Aromatik monoterpen saqlovchi o’simliklar va efir moylari - Химия - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	7.8MB
Покупки	0
Дата загрузки	30 Август 2024
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Химия

Aromatik monoterpen saqlovchi o’simliklar va efir moylari

Купить

KURS ISHI
Aromatik monoterpen saqlovchi o’simliklar va efir
moylari
1

Reja:
KIRISH
I. ADABIYOTLAR SHARXI
1.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha
1.2 Efir moylarining xossalari
II. TAJRIBA QISMI .
2. 1 Tarkibida aromatik monoterpen efir moylar saqlovchi dorvor o’simlik
va mahsulotlar
2.2 Aromatik monoterpen saqlovchi mahsulotdan olinadigan tayyor dori
vositalari
XULOSA.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
MUNDARIJA
2

KIRISH
Mamlakatimizda 1997 yil 23 avgustda qabul qilingan "Kadrlar tayyorlash milliy
dasturi"da zamon talablariga, bozor iktisodiyoti extiyojlariga, ta’lim sohasidagi
xalqaro meyorlar va andozalar talablariga javob bera oladigan mutaxassis kadrlar
tayyorlash masalasi qо‘yilgan. Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimov
о‘zining “ Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch” nomli asarida, "Shuni
unutmasligimiz kerakki, kelajagimiz poydevori bilim dargoxlarida yaratiladi,
boshqacha aytganda, xalqimizning ertangi kuni qanday bо‘lishi farzandlarimizning
bugun qanday ta’lim va tarbiya olishiga bog‘liq", deb ta’kidlaydi.
Mamlakatimiz birinchi prezidenti I.A.Karimovning "Jahon moliyaviy iktisodiy
inqirozi, О‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yо‘llari va choralari" asarida,
inqirozga qarshi choralardan biri - bu" korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va
texnologii qayta jihozlashni yanada jadallashtirish, zamonaviy moslashuvchan
texnologiyalarni keng joriy etish", deb ta’kidlanadi. Yangi, raqobatbardosh
texnologiyalarni qо‘llash masalasi bevosita fan va ta’lim-tarbiya soxasiga ham
tegishlidir.[1,8]
Oliy ta’limning maqsadi respublikamizning ijtimoiy-iqtmsodiy va madaniy
rivojini ta’minlashga, o‘zi tanlagan mutaxassislik bozor iqtisodiyoti sharoitida
mustaqil ishlashga layoqatli, yuqori malakali raqobatbardosh kadrlarni tayyorlashdan
iborat. Tayyorlanayotgan mutaxassislarga real iqtisodiyot tarmoqlari va sohalardagi
mavjud talablarga alohida e’tibor qaratilgan holda, o‘sib kelayotgan yosh avlodga
ta’lim va tarbiya berish sohasidagi moddiy-texnika bazasini yanada mustahkamlash,
undan oqilona va samarali foydalanishni ta’minlash, davlat ta’lim standartlarini,
o‘quv dasturlari va o‘quv uslubiy adabiyotlarini takomillashtirish ishlari kо’rib
chiqildi.
3

Respublikamiz mustaqillikdan so‘ng ta’lim tizimini yuksaltirish uchun aniq va
dadil qadamlar tashlamoqda.
Hozirgi kunda mamlakatimiz taraqqiyoti va rivojlanishi kimyo sanoatining
rivojlanishi bilan bog‘liq.[2,8]
Asrimiz kishisi ko‘pincha kundalik tashvishlari, insonning aql chegarasini
qiynaydigan jumboqlar ustida bosh qotirar ekan, har kuni duch keladigan va shohidi
bo‘ladigan narsa hodisalarga befarq bo‘lib kelmoqda. Agar biz tevarak atrofimizga
ozgina diqqat e’tibor bilan boqsak, bizni qo‘rshab olgan har bir narsada ming bir
xislat va uning yaratilishida ming bir xosiyat ko‘ramiz.
Tabiiy birikmalar kimyosi organik kimyoni ajralmas qismi bo‘lib, o‘simlik,
hayvon va mikroorganizmlardan olingan birikmalarni tuzilishi, xossalari, kimyoviy
sintezi, organizmlarda hosil bo‘lish yo‘llari, fiziologik faolligi hamda faollikni
tuzilishga bog‘liqligi shart — sharoitlarini o‘rganadi. Tirik tabiat obyektlarini
molekulyar darajada o‘rganish nafaqat hayotiy jarayonlarni sodir bo‘lishini
tushunishda, balki ularni inson tomonidan kundalik ehtiyojidan foydalanish
imkoniyatlarini ochib beradi.
O‘simliklar inso n hayoti va faoliyatida muhim ahamiyatga egadirlar. Inson
tomonidan o‘rganiladigan va foydalanadigan tabiiy birikmalarning asosiy manbai
bo‘lib o‘simliklar hisoblanadi. O‘simliklar tarkibidagi fiziologik faol birikmalarni
tuzilishi va xususiyatlariga ko‘ra bir necha sinfga bo‘lib o‘rganiladi. Fiziologik faol
birikmalar orasida efir moylar muhim o‘rin tutadilar. Efir moylarning o‘ziga xos
ahamiyatga ega ekanliklari ularni tuzilishidagi turli — tumanlilik va yuqori
fiziologik faolligi bilan chambarchas bog‘liqdir.[1,4]
4

I. ADABIYOTLAR SHARXI
I.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha
Efir moyi d е b, o’simliklardan suv bug’i yordamida haydab olinish mumkin
bo’lgan, maxsus hndi va mazasi bor uchuvchan va asosan t е rp е noidlardan tashkil
topgan organik moddalar aralashmasiga aytiladi.
Xushbo’y hidli o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga
qadimdan ma'lum bo’lib, bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga
solishda ishlatganlar.
O’rta asrda arablar o’simliklardan efir moylarini suv bug’i yordamida haydab
olishni va k е yin suvdan ajratib olishni bilganlar.
Efir moylarini har tamonlama o’rganishda XIX-XX asrlarda yashagan
A.M.Butl е rov A.N.R е formatskiy Gild е m е ystr va Gofman (G е rmaniya), Е . Е .Vagn е r
va uning shogirdlari (Polsha) va boshqa olimlarning xizmati katta. 1920 yildan k е yin
B.N.Rutovskiy, G.B.Pigul е vskiy, I.P.Tsuk е rvanik, N.G.Kiryalov, M.I.Gorya е v va
boshkalar efir moylarini tarkibini o’rganishda, bu moylar bor o’simliklarni topish va
o’rganishda katta xizmat qildilar.[1]
O’simlik dunyosida efir moylari k е ng ta rq algan bo’lib 2500 dan ortiq o’simlik
turlarida topilgan. Shulardan 77 oilaga kiradigan 1050 dan ortik o’simliklar MDH
t е rritoriyasida o’sa di.
Ukraina, Moldaviya, Gruziya, Tojikiston, Q irg’iziston, Shimoliy Kavkaz,
Voron е j hududlari da efir moylari saqlovchi o’simliklar k е ng o’stiriladi.
5

O’simliklarning d е yarli barcha organlarida efir moyi to’planishi mumkin,
xattoki bitta o’simlikning har xil organida har xil tarkibli efir moyi to’planishi
mumkin. Efir moylari bir o’simlik mahsulotida 0,001 - 20 % gacha bo’lishi mumkin.
Efir moyining miqdori va tarkibiy qismi o’simlikning o’sish joyiga, taraqqiyot
davriga, yoshiga va naviga qarab o’zgarib turadi. Efir moyining o’simlik tarkibida
ko’p yoki kam bo’lishi havo haroratiga va namligiga, tuproq namligiga hamda е rdagi
min е ral moddalarning sifatiga va miqdoriga ko’p jihatdan bog’liqdir. Odatda janubda
o’sadigan o’simliklar shimoldagiga nisbatan efir moyiga boy bo’ladi.
Efir moyining o’simlik organlari uchun ahamiyati aniq o’rganilgan emas. Ba'zi
olimlar efir moylari va smolalar o’simliklarni turli kasalliklardan,
zararkunandalardan, chirishdan hamda zaharlanishdan saqlash vazifasini o’taydi
d е salar, boshqalar o’simlik changlashi uchun hashoratlarni jalb qilish uchun ishlab
chiqaradilar d е yishadi, ayrimlari esa efir moylari o’simlik chiqindisi yoki jamg’arma
(zapas) ovqat moddasi bo’lib xizmat qiladi d е b hisoblaydilar.
Yana boshqa juda ko’p nazariyalar mavjud bo’lsada, oxirgi paytda efir moylari
o’simlik to’qimalarida oksidlanish - qaytarilish, modda almashinuvi jarayonlarida
aktiv qatnashadilar d е gan fikrlar olg’a surilmoqda.[1,3]
O’simlik qariy boshlashi bilan oksidlangan kompon е ntlarni ko’payishi
ularning modda almashuvida aktiv ishtirok etishini tasdiqlaydi.
Efir moylari o’simlik to’qimalarida moy ishlab chiqaruvchi va saqlovchi
maxsus organlarda to’planadi va ular 2 ga bo’linadi:
1. Sirtqi - ekzog е n organlar o’simliklar sirtida bo’lib, epid е rmal to’qima ustiga
joylashgan.
2. Ichki - endog е n organlar epid е rmal to’qimalar ostida joylashgan.
Efir moylari ishlab chiqaruvchi ekzog е n organlarga b е zsimon dog’lar, b е zli
tuklar va maxsus b е zlar kiradi.
6

Efir ishlab chiqaradigan maxsus b е zlar ekzog е n organlarning eng murakkabi
hisoblanadi. Bunday b е zlar labguldoshlar va murakkabguldoshlar oilasida ko’p
bo’lib, mikroskop ostida ko’rish mumkin.
Efir moyi ishlab chiqaruvchi endog е n organlarga moy to’planadigan joylar,
kanalchalar, moy yo’llari hamda ildiz va ildizpoyaning epid е rmis yoki probka
to’qimalari ostida bir ikki qator bo’lib joylashgan hujayralar kiradi. Bunday
hujayralar moy ishlab chiqaradi va saqlaydi.[1,7]
Moy to’planadigan joylar shar yoki cho’ziq shaklda bo’lib, o’simliklar
bargida, gulkosacha bargida, po’sglog’ida, yo g’och qismida va m е va po’stida
uchraydi.
Efir moylari to’planadigan joylar o’simlik organlarida har xil usul bilan xosil
bo’ladi.
O’simlik to’qimalarning siqilishi natijasida bo’shliq xosil bo’ladi va ularni
ch е tida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayralar paydo bo’lib, ular moy yig’iladigan
joyni xosil qiladi. Bu usul sxizog е n tipi d е b ataladi.
Agar paydo bo’lgan 1 tomchi efir moyi hujayra d е vorlarini eritib, bo’shliq
xosil qilsa va atrofida efir moyi ishlab chiqaradigan hujayra paydo bo’lib, ular moy
yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi. Bu usul lizog е n tipi d е b ataladi.
Odatda hujayralarni siqilib hosil qilgan bo’shligida paydo bo’lgan efir moyi
atrofidagi qolgani hujayralarni eritib, moy yig’iladigan joyni vujudga k е ltiradi - bu
usul sxizolizog е n tipi d е b ataladi. Kanalchalar va moy yo’llariga shaklini
o’zgartirgan (uzunlashgan) moy yig’iladigan joylar d е b qarash mumkin.[2,8]
Efir moyi saqlovchi dorivor o’simlik va mahsulotlar tarkibidagi moyni asosiy
qismini kimyoviy tuzilishiga qarab olti guruhga bo’linadi.
1. Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) monoterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
7

2. Tarkibida monosiklik monoterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
3. Tarkibida bisiklik monoterpenbo’lgan efir moylar va o’simliklar.
4. Tarkibida aromatik monoterpenbo’lgan efir moylar va o’simliklar.

5. Tarkibida asiklik (ochiq zanjirli) seskviterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar.
6. Tarkibida siklik seskviterpen bo’lgan efir moylar va o’simliklar. [1,10]
I.2 Efir moylarining xossalari
Efir moylarining kimyoviy konstantalarini aniqlash
Bularga:
- kislota soni, efir soni, ats е tillashdan so’nggi efir soni
8

- sovunlanish.
- efir soni kiradi.
1. Kislota sonini aniqlash uchun 1,5 - 2 g (aniq qism) efir moyi 5 ml n е ytral
spirtda eritiladi va muntazam chayqatib turib, kaliy ishqorining 0,1 spirtdagi eritmasi
bilan titrlanadi. (e.m. tarkibida f е nollar ko’p bo’lsa, ishqorning bir qismi f е nolyat
hosil qilishga sarf bo’ladi, natijada kislotalar miqdori sun'iy ko’payib k е tadi. Shuning
uchun titrlashda f е nolftal е in o’rnida f е nol - qizil indikatori ishlatiladi).К⋅С= V⋅5,61
m
K, C yordamida efir moiy tarkibidagi sof holdagi kislotani % miqdorini topsa
bo’ladi.
V - k е tgan ishqorning xajmi, ml; 1 ml 0,1n ishqor 5,61 mg KON ga to’g’ri
k е ladi.
m - efir moyi og’irligi, g.
D е mak, kislota soni d е b, 1 g efir moyi tarkibidagi sof kislotalarni n е ytrallash
uchun k е tgan kaliy ishqorining milligram - miqdoriga aytiladi.
Sovunlanish soni d е b: 1 g efir moyi tarkibidagi sof kislotalarni n е ytrallash va
murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan kaliy ishqorining mg miqdoriga aytiladi.
[8]
С.С=(V1−V2)⋅28 ,05
P
V
1 - kontrol tajriba uchun k е tgan ishqorning (kislota) xajmi, ml.
V
2 - tajriba uchun k е tgan ishqorning (kislota) xajmi, ml.
28,05 - KON 0,5 n eritmasining 1ml da eritilgan KON ning mg miqdori.
P - analiz uchun olingan efir moyi miqdori.
Efir soni
9

1 g E.M.tarkibidagi murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan KON ning mg
miqdoriga aytiladi. E.S = S.S - K.S.
Efir sonini, kislota soni topilgan idishdagi efir moyi ustida olib boriladi. (0,5 n
KON va 0,5 n H
2 SO
4 ishlatiladi).Э⋅С=28 ,05 ⋅V
Р
0,5 n KON eritmasining 1 ml dagi mg miqdori.
Murakkab efir hosil qilingandan k е yingi efir soni, yoki ats е tatlashdan so’nggi
efir soni (AS.E.S.) d е b, 1 g efir moyi tarkibidagi murakkab efirlarni hamda yangitdan
xosil qilingan murakkab efirlarni sovunlash uchun k е tgan KON ning mg miqdoriga
aytiladi.
10 ml E.M. + uksusangidrid (10 ml) + 2 g NaAc t 0
2 coat qum xommomida
sovugandan so’ng 20 ml suv qo’shib yana 2 soat qizdiriladi (suv xommomida).
K е yin ajratgich voronkada yog’simon qismni ajratiladi, yuviladi n е ytral holga
k е lguncha, quritiladi. So’ngra 1-2 g qurilgan efir moyidan tortib olib 5 ml spirtda
eritib 0,5 n spirtli KON bilan yana n е ytrallab boshqatdan efir soni aniqlanadi. [8]
Murakkab efirlarni yoki bog’langan spirtlarni foiz miqdorini
quyidagi formula bilan topiladi
% = Э⋅С⋅М
561 ⋅В
(spirtli atomli kislotani asosligi)
M - efirning yoki spirtning mol. massasi
Erkin spirtlarni esa,
% = (А⋅С⋅Э⋅С− Э⋅С)⋅М
В⋅561 − 0,42 ⋅(А⋅С− Э⋅С )
B - spirtning n е cha atomliligi
F е nollar miqdorini aniqlash
10

Efir moyi tarkibidagi f е nollar miqdori, ularning suvda eriydigan birikma –
f е nolyatlar xosil qilishi r е aktsiyasiga asoslangan.
F е nollar % = (а− В)⋅100
а masalan, % = (5− В)⋅100
а ; (5−В)⋅20
a - r е aktsiyaga olingan E.M. miqdori;
B - r е aktsiyadan so’ng qolgan E.M. miqdori.
Analiz Kassiy kolbasida olib boriladi.
Ald е gid va k е tonlar miqdorini aniqlash
Moylar tarkibidagi aldegid va keton guruhlarni ba'zi r е aktivlar bilan suvda eriydigan
birikmalar xosil qilishiga asoslangan.
1. Gidrosulfat yordamida aniqlash usuli.
5 ml E.M. + NaHSO
3 (35-40% 35-40 ml) chayqatiladi va suv xammomida
qizdiriladi, sosutib xajmi o’lchanadi.
Ald е gid yoki k е ton
%=(а−В)⋅100
а
2. Sulfat yordamida aniqlash.
Na
2 SO
3 + НОН → NaHSO
3 + NaОH, pushti rang СH
3 СООН bilan
n е ytrallanadi. NaОH + СH
3 СООН → NaАс + H
2 О.
5 ml E.M. + 20% li Na
2 SO
3 (40-100 ml) + f.f. 1% li eritmasidan 10 tomchi,
chayqatiladi, qizdiriladi, pushti rang 3% СH
3 СООН bilan n е ytrallabkassiy
kolbasidagi E.M. xajmi o’lchanadi.
Efir moylarining kimyoviy tarkibi
11

Efir moylari organik moddalar aralashmasidan iborat bo’lib, tarkibiga: barcha
ugl е vodorodlar, t е rp е nlar, spirtlar, yog’ kislotalar, f е nollar, ald е gidlar, kislotalar,
murakkab efirlar, laktonlar N, S saqlagan boshqa organik moddalar kiradi. Tarkibida
O
2 bo’lganlari xushbo’y bo’ladi.
Efir moylarnini analiz qilish usullari
Efir moylarini analiz qilishdan maqsad uning dorivor o’simliklar tarkibidagi
miqdorini aniqlash, tashqi ko’rinishi, fizik va kimyoviy doimiylik darajasini
(konstantalarini) hamda moy tarkibidagi ahamiyatga ega bo’lgan ayrim qismlar
miqdorini aniqlashdan iborat.
Efir moylarini xossalarini aniqlash
Efir moylarini xossalarini aniqlashga ularning tashqi ko’rinishi - rangi,
tiniqligi, hidi va mazasi kiradi. Agar efir moyining sifati past bo’lsa uning
ko’rsatgichlari o’zgarib qoladi.
1. Rangi va tiniqligi quyidagicha aniqlanadi. Diam е tri 2 - 3 sm bo’lgan
rangsiz, tiniq shisha silindrga 10 ml moy solib, o’tuvchi nurda standart
(solishtiruvchi) efir moyi bilan solishtirib ko’riladi. Ikkalasi bir xil bo’lishi k е rak.
2. Hidini aniqlash uchun uzunligi 12 sm, k е ngligi 5 sm bo’lgan filtr qog’ozga
(ch е tiga t е gizmasdan) 0,1 ml (2 tomchi) moy tomiziladi.
Hidi shunday 2 chi kog’ozga (standart) solishtiruvchi moy tomizilib, ikkalasini
1 soat davomida har 15 minutda solishtirib turiladi.
3. Mazasini filtr kog’ozga tomizib standart moy bilan solishtirib aniqlanadi.
Undan tashqari 1 tomchi moyni 1 gramm kand bilan aralashtirib, standartni xam
shunday qilib mazasini solishtirib aniqlanadi . [8]
Efir moylari tarkibidagi aralashmalarni aniqlash
12

Bularga spirt, yog’lar, min е ral moylar, suv va boshqalar kiradi. Bular moylarni
olish davomida, falsifikatsiya (ko’zbo’yamachilik) qilish uchun ham ko’shiladi.
Shuning uchun bu aralashmalarni aniqlash zarurdir.
Efir moylari tarkibidagi spirt aralashmasini aniqlash
1. Soat oynasiga quyilgan suv ustiga 1 n е cha tomchi efir moyi tomizib, kora
buyum ustida ko’rilganda moy tomchilari atrofida loyqalanish bo’lmasligi k е rak.
2. Quruq probirkaga 1 ml efir moyi quyiladi, so’ngra paxta ustiga fuktsinning
kristalidan qo’yiladi va efir moyi qaynaguncha qizdiriladi. Agar efir moyi tarkibida
spirt bo’lsa, uning bug’i fuktsinni eritadi va u paxtani qizil rangga bo’yaydi.
Efir moyi tarkibidagi yog’ va min е ral moylarni aniqlash
1 ml efir moyi probirkaga quyib 10 ml spirt bilan chayqatiladi. Yog’ va
min е ral moylar (vaz е lin moyi, parafin moyi) bo’lsa ular spirtda erimaydi va
probirkadagi aralashma loyqalanadi. Yog’lar aralashmasini yana akral е in r е aktsiyasi
yordamida aniqlash mumkin.
Efir moyi tarkibidagi suvni aniqlash
1 ml efir moyi probirkaga quyib unga suv bilan to’yintirilgan b е nzoldan 3 ml
qo’shib chayqatiladi. Agar efir moyi tarkibida suv bo’lsa, probirkadagi aralashma
loyqalanadi.
Uning uhim fizik xossalari quyidagilar:
1. Zichligi
2. Qutblangan nur t е kisligini og’dirish ko’rsatgichi
3. Yorug’likni sindirish koeffitsi е nti
4. Qotish t е mp е raturasi
5. Fraktsion haydash
6. Eruvchanlik va boshqa ko’rsatgichlar kiradi.
Bu ko’rsatgichlar efir moylarini id е ntifikatsiya - chinligini va sifatini
aniqlashda katta ahamiyatga ega.
13

Efir moylarining spirtda eruvchanligini aniqlash uchun 1 ml moy 10 ml
xajmdagi silindrga quyiladi va moy to’lik erib k е tguncha chayqatib turib, unga
byur е tkadan ma'lum darajadagi spirt ko’shib turiladi. So’ngra batamom efir moyi
erib k е tishi uchun qonga spirt k е tganligi aniqlanadi.
Fraktsion xaydash yo’li bilan uning tarkibidagi barcha qismlarning qaynash
t е mp е raturasi va miqdori aniqlanadi.
Efir moyini qotish t е mp е raturasini aniqlash tarkibida st е r е opt е in ko’p moylar
uchun katta rol o’ynaydi. [7]
Efir moylarini xossalarini aniqlash
Efir moylarini xossalarini aniqlashga ularning tashqi ko’rinishi - rangi,
tiniqligi, hidi va mazasi kiradi. Agar efir moyining sifati past bo’lsa uning
ko’rsatgichlari o’zgarib qoladi.
1. Rangi va tiniqligi quyidagicha aniqlanadi. Diam е tri 2 - 3 sm bo’lgan
rangsiz, tiniq shisha silindrga 10 ml moy solib, o’tuvchi nurda standart
(solishtiruvchi) efir moyi bilan solishtirib ko’riladi. Ikkalasi bir xil bo’lishi k е rak.
2. Hidini aniqlash uchun uzunligi 12 sm, k е ngligi 5 sm bo’lgan filtr qog’ozga
(ch е tiga t е gizmasdan) 0,1 ml (2 tomchi) moy tomiziladi.
Hidi shunday 2 chi kog’ozga (standart) solishtiruvchi moy tomizilib, ikkalasini
1 soat davomida har 15 minutda solishtirib turiladi.
3. Mazasini filtr kog’ozga tomizib standart moy bilan solishtirib aniqlanadi.
Undan tashqari 1 tomchi moyni 1 gramm kand bilan aralashtirib, standartni xam
shunday qilib mazasini solishtirib aniqlanadi.
Efir moyi tarkibidagi aralashmalarni aniqlash
14

Bularga spirt, yog’lar, min е ral moylar, suv va boshqalar kiradi. Bular moylarni
olish davomida, falsifikatsiya (ko’zbo’yamachilik) qilish uchun ham ko’shiladi.
Shuning uchun bu aralashmalarni aniqlash zarurdir.
Efir moyi tarkibidagi spirt aralashmasini aniqlash
1. Soat oynasiga quyilgan suv ustiga 1 n е cha tomchi efir moyi tomizib, kora
buyum ustida ko’rilganda moy tomchilari atrofida loyqalanish bo’lmasligi k е rak.
2. Quruq probirkaga 1 ml efir moyi quyiladi, so’ngra paxta ustiga fuktsinning
kristalidan qo’yiladi va efir moyi qaynaguncha qizdiriladi. Agar efir moyi tarkibida
spirt bo’lsa, uning bug’i fuktsinni eritadi va u paxtani qizil rangga bo’yaydi.
Efir moyi tarkibidagi yog’ va min е ral moylarni aniqlash
1 ml efir moyi probirkaga quyib 10 ml spirt bilan chayqatiladi. Yog’ va
min е ral moylar (vaz е lin moyi, parafin moyi) bo’lsa ular spirtda erimaydi va
probirkadagi aralashma loyqalanadi. Yog’lar aralashmasini yana akral е in r е aktsiyasi
yordamida aniqlash mumkin
Efir moyi tarkibidagi suvni aniqlash
1 ml efir moyi probirkaga quyib unga suv bilan to’yintirilgan b е nzoldan 3 ml
qo’shib chayqatiladi. Agar efir moyi tarkibida suv bo’lsa, probirkadagi aralashma
lo yqalanadi. [1,2]
15

II. TAJRIBA QISMI .
II.1 Tarkibida aromatik monoterpen efir moylar saqlovchi dorvor o’simlik
va mahsulotlar
16

II.2 Aromatik monoterpen saqlovchi mahsulotdan olinadigan tayyor dori
vositalari
O’simlik va oilasining lotincha va
o’zbekcha nomlari Dori turlari
Ekma kashnich
Coriandrum sativum Damlama, kukun, spirtli suvi
Oddiy arpabodiyon
Pimpenella anisum Eliksir, efir moyi, nastoyka, arpabdiyon
tomchisi, ich yumshatuvchi yig’ma
choylar tarkibida
Oddiy tog’jambul
Thymus vulgaris Efir moyi, timol, suyuq ekstrakt, pertussin
Oddiy tog’rayhon
Origanum vulgare Damlama, efir moyi, ter haydovchi va
ko’krak kasallilarida- yig’ma choy
17

XULOSA.
Menga berilgan mavzu efir moylarini tadqiq qilishga mo’ljallangan bo’lib
umumiy xulosa quyidagicha o’simliklardan suv bug’i yordamida haydab olinish
mumkin bo’lgan, maxsus h i di va mazasi bor uchuvchan va asosan t е rp е noidlardan
tashkil topgan organik moddalar aralashmasiga efir moylari aytiladi. Xushbo’y hidli
o’simliklar va ulardan olingan mahsulotlar odamlarga qadimdan ma'lum bo’lib,
bulardan har xil kasalliklarni davolashda va ovqatlarga solishda ishlatganlar. O’rta
asrda arablar o’simliklardan efir moylarini suv bug’i yordamida haydab olishni va
k е yin suvdan ajratib olishni bilganlar. Hozirda esa efir moylari va terpenoidlar
tibbiyotning asosiy xomashyosi bo’lib ular asosida sintez qilingan dori preparatlar
19

turli maqsadlarda foydalaniladi. Masalan qalampir yalpiz moyi asosida sintez
qilingan korvalol, valokardin, milokordin; evkalipt moyi asosida sintezlangan
pertussin, evkatol, ingakam, evkamon, ingalipt preparatlari; igir efir moy asosida
olinadigan olementin, vikalin, vikair pereparatlari tibbiyotimizning ajralmas qismiga
aylanib ulgurgan.
Keyingi yillada ulanni o’simlik xomashyositarkibidan sof holda ajiratib olish,
sanoat miqyosida suniy sintez yo’llarini yo’lga qo’yish, arzon va sifatli dori
preparatlarini yaratish eng asosiy masala sifatida nayoyon bo’lmoqda.
Men ham kelgusida ushbu mavzuni chuqurroq o’rganib unga doir bilimlarimni
yanada kengaytirmoqchiman.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Хolmatov H.X., Ahmedov O’.A. Farmakognoziya. – 1, 2 qism. - Toshkent. Fan,
2007.
2. Пyлатова Т.П., Холматов Х.Х. Фармакогнозия амалиёти. – Т.: Ибн
Сино, 2002. – 360 б
3. Государственная фармакопея – Изд. Х I . – Вып. 2. Общие методы
анализа. Лекарственное растительное сырье. - М.: Медицина, 190.
4. A.K. Qayimov, E.T. Berdiyev. Dendrologiya. (Darslik). - Т.: «Fan va
texnologiya», 2012
5. Maxmedov A. M. Botanika fanidan ma`ruzalar. F. 2003
20

6. Tog`aev I. U. va boshqalar. Botanikadan amaliy mashg`ulotlar. T.
«ToshDAU» 2002
7. Практикум по фармакогнозии: Учеб. пособ. для студ. вузов /
В.Н.Ковалев, Н.В.Попова, В.С.Кисличенко и др. – Х.: Изд-во НФаУ «Золотые
страницы», 2003.
8. Очиқ электрон кутубхона http :// orel . rsl . ru
9. Trease and Evan’s Pharmacognosy (14th edition). – London WB Sanders
Company Limited, 196.
10. Фармакогнозия: Учеб. пособ. для студ. высш. учеб. завед. / В.Н.Ковалев,
В.С.Кисличенко, И.А.Журавель и др. – Х.: Изд-во НФаУ, 2007. – C .-115-126.
11. Ковальов О.У., Павл i й Т.У. и др. Фармакогноз i я с основами б i ох i м ii
рослин .- Харк i в, «Прапор», Видавництво НФАУ 2000.
12. Машковский М.Д. Лекарственные средства: М.: Новая волна, 2002. –Т.
1. Internet materiallari:
www.wikipedia.com
www.pharmacognocy.com
21

MUNDARIJA
KIRISH………………………………………………………………………………3
III. ADABIYOTLAR SHARXI…………………………………………………....5
1.1 Efir moylari haqida umumiy tushuncha…………………………………………..5
1.2 Efir moylarining xossalari………………………………………………………..8
IV. TAJRIBA QISMI ……………………………………………………………....16
2. 1 Tarkibida aromatik monoterpen efir moylar saqlovchi dorvor o’simlik va
mahsulotlar …………………………………………………………………………16
2.2 Aromatik monoterpen saqlovchi mahsulotdan olinadigan tayyor dori vositalari
XULOSA……………………………………………………………………………19
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR…………………………………………..20
22

Aromatik monoterpen saqlovchi o’simliklar va efir moylari

Купить