yilda Misrda arablarning ʻ yurishi boshlandi, bu uning to liq bosib olinishi bilan yakunlandi. 661-yilda ʻ Muhammadning amakivachchasi va kuyovi xalifa Ali o ldirilganidan so ng, ʻ ʻ Umaviylar sulolasi xalifalik taxtiga o tirdi va xalifalik poytaxti Damashqqa ʻ ko chirildi. ʻ Hasan bilan Muoviya o rtasidagi bitim Husayn tomonidan keskin rad etildi. ʻ U Muoviyaga bay’at qilishdan bosh tortdi, lekin Hasanning maslahati bilan uni majburlamadi. Muoviya vafotidan keyin hokimiyat uning o g li Yazid I ga o tadi ʻ ʻ ʻ Men, Husayn ham unga bay’at qilishdan bosh tortdi. Kufiliklar shu zahoti Husaynga bay’at qilib, uni o z huzurlariga chaqirdilar. ʻ 1 Qarindoshlari va eng yaqin odamlari qurshovida Husayn Makkadan Kufaga ko chib o tadi. Yo lda u Iroqdagi ʻ ʻ ʻ qo zg alon bostirilgani haqida xabar oldi, ammo Husayn yo lda davom etdi. 680- ʻ ʻ ʻ yil oktyabrda Ninevada Husaynning 72 kishilik otryadi xalifaning 40 ming kishilik qo shini bilan to qnashdi. O jar jangda ular o ldirildi (o ldirilganlarning aksariyati ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Muhammad payg ambarning oila a zolari edi), shu jumladan Husaynning o zi, ʻ ʼ ʻ qolganlari asirga olindi. Husaynning o limi Ali oilasi tarafdorlarining diniy va ʻ siyosiy birlashuviga hissa qo shdi va uning o zi nafaqat shia harakatining ramzi, ʻ ʻ balki butun musulmon olamidagi eng muhim shaxsga aylandi. Islomdagi shialar, xorijiylar, mo taziliylar va turli falsafiy maktablar bilan ʻʼ bo lgan keskin tortishuvlar natijasida sunniylik e tiqodlarining nazariy asoslari ʻ ʼ 1 Blankinship, Xolid Yahyo (1994). Jihod davlatining tugashi: Hishom ibn Abdulmalik hukmronligi va Umaviylarning yemirilishi. Albany, Nyu-York: Nyu-York davlat universiteti matbuoti. 97-b. 4 ziyofatga chorladi. Buning uchun umaviylar bilan do‘stlashish ishtiyoqi borligini o‘ylab topishdi. Ziyofatning hech kami yo‘q edi, u yerda ko‘p sonli soqchilar ham hozir turishardi. Shodiyonaning ayni avj pardasida ziyofat egasi soqchilar boshlig‘iga ishora berdi. U esa o‘z lashkarlarini chaqirib, qurolsiz umaviylarni tig‘dan o‘tkazdirdi. Ular tom ma’noda qiymalab tashlandi. Faqat birgina shahzoda – Abdurahmon tavakkalchilik qilib, o‘zini va ukasi Abdullohni qutqarib qoldi. Ular eng yaqindagi birinchi derazadan daryoga sakradilar. Abbosiylar aka-ukani orqaga qaytishga chorlab, hayotlarini saqlab qolishga va’dalar qilishdi, hech qanday yomonlikni ravo ko‘rmasliklari to‘g‘risida yalinib qasam ichishdi. Endigina 12 yoshga kirgan Abdulloh ularning shu va’dalariga uchib qaytib bordi. Akasi unga: «Ahmoq bo‘lmagin!» deb qanchalik uqtirmasin, yoshlik qilib orqaga suza boshladi. Daryo oqimi kuchli, va’dalar esa juda maftunkor edi. Qirg‘oqqa yetishi bilan uni chopib tashladilar. Abdurahmon barcha ta’qiblardan qochib qutulib, onasining Mag‘ribda (Marokashda) istiqomat qilayotgan qarindoshlari huzuriga yetib bordi, u yerda unga yana omad kulib boqdi. O‘z raqiblaridan xalos bo‘lgan abbosiylar butun xalifalikni egalladilar, xalifaga esa «As-Saffah», ya’ni «qonga tashna» unvoni berildiki, bu uning tabiatiga nihoyatda yarashib tushgan edi. Islom tarixi umaviylarga nisbatan adolatsizlikka yo‘l qo‘ydi. Buning bir qancha sababi bor edi. Tarixiy asarlarning aksariyati abbosiylar davrida yozilgan bo‘lib, shu asrlar mobaynida ularda umaviylarga kuchli dushmanlik ruhi davom etib keldi. Amir Muoviya o‘zining qasoskorlik da’volari va hazrat Aliga qarshi kurashi bilan ko‘p gunohlarga botdi. Uning o‘g‘li Yazid I esa shunday qabih bir jinoyatga qo‘l urdiki, u hazrat Aliga qarshi his-tuyg‘ular uyg‘otdi. Muoviya tarafdorlari va vorislari esa ularni yanada avj oldirib yubordilar. Urug‘lar orasidagi nizo ham abbosiylar dushmanligi va qasoskorligi kuchayishiga yordam berdi. Natijada Islom umaviylar qo‘lga kiritgan yutuqlarni munosib ravishda baholashga har doim ojiz bo‘lib qolaverdi. 32 ko‘rmabdi, lekin jonajon o‘g‘illari qilolmagan ishning uddasidan chiqibdi». Har holda u katta qo‘shin bilan jang qildi. Ispan qo‘shinlariga esa musulmon bosqinchilariga qarshi kurashga o‘zining barcha imkoniyatlarini jamlab ulgurgan Roderikning shaxsan o‘zi boshchilik qilardi. Biroq unga na jangovar omilkorlik va na askarlar sonidagi ustunlik yordam berdi. U 711 yil iyunda mag‘lub bo‘ldi. Markaziy Ispaniyaning katta qismini Toriq qo‘lga kiritganidan keyingina Muso o‘z arab qo‘shinlari bilan yetib keldi. U Madina, Sidoniya, Sevilya va Meridani egalladi. Aytishlariga qaraganda, u berilgan vakolatlardan oshirib ish ko‘rganligi uchun jamoa oldida Toriqni koyigan. Biroq yangi martabayu shon-shuhrat Toriqni allaqachon qo‘l yetmas yuksakliklarga ko‘tarib qo‘ygandek edi. Uning ismini bizning davrimizda ham musulmonlar yuksak qadrlab keladilar. O‘sha paytda Damashqning o‘zida g‘ayrimantiqiy bir voqea sodir bo‘layotgan edi. Muso va Toriqning buyuk g‘alabasidan xursand bo‘lish o‘rniga hasadgo‘y saroy ahli xalifa Validni Musoga qarshi qayrashga tushdilar. Shunday kuchli bo‘lishga hech kimning haqqi yo‘q, deyishdi ular. Ispaniya shuncha yiroqda ekanligini ta’kidlashdi hamda «O‘zini e’lon qilmabdimi? Muso esi past odam ekan», deb sha’ma ham qilib qo‘yishdi. Aqli raso va beg‘araz kishi bunday talqinlarga e’tiroz bildirib, ularni juda nari borsa, g‘arazgo‘ylik bo‘lsa kerak, deb baholagan bo‘lardi. Lekin tabiatida g‘arazgo‘ylik bo‘lgan Valid ana shu ishoralarga ishona boshladi. U Musoni huzuriga chaqirtirdi. Muso o‘z o‘rniga qirollikka vazir qilib o‘g‘li Abdul Azizni tayinlab, sharqqa yo‘l oldi. Damashqqa yetib kelgach, u xalifa huzuriga uzundan-uzoq tantana-yu dabdaba bilan kirib bordi. Uni bosh kiyimlariga noyob duru gavharlar, aholidan tortib olingan yuzlab zeb-ziynatlar qadalgan qimmatbaho tilla sovg‘alar olib kelayotgan shahzodalar, boshliqlar va mashhur kishilar qurshab olgan edi. Hang-mang bo‘lib qolgan xalifa ana shu sovg‘alarni qabul qilib olib, Musoning o‘ziga ham izzat-ikrom ko‘rsatdi. Ko‘p o‘tmay, xalifa betoblikka uchradi, butun boylikni uning muvaqqat hokim qilib tayinlangan ukasi Sulaymon huquqiy jihatdan o‘zlashtirib oldi. Musoni esa rahbarlikdan bo‘shatib, hech qanday ish bermasdan saroyda saqladi. Sal o‘tmay, butun mol-mulkini musodara qildi va 24 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Blankinship, Xolid Yahyo (1994). Jihod davlatining tugashi: Hishom ibn Abdulmalik hukmronligi va Umaviylarning yemirilishi. Albany, Nyu-York: Nyu-York davlat universiteti matbuoti. 2. Kron, Patrisiya; Hinds, Martin (1986). Xudoning xalifasi: Islomning birinchi asrlarida diniy hokimiyat. Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti. 3. Kron, Patrisiya (1994). "Umaviylar davridagi Qayslar va Yamanlar siyosiy partiyalar bo‘lganmi?". Der Islom. 71 (1). Valter de Gruyter. 4. Islom ensiklopediyasi, ikkinchi nashri. X jild: T–U. Leyden: E. J. Brill. 5. Dikson, 'Abd al-Amir (1969 yil avgust). Umaviylar xalifaligi, 65–86/684– 705: (Siyosiy tadqiqot) (tezis). London: London universiteti 6. Griffit, Sidney H. (2016). "Mansurlar oilasi va Damashqdagi Avliyo Yuhanno: Umayyad davridagi nasroniylar va musulmonlar". Chikago: Chikago Sharq instituti. 7. Xoting, Jerald R. (2000). Islomning birinchi sulolasi: Umaviylar xalifaligi milodiy 661-750 (ikkinchi nashr). London va Nyu-York: Routledge nashriyoti INTERNET SAYTLARI 1. www . islom . uz 2. www . worldhistory . com 3. www . history . org 4. www . ukarchive . com 5. www . wikipedia . com 35 xalifalarga qarshi o ta tajovuzkor pozitsiyani egallaganligi sabab bo lgan, bu esaʻ ʻ islomning ikki yo nalishi shialar va sunniylaro rtasidagi o rnatilgan muvozanatni ʻ ʻ ʻ buzishi mumkin edi. Bundan tashqari, oddiy shialarning ahvoli keskin yomonlashishi fonida yuzaga kelgan antifeodal harakat Ismoil atrofida to plana ʻ boshladi. Aholining quyi va o rta qatlamlari Ismoilning hokimiyat tepasiga kelishi ʻ bilan shia jamoalarining ijtimoiy-siyosiy hayotida jiddiy o zgarishlar bo lishiga ʻ ʻ umid bog lagan. ʻ Tez orada Ismoil vafot etdi. Biroq, Ismoilning o limi uning izdoshlari ʻ harakatini to xtata olmadi. ʻ 3 Dastlab ular Ismoilni o ldirilgani yo q, dushmanlardan ʻ ʻ yashirinib yurganini da vo qilib, ma lum vaqt o tgach, Ismoilni yettinchi „yashirin ʼ ʼ ʻ imom“ deb e lon qildilar, u o z vaqtida Mahdiy masihiy sifatida paydo bo ladi va ʼ ʻ ʻ aslida undan keyin undan yangi imomlar paydo bo lishini kutmaslik kerak. ʻ Ismoiliylar, yangi ta limot tarafdorlari deb atala boshlaganlarida, Ismoil o lmagan, ʼ ʻ lekin Allohning irodasi bilan ko rinmas, oddiy odamlardan yashirin, "g ayba" ʻ ʻ („g oib“) — „yo qlik“ holatiga o tganligini ta kidladilar". ʻ ʻ ʻ ʼ Vaqt o tishi bilan ismoiliylar harakati shu qadar kuchaydi va kengaydiki, ʻ unda mustaqil diniy oqim belgilari namoyon bo la boshladi. Ismoiliylar Livan, ʻ Suriya, Iroq, Fors, Shimoliy Afrika va Markaziy Osiyo hududlarida yangi ta limot ʼ targ ibotchilarining yaxshi qurilgan tarmog ini joylashtirdilar. Bora-bora ʻ ʻ ismoiliylar kuchayib, nufuzga ega bo ldilar. X asrda Shimoliy Afrikada Fotimiylar ʻ xalifaligiga asos solgan. Aynan Fotimiylar davrida ismoiliylarning ta siri Shimoliy ʼ Afrika, Misr, Falastin, Suriya, Yaman va musulmonlar muqaddas Makka va Madina shaharlariga tarqaldi. Qohira Fotimiylar xalifaligining markaziga aylandi. Biroq, qolgan islom olamida, jumladan, pravoslav shialarda ismoiliylar haddan tashqari mazhabchilar hisoblanib, ko pincha qattiq ta qibga uchragan. XI—XII ʻ ʼ asrlar oxirida Fotimiylar xalifaligi tezda tanazzulga yuz tutdi va 1171-yilda Saladin uning hududiga bostirib kirdi. U Fotimiylar davlati va Abbosiylar xalifaligini birlashtirgan Ayyubiylar sulolasiga asos solgan. Arablar va berberlar bosqinidan va 3 Kron, Patrisiya; Hinds, Martin (1986). Xudoning xalifasi: Islomning birinchi asrlarida diniy hokimiyat. Kembrij: Kembrij universiteti nashriyoti. 97-b. 7 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI URGANCH DAVLAT UNIVERSITETI IJTIMOIY-IQTISODIY FANLAR FAKULTETI JAHON TARIXI FANIDAN KURS ISHI Mavzu: Arab xalifaligi Ummaviylar hukmronligi davrida Bajardi: Mahmudjonov Suhrob Ilmiy rahbar: Karimov Yashin 1 so‘ngra saroydan ham quvdi. Muso o‘z qishlog‘iga oddiy odam sifatida qaytib borib, qashshoqlikda bandalikni bajo keltirdi. 25 chiqib, kishilar uning qattiqqo‘lligiga ishonch bilan qarardilar. Nasroniy tarixchilari unga nisbatan aytgulik darajada saxiy emaslar. U uch yilgina podshohlik qilib, vafot etdi. Umardan keyin Abdul Malikning Yazid II degan boshqa bir o‘g‘li taxtga mindi. U oddiy odam bo‘lib, hech qanday buyuk ishni amalga oshirmadi. Ayni uning hukmronlik davrida ishlar ayanchli tus oldi. Musulmon hokimlaridan biri Iroqda o‘z bayrog‘i ostida qo‘zg‘olon ko‘tardi. Yazid unga qarshi lashkarboshi Masaylimahni yubordi. 721 yilda Tuluza yaqinida ger’og Yudo boshchiligida Farangiston ixtilofchilari ham musulmonlarga qarshi bosh ko‘tardilar. 12 Shimoliy va janubiy arablarning urug‘lari o‘rtasidagi yovlik qayta alanga olgani hammasidan yomon bo‘ldi. Bu guruhlar endi yangi yorliqqa ega edilar: shimoliy arablar qaysiylar yoki modariylar, deb, janubdagilar esa qalbiylar yoki himyariylar (yamanliklar), deb nomlanardilar. Raqiblarning o‘zaro olishuvida yangi-yangi usullar ixtiro qilina boshladi. Bunday ofat Ispaniyaga va, hatto, Farangistonning ilg‘or kentlariga ham yoyildi. Fuqarolar urushi tezda hamma yoqni qamrab olib, xalifalikni zaiflashtirib qo‘ydi. Yazid II dan keyin Abdul Malikning ikkinchi o‘g‘li taxtga chiqdi. Uning hukmronligi davrida Islom obro‘siga putur yetkazgan ikkita voqea sodir bo‘ldi, ularning biri dastlab yaxshilikdan darak berardi. Farangistonda musulmon qo‘shinlari Abdurahmon ibn Abdulloh rahbarligida harakatga kirishib, so‘ngra Al-Hurr ibn Abdurahmon qo‘l ostiga o‘tdilar. Ular shiddat bilan bostirib borayotganliklari to‘g‘risidagi axborot hamma joyda qo‘rquv uyg‘ota boshladi. Hademay musulmonlar butun Farangistonni va, hatto, butun Ovruponi egallaydigandek ko‘rinib qoldi. Shunda Farangiston qiroli barcha ittifoqchilarni chaqirib, hal qiluvchi jangga shaylana boshladi. Qirolning barcha rahbarlarga va mashhur kishilarga o‘z tasarrufidagi kuchlarni oyoqqa turg‘azish to‘g‘risidagi iltimosiga javoban ular qisqa vaqt ichida uning bayrog‘i ostida uyushdilar. Birlashgan kuchlar musulmonlar bilan Turs yaqinida to‘qnashdi. Shu yil Islom uchun voqealarga boy yil bo‘ldi. Musulmonlar, odatdagidek, hech narsani o‘ylamasdan mardona jang qilib, faranglarni qayta-qayta qattiq iskanjaga olishardi. Savash uch kun davom etdi. Uchinchi kuni yoy 12 Griffit, Sidney H. (2016). "Mansurlar oilasi va Damashqdagi Avliyo Yuhanno: Umayyad davridagi nasroniylar va musulmonlar". Chikago: Chikago Sharq instituti.. 36-b. 28 huquqqa ega bo‘lardilar. Muhammad ibn Qosim rojani ta’qib qilishni davom ettirib, Nirun (hozirgi Haydarobod) yaqinida unga yetib oldi. U 50 ming kishilik katta qo‘shin to‘plaganiga qaramasdan, Muhammad yengib chiqdi, roja esa jangda halok bo‘ldi. Endi butun Sind egallangan edi. Lekin Muhammad bu bilan qanoatlanmay, Bahmanobod atrofida jang qilgach, Quyi Panjobga kirib borib, u yerda ham g‘alaba qozondi. Natijada Hind daryosi quyi qismidagi butun vodiy musulmonlar qaramog‘iga o‘tdi. Biroq Muhammad bu yerda uzoq qololmadi. Qaynotasi Hajjoj o‘lim to‘shagida yotganligidan Damashqqa chaqirib olindi. U yerda bir necha yil saroy qutqulari bilan ovora bo‘ldi. (705-703-yillar). Hajjoj boshqa lashkarboshilarini, Abdurahmon ibn Muhammadni musulmonlarga qaram bo‘la turib soliq to‘lashdan bosh tortgan Qobul qiroliga qarshi yubordi. Abdurahmondan ta’zirini yegandan keyin u bo‘yin egishga majbur bo‘ldi. 9 Yana bir lashkarboshi Qutayba ibn Muslim qo‘shin bilan Amudaryo ortida joylashgan Oksas mamlakatiga yo‘llandi. Qutayba Balx va Buxoroni, Samarqand atrofidagi barcha yerlarni egalladi. So‘ngra u yo‘lini so‘l tomonga burib, Xivani bosib oldi. 713-yili Buxorodan nariga o‘tib, Farg‘onani qo‘lga kiritdi. Shunday qilib, Transoksianiyaning butun hududi – daryoning nariyog‘idagi yerlar (Movarounnahr) to‘liq fath etildi. (706-707-yillar). Abdul Malik podsholigi anchagina o‘lkalarni qo‘lga kiritish bilan yakunlandi. Shimoldagi qo‘shinlar sarhadlarni vizantiyalik bosqinchilardan qo‘riqlab turishlari kerak edi. Musulmonlar bir-biri bilan olishayotganini ko‘rgan Vizantiya imperatori harbiy kuchlarni ularning chegarasi tomon yubordi. Musulmonlarning sarhad qo‘shinlari ancha muddat mudofaa janglarini olib bordilar, oxiri Abdul Malik kuchlarini Kichik Osiyoga yo‘naltirdi. Natijada ular vizantiyaliklar bilan Sebastopolis yaqinida to‘qnash kelib, g‘olib chiqdilar. Kelasi yili musulmonlar yana uch shahar – Tiana, Sardis, Pergamosni egalladilar. Kayravon allaqachon Tunisda hozir bo‘lgan, mahalliy barbarlar esa so‘zsiz mag‘lub etilgan edi. Aslida esa nihoyatda serg‘ayratligi va mohirona jang qila olishi bilan ajralib turganliklari uchun ular arablar ko‘ngliga ko‘p g‘ulg‘ula soldilar. Bu tashvishlardan xabar topgan Abdul 9 Dikson, 'Abd al-Amir (1969 yil avgust). Umaviylar xalifaligi, 65–86/684–705: (Siyosiy tadqiqot) (tezis). London: London universiteti 78-b. 21 yugurib mehrobga chiqadi-da, yuzidan niqobini sidirib tashlab, baland ovozda ibodat oldidagi sukunatni buzib shunday deydi: «Kufa jamoasi! Meni taniyapsizlarmi? Men sizning yangi hokimingizman. Men ham eng tuban maxluq bo‘la oladigan odamman! Aminmanki, sizlar ko‘p qon to‘kilishini xohlamaysizlar. Menga ishonavering. Shunchalik ko‘p bo‘g‘izlarni tig‘dan o‘tkazamanki, sizning butun tashnaligingiz bosiladi. Menga quloq soling va bo‘yin eging!» Hamma joy- joyida qotib qoladi, biror kishi g‘ing deya olmaydi. Biroq Hajjoj quruq gapni yoqtirmas edi, u shafqatsiz saboqning ta’siri kuchli bo‘lishini yaxshi bilardi. Shu boisdan ham aylanib chiqib, umaviylarga g‘animlik tuyg‘usi bor deb shubha qilinganlarning hammasini qatl etdi. Keyinchalik tarixchilar uni qonxo‘r maxluq qiyofasida gavdalantirishga harakat qildilar. Lekin u kufaliklarning shunday ta’zirini bergan ediki, ular buni uzoq muddat esdan chiqara olmadilar. Albatta qon to‘kish uning asosiy maqsadi emasdi. Yaxshi sarkardaligidan tashqari u iste’dodli ma’mur ham edi. Anhorlar qazdirib, keng ko‘lamda sug‘orish inshootlari qurdirdi. Iroq hukumati faoliyatini muttasil yaxshilab borib, bu viloyatni xalifalikning eng boy o‘lkalaridan biriga aylantirdi. Umaviylarning raqiblariga do‘stlik qilmagan Hajjoj keskin chora-tadbirlarga ko‘proq ishonardi. Biroq uning mashhur kishi bo‘lganligini ham unutishga haqqimiz yo‘q. U Abdul Malik va uning o‘g‘li Valid hukmronligi davrida ko‘plab yurishlar qildi. Bu ularda norozilik uyg‘otmadi. Uning sharofati bilan Islom dini shon-shuhrat topdi. Hajjoj Hindistonda Sind rojasi arablarning bir necha kemasini talagan allaqanday dengiz qaroqchilarini o‘z qanoti ostiga olganligidan ogoh bo‘lib, o‘n sakkiz yashar jiyani va kuyovi Muhammad ibn Qosim boshchiligida rojaga qarshi qo‘shin yuboradi. Qo‘shin u qadar katta emasdi: 1000 tadan ot hamda chopqir tuyaga va hammasi bo‘lib 6000 jangchiga ega edi. Biroq yosh Muhammad juda mohir jangovar lashkarboshi edi. U yo‘l-yo‘lakay Makranni bo‘ysundirib, allaqachon qo‘lga kiritilgan Balujiston orqali quruqlikdan yurish qildi. 712-yilda Quyi Sind poytaxti Debalni egalladi. Roja qochib qoldi. Hamma joyda bo‘lganidek, aholiga shartlar taklif qilindi: ixtiyoriy taslim bo‘lish evaziga xayrixohlik, himoyaga olish va boshqa imtiyozlar berish. Islom dinini qabul qilish ishtiyoqini bildirgan kishilar hamma musulmonlar bilan baravar 20 vestgotlar qirolligi qulagandan keyin (711) Al-Andalus Umaviylar xalifaligi tarkibiga kirdi, keyin esa mustaqil Kordova amirligini, so ngra markazi Kordovadaʻ joylashgan xalifalikni tashkil qildi. 1031-yilda xalifalik ko plab kichik davlatlarga ʻ (tayfa) parchalanib ketdi. Yarim orol shimolida nasroniy shohliklarining kuchayishi bilan Al-Andalus nomi musulmonlar nazorati ostidagi tobora qisqarayotgan hududga tobora ko proq qo llanila boshlandi. Granadaning katolik ʻ ʻ qirollari qo shinlari tomonidan bosib olinishi (1492) yarim oroldagi so nggi islom ʻ ʻ davlatiga chek qo ydi. Musulmonlarning katta qismi (asosan majburiy) suvga ʻ cho mishdi (Moriskos). XVII asrning boshlarida suvga cho mgan arablar va ʻ ʻ mavrlarning avlodlari suvga cho mmaganlarning qoldiqlari bilan birga ʻ mamlakatdan butunlay chiqarib yuborildi. Umaviylar xalifaligi ilk islom tarixida muhim ahamiyatga ega. Mazkur xalifalik islom sivilizatsiyasining asosini shakllantirgan kengayish, madaniy rivojlanish va ma muriy innovatsiyalar davrini belgilab berdi. Umaviylar xalifaligi ʼ to rtta islomiy xalifalikning ikkinchisi bo lib, Muhammad payg ambar vafotidan ʻ ʻ ʻ keyin Arabistonda tashkil etilgan. Umaviylar islom olamida milodiy 661–750- yillarda hukmronlik qilgan. Xalifalik poytaxti Damashq shahrida bo lib, uning ʻ asoschisi uzoq vaqtdan beri Suriya hokimi bo lgan Muoviya ibn Abu Sufyon edi. ʻ Asli Makka shahridan bo lgan Muoviya o z sulolasini Muhammad payg ambar ʻ ʻ ʻ bilan umumiy bo lgan ajdodi sharafiga “Umayya o g illari” deb atagan. Muoviya ʻ ʻ ʻ 661-yilda to rtinchi xalifa va Muhammadning kuyovi — Ali ustidan g alaba ʻ ʻ qozonib, Umaviylar xalifaligiga rasman asos soldi. Uning poytaxt shahar Damashqda turib olib borgan 20 yillik hukmronligi — haqiqatan ham ikkinchi xalifa Umar vafotidan keyin arablar ko rgan eng barqaror hukmronlik edi. U, ʻ shuningdek, ajoyib ma muriy islohotlarni ham amalga oshirgan — politsiya ʼ tarmog idan foydalanish (Sho rta), o zining xavfsizligi uchun shaxsiy qo riqchilar ʻ ʻ ʻ ʻ yollash, mahalliy boshqaruvni amalga oshirish uchun devonlarni (xuddi Umar davridagidek) amaliyotga kiritgan. U zamonaviy Pokiston va Afg onistonning ʻ ba zi qismlarida, jumladan, g arbda Marokashning Atlantika qirg oqlarigacha ʼ ʻ ʻ 8 chetlatdi. Muhammadning o‘zini esa Konstantinopolga qarshi juda qimmatga tushadigan safar uyushtirishga ko‘ndirdi. Bu bir paytlar musulmonlarga sotqinlik qilib, Konstantinopol aholisiga qo‘shilgan, ularning dengiz kuchlarini tor-mor qilgan vizantiyalik sarkarda Leo namunasiga ergashuv bo‘lishi kerak edi. Musulmon qo‘shinlarining shuhrati shu darajada yuksak ediki, nasroniylar dunyosi ular ustidan qozonilgan g‘alabani tantanali ravishda nishonlash o‘rniga ularning mazkur mintaqaga hujumlaridan birmuncha muddat qutulish imkoniyatidan yengil nafas olganday bo‘ldilar. Biroq harbiy jabhada Muso ibn Nusayraning davomchisi – Ispaniya hokimi An-Nur Abdurahmon Pireneyani kesib o‘tib, Farangistonni egalladi. Sulaymonni almashtirgan bu rahbarga birinchi xalifalardan halollik, ishonchlilik va jo‘shqinlik singari fazilatlar o‘tgan edi. Hatto umaviylarning eng shafqatsiz tanqidchilari ham uni mustasno qoldirar edilar. Amalga oshirgan bir nechta tadbiri tufayli barchaning mehr-muhabbatini qozondi. Muoviya har juma xutbasi so‘nggida Ali roziyallohu anhuni yozg‘irishdek yovuz odatni joriy qilgan edi. Boshqa umaviylar ham shu gunoh marosimni davom ettirdilar, ammo Umar ibn Abdul Aziz bunga chek qo‘ydi. Buyuk Umar o‘z shashtidan qaytmay, Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam nomlari bilan bog‘liq bo‘lgan hamma narsa qayta tiklanganligini e’lon qildi va Ali merosxo‘rlari uchun belgilanib, keyinchalik davlat tomonidan ta’qiqlab qo‘yilgan imtiyozlarni qaytarib berdi. Chunki ular o‘zlarining buyuk xizmatlari mevasini totishdan ma’lum muddat benasib qolgan edilar. Umar ibn Abdul Aziz kelajak avlodlar uchun shu sulola shon-shuhratini tikladi. U nomusulmonlardan olinadigan soliqlarni bekor qilib, o‘sha paytda yuksak hurmat qozondi. Urushlar va bosqinchiliklar tarafdori bo‘lmasa ham, G‘arbdagi musulmonlarning harbiy kuchlarini Farangistonga hujumdan saqlab qololmadi. 717 yili Al-Hurr Farangiston janubidagi Narbonnani o‘z qarorgohi sifatida tanlab, shu yerdan turib harbiy harakatlarni boshlab yubordi. Teng huquqlilik tarafdori bo‘lgan Umar ibn Abdul Aziz mavolilarning barchasiga boshqalar bilan baravar huquq berdi. Shaxsan o‘zi esa ortiqcha narsa sarflamasdan kamtarin hayot kechirdi. Biroq u g‘ayridinlarga umaviylar singari murosasozlik bilan munosabatda bo‘lmadi. Shunga qaramasdan, o‘sha davr e’tiqodlaridan kelib 27 Shuningdek, hech bir narsa kishilarga shon-shuhrat va manfaat ko‘rish umidi singari qoniqish berolmasligiga ishonch hosil qilib, butun fikru xayolini ana shu ikki masalaga qaratdi. Dastlab ikki kishini lashkarboshilikka tanlab qo‘ydi. Ular minnatdorchiliklarini o‘zlari jalb qilingan ishlar tufayli boshqa ko‘plab sarkardalarni tarbiyalab voyaga yetkazish orqali bildirdilar. Musa ibn Nusayr ana shundaylardan biri bo‘lib, uni g‘arbiy qo‘shinlar qo‘mondoni va Ifriqiya qirolining vaziri qilib tayinlashdi. Ishonchli kishilardan yana biri Hajjoj ibn Yusufga sharqiy qo‘shinlar qo‘mondonligi va Iroq hokimligi vazifalari topshirildi. Hajjoj ibn Yusuf haqiqiy maktab muallimi edi. Uning tabiatidagi asosiy fazilat va rahbarlik iste’dodi payqalmay qolmadi: u arzimas narsada ham tazyiq o‘tkazaverishdan o‘zini tiyardi. Vazifalarini qoyillatib bajargach, Abdulloh ibn Zubayr ikkilanayotganliklaridan foydalanib Hijoz va Iroqni qo‘lga kiritish rejasini ham muvaffaqiyatli amalga oshirdi. Hajjoj yo‘lini o‘zgartirib, Makka tomon yurishga qaror qildi. Uning obro‘yi oshib ketib, qat’iyatli va dadil odam sifatida mashhur bo‘ldi. Tarixdan ma’lumki, u Makkaga nisbatan go‘yo unda hech qanday muqaddaslik belgisi yo‘qdek ish tutgan. Barcha zambaraklar muqaddas devorlarga qaratildi. Makkaliklar fidokorona qahramonlik bilan jang qildilar. Abdulloh ibn Zubayrning shaxsan o‘zlari kurashda oxirgi damgacha iroda kuchini, sabot va qat’iyat namunasini ko‘rsatdilar. Lekin u kishining jasurliklari umaviylar qo‘mondonligining shafqatsizligi oldida ojiz edi. U kishi jangda halok bo‘ldilar, Hajjoj esa Abdullohning boshlarini kesib, Damashqqa yubordi. Makka hamda Hijozning boshqa istehkomlari taslim bo‘ldi. Yaman jang ham qilib o‘tirmadi. Kishilar itoatga bo‘yin egdilar, yangi hukmdorlar bilan murosa qilishni istamaganlar esa g‘arbiy jabhaga va g‘azavot urushi hali ham davom etayotgan hamda musulmonlar shon-shuhratga erishib, o‘zlari uchun yangi qarorgoh topish mumkin bo‘lgan uzoq Xurosonga jo‘nab ketdilar. Iroqda Hajjojga omad kulib boqdi. U Kufada notinchlik boshlanishi bilanoq shu shaharga yurish qilishni ko‘ngliga tugib qo‘ygandi. Mana endi o‘ziga sodiq va ishonchli bir necha jangchi bilan tuya haydab boruvchilar qiyofasida juma kuni Kufaning buyuk jome’ masjidi tomon yo‘l oladilar. Musulmonlar juma namozi o‘qishga tayyor turganlarida u 19 inqirozni keltirib chiqardilar. Va nihoyat, bu davrda turli arab qabilalari o‘rtasida yangitdan janjallar kelib chiqib, Umaviylar tizimini buzib tashladi. Yana bir necha o‘n yillar davomida bosib o‘tishga muvaffaq bo‘ldi. Umaviylar qo‘shinlari 732 yilgacha Frantsiyaga qadar G‘arbiy Evropaga etib bordi va u erda Turlar jangida orqaga qaytarildi. 740 yilda Vizantiya Umaviylarga yana bir dahshatli zarba berib, barcha arablarni Anadoludan haydab chiqardi. Besh yil o‘tgach, arablarning Kay va Kalb qabilalari o‘rtasida qaynab turgan nizolar Suriya va Iroqda keng miqyosli urushga aylandi. 6 749 yilda diniy rahbarlar Abbosiy xalifaligining asoschisiga aylangan yangi xalifa Abu al-Abbos as-Saffahni e'lon qilishdi. Yangi xalifa davrida eski hukmron oila a'zolari ov qilindi va qatl etildi. Tirik qolganlardan biri Abd-ar-Raxmon Al-Andalusga (Ispaniya) qochib, u erda Kordoba amirligini (va keyinchalik Xalifalikni) tashkil etdi. Ispaniyadagi Umaviylar xalifaligi 1031 yilgacha saqlanib qoldi. iz yana sal orqaga qaytishimiz lozim. Eslasangiz, Amir Muoviya xalifalikning Imom Xasan xalifa deb e’tirof etgan sharqiy qismi chegaralaridan ham tashqari chiqaman, deb azmu qaror qilgan edi. O‘zaro urush boshlanib ketish xavfi juda yaqinlashib qolganida Imom Xasan o‘z lavozimlaridan voz kechishga qaror qiladilar. Shuning uchun u kishi Madinaga qaytib keladilar-u, Amir Muoviya to‘qnashuvidan omon qoladilar. Muoviya tez orada Islom xalifasi deb e’lon qilinib, ana shu martabada 20-yil turdi. U katta tajribaga ega bo‘lgan g‘oyat iste’dodli hukmdor edi: Shomda 12-yil hokimlik qilib, u yerda quruqlik qo‘shinlarini va harbiy dengiz kuchlarini vujudga keltirdi. Keyinchalik, yuqorida ta’kidlanganidek, Misr hokimi Abdulloh ibn Sarsh bilan birlashib, Usmon hukmronligi davrida (655-yilda) Dhu as-Savari jangida Vizantiya dengiz kuchlarini mag‘lubiyatga uchratdi (Mast jangi). Muoviya mashhur sarkardasi Uqba ibn Nafi’ni qo‘shinga bosh qilib, o‘sha paytda Tunis, Jazoyir va Marokashdan iborat uch bo‘lakka bo‘lingan Ifriqiyaga yubordi. Uqba hozirgi Tunis hududini qo‘lga kiritib, 670-yilda u yerdan Kayravon shahriga asos soldi. Boshqa 6 Kron, Patrisiya (1994). "Umaviylar davridagi Qayslar va Yamanlar siyosiy partiyalar bo'lganmi?". Der Islom. 71 (1). Valter de Gruyter. 78-b. 14 Malik u yerga mashhur sarkarda Uqbah qaramog‘ida bo‘lgan Zubayr qo‘mondonligida qo‘shin yubordi. Zubayr barbarlar bilan vizantiyaliklarning birlashgan kuchlarini yengdi. Anchadan keyin Zubayrning yaxshi qo‘riqlanmay yurganini ko‘rgan barbarlar payt poylab uni o‘ldirishga erishdilar. Hatto Kayravon ham qurshovga tushib qoldi. Shunday bir paytda yangi hokim Hasan ibn an- No‘mon Ifriqiyaga jo‘natildi. U Kayravonni qutqarib olib, barbarlarni hamda mahalliy ruxoniy kohina tomonidan uyushtirilgan boshqa bir kuchli qarshi isyonni ham tor-mor qildi. Bu shubhasiz buyuk hokim rahnamoligida musulmonlar sharqqa, shimol va g‘arbga uzoq kirib borganliklaridan tashqari ma’muriy sohada ham juda ko‘p yangiliklar yaratildi. Arab pullari zarb qilinishiga asos solgan va arab tiliga umumdavlat maqomini bergan birinchi xalifa ham shu kishi bo‘ldi. Tobora ko‘proq muassasalar arablar hamda yangi musulmonlar qo‘liga o‘ta boshladi. U xat-xabar xizmatini tashkil etdi, soliqlar tartibini izga soldi. Musulmonlar zakot to‘lashardi, Islom dinini ixtiyoriy qabul qilganlirni boshqa soliqlardan ozod etdi. Ana shunday yangi musulmonlar shaharga kelib, mavoli (ixtiyoriy yollanuvchi) bo‘lib qurolli kuchlar safiga qo‘shilardilar. Yig‘ib olinadigan soliqlarning bir qismi yo‘qolib ketardi, chunki harbiylarning o‘zlari soliq to‘lamaganliklaridan tashqari har yili to‘planadigan mablag‘ning muayyan qismini muntazam olib turardilar. Bunday holat Islomga juda katta harbiy kuchlarga ega bo‘lish imkoniyatini berdi. Abdul Malik, shuningdek, Quddusda Qoyagumbaz deb nomlangan ulkan jome’ masjidini qurdirdiki, u hanuzgacha ilk musulmon me’morchiligining yaxshi namunasi bo‘lib savlat to‘kib turibdi. Abdul Malik o‘rniga taxtga uning o‘g‘li o‘tirdi. Otasiga musulmon dunyosidagi turli unsurlarni birlashtirishga to‘g‘ri kelgan bo‘lsa, uning zimmasiga Islom e’tiqodining ilk bosqichida bundan ham maroqli voqealar, Mag‘rib va Ispaniyani bosib olish tashabbuskori bo‘lish tushdi. Ifriqiyani tinchlantirib, barbarlarni bostirgan Hasan ibn an-No‘mondan keyin bu viloyatga o‘tkir zehnli va izzattalab zot Muso ibn Nusayr hokim bo‘ldi. Bu uning Mag‘ribga, hozirgi Jazoyir va Markash deb atalayotgan mamlakatlarga yurishi arafasida yuz berdi. Shu zafari evaziga u xalifaning saxiy muruvvatiga sazovor bo‘lib, Misrdan g‘arbdagi butun 22 ishlab chiqildi va tizimlashtirildi. Bularning barchasi bugungi kungacha sunniylar ta limotini ifodalovchi moturidiylar, ashhariylar va asoriylar (salafiylar)ningʼ sunniy dunyoqarash maktablarida o z aksini topdi. Ortodoksal islom tafakkurining ʻ ushbu uch yo nalishi o rtasida fundamental xususiyatga ega bo lmagan ba zi ʻ ʻ ʻ ʼ farqlar mavjud. Ortodoksal islom qoidalarini ishlab chiqqan ko zga ko ringan ʻ ʻ olimlar Abu Mansur al-Moturidiy, Abu-l-Hasan al-'Ashariy, Abu Homid al- G azzoliy, Ibn Taymiyadir. Mafkuraviy maktablar bilan bir vaqtda sunniylarning ʻ huquqiy maktablari (mazhablari) ham rivojlandi, ular orasida hanafiy, molikiy, shofiy va hanbaliy mazhablari keng tarqaldi. Arablarning keyingi istilolari natijasida islom O rta va Yaqin Sharqda, ʻ keyinchalik Uzoq Sharq, Janubi- Sharqiy Osiyo va Afrikaning ayrim mamlakatlarida tarqaldi. 711-yilda arablar Pireney yarim oroliga bostirib kirishdi, lekin ular Yevropa bo ylab shimolga qarab harakat qilishda davom etib, 732-yilda ʻ Puatyeda mag lubiyatga uchradilar va Yevropaga chuqur kirib borishlarini ʻ to xtatdilar. ʻ 2 Umaviylar xalifaligi (arabcha: ةيوملأا ة KKKفلاخلا Damashq xalifaligi umaviylar xalifalari tomonidan boshqariladigan feodal davlat. Poytaxti Damashqda edi. Davlat boshlig i — xalifa. Uning qo lida ma naviy va dunyoviy kuch ʻ ʻ ʼ to plangan, bu meros bo lib qolgan. Rasmiy tili arab tili. Pul birligi — oltin dinor ʻ ʻ va kumush dirham. Umaviylar xalifaligi Odil xalifalikning bosqinchilik siyosatini davom ettirib, Shimoliy Afrikani, Pireney yarim orolining bir qismi, O rta Osiyo, ʻ Sind, Tabariston va Jurjonni bosib oldi. Davlat xalifalikning barcha yerlarining oliy egasi edi. Uning yurisdiktsiyasida to g ridan-to g ri merosxo ri bo lmagan yer egasi vafot etganidan ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ keyin bosib olingan, musodara qilingan yoki davlat mulkiga o tgan. Davlat yer ʻ egalaridan yer solig i (ushr va haraj) undirardi. ʻ Davlatni markazlashtirish uchun pochta aloqasi tiklandi, markaziy xazina va davlat arxivi (divon al-hatim) tashkil etildi. Fath qilingan xalqlarning ommaviy ravishda islomni qabul qilishi va mahalliy musulmon bo lmagan aholiga tegishli ʻ 2 Blankinship, Xolid Yahyo (1994). Jihod davlatining tugashi: Hishom ibn Abdulmalik hukmronligi va Umaviylarning yemirilishi. Albany, Nyu-York: Nyu-York davlat universiteti matbuoti. 88-b. 5 bo lgan yerlarning musulmonlar qo lida to planishi jarayoni davlatʻ ʻ ʻ daromadlarining keskin kamayishiga olib keldi. 700-yilda Iroq hokimi Hajjoj ibn Yusuf (694—714) qonun e lon qildi, unga ko ra yangi qabul qilingan musulmonlar ʼ ʻ jizya to lashdan, musulmonlarga yer berish esa haraj to lashdan ozod qilinmas edi. ʻ ʻ Bu rizq keyinchalik xalifa Umar ibn Abdul-Aziz tomonidan 718—719-yillarda bekor qilingan. Xalifa Umarning vorislari o zidan oldingilarning siyosatini ʻ tikladilar, bu esa Umaviylarga qarshi chiqishlarning yangi to lqiniga sabab bo ldi. ʻ ʻ Abu Muslim boshchiligidagi qo zg olon natijasida hokimiyat Abbosiylar qo liga ʻ ʻ ʻ o tdi. ʻ Abbosiylar — arab xalifalarining ikkinchi (Umaviylardan keyin) sulolasi (750 — 1258), Muhammad payg ambarning amakisi Abbos ibn Abd al-Muttalib ʻ avlodidan bo lgan. 750-yilda Abbosiylar xalifalikning butun hududida ʻ Umaviylarni ag darib tashladilar, al-Andalusdan tashqari. Bag dod xalifalari ʻ ʻ Abbosiylar xalifaligini V asrdan ortiq boshqargan. Xalifalikning dastlabki davrida abbosiylar hukmron Umaviylar sulolasiga sodiq edilar. Biroq keyinchalik ular Umaviylarga qarshi harakatni uyushtirib, xalifalikka boshchilik qildilar. Abbosiylar sulolasidan birinchi xalifa Abul-Abbos as-Saffah edi. IX asr o rtalaridan X asr o rtalarigacha Bag dod xalifalari islomning shialik ʻ ʻ ʻ yo nalishini tan olgan Buyidlar ta sirida bo lgan. Xalifaga kam maosh berilgan, bu ʻ ʼ ʻ esa barcha xarajatlarni qoplay olmas edi. 974-yilda xalifa al-Mutiy o g li at-Toy ʻ ʻ foydasiga taxtdan voz kechdi. 991-yilda xalifa at-Toy hukmronligidan norozi bo lgan qo zg olonchilar saroyga kirib, uni talon-toroj qiladilar. Buyidlar at-Toyni ʻ ʻ ʻ Ahmad al-Qodir foydasiga taxtdan voz kechishga majbur qildilar. Al-Qodir Sulton Baha al-Davla(ingl.)o‘zb. qiziga uylandi ) va ma lum darajada xalifalikka ʼ yo qolgan yorqinlikni qaytarishga muvaffaq bo ldi. Al-Qoim hukmronligi davrida ʻ ʻ Iroqni Abbosiylarga nisbatan hurmatliroq bo lgan saljuqiy turklar egalladi. ʻ 760-yilda oltinchi shia imomi Ja far as-Sodiq o zining to ng ich o g li ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ Ismoilni imomlikka qonuniy vorislikdan mahrum qildi. Bir qator ekspertlarning fikricha, imomatlik meros huquqining kenja o g liga o tishiga Ismoilning sunniy ʻ ʻ ʻ 6 Umaviylar ham Islomni Osiyo, Afrika va Evropaga yoyish jarayonini boshladilar. Ular Fors va O‘rta Osiyoga ko‘chib o‘tib, Merv va Sistan kabi Ipak yo‘li vohasining muhim shaharlarining hukmdorlarini o‘zgartirdilar. Ular hozirgi Pokistonga ham bostirib kirdilar va bu sohada asrlar davomida davom etadigan konversiya jarayonini boshladilar. Umaviylar qo‘shinlari Misrdan ham o‘tib, Afrikaning O‘rta er dengizi sohiliga Islomni olib kelishdi, u erdan janubiy Sahroi Karvon yo‘llari bo‘ylab karvon yo‘llari bo‘ylab tarqalib ketguncha G‘arbiy Afrikaning ko‘p qismi musulmon bo‘lguncha. Va nihoyat, Umaviylar hozirgi Istanbulda joylashgan Vizantiya imperiyasiga qarshi qator urushlar olib borishdi. Ular Anatoliyadagi ushbu nasroniy imperiyasini ag‘darib tashlab, mintaqani Islom diniga qabul qilishga intildilar; Osiyoda Umaviylar sulolasi qulaganidan keyin bir necha asrlar davomida Anatoliyani konvertatsiya qilish mumkin edi. Milodiy 685-705 yillarda Umaviy xalifaligi o‘zining qudrat va obro‘-e'tibor darajasiga ko‘tarildi. Uning qo‘shinlari Ispaniyadan g‘arbdan Sindga qadar bo‘lgan hududlarni hozirgi Hindiston hududida egallab olishdi. Birin-ketin Markaziy Osiyoning qo‘shimcha shaharlari musulmon qo‘shinlari - Buxoro, Samarqand, Xrizm, Toshkent va Farg‘ona tasarrufiga o‘tdi. Ushbu tez sur'atlar bilan kengayib borayotgan imperiyada pochta tizimi, kreditga asoslangan bank shakli va hozirgacha ko‘rilgan eng go‘zal me'morchilik mavjud edi. Umaviylar haqiqatan ham dunyoga hukmronlik qilishga tayyor bo‘lib tuyulganida, ammo falokat yuz berdi. Milodiy 717 yilda Vizantiya imperatori Leo III o‘z qo‘shinini Konstantinopolni qamal qilgan Umaviy kuchlari ustidan g‘alaba qozondi. 12 oy davomida shahar mudofaasini yorib o‘tishga urinib, och va holdan toygan Umaviylar Suriyaga qo‘llari bilan orqaga chekinishga majbur bo‘lishdi. Yangi xalifa Umar II xalifalikning moliyaviy tizimini isloh qilishga urinib, arab musulmonlaridan olinadigan soliqlarni boshqa barcha musulmon bo‘lmaganlarga soliqlar miqdorini oshirdi. Bu, albatta, arab dindorlari orasida katta norozilikni keltirib chiqardi va ular hech qanday soliq to‘lashdan bosh tortganlarida moliyaviy 13 sarkardalar Islom tug‘ini Markaziy Osiyoga olib bordilar. Musulmon qo‘shinlari Xurosonda Amudaryoning o‘ng sohilidagi Oksos deb atab kelingan qismi istilosini nihoyasiga yetkazdilar. Ular hatto daryoni kechib o‘tib, Buxoroga ham yurish qildilar. Shundan keyin Sharq tomon yo‘l olib, hozir Afg‘oniston nomi bilan ma’lum mmamlakatga kirib bordilar. Hash-pash deguncha Qobulga yetib oldilar. Muoviya Shom va Iroq shimolida, Vizantiyaning Kichik Osiyodagi qismida har yili g‘azavot urushlari uyushtirar edi. Bunday hujumlar askarlar jangovarligini saqlab turishga va yosh zobitlarning tezkor jang olib borish tajribasini hosil qilishga xizmat etadigan harbiy mashqlardan boshqa narsa emasdi. Shuningdek, u shimoli-sharqiy chegaralar bo‘ylab bunyod etilgan istehkomlarda chinakamiga soqchilik xizmati yo‘lga qo‘yildi. Shu yo‘sin musulmonlar ko‘rfazda vizantiyaliklar yo‘lini to‘sib turishardi. Vizantiyaliklar Islom istilochilariga qarshi tish-tirnog‘i bilan qarshilik ko‘rsatib keldilar, musulmon hukmdorlari to Kichik Osiyodan quvib chiqarilgunlariga qadar bir necha asrlar davomida ular bilan surunkali urush olib bordilar. Muoviya nozik fikrlovchi va uzoqni ko‘zlab ish tutadigan inson edi. Hazrat Ali darajalarida sarkarda bo‘lmasa ham, mohir harbiy tashkilotchi hisoblanardi. U yaxshi qurollangan, yetarli kuchlardan tashkil topgan musulmon qo‘shinlarini tuzibgina qolmay, o‘z harbiy dengiz kuchlarini ham oshirdi va imperator hukmronligidagi Vizantiyaga (Konstantinopolga) hujum qilishga tayyor edi. 669 yili Muoviya dengiz orqali o‘g‘li Yazid qo‘mondonligida qo‘shin yubordi. Yazid o‘zini qobiliyatli lashkarboshi sifatida ko‘rsatib, mashhur shaharni qamal qildi. Bu tadbir davomida bo‘lib o‘tgan ko‘pgina mojarolar yosh Yazid dovrug‘ini taratdi. Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning safdoshlari, tug‘dorlari Abu Ayyub al-Ansoriy roziyallohu anhu shu yerda halok bo‘ldilar. Musulmonlar qamaldan voz kechib, chekinganliklariga qaramasdan, u kishini Konstantinopol devori yoniga dafn qildilar. U kishi to‘g‘ridagi afsona esa xalq orasida yoyildi. Qabrlariga hatto nasroniylar ham topinardilar. Bu joy hozir ham ziyoratgoh hisoblanadi. Musulmonlar Konstantinopolga 674 yilda yana bir bor hujum uyushtirdilar, bu gal qamal yetti yil davom etdi. Xuddi shu jangda vizantiyaliklar arablar qalbiga qattiq qo‘rquv solgan «yunon olovi» deb nomlangan 15 XULOSA Umaviylar sulolasi davridagi Arab xalifaligini o‘rganish islom va jahon tarixidagi o‘zgarishlar davri haqida chuqur tushuncha beradi. Milodiy 661-yildan 750-yilgacha davom etgan Umaviylar davri Islom olamining traektoriyasini shakllantirgan va keyingi tsivilizatsiyalarga doimiy meros qoldirgan muhim siyosiy, ijtimoiy va madaniy o‘zgarishlar bilan ajralib turdi. Siyosiy jihatdan Umaviylar g arbda Pireney yarim orolidan sharqda Hindʻ vodiysigacha cho zilgan xalifalik hududlarini mustahkamlash va kengaytirishga ʻ muvaffaq bo ldilar. Ularning ma'muriy strategiyalari, jumladan, arab tilini lingua ʻ franca sifatida o‘rnatish va yagona tanga zarb qilish tizimini joriy etish, keng va xilma-xil imperiya bo‘ylab boshqaruvni osonlashtirdi. Biroq, ularning arab elitalariga tayanishi va arab bo‘lmagan musulmonlar yoki mavaliylarga nisbatan qarama-qarshi siyosatlari oxir-oqibat ularning qulashiga olib kelgan ichki norozilik urug‘ini sepdi. Ijtimoiy jihatdan Umaviylar davri madaniyatlarning aralashib ketishi va fikr almashishi bilan ajralib turardi. Xalifalar urbanizatsiya va arxitektura loyihalarini ilgari surib, Quddusdagi Qoya gumbazi va Damashqdagi Ulug masjid kabi ʻ mashhur inshootlarni ortda qoldirgan. Bu tashabbuslar xalifalikning boyligi va qudratini namoyish etibgina qolmay, balki Vizantiya, Fors va Islom arxitektura uslublarining uyg‘unligini aks ettirib, davrning madaniy sinkretizmini ifodalagan. Iqtisodiy jihatdan Umaviylar o‘zlarining keng tarqalgan hududlari resurslaridan foydalanib, savdo va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishini osonlashtirdilar. Quruqlikda ham, dengizda ham savdo yo‘llarining rivojlanishi xalifalikni jahon bozorlari bilan bog‘lab, iqtisodiy farovonlikka va bilimlarning tarqalishiga turtki bo‘ldi. Umaviylarning tanga zarb qilish tizimi standartlashtirilganligi va keng tirajliligi bilan xalifalikning iqtisodiy integratsiyalashuvi va ta’sirini yanada yorqinroq ko‘rsatdi. Ushbu yutuqlarga qaramay, Umaviylar sulolasi ko‘plab qiyinchiliklarga duch keldi. Hokimiyatning 33 Abdurahmonni qulatdi. Kech kirgach, musulmonlar boshliqlar maslahatga yig‘ilishib, jangni davom ettirish kerakmi yoki chekingan ma’qulmi, degan masala ustida uzoq bahslashdilar. Ular faranglar kuchli ekanligini va poytaxtini qaytib olishlariga salgina qolganligini ko‘rib turardilar. Musulmonlar sarkardalaridan ham ajralib qolishdi. Vatanlari esa uzoqda. Damashqqacha 3000 mildan ko‘proq, Ispaniya ham Pireneya ortida. Yangi kuchlar yo‘q. Shularni nazarda tutib, ular yarim tunda hamma narsalarini yig‘ishtirib, jo‘nab ketdilar. Nasroniylar ertalab uyg‘onib, raqiblarini joylaridan topisha olmadi. Tursning mazkur g‘alabasi Ovrupo uchun burilish nuqtasi deb atala boshlandi. Albatta, bu tartibsizliklar bilan qamrab olingan Damashqqa yoqmas edi. Bunday sharoitda xalifa g‘alabalarni xayoliga ham keltira olmasdi. Shunga ko‘ra, musulmon qo‘shinlari hujumni umuman to‘xtatganlari holda yana anchagacha Farangiston janubi va sharqida g‘azavot urushlari olib bordilar. Ikki yildan keyin, ya’ni 734 yili mamlakat sharqida joylashgan Avinonni, 743 yilda esa Farangistonning qoq yuragidan o‘rin olgan Layensni qo‘lga kiritdilar. Biroq o‘zlariga baxt ters o‘girilganligini sezgan umaviylar Farangistondagi hujumlarini to‘xtatdilar. Umaviylar o‘zlariga qarshi vujudga kelgan yangi harakat har qanday kuchdan xavfli bo‘lishi mumkinligini tushunib yetdilar. Bu harakat uzoq Xurosonda avval boshdanoq juda uyushgan holda vujudga keldi. Dastlab maxfiy ish ko‘rgan tashkilotga Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallamning tog‘alari bo‘lmish Abbosning zurriyodi boshchilik qildi. Zayn al-Obidiynning o‘g‘li va o‘z farzandi Yahyoga o‘xshagan ayrim alaviylar qurbon bo‘lib ketganliklarini ko‘rgan Abbos ko‘p narsalar to‘g‘risida o‘ylab ko‘rishga majbur bo‘ldi. U xalq orasida, ayniqsa, urug‘lar vorisligi an’analariga har doim sodiq bo‘lgan Forsda hali ham Ali roziyallohu anhu tarafdorlari ko‘p ekanligiga ishonch hosil qildi. Ularning shu tuyg‘ularidan foydalanishga azm etib, Abu Muslim ismli bir yosh xurosonlik timsolida iste’dodli targ‘ibotchi va tashkilotchini topdi. Uning yordamida abbosiy Muhammad hazrat Ali ishlarining g‘alabasi uchun xalq orasiga maxfiy vakillar yubordi. Ayg‘oqchilarning barchasi dunyo umaviylardan charchaganligi va bu ahvoldan faqat Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam avlodlari qutqara olishi to‘g‘risidagi fikrni odamlarga singdirdilar. 29 II BOB. Arab xalifaligida Ummaviylar davri 2.1. Ummaviylaring hokimiyat tepasiga kelishi Muslimning qo‘shinlari Madinani talon-taroj qildilar, keyinroq tarixchilar tasdiqlashlaricha, u yerda juda ko‘p qon to‘kilgan. Birovlar gapiga kirib Makkaga hujum boshlagan Muslim o‘zi yo‘lda vafot etdi. Qo‘shinlarga qo‘mondonlik qilish qo‘liga o‘tgan Husayn ibn Numayr Makkani qamalga oldi. U muqaddas shaharni taslim qilolmagach, hech ikkilanmay Ka’baning o‘zini toshbo‘ron ettirdiki, shu qilmishi uchun uni haqli ravishda haligacha koyib keladilar. Bu voqea ayni Yazid vafotiga to‘g‘ri kelgan edi. 8 Yazid o‘rniga kelgan uning o‘g‘li Muoviya bir necha oydan keyin olamdan o‘tdi. Bu xalifalikni nihoyatda tashvishga soldi. Abdulloh ibn Zubayr oshkora ravishda o‘zlarini Islom xalifasi deb e’lon qildilar. Ko‘pchilik hoshimiylar qo‘llab-quvvatlab, umaviylarga qarshi turishlari sababli Shomda arab qabilalari o‘rtasida nizo kelib chiqqan edi. Abdulloh ibn Zubayr Dxahhak ibn Qaysni Falastin hokimi qilib tayinladilar. Damashqda xalifalikka ko‘rsatilgan kishi Usmon roziyallohu anhuning sobiq kotiblari keksa Marvon ekan. Nihoyatda o‘tkir fikrli Marvon darhol xushyor tortib, Dxahhakka qarshi qo‘shin yubordi va Damashq yaqinidagi Marjahid jangida g‘alaba qozondi. Boshqa qo‘shinlar o‘sha paytda g‘alayon bo‘layotgan Iroqqa jo‘natildi. Iroqliklar Sulaymon ismli o‘z sarvarini topgan edilar, lekin Marvon lashkarlari bu yerda ham ustun keldilar. Marvon shundan keyin uzoq yashamadi. Xalifalikka erishganidayoq yoshi yetmishdan oshib qolgan bo‘lib, rahbarlik yuki unga og‘irlik qilardi. Biroq shu lavozimda o‘tkazgan ikki yillik hayotida ham buyuk tarixiy ishlarni amalga oshirib, o‘z o‘rniga o‘g‘li Abdul Malikni tayinlab ketdi. Ulug‘ podshoh Abdul Malik «qirollar otasi» degan nom qozondi, chunki uning to‘rttala o‘g‘li birin-ketin xalifalikka ko‘tarildilar. Umaviylar tarixi mohiyatan marvoniylar tarixidir. Juda qobiliyatli inson Abdul Malik o‘z hokimlari va lashkarboshilarini tanlashni yaxshi bilardi, mohir tashkilotchi edi. Shunga ko‘ra ham tezda davlat ishlari ustidan nazorat o‘rnata oldi. Umaviylar taxti hali ham mustahkam emas, deb hisoblardi u. 8 Islom ensiklopediyasi, ikkinchi nashri. X jild: T–U. Leyden: E. J. Brill. 13-b. 18 1.2. Xalifalik tuzilishiga doir dastlabki harakatlar Milodiy 685–705-yillarda hukmronlik qilgan Abdulmalik ibn Marvon umaviylar sulolasining beshinchi xalifasi edi. U otasi Marvon I ning o rniga o tirdiʻ ʻ va Umaviylar hokimiyatini mustahkamlash hamda markazlashtirishda muhim rol o ynadi. Abdulmalik hukmronligi davri islom olamiga barqaror ta sir ko rsatgan ʻ ʼ ʻ bir qancha yutuq va o zgarishlar bilan ajralib turadi. Abdulmalik davrida ʻ Umaviylar xalifaligi kengayishda davom etdi. Musulmon qo shinlari ʻ Hindistonning Mukron va Sind mintaqalarini ishg ol qilgan bir paytda, O rta ʻ ʻ Osiyoda Xuroson harbiy qism garnizonlari Buxoro, Samarqand, Xorazm, Farg ona ʻ va Toshkentni bosib oldi. Aholini arablashtirishning keng dasturida arab tili rasmiy davlat tiliga aylandi, imperiyaning moliyaviy boshqaruv tizimi qayta tashkil etildi, fors va yunon amaldorlari o rniga arablar tayinlandi, Vizantiya va sosoniylar tangalarining ʻ avvalgi nusxalari yangi arab tangalari bilan almashtirildi. Damashqdan viloyat markazlariga muntazam pochta xizmati yo lga qo yilishi ortidan viloyatlararo ʻ ʻ aloqa yaxshilandi va me morchilik rivojlandi. Al-Valid ibn Abdulmalik. ʼ Abdulmalik vafotidan so ng uning o g li Al-Valid I (hukmronligi milodiy 705– ʻ ʻ ʻ 715-yillar) taxtga chiqdi va imperiya chegaralarini yanada kengaytirdi. Al-Valid hukmronligi davrida O rta Osiyo, Shimoliy Afrika qirg oqbo yi va Ispaniyadagi ʻ ʻ ʻ hududlar egallanib, islom ta siri ostiga olindi. Al-Valid bu kengaytirish siyosatini ʼ faol boshqarmagan bo lsa-da, u qo l ostidagi zobit va amaldorlarni qo llab- ʻ ʻ ʻ quvvatlab, ishlarini yuritishda ularga katta avtonomiya (o zini o zi boshqarish) ʻ ʻ bergan. Xalifa Umar II ning ukasi, Umaviylar avlodidan bo lgan Sulaymon ibn ʻ Abdulmalik 715–717-yillarda yettinchi xalifa bo lib hukmronlik qilgan. Sulaymon ʻ ibn Abdulmalik hukmronligi nisbatan qisqa muddatli bo ldi. Uning hukmronligi ʻ davrida vujudga kelgan ichki nizolar Umaviylar xalifaligidagi davomiy nizolar uchun zamin yaratdi. Sulaymon vafoti arafasida o g illari uning o rnini egallash ʻ ʻ ʻ 10 ajablanishga o‘rin yo‘q edi, chunki u kimsa umaviylar davlatining e’tirof etilgan xalifasi, Payg‘ambar sollallohu alayhi vasallam vatanlari Makka va u kishi tanlagan shahar Madinadan boshqa hamma yerda ismi xutbaga qo‘shib o‘qiladigan hukmdor edi. Yazid taxtga o‘tirganidan keyin o‘sha paytdagi Vizantiya shahzodalariga xos turmush tarziga ruju qo‘ydi. U ichimlikni, har xil davralardagi bazmi-jamshidlarni xush ko‘rardi, it boqib, ovchilik qilardi, qachon va kimga xohlasa, uylanaverardi. Uning bunday xulqi Islom sipohilari qarshiligiga sabab bo‘ldi. Ular Islomning ikki qahramonidan biri – insonsevarligi va zo‘ravonlikka bo‘yin egishni xohlamaganligi uchun jonini qurbon qilgan, Islom diniga yangi hayot bag‘ishlab, muqaddas ish yo‘lida halok bo‘lgan Imom Husayn tarixini esga oldilar. Ko‘p mashhur bo‘lmagan kishilar ichidan chiqqan Abdulloh ibn Zubayr – Oishining jiyanlari va Abu Bakrning nabiralari ana shunday qahramonlarning biri edi. U kishi o‘zlarini xalifa deb e’lon qilib, tezda Hijozni va Janubiy Arabistonni bosib oldi. Ukalari Mus’abni Kufaning hokimi etib tayinladilar. Imom Husaynni o‘limga hukm qilgan Iroq hokimi Ubaydullah ibn Ziyod shu fojeaviy voqeadan keyin butunlay sharmanda bo‘ldi. Bu zolim, qaysar va shaxsiyatparast kishi faqat shafqatsizlikka tayanib ish ko‘rardi. U iroqliklar joniga tekkan bir paytda Mus’ab ibn Zubayr ularni o‘zlariga ergashishga da’vat etdilar va kishilar bu chaqiriqqa amal qildilar. zid ko‘shk egasi bo‘lib qolishi mumkin edi, lekin u laqma, kaltabin odamlar toifasidan bo‘lmaganligi uchun yuksak parvozdan keyin tanazzul yuz berishi mumkinligini ham yaxshi bilardi. U o‘z sarkardasi Muslim ibn Uqbohni qo‘shin bilan Hijozga yubordi. Mashhur lashkarboshining zurriyodi bo‘lgan Muslimning o‘zi ham favqulodda qobiliyatli kishi edi. U 683 yili 26 avgustda Madina yaqinida joylashgan Harrah atrofidagi jangda Abdulloh ibn Zubayrni yengdi. 17 markazlashuvi va Umaviylar hukmdorlarining korruptsiya va isrofgarchiliklari turli guruhlar, jumladan arab bo‘lmagan musulmonlar, diniy ulamolar va raqib qabila guruhlari o‘rtasida keng norozilikni keltirib chiqardi. Bu norozilik Abbosiylar inqilobi bilan yakuniga yetib, 750-yilda Umaviylarni ag‘darib, islom boshqaruvining yangi davrini boshlab berdi. Xulosa qilib aytganda, Umaviylar sulolasi Islom xalifaligining ilk tarixida hal qiluvchi rol o‘ynagan. Ularning hukmronligi keyingi islom sulolalariga ta'sir ko‘rsatadigan ma'muriy, madaniy va iqtisodiy amaliyotlarga asos soldi. Ularning hukmronligi ichki nizolar va oxir-oqibat tanazzulga uchragan bo‘lsa-da, Umaviylarning islom olamiga qo‘shgan hissalarini inkor etib bo‘lmaydi. Ularning davrini o‘rganish ulkan va xilma-xil imperiyada boshqaruvning murakkabligi, madaniy integratsiya va kuch dinamikasi haqida qimmatli saboqlar beradi. 34 Targ‘ibot samara bera boshladi. Abu Muslim ana shunday ko‘tarilish ramzi sifatida qora tug‘lar tarqatdi. Ma’lum muddat davom etgan bu harakat hamma joyda mahalliy feodallar va jangchilarning oyoqqa turishiga yordam berdi. Arablar o‘zaro olisha boshladilar. Islom baxtiga qarshi ajam musulmonlaridan bo‘lgan mavolilarga, ayniqsa, ularning forslar yurtida yashab, arablar bilan baravar yoki deyarli teng huquqli deb e’lon qilingan qismiga qarshi ham urush qo‘zg‘adilar. Iroq hokimi Abdullah al-Kasriy yerlarni sug‘orish bobida keng ko‘lamli rejalar ishlab chiqqan bir paytda soliqlar kamayib ketdi. Norozilik keskin osha bordi. 13 Uning davomchilari nufuzsiz kishilar bo‘lib, to‘kin-sochin hamda aysh-ishratli hayotga juda berilib ketganliklaridan yurtni tanazzulga yuz tuttirayotgan edilar. Bir paytlar umaviylar sahro etaklarida o‘zlari uchun qurgan dala hovlilari endi ishratgohlarga aylangan edi. Bu uylarning ayrimlari hozirgacha ham saqlanib qolgan, ana shunday uylar so‘nggi umaviylarning shohona hayot tarzidan guvohlik beradi. Biroq bunday hayot davlat g‘aznasidan ta’minlab turilardi, uni to‘ldirish to‘g‘risida esa hech kim jon kuydirmasdi. Bu umaviylar manfaatlariga kuchli zarba bo‘lib tushib, dunyodagi eng azim imperiya o‘rnida xarobaliklar qoldirdi. So‘nggi xalifalar, hatto, o‘zlarining muntazam qo‘shinlari to‘g‘risida ham bosh qotirmadilar.Marvan II umaviylardan chiqqan so‘nggi hukmdor bo‘ldi. Bu iste’dodli inson yaxshi va g‘ayratli tashkilotchi, ayni bir paytda qaysar va o‘z fikrlaridan qaytmas bir kishi edi. Shunga qaramay, u juda katta sabr-toqat namunasini ko‘rsatdi. U ikki narsadan, ya’ni Muoviya va Abdul Malik qo‘lida qudratli qurol bo‘lib turgan markazga qarashli qo‘shinlarni qayta qurishdan va ichki o‘zaro jandallar hamda urushlarga chek qo‘yish sohasida samarali chora- tadbirlar ko‘rishdan o‘zini tiymoqchi edi. Modariylar bilan himyariylar o‘rtasidagi muxoliflik dahshatli darajaga borib yetdi. Bunga, ayniqsa, ko‘p sonli sunniylar- modariylar, shimolliklar bilan hazrat Alining muridlari va himyariylar yoki janubliklar yonma-yon turganliklari sabab bo‘lmoqda edi. Ular orasidagi raqobat va mojarolar sharqda Hind daryosi sohilidagi vodiyning quyi qismidan tortib g‘arbda Pireneyagacha yoyildiki, bu Islom ishiga juda katta zarar yetkazdi. O‘z 13 Xoting, Jerald R. (2000). Islomning birinchi sulolasi: Umaviylar xalifaligi milodiy 661-750 (ikkinchi nashr). London va Nyu-York: Routledge nashriyoti . 88-b. 30 MUNDARIJA KIRISH…………………………………………………………………………….3 ASOSIY QISM I BOB. Arab xalifaligining tashkil topishi………………. ……………………….4 1.1. Arabiston yarimoroli haqida ma’lumotlar……………………………………..4 1.2. Xalifalik tuzilishiga doir dastlabki harakatlar………………………………10 II BOB. Arab xalifaligida Ummaviylar davri………….... ……………………..18 2.1. Ummaviylaring hokimiyat tepasiga kelishi………………………………18 2.2. Ummaviylar davrida xalifalikda ijtimoiy-iqtisodiy ahvol………………..25 XULOSA………………………………………………………………………..32 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR………………………………………..34 2

Arab xalifaligi Ummaviylar sulolasi davrida mavzusida tayyor kurs ishi 

Купить