Aromatik aminlarning ishlatilishi, olinishi va xossalari - Algebra - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	703.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	16 Mart 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Algebra

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

122 Sotish

Aromatik aminlarning ishlatilishi, olinishi va xossalari

Sotib olish

Mavzu : Aromatik aminlarning ishlatilishi, olinishi va
xossalari
MUNDARIJA
So’z boshi……………………………………………………………….……
I.Kirish Aromatik aminlar………………………………............................
II.Asosiy qism ……………………………………………………….…....….
2.1 Aminlar haqida.……..…………………………………………………
2.2 Aminlar molekulalarining tuzilishi ………………………………….
2.3. Aminlarning olinishlari………………………………………………
2.4. Aminlarning fizik va kimyoviy xossalari………………………..…
2.5. Aromatik aminlar……………………………………………………
2.6. Anilinning fizik va kimyoviy xossalari…………………………….
2.7. Aminokislotalar va ularning xossalari…………………………….
III . Xulosalar ………………………………………………………………...
III . Foydalanilgan adabiyotlar …………………………………………….

So’z boshi.
1997 yil 29 avgustda “Ta’lim to’g’risida”gi Qonun va “Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi” qabul qilingandan so’ng respublikamiz butun
ta’lim tizimi, jumladan, bakalavriat va magistrlar tayyorlash yo’nalishini ham
tubdan isloh qilishning aniq strategik dasturiga ega bo’ldi. Ana shu tarixiy
hujjat qatorida Kadrlar tayyorlash milliy dasturining amaliy ijrosiga,
shuningdek, bakalavr va magistrlar tayyorlashga bag’ishlangan O’zbekiston
Prezidentining o’ndan ortiq Farmon va farmoyishlari, O’zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari qabul qilindi. Xususan, 2004
yil 19 fevralda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2004-2008 yillarda
Maktab ta’limini rivojlantirish dasturini tayyorlash chora-tadbirlari
to’g’risida”gi farmoyishi, 2004 yil 21 mayda “2004-2009 yillarda maktab
ta’limini rivojlantirishning davlat umummilliy dasturi to’g’risida”gi
Farmonlarning qabul qilinishi ta’lim rivoji millat, xalq taqdiriga, yangi yosh
avlodning kelajagiga, iqtidoriga daxldor ekanini ko’zda tutadi.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi va Maktab ta’limini rivojlantirish
Davlat umummilliy dasturining ijrosi amalda nihoyasiga yetkazildi. 9 yillik
umumta’lim maktab bosqichini va 3 yillik o’rta maxsus, kasb-hunar ta’limi
bosqichini o’z ichiga olgan uzluksiz yaxlit ta’lim tizimi yaratildi. Bir so’z
bilan aytganda, farzandlarimizga umumiy ta’lim bilan birga, zamonaviy
kasb-hunarga ega bo’lish imkonini beradigan 12 yillik ta’lim tizimiga o’tish
yakunlanmoqda.
Mazkur huquqiy hujjatlarda birinchidan, yangi ta’lim tizimi,
ikkinchidan, yangi avlod kadrlarini tayyorlashda ta’lim sohasidagi
o’zgarishlar, yangi kasb sohalarining paydo bo’lganligi va uning O’zbekiston
sharoiti, ahamiyatligi bilan bog’liq jihatlari, uchinchidan, bunda har bir
viloyat, hudud va mintaqa xususiyatlarini hisobga olish tajribasining

afzalliklari, to’rtinchidan, mamlakatimiz oliy ta’lim sohasidagi 71 ta
muassasa tayyorlab beradigan yangi avlod kadrlari, ularning umumiy va
o’ziga xos jihatlariga e’tibor qaratildi.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008 yil 29 fevralda
“Yoshlar yili” Davlat dasturi to’g’risidagi qarori e’lon qilindi. Qarorda
“Yoshlar yili”da bajarilishi lozim bo’lgan asosiy va muhim vazifalar belgilab
berildi va ular ijrosi 9 ta yo’nalishda amalga oshirildi.
Ta’lim sohasidagi davlat siyosatining asosiy prinsiplari quyidagilardan
iborat:
 ta’lim va tarbiyaning insonparvar, demokratik xarakterda ekanligi;
 ta’limning uzluksizligi va izchilligi;
 umumiy o’rta, shuningdek o’rta maxsus, kasb hunar ta’limining majburiyligi
 o’rta maxsus, kasb hunar ta’limining yo’nalishini: akadmik litseyda yoki kasb
hunar kollejida o’qishning tanlashning ixtiyoriyligi;
 ta’lim tizimining dunyoviy xarakterda ekanligi:
 davlat ta’lim standartlari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi:
 ta’lim dasturlarini tanlashga yagona va tabaqalashtirilgan yondashuv:
 ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvini uyg’unlashtirish:
Mamlakatimiz oliy ta‘lim muassasalarida 2012-2013 o‘quv yiliga
tayyorgarlik ko‘rish va yaratilayotgan shart-sharoitlardan keng jamoatchilikni
xabardor qilish maqsadida joriy yilning 24 avgust kuni Milliy matbuot
markazida Oliy va o‘rta maxsus ta‘lim vazirligi tomonidan matbuot anjumani
o‘tkazildi.
Tadbirda vazirlik rahbariyati va mas‘ul xodimlari, oliy ta‘lim
muassasalari rektorlari, prorektorlari hamda OAV vakillari ishtirok etdi.
Yangi o‘quv yiliga puxta tayyorgarlik ko‘rish, talabalar uchun zamonaviy
shart-sharoitlarni yaratish, o‘quv jarayoniga eng ilg‘or pedagogik
texnologiyalarni joriy etish, axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng

qo‘llash, Axborot-resurs markazlarining samarali ishlashini ta‘minlash,
laboratoriya amaliyoti va kasbiy amaliyotni kerakli darajada tashkil etish,
talabalarni ilmiy-tadqiqot ishlariga jalb qilish, shuningdek, yuqori malakali
professor-o‘qituvchilar tarkibini shakllantirish har tomonlama bilimli va
yuqori malakali kadrlarni tayyorlashda muhim omil bo‘lib xizmat qiladi.
Yaqinda respublikamiz oliy ta‘lim muassasalariga bakalavriat ta‘lim
yo‘nalishiga kirish bo‘yicha test imtihonlari natijalari e‘lon qilinib, unga
ko‘ra, yangi o‘quv yilidan boshlab 56 607 nafar 1-kurs bakalavrlar o‘qishni
boshlaydi. Talabalikka qabul qilinganlarning 10%i esa o‘qishga kirishda
belgilangan imtiyozlardan foydalangan.Ular asosan muddatli harbiy xizmatni
imtiyozli o‘tab kelgan yoshlar, respublika va xalqaro fan olimpiadalari
g‘oliblari.
Aytish joizki, ta‘lim sohasidagi davlat siyosatini yangi islohotlar
bosqichiga ko‘tarishga xizmat qilayotgan muhtaram Prezidentimiz tomonidan
qabul qilingan “Oliy ta‘lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini
mustahkamlash va yuqori malakali mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan
yaxshilash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qaror bilan 2011-2016 yillarda oliy
ta‘lim muassasalarining moddiy-texnik bazasini modernizatsiyalash va
mutaxassislar tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash bo‘yicha Dastur
tasdiqlandi.
Mazkur Dastur bilan Oliy ta‘lim muassasalarining modiy-texnik
bazasini mustahkamlash va modernizatsiyalash, ularni zamonaviy o‘quv va
ilmiy-laboratoriya jihozlari bilan ta‘minlash, yuqori malakali kadrlar
tayyorlash yo‘nalishlari va mutaxassisliklarini maqbullashtirish, ta‘lim
standartlarini takomillashtirish hisobiga ta‘lim jarayonini sifat jihatidan yangi
bosqichga ko‘tarish, ilg‘or pedagogik texnologiyalar va o‘qitish shakllarini
joriy etish, o‘qituvchi kadrlar mehnatini rag‘batlantirishni kuchaytirish
asosida iqtisodiyot soha va tarmoqlarida talab qilinadigan oliy ma‘lumotga

ega mutaxassislarni tayyorlash sifatini tubdan yaxshilash chora-tadbirlari
belgilangan.
Dasturni amalga oshirish davomida oliy ta‘lim muassasalarida 190ta
o‘quv-laboratoriya binolari, talabalar turar joylari va sport inshootlarini
zamonaviy tarzda qurish, rekonstruktsiya qilish va mukammal ta‘mirlash
ko‘zda tutilgan.
Bugungi kunda 8 ta oliy ta‘lim muassasalarining 32 yaqin ob‘ektlarida
qurish, rekonstruktsiya qilish va ta‘mirlash ishlari boshlab yuborilgan.
Shu bilan bir qatorda, OTMlarida mavjud infratuzilmani yanada
rivojlantirish, talabalarni darsdan bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish
maqsadida sport inshootlari, axborot resurs markazlari, ovqatlanish
shaxobchalari kabi ob‘ektlarni qo‘shimcha yaratish va zamonaviy jihozlash
masalalari ham ko‘zda tutilgan.
2012-2013 o‘quv yiliga ma‘naviy-axloqiy tarbiya yo‘nalishida olib
borilayotgan ishlar bevosita “Mustahkam oila yili” Davlat dasturi bilan
bog‘liq holda amalga oshirilmoqda.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 9 may –
Xotira va qadrlash kuni munosabati bilan “Inson xotirasi – boqiy, qadr-
qimmati - ulug‘” mavzuida ommaviy axborot vositalariga bergan interv ь yusi
mazmun-mohiyatini o‘rganish bo‘yicha ilmiy ommabop risola tayyorlanib,
2012-2013-o‘quv yilidan boshlab risola asosida maxsus kurs o‘qitiladi.

KIRISH
Karbon kislotalar – tarkibida karboksil guruh saqlovchi organik birikmalar.
Karboksil guruh bilan bog langan radikalga qarab karbon kislatalar alifatik ʻ
(to yingan, to yinmagan), alitsiklik, aromatik va geterotsiklik bo lishi mumkin.
ʻ ʻ ʻ
Karboksil guruhning soniga qarab bir, ikki va ko p asosli yoki molekulasiga —
ʻ
ON, =CO, NH2, kabi guruhlar kirishiga qarab oksi-, keto- va amino- karbon
kislatalar deb ataladi. Karbon kislatalar ko pincha, an anaviy (trivial) nom bilan
ʻ ʼ
ataladi: sirka, salitsil, moy, kapron, valerian kabi kislotalar kuchsiz bo lib,
ʻ
dissotsialanish konstantasi 1,410 5 atrofida. Lekin karboksil guruhi elektrofil
radikal bilan bog langan bo lsa, uning kislotalik kuchi ortadi, mas, benzoy kislota
ʻ ʻ
(C6H5COOH), propion kislota (CH2=CH-COOH) va boshqalar.
Karbon kislatalar kimyoviy faol bo lib, karboksil guruhining gidroksilini boshqa
ʻ
guruhlarga almashtirishi mumkin, mas, karbon kislatalar spirtlar ta sirida, mineral
ʼ
kislotalar ishtirokida) murakkab efirlar, RS15, tionil xlorid, sulfuril xlorid ta sirida
ʼ
esa xlorangidridlar, suv tortib oluvchi vositalar ishtirokida esa angidridlar
(RCO2)2O hosil qiladi. karbon kislatalar amidlarini xlor angidridlarga ammiak,
aminlar ta sir ettirib olish mumkin. Karbon kislatalar radikal qismi bo yicha ham
ʼ ʻ
turli xil reaksiyalarga kirisha oladi.
Karbon kislatalar tabiatda erkin va birikma holida keng tarqalgan. Ular yog , efir
ʻ
moyi, ho l mevalar tarkibiga kiradi. Karbon kislatalar tabiiy birikmalardan (yuqori
ʻ
yog kislotalari, limon kislotasi va b.) yoki sintetik usulda, mas, spirtlar,
ʻ
aldegidlarni oksidlab olinadi. Achitish (moy kislotali, sut kislotali, sirka kislotali
achitish) yo li bilan Karbon kislatalar olish ham keng tarqalgan. Karbon kislatalar
ʻ
va ularning hosilalari xalq xo jaligida keng qo llaniladi. Mac. paxta moyidan
ʻ ʻ
olinadigan distillangan yog kislotalari asosida turli xil sovunlar tayyorlanadi.
ʻ
Telomerizatsiya usulida olingan yuqori tarmoqlangan yog kislotalar (VIK) asosida
ʻ
lok, emallar ishlab chiqarish yo lga qo yilgan.
ʻ ʻ [1]

Karbon kislotalar, karboksil gruppaning tuzilishi:
Molekulasida karboksil gruppa - COOH bo’lgan alifatik va
aromatik uglevodorodlarning hosilalariga karobn kislotalar deyiladi.
Karbon kislotalar molekulalari oxirida harakterli funksional
karboksil gruppa bilan tugallanadi. U ikki karbonil va -OH
gidroksil gruppalaridan tuzilganligi uchun karboksil gruppa deyiladi.
Bir asosli alifatik karbon kislotalarning elektron formulasi
Karbon kislotalarning umumiy formulasi :
Bu yerda m – karboksil gruppalarning soni, kislotaning nrgizligini
bildiradi.
Karboksil gruppaga ikkala kislorod atomlari ugleroddan bir xil
masofada joylashganligi sababli elektron zichliklari ham bir xilda
taqsimlangan.
Karboksil gruppada uglerod atomi sp 2
gibridlanish holatida bo’ladi.
Karbon kislotalarning gidroksil ( - OH) gruppasidagi vodorod atomi
spirtlar molekulalaridagiga nisbatan ancha harakatchan. Shunung uchun

suvda erigan karbon kislotalar vodorod ionlarini chiqarib
dissotsiyalanadi.
Karbonil gruppadagi uglerod bilan kislorod orasidagi
elektron zichlik kislorodga tomon siljiganligi uchun uglerod atomi
ma’lum darajada musbat zaryadga (+σ) ega bo’ladi , natijada
bu uglerod atomi gidroksil ( - OH) gruppadagi kislorod atomidan
elektron zichlikni o’ziga tortadi . Gidroksil gruppadagi
kislorod atomi tomon surilgan elektron zichlik evaziga qo’shni vodorod
atomi elektron zichligini o’ziga tortadi. Buning natijasida gidroksil
gruppadagi, kislorod atomi bilan vodorod atomi orasidagi bog’ ancha
qutli bo’lib qoladi va vodorod atomi katta harakatchanlikka ega bo’ladi,
ya’ni karboksil gruppada elektronlarning siljishi sodir bo’ladi.
Molekulasida karboksil gruppaning soniga qarab karbon kislotalar :
a) Bir asosli va ko’p asosli bo’ladi;
b) Radikalning tabiatiga qarab to’yingan, to’yimagan va
aromatik bo’ladi.
Bulardan eng muhimlari bir asosli to’yingan karbon kislotalardir.
To’yingan radikalli, bir asosli kislotalarning umumiy formulasi R –
COOH yoki C
n H
2n-1 COOH, bu yerda n≥0.

Molyar massasi M = 14n + 46
To’yingan bir asosli karbon kislotalarning nomlanishida harakterli
qo’shimcha “at” .
Bir asosli karbon kislotalar molekulasida bir xil sondagi uglerod
atomlari bo’lgan mirakkab efirlar bilan izomer.
Masalan :
Izomeriyasi va nomenklaturasi :
To’yingan bir asosli karbon kislotalarni nomlashda kislotalar dastlab
nimadan olingan bo’lsa, shu manba nomi bilan ataladi. Masalan : tarixiy
nomenklatura bo’yicha chumoli kislota - chumolidan olingan, sirka
kislota sirkadan, moy kislotasi sariq moydan olingani uchun ular olingan
mahsulot nomi bilan atalgan.
Bu nomlarga tarixiy nomlar deyiladi. Rasional nomenklatura
bo’yicha bir asosli karbon kislotalarni nomlashda barcha kislotalarni
sirka kislotasining hosilasi deb qaraladi.
Masalan :

Sistematik nomenklaturaga ko’ra karbon kislotalarni nomlarini
tuzishda :
 Uglerod atomli karboksil gruppasi bo’lgan uglerod
atomlarining bosh zanjiri tanlanadi;
 Bu zanjirdagi uglerd atomlari karboksil gruppasidan boshlab
nomerlanadi;
 Uglerod atomlari soniga muvofiq keladigan alkan nomiga
“at” qo’shimchasi qo’shiladi va yon radikallarning holati ko’rsatiladi.
Masalan :
 Ayrim hollarda kislotalarning nomlarini tuzishda bosh
zanjirdagi uglerod atomlarining karboksil gruppa yonidagi uglerod
atomidan boshlab grekcha harflar (α,β,γ…) bilan belgilab nomlashdan
ham foydalaniladi.
Masalan :
To’yingan bir asosli karbon kislotalarning birinchi uch vakili
chumoli – HCOOH, sirka – CH
3 COOH va propion - CH
3 CH
2 COOH

kislotalarning izomerlari yo’q. Moy kislotadan boshlab izomerlar paydo
bo’ladi. Masalan, moy kislotada ikkita izomer bo’ladi :
Valerian kislotaning 4 ta izomeri bor :
TARMOQLANMAGAN KARBON KISLOTALARINING
GOMOLOGIK QATORI
Formulasi Nomlanishi Struktura formulasi
HCOOH Matanat
(chumoli)
CH
3 – COOH Etanat (sirka)
CH
3 – CH
2 –
COOH Propanat
(propion)
C
3 H
7 COOH Butanat (moy)
C
4 H
9 COOH Pentanat
(valerian)
C
5 H
11 COOH Geksanat

(kapron)
C
6 H
13 COOH Geptanat (enant)
--------------------------------------------------------------------------
C
15 H
31 COOH Palmetinat yoki
geksodekan kislota
C
6 H
33 COOH Margarinat yoki
geptadekan kislota
C
17 H
36 COOH Stearinat yoki
oktadekan kislota
Bir negizli to’yinmagan karbon kislotalar ham mavjud.
Yuqori to’yinmagan karbon kislotalari fazoviy sis- va trans – izomer
holida mavjud bo’ladi.
Masalan :

Bir negizli aromatik karbon kislotalar misolida C
6 H
5 COOH yoki
xizmat qiladi.
Benzoy kislota oq, kristallik modda, suvda oz eriydi.
Ikki negizli karbon kislotalar:
 Ikki negizli alifatik qator kislotalarining umumiy
formulasi: HOOC-(CH
2 )
n -COOH, bu yerda n≥o
 Molyar massasi M = 14n + 90.
 Nomlanishida harakterli qo’shimcha “diat”.
Fizikaviy xossalari :
Ikki negizli alifatik qator kislotalarining gomologik
qatorining birinchi vakili -oksalat kislotsi –oq, kristall
modda, suvda eriydi.
Ikki negizli alifatik qator kislotalarining gomologik qatori
Formulasi Nomlanishi Struktura formulasi
H
2 C
2 O
4 Etandiat (oksalat) HOOC – COOH

CH
2 (COOH)
2 Propandiat (malon) HOOC –CH
2 - COOH
C
2 H
4 (COOH)
2 Butandiat (yantar) HOOC – CH
2 –CH
2 -
COOH
C
3 H
6 (COOH)
2 Pentandiat (glutarat) HOOC – (CH
2 )
3 -COOH
C
4 H
8 (COOH)
2 Geksandiat (adipinat) HOOC – (CH
2 )
4 -COOH
Ikki negizli karbon kislotalarining aromatik qatorlari mavjud:
Olinish usullari : . Karbon kislotalarning olinish usullari
1. Organik moddalarning oksidlanishi – natijasida bir asosli to’yingan
kislotalar hosil bo’ladi. Aksariyat hollarda molekulaning parchalanishi sodir
bo’lib, hosil bo’layotgan kislota tarkibidagi uglerod atomlarining soni
dastlabki modda tarkibidagi C atomlarining sonidan kam bo’ladi
Faqat birlamchi radikal tutgan, yoki aldegidlarning oksidlanishi natijasida C
atomlarining soni o’zgarmaydi

R COOMgJ+H
2 O R COOH+MgJ(OH)
Bu maqsadda natriyorganik (Vanklin) va magniyorganik (Grinyar) birikmalar
ishlatiladi.
2. Sianidlarning, yoki nitrillarning gidrolizi natijasida xam karbon
kislotalar olinadi
3. Ikki va uch asosli kislotalarni dekarboksillash yo’li bilan xam karbon
kislotalar olinadi:
Ushbu usul yordamida malon kislotasi va uning gomologlaridan sirka
kislotasi va uning yuqori gomomloglarini olish mumkin:
4. Gemigaloidli uglerodlar orto - efirlar, amidlar, kislota angidridlari,
xlorangidridlari va nitrillarning gidrolizlanishi:
OH O
R – CCl
3 +HOH R – C - OH R - C
OH OH
5. To’yingan karbon kislotalardagi o’rindoshlarni almashtirish:

6. Murakkab efirlarni gidrolizlash usuli bilan karbon kislotalarni olish:
7. Birlamchi spirtlarni oksidlash yo’li bilan olish:
O karbon kislotalarning ayrim vakillari tabiatda sof holatda va
murakkab efirlar holida uchraydi. Masalan : chumoli kislota chumolida,
qichitqi o’tida, (krapiva) va ignabargli archada bo’ladi. Sirka kislotasi
sirkada uchraydi. Yog’ va mumlar tarkibida murakkab efirlar holida
uchraydi. Valerian kislota valerian o’simligi ildizida uchraydi.
Kimyoviy usullar yordamida karbon kislotalar quydagicha olinadi :
1. Spirt, aldegid, keton va parafinlarni oksidlab olinadi :
a)R COOR
1
+ HOH R C
O
OH + R OH
1
1R OH + R C
O
ONa NaOH +
1
R COOR
CH2=C H2 + CO + H2 CH3CH2CO O H
CH3 CH=C H2+CO +H2
CH3 CH2 CH2CO O H
CH3 CH
CH3
CO O H
CH3O H + CO BF3, H 3PO 4
t=200 -300 C
0 CH3CO O H

b)
c)
2. Kislotali yoki ishqoriy muhitda nitril (yo sianid) birikmalarni
gidrolizlash :
3. Murakkab efirlarni gidrolizlab :
Xuddi shu usul bilan yog’lardan yuqori molekulali yog’ kislotalarni
- palmitin, stearin, olein va boshqa kislotalar olinadi.
4. Oksosintez orqali olish. Bu usulda kislotalar olish ikki xil
usulda olib boriladi.
a) Dastlab to’yinmagan uglevodorodlarga konsentrlangan
kislotalar (H
2 SO
4 va H
3 PO
4 ) va Ni(CO)
4 katalizatorligida uglerod (II)
oksidi va vodorod ta’sir ettirilib aldegid hosil qilinadi. So’ngra
aldegidlarni oksidlab kislotalar olinadi :

b) Agar to’yinmagan uglevodorodlarga katalizator ishtirokida
(Ni(CO)
4 , H
2 SO
4 va H
3 PO
4 va suv bug’i borligida 300 – 400 o
C va 200 –
500 atm bosimda to’g’ridan – to’g’ri uglerod (II) - oksid ta’sir ettirilib,
har xil kislotalarni olish mumkin.
Masalan :
5. Uchgalogenli uglevodorodlarga ishqor ta’sir ettirib ham
kislotalar olish mumkin.
Fizikaviy xossalari : quyi karbon kislotalar chumoli, sirka va
propion kislotalar odatdagi sharoitda harakatchan suyuqlik. Suv bilan
har qanday nisbatda aralashadilar. Moy kislotadan (C
4 ) kaprin (C
9 )
kislotagacha moysimon suyuqlik, qo’lansa hidli suvda kam eriydi. C
10
dan boshlab keyingi vakillari qattiq kristall moddalar, suvda umuman
erimaydi, ammo organik erituvchilarda yaxshi eriydilar. Nisbiy
molekulyar massalarining ortishi bilan ularning suvda eruvchanligi
kamayadi, qaynash temperaturalari ortadi. Normal tuzilishdagi
kislotalarning qaynash temperaturalari izo – holatiga qaraganda yuqori
bo’ladi.

Yuqori kislotalar pelargon (nonan) CH
3 – (CH
2 )
7 – COOH
kislotadan boshlab ular hidsiz bo’ladi.
Karbon kislotalarning suyuqlanish va qaynash temperaturalari
uglerod atomlarining soni bir xil bo’lgan spirtlarga qaraganda ancha
yuqoridir. Buning asosiy sababi kislotalarda bodorod bog’ining
spirtlarga nisbatan ancha kuchli bo’lganligidir. Vodorod bog’lanish
tufayli siklik yoki chziqli struktura hosil bo’ladi:
Kislotalar
da vodorod bog’lanish energiyasi 29,3 KDJ/mol bo’lsa, spirtlarda
bu energiya 12, 5 – 21 KDj/mol ga teng bo’ladi.
Kimyoviy xossalari.
Karbon kislotalarning kimyoviy xossasi karboksil gruppa atomlari
elektron zichligining siljishiga bog’liq bo’lib, uni quyidagicha
tushuntirish mumkin.
Karboksil gruppada elektron zichligi elektrofil atomga, ya’ni karbonil
kislorodga tomon siljigan bo’ladi. Natijada vodorod atomining proton
ko’rinishida ajralib chiqishi osonlashadi, ya’ni kislotali dissotsiatsiya
jarayoni sodir buladi :

Rentgen struktur analiz karboksilat — ionidagi ikkala kislorod
uglevodoroddan bir xil masofada joylashganligini aniqladi. Shunga ko’ra
elektron zichligini bir xilda taksimlanishini quyidagicha ifodalash
mumkin:
yoki
1. Kislotalilik xossalari:
Karbon kislotalarning kuchi karboksil gruppasi bilan bog’langan atom
yoki atomlar gruppasiga bogliqdir. Alkil radikallar elektrodonor
xususiyatga ega bulganligi uchun karboksildagi uglerod atomining
musbat zaryadini qisman kamaytiradi, natijada
gidroksil gruppadan elektron zichligini surilishini kamaytiradi, bu o’z
navbatida kislota kuchini kamaytiradi.
COOH gruppasidagi OH ning vodorodining kislotalilik xossasi kuchaygan
bo’ladi. Shuning uchun COOH gruppasi moddaga kislotali xossasini
bag’ishlab turadi. Buning ikki xil sababi bor:
a) Elektron zichligi COOH ning kislorodi tarafga siljigan;
b) O-H bog’ining zaifligi:
Alifatik spirtlarda C=O ga uxshash elektrofil o’ rindosh bo’lmagani sababli,
OH gruppa metallga almashgani bilan, spirtlar suvdan h am kuchsiz
kislotalardir .

COOH gruppaning kislotaliligiga molekuladagi radikallar h am ta’sir etadi:
2-jadval
K·10 4
K·10 4
Chumoli kislotasi ………. 2,140 n-moy kislotasi ………… 0,152
Sirka kislotasi …………... 0,176 Valiriyan kislotasi ……… 0,150
Propan kislotasi ………… 0,134 Kapron kislotasi ……….. 0,138
Shunday qilib, barcha yog’ kislotalari, chumoli kislotasidan tashqari,
juda kuchsiz kislotalardir. Ularning ishqoriy metallar bilan xosil qilgan
tuzlari suvli eritmalarda kuchli gidrolizlangan va ishqoriy reaksiyaga ega.
Bundan tashqari ular mineral kislotalarga uxshash metallar va ularning
oksidlari bilan, ish q or va asoslar bilan uzaro reaksiyaga kirishib, tuzlarni
xosil kiladilar:
2. Karbon kislota va ularning tuzlarining elektrolizi: suvli eritmalarda karbon
kislotalar va ularning tuzlari vodorod yoki metall kationlariga va
R—COO –
anionlariga dissotsiatsiyalanadi.
R—COO –
anodda zaryadini y o’ qotib, CO
2 va alkil radikaliga ajraladi.
Ikkita R ningbirikishidan R—R uglevodorodxosilbo’ladi (Kolbe
reaksiyasi):
Fixterning ko’rsatishicha elektroliz davomida anodda peroksid
birikmalar ham xosil bo’ladi:

1. To’yingan uglevodorodlarning hosil bo’lishi:
Karbon kislotalarning tuzlarini o’yuvchi ishqor bilan o’zaro ta’siri natijasida
C soni kam bo’lgan parafinlarni olish mumkin:
4. Karbon kislotalarga galoidlarning ta’siri:
Hosil bo’lgan monoxlor almashingan kislota keyinchalik CCl
3 —COOH hosil
bo’lguncha xlor bilan ta’sirlashadi.
5. Kislota galoidangidridlariga galoidning ta’siri
(Gel-Folgard-Zelinskiy reaksiyasi):
Bunda COOH gruppasi bilan yonma-yon joylashgan C atomidagi vodorodlar
galogenga oson almashinadi.
6. Fosforning galoidli birikmalarining karbon kislotalarga ta’siri:
Bunda OH gruppaning galogenga almashinishi sodir bo’lib, galoidangidridlar
hosil bo’ladi. CO Cl
2 , CO
2 Cl
2 bilan ta’sir analogik amalga oshadi.

7. Karbon kislotalarga oksidlovchilarning ta’siri (Dekin):
Suyultirilgan vodorod peroksid karbon kislotalarni avval oksi kislotalar,
sungra ketono kislotalarni hosil qilib, sekin oksidlaydi.
Kislota β -xolatga oksidlanadi, Keton okislotalar beqaror bo’lib,
darhol parchalanib ketadilar:
Agar molekulada uchlamchi C atomi bo’lsa (ya’ni, -CH gruppa bo’lsa)
oksidlanish oksikislota hosil bo’lish darajasida to’xtaydi:
O’xshash jarayonlar organizmda ham sodir bo’lib, α , β -holatdan 2 ta H
atomi ajralsa (1-bosqich), so’ngra suv birikishi sodir bo’ladi:
Keyinchalik β -ketokislota hosil bo’ladi.
8. Murakkab efirlarning hosil bo’lishi.
Karbon kislotalarga spirtlarning ta’siri natijasida murakkab efirlar hosil
bo’ladi:
Karbon kislotalarning murakkab efirlari – kislotalarning angidridlari, yoki
xlorangidridlariga spirt ta’sir ettirib olinadi;
Bundan tashqari, efirlar organik kislotalarning tuzlariga
galoidalkillar ta’sir ettirib ham olinadi:

Murakkab efirlar metal organik birikmalar yordamida aldegid, keton va
spirtlarni olishda ishlatiladi.
Etilatsetat va izoamilatsetat sanoatda erituvchi sifatida ishlatiladi;
Tabiiy murakkab efirlarni imitatsiya qiluvchi sintetik efirlar ham
olingan: izoamilatsetat – nok essentsiyasi, etil-n-butirat – ananas
essentsiatsiyasi, izoamilizovalerat – olma essentsiyasi.
Karbon kislotalarning kuchi karboksil gruppasi bilan bog’langan
atom yoki atomlar gruppasiga bog’liqdir. Karbon kislotalarning
dissosiyalanish konstantasi radikalning kattalashishi bilan kamayadi.
Masalan sirka kislotasining dissosiyalanish konstantasi K = 1,76
·10 -5
, valerian kislotasiniki K = 1,5 ·10 -5
. Karbon kislotalarning kuchi
mineral kislotalarnikidan ancha kichik, ya’ni ular kam dissosiyalanadi.
Karbon kislotalari orasida kuchlirog’I chumoli kislotasi bo’lib, K = 2,14
·
10 -4
.
Agar karbon kislota radikalidagi vodorod, elektromanfiy zaryadga
ega bo’lgan galogenga o’rin almashsa, bu holda galogenning soniga va
joylashgan o’rniga qarab kislotalik kuchi har xil bo’ladi.
Masalan :
K =1,76
·10 -5
sirka kislotasi misolida ko’rsak,
quydagicha bo’ladi :

Bulardan trixlorsirka kislota eng kuchli kislota hisoblanadi.
Karbon kislotalarning karboksil gruppasidagi vodorod atomi
metallar, metall oksidlari va ishqorlar bilan reaksiyaga kirishadi :

Ushbu neytrallanish reaksiyasidan ba’zan kislota miqdorini
aniqlashda ham foydalaniladi.

Organik kislotalar kuchsiz kislotalar bo’lganliklari uchun ularning
tuzlari suvda kuchli darajada gidrolizlanadi :
Gidrozil muhiti ishqoriya va ishqoriy – yer metallari bo’lganda
kislotali bo’ladi (pH <7).
Karbon kislotalar gidroksil gruppasi hisobiga ham reaksiyaga
kirishadi.
Karbon kislotalarga PCl
5 , PCl
3 yoki tionil xlorid ta’sir ettirilganda
gidroksil gruppa galogenlar bilan o’rin almashadi va kislota
xlorgidridlari hosil bo’ladi.
Kislota angidridlari suv bilan gidrolizlanib yana kislotalarni hosil
qiladi:
Agar ikki molekula karbon kislotadan kons H
2 SO
4 ishtirokida bir
molekula suv tortib olinsa, shu kislotaning angidridi hosil bo’ladi.

Kislota angidridlari ham kislota xloridlariga o’xshab beqaror
nukleofil xususiyatga ega bo’lib, suv ta’sirida kislota hosil qilib
gidrolizlanadi :
Karbon kislota suvni tortib oluvchi moddalar (H
2 SO
4 ) ishtirokida
spirtlar bilan eterifikasiya reaksiyasiga kirishadilar va murakkab efirlar
hosil bo’ladi:
Karbon kislota gidroksilining ammiak bilan ta’siridan kislota amidi
hosil bo’ladi :
Kislota amidi suvni tortib oluvchilar ishtirokida qizdirilsa, kislota
nitrili hosil bo’ladi :

Sirka kislota tuzlariga ishqor ta’sir ettirilsa karbonil gruppasi bilan
radikal orasidagi bog’ning uzilishi sodir bo’ladi va toyingan
uglevodorod ajralib chiqadi :
Karbon kislotalarning radikalidagi (α- holatidagi) bitta yoki bir
necha vodorod atomlarining galogenlarga (F,Cl,Br,J..) almashinishidan
tegishli kislotalarning galogenli hosilalari hosil bo’ladi. Ular kuchli
kislota xossasini nomoyon qiladilar.
Organik birikmalar orasida karbon kislotalar sinfi alohida o’rin tutadi. Karbon
kislotalar vakillari: sirka, vino, limon, olma, shovul kislotalari ajdodlarimizga ;uda
qadimdan ma'lum.
- Karbon kislotalar deb, molekulasida uglevodorod radikali bilan (chumoli
kislotada vodorod) tutashgan bir yoki bir nechta karboksil -COOH guruh tutgan
murakkab organik birikmalarga aytiladi.
- Karboksil guruh karbonil guruh CO va -OH gidroksil guruhlardan iborat.
- Karbon kislotalarning umumiy formulasi R-COOH bo’lib, R-uglevodorod
radikalini bildiradi (Chumoli kislota H-COOH da karboksil guruh vodorod bilan
birikkan).
Sinflanishi. Tarkibidagi karboksil guruh soniga qarab, bir asosli-monokarbon
kislotalar, ikki asosli- dikarbon kislotalar va hokazo kislotalar farq qilinadi.
Uglevodorod radikali tabiatiga qarab, alifatik (yog’ qatori), to’yingan alkan),
to’yinmagan (alken, alkin), aromatik (aren) karbon kislotalar farqlanadi.
Nomlanishi. Xalqaro nomenklaturaga ko’ra karbon £
kislota tarkibidagi uglerod soniga tegishli uglevodorod nomiga kislota so’zi
qo’shib nomlanadi. CH3COOH da ikkita uglerod bor, demak, etanga to’g’ri keladi,
kislota nomi esa etan kislota deb yuritiladi. Ko’pincha dastlabki karbon kislotalar
trivial-tarixiy nomlari bilan yuritiladi: chumoli, sirka, moy, shovul, sut, vino, limon

va boshqa kislotalar.
Ba'zi to’yingan alifatik monokarbon kislotalar haqida ma'lumotlar jadvalda
ko’rsatilgan (CnH2n+1COOH).
Formulasi Nomlanishi
Empirik Tarixiy Xalqaro
HCOOH Chumoli kislota Metan kislota
CH3COOH Sirka kislota Etan kislota
C2H5COOH Propion kislota Propan kislota
C3H,COOH Moy kislota Butan kislota
C3H7COOH Izomoy kislota 2-metilpropan
C4H,COOH Valerian kislota Pentan kislota
C5HuCOOH Kapron kislota Geksan kislota
C15H31COOH Palmitin kislota Geksadekan
kislota
С 16 НззСООН Margarin kislota Geptadekan
kislota
С 17 Нз 5 СООН Stearin kislota Oktadekan kislota
Elektron tuzilishi. Karboksil guruhning tarkibiy qismlari karbonil guruh va
gidroksil guruhlardan iborat ekanligim yuqorida aytib o’tdik. Bu guruhdagi - OH
guruh xossalarl endi spirtdagi xossalarni namoyon qilmaydi, >C=0 guruh ham
aldegidlardagi kabi xossalarni namoyon qilmaydi. Bizga ma'lumki, karbonil guruh
kuchli qutblangan (aldegidlarga qarang), elektronlar kislorod tomonga siljigan,
uglerod qisman musbat zaryadlangan. Shuning uchun, uglerod gidroksiguruh
kislorodidagi elektronlarni o’zi tomong" tortadi, bu esa O-H bog’ining elektron
bulutini kislorod tomoniga siljishiga olib keladi. Buning natijasida kislorod va
vodorod orasidagi bog’ kuchsizlanadi. Kislotalarning spirtlardan ko’ra kuchli
kislotali xossalarga egaligi shu hodisa bilan izohlanadi.
Fizik xossalari. Karbon kislotalar orasida aldegidlarga o’xshab gazsimonlari yo’q.
Karbon kislotalar qatorining quyi vakillari palmitin kislotasigacha o’tkii hidli,

suvda yaxshi eruvchan, suyuq moddalardir. Yuqori vakillari-palmitin kislotadan
boshlab, qattiq, hidsiz, suvda erimaydigan moddalardir.Karbon kislotalarning
qaynash haroratlari tegishli spirtlarnikidan yuqori. Gazsimon vakillarining
yo’qligi, suvda yaxshi eruvchanlik, yuqori qaynash haroratlari karbon kislotalarda
vodorod bog’ mavjudligi bilan bog’liq, vodorod bog’i ularning dimer holatdagi
birlashishiga sabab bo’ladi?
Kimyoviy xossalari.
Kislotalik xossalari:
-Karbon kislotalarning suvdagi eritmalari nordon ta’mga ega; -Lakmus va metil
zarg’aldog’ini qizil rangga bo’yaydi;
-elektr tokini o’tkazadi;
-Metallar bilan ta'sirlashadi, bunda vodorod ajralib chiqadi.
Karbon kislotalarning dissotsiyalanishini umumiy tarzda quyidagicha tasvirlash
mumkin:
R-COOH=RCOO+H+
Metallarning aktivlik qatorida vodoroddan chapda turgan metallar karbon
kislotalardan vodorodni siqib chiqaradi:
2CH3 COOH+Mg —* (CH3COO)2Mg+H2
magniy asetat
Karbon kislotalar asosli oksidlar va asoslar bilan reaksiyaga kirishadi:
2CH3COOH+CaO —► (CH3COO)2Ca+H2o
kalsiy asetat
CH3COOH+NaOH —- CH3COOHNa+H20
natriy asetat
Karbon kislotalar kuchsizroq kislotalarni tuzlaridan siqib chiqaradi(masalan.
cirbonat kislotani):
2CH3C00H+CaC03 —► (CH3C00)2Ca+H2O+CO2
Yuqorida sanab o’tilgan barcha hollarda karbon kislotalar tuzlari hosil bo’ladi.
Karbon kislotalarning eng tavsifli xossalaridan biri spirt lar bilan eterifikatsiya
reaksiyasiga kirishib, murakkab efirlar hosil qilishidir

C2H5OH+CH3COOH — CH3COOC2H5+H2O
Uglevodorod radikali ishtirokida boradigan reaksiyalari. Karbon kislotalarda
karboksil guruh ta'sirida unga qo’shni bo'lgan uglerod aiomiga bog’langan vodorod
atomlarining harakatchanligi ortadi va ular brom xlor atoralariga almashishlari
mumkin:
CH3COOH+CI2-> CH2ClCOOH+HCl -xlorsirka kislota
CH3CH2COOH+Br2->CH3CHBrCOOH+HBr-brompropan kislota O'rinbosarlar-
ning induksion effektlari ta'siri ostida xlorsirka kislota va _____-brompropan
kislota dastlabki kislotalardan kuchliroq bo'ladi.
Ishlatilishi. Chumoli kislota organik moddalar sintezida kuchli qaytaruvchi; oziq-
ovqat sanoatida dezinfeksivalovchi va konservalovchi vosita sifatida; to’qimachilik
sanoatida gazlamalami bo'yashda; tabiiy kauchikni qayta ishlashda koagullovchi
vosita sifatida, tibbiyotda ishlatiladi.
Sirka kislota bo’yoqlar ishlab chiqarishadi.
XULOSA
Men bu mavzuni yoritishim natijasida O’zbekiston Respublikasi da ta’lim
sohasida bir qancha islohotlar o’tkazilganligini shu jumladan: "Kadrlar tayyorlash
milliy dasturi" ta’limning barcha bosqichlarida isloh qilishni asosiy vazifa qilib
belgila nganligi . Islox qilishning eng muxim tomonlaridan biri – o’quv tarbiya
jarayoniga ilg’or pedagogik texnologiyalarni joriy qilish xisoblanishi

Yuqoridagilardan tashqari men aminokislotalar yoritishimda bir qancha
o’zim bilmagan usullar bilan ularning olinishi, ularning fizikaviy va kimyoviy
xossalarini o’rgandim. Men shu mavzudan quyidagi xulosaga keldim. Ular, ya’ni,
karbon kislotalarning bir necha turlari tabiatda tarqalgan bo’lib, ular chumoli va
sirka kislotalaridir.
Bulardan tashqari bir qancha mevalar tarkibida ham karbon kislotalar
uchraydi, masalan olma, limon kabilar.
Aminokislotalarning turli xillari laboratoriyada sintezlangan ularning
sinflanish usullari turicha. Eng keng tarqalgan usul amino va karboksil
guruhlarining nisbiy jaylanishi oqsil tarkibiga kiruvchi aminokislotalar eng
muxim. Inson organizmini oqsil tarkibini ko’rib chiqayotib murakkab
organizmni tashkil etuvchi molekulalar murakkab tabiatga ega ekanligini taxmin
qilish mumkin. Aminlar sanoatda keng qo’llaniladi. Metilamin farmosevtik
dorilar, bo’yoq moddalar va alkaloidlarni sintezlashda qo’llaniladi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Karimov I.A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent:
“ O’qituvchi ”. 2012 yil.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent:
“Ma’naviyat”. 2012 yil.
3. Pirmuhammedov I. M. Organik kimyo. Toshkent: “O’zbekiston”.

1992 yil
4. Abdusamatov A. Organik kimyo. Toshkent: “Talqin”. 2007 yil
5. Axmedov K.N., Yo’ldoshev X.Y. Organik kimyo usullari. Toshkent:
“O’zbekiston”.1998 yil.
6. Umarov V. Organik kimyo. Toshkent: “Iqtisod”. 2007 yil.
7. Aloviddinov A., To’ychiev K. Organik kimyodan amaliy mashg’ulotlar
Toshkent: “O’zbekiston”. 1998 yil.
8. Abdusamatov A., Mirzaev R., Ziyaev R. Organik kimyo. Toshkent:
“O’qituvchi”. 2002 yil.
9. Axmedov K.N., Yo’ldoshev X.Y. Organik kimyo usullari. Toshkent:
“O’qituvchi”. 1998 yil.
10. Mahsumov A.G’., Jo’raev A.Sh. Bioorganik kimyo. Toshkent:
“O’qituvchi”. 2007 yil.
11. Shoymardonov R.A. Organik kimyo. Savol, masala va mashqlar.
Toshkent: “O’qituvchi”. 2008 yil.
12. Shoymardonov R.A., Muxriddinov B.F. Organik kimyodan testlar.
Toshkent: “Navoiy” 1999 yil.
13. Iskandarov S.I., Abdusamatov A.A., Shoymardanov R.A. Organik
kimyo. Toshkent: “O`qituvchi” 1999 yil
14. Karapetyans M.X., Drakin S.I. Stroyeniy veshetva. Moskva: “Visshaya
shkola”. 1998 yil.
15. Grandberg I.I. Organicheskaya ximiya. Moskva: “visshaya shkola”.
1993 yil.
16. Mavsumov A. G`. , Jo`rayev A. J. Biorganik kimyo Toshkent:
“O`qituvhi”. 2007 yil.
17. Umarov B. Organik kimyo. Toshkent: “O`qituvhi”. 2007 yil.
18. Chyornix B.P. Org а nik ximiya v trex knig а x. Ukr а in а : «Ov а n а ».
1998 yil.

Elektron ta’lim resurslari:
1. www.tdpu.uz
2. www.pedagog.uz
3. www . ziyonet . uz
4. www . edu . uz
5. www . tdpu - INTRANET . Ped .
6. www . grain . ru
7. www.plant protestion.som

Aromatik aminlarning ishlatilishi, olinishi va xossalari

Sotib olish