Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	616.2KB
Покупки	1
Дата загрузки	22 Апрель 2024
Расширение	docx
Категория	История

Ashtarxoniylar davlatining inqirozga uchrashi

Ubaydullaxon Buxoroga qaytgach, Balxni yana Mahmudbiy egallaydi. Uning
suverenlik huquqini Ubaydullaxon tan olishga majbur bo‘ladi.
Buxoro xonligi tasarrufida bo‘lgan Farg‘ona vodiysida ham XVIII asr
boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat avval Chust yaqinidagi
Chodak xo‘jalari qo‘liga o‘tadi. 1710-yilda esa hokimiyatni ming qabilasi boslilig‘i
Shohruhbiy egallab, mustaqil Qo‘qon xonligiga asos soladi. Ubaydullaxon davrida
ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi. На r bir viloyat hokimi mustaqil bo‘lishga
intildi. Natijada, Ubaydullaxonga qarshi fitna uyushtirildi va 1711 - yilning 16-
martida u o‘ldirildi.
Taxtga Ubaydullaxonning inisi Abulfayzxon (1711-1747) o‘tqizildi.
Abulfayzxon tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va ijrochilari saxiylik bilan
mukofotlandi. Ular katta-katta lavozim egalari bo‘ldilar. Ubaydullaxonning
yaqinlari, amaldorlarining mol-mulklari talandi, o‘zlari esa qatl etildi. Shunday
qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni kuchaytirish va mamlakat birligini
ta’minlash uchun kurashgan Ubaydullaxonning hukmronligi fojiali yakunlandi.
Abulfayzxon kundan kunga mamlakat hayotida nufuzi kuchayib borayotgan
amirlar va zodagonlar qo‘lida bir qo‘g‘irchoq hukmdor edi, xolos. Bu davrga kelib,
xonning ahvoli shu darajaga borib yetdiki, uning farmonlari saroy ostonasidan
nariga o‘tmaydigan bo‘lib qoldi. Zamondosh tarixchilarning ma’lumotlariga
qaraganda, Abulfayzxon „Saroyning oldi (ya’ni Registon) tinch bo‘lsa bo‘lgani”,
degan gapni doimo takrorlab turgan.
Abulfayzxon davrida o‘zbeklarning mang‘it qabilasidan kelib chiqqan
Muhammad Hakimbiy katta nufuzga ega bo‘lib oladi. U barcha shahzodalar
otaliqlarining boshlig‘i deb tan olingan edi. Bu boshqa qabilalar aslzodalarining
qat’iy noroziligiga sabab bo‘ladi.
Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan chiqqan Ibrohimbiy Urgut va
Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, Buxoro xonligidan mustaqil, poytaxti
Samarqand bo‘lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu maqsadini amalga oshirish
uchun 1716-1719- yillarda Qarshiga va Buxoroga hujum qilib, hokimiyatni qo‘lga
olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz tugagach, 1722-yilda Samarqandni
19

I BOB. BUXORO XONLIGIDA ASHTARXONIYLAR SULOLASI
1.1 Buxoro xonligida Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi
Shayboniyxonning ukasi Mahmud Sultonning o‘g‘li Ubaydullaxon (1533 —
1540) qo‘liga o‘tdi. Ubaydullaxon poytaxtni Samarqanddan Buxoroga ko‘chirtirdi.
Ubaydullaxon Buxoroga ota meros mulk deb qarar edi, chunki Shayboniyxon
hayotligidayoq Buxoro hokimligini ukasi Mahmud Sulton (Ubaydullaxonning
otasi)ga bergan edi. Shu tariqa, shayboniylarning Movarounnahrda tashkil etgan
davlati endilikda rasmiy ravishda Buxoro xonligi deb ataladigan bo‘ldi.
Ubaydullaxonning tariximizdagi xizmatlari katta. Awalo, u Ismoil Safaviyning
hujumlarini bartaraf etib, Movarounnahrni ularning harbiy-siyosiy tazyiqlaridan
saqlab qoldi 2
. Ubaydullaxon hukmronligi davrida Buxoroning poytaxt sifatidagi
nufuzi har tomonlama o‘sdi.
Ubaydullaxon o‘z davlatining chegarasini Shayboniyxon davridagi
sarhadlarda qayta tiklashga harakat qildi. U Hirotni ishg‘ol etgan Eron qo‘shinini
bir necha marta mag‘lubiyatga uchratgan edi. Ayni paytda, u mamlakat
ichkarisidagi o‘zaro kurash va tarqoqlikka barham berdi. Ubaydullaxon vafot
etgach esa ichki ziddiyatlar yana kuchaydi. Hokimiyat uchun qattiq kurashlar
boshlandi. Shayboniyxon avlodlarining har birl toj-taxtga da’vogar edilar. Ularning
har birl o‘z ota merosi bo‘lgan hududlarda mustaqillikka intilar, imkoni bo‘lsa,
xonlik taxtini egallash ishtiyoqida edilar. Buning natijasida, Ko‘chkunchixonning
o‘g‘li Abdullaxon I ning qisqa vaqt hukmdorligidan so‘ng mamlakatda
qo‘shhokimiyatchilik vujudga keldi. Ya’ni bir davlatda ikki hukmdor paydo bo‘ldi.
Biri — Ubaydullaxonning o‘g‘li Abdulazizxon Buxoroda, ikkinchisi —
Ko‘chkunchixonning o‘g‘li Abdullatifxon Samarqandda hukmdorlik qila
bosliladilar. Mamlakat bir necha mustaqil hokimliklarga bo‘linib ketdi.
2
Axmedov B. A., Istoriya Balxa, T., 1982; O’zbekiston xalqlari tarixi, 2-t., T., 1994.
6

Nodirshoh Buxoro xonligining taslim bo‘lish shartlarini Muhammad
Hakimbiy orqali Abulfayzxongajo‘natadi. Abulfayzxon Zarafshon daryosining
bo‘yidagi Chorbakr qo‘rig‘iga — Nodirshoh huzuriga borishga va shartnomani
imzolashga majbur bo‘ladi. Shartnomaga ko‘ra, Nodirshoh qo‘shinlari uchun 8
yilga yetadigan 200 ming xarvar bug‘doy va arpa to‘plab beradi. Bundan tashqari,
Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo‘shin to‘planib, Nodirshoh ixtiyoriga
jo‘natiladi. Bu qo‘shinga Muhammad Hakimbiyning o‘g‘li Muhammad Rahim
qo‘mondon etib tayinlanadi 14
.
Shunday qilib, Buxoro xonligi Eronga qaram davlatga aylanadi. Muhammad
Hakimbiy esa imkoniyatdan foydalanib qo‘shbegi (bosh vazir) lavozimini
egallaydi. Butun hokimiyat amalda uning qo‘lida to‘planadi. Ashtarxoniylar
hukmronligining barham topishi muqarrar bo‘lib qoladi.
Buxoro Eron bosqiniga qarshi tura olmagach, Abulfayzxon taslim bo‘lish
shartlari haqidagi shartnomani imzolash uchun zarafshon daryosining bo‘yiga—
Nodirshoh huzuriga borishga majbur bo‘ladi.
Shartnomaga ko‘ra, Nodirshoh oliy hukmdor, Buxoro xonligi esa Eronga
mute davlat deb tan olingan. Shuningdek, Nodirshoh qo‘shinlari uchun 8 yilga
yetadigan 200 ming xarvor bug‘doy va arpa to‘plab beriladi. Bundan tashqari,
Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo‘shin to‘planib, Nodirshoh ixtiyoriga
jo‘natiladi. Bu qo‘shinga Muhammad Hakimbiyning o‘g‘li Muhammad Rahim
qo‘mondon etib tayinlanadi. Shu tariqa, Abulfayzxon amalda Eronga qaram
qo‘g‘irchoq hukmdorga aylandi. Muhammad Hakimbiy esa qo‘shbegi (bosh vazir)
lavozimini egalladi. Butun hokimiyat amalda uning qo‘lida to‘plandi. Endi
ashtarxoniylar hukmronligining barham topishi muqarrar bo‘lib qoldi.
Buxoroda ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davrida o‘zbek qabilalaridan
mang‘itlaming nufuzi baland edi. Bu qabila haqiqiy hokimiyat ashtarxoniylar
qo‘lida bo‘lib turgan davrlarda ularga sadoqat bilan xizmat qilgan. Biroq,
keyinchalik, Buxoroda mang‘itlar alohida nufuzga ega bo‘lish uchun astoydil
14
Алексеев А. К . Политическая история Тукай-Тимуридов: По материалам персидского исторического
сочинения Бахр ул-асрар . СПб: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 2006 — 229 bet.
22

Muhammad, Vali Muhammad) ko‘radi. Jonibek Sulton va uning
o‘g‘illari Buxoro xonligida yuksak mavqega erishib, Buxoro xonligiviloyatlarida
hokim vazifasida faoliyat yuritadilar.1601-yilda Jonibek Sultonning o‘g‘li Boqi
Muhammad Buxorotaxtiga o‘tqazildi. Buxoro xonligi tarixida yangi sulola —
ashtarxoniyla rsulolasi hukmronligi boshlanib, 175 yil davomida mamlakat shu
sulola tomonidan boshqariladi.
Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari jipsligini mustahkamlash,
boshqaruv tizimini izga solish uchun ko‘p urindi. 1602-yilda Eron safaviylariga
zarba berib, Balxni kuch bilan bo‘ysundirdi va ukasi Vali Muhammadni hokim etib
tayinladi. 1603-yilda Eron safaviylarining Balxga hujum qilgan qo‘shinlarini
mag‘lubiyatga uchratdi. Boqi Muhammad Toshkent uchun qozoq sultonlariga
qarshi kurashdi. 1604-yilda qozoq xoni Kelimuhammad qo‘shinlarini mamlakat
hududidan haydab chiqarib, qator hududlarni Buxoro xonligiga bo‘ysundirdi. Shu
tariqa Ashtarxoniylar Sulolasi Buxoro taxtiga keladi va Buxoro xonligini boshqara
boshlashadi.
1.2 Ashtarxoniylar sulolasi davrida ijtimoiy-iqtisodiy ahvol
Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va boshqaruvi o‘z tuzilishi, mohiyati
jihatidan shayboniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va
tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig‘i Xon ixtiyori bilan
hal qilinardi. Markaziy va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar
davrida amalda bo‘lgan lavozimlar saqlanib qolgan 5
.
Ashtarxoniylar davrida saroy qutlovi davlat lavozimi joriy etilib, u davlat
mablag‘i hisobiga amalga oshiriladigan qurilish, suv inshootlari barpo etish va
obodonchilik ishlarini boshqargan. Buxoro xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga,
viloyatlar tumanlarga bo‘linib boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan
tayinlangan. Harbiy sohada doimiy qudratli harbiy qo‘shin, markaziy harbiy
qo‘mondonlikning yo‘qligi, qo‘shinning zamonaviy qurolyarog‘lar, zambaraklar
5
A.Zamonov “Buxoro xonligining Ashtarxoniy hukmdorlari” Metodik qo’llanma. Toshkent .” Bayoz ”2021-118- b
9

salbiy ta’sir etdi. Shunga qaramasdan ilm-ahllari ijodi batamom to‘xtab qolmadi.
XVII asrning taniqli olimi, Mir Arab madrasasi mudarrisi Muhammad Sharif
Buxoriy (1609-1697) falsafa, tasavvur, tarix, fiqh, tilshunoslik, astronomiya
sohasida 20 dan ortiq asarlar yozgan. Uning „Davriylik haqida risola” asari makon
va zamon masalalariga bag‘ishlangan. Uning „Xoqonga foydali maslahatlar” kitobi
25 bob 32 fasldan iborat bo‘lib, unda shariat qonun-qoidalari, ijtimoiy hayot va
axloqiy muammolarga oid ma’lumotlar, hukmdorlar to‘g‘risida qiziqarli lavhalar
o‘z ifodasini topgan.
Buxoroda yirik me’moriy majmua — Labihovuz ansambli bunyod etildi.
Buxoroning eng badavlat kishilaridan biri bo‘lgan Nodirdevonbegi 1620-yilda
bozor maydoni o‘rtasida bo‘yi 45 metr, eni 36 metr, chuqurligi 5 metr bo‘lgan
katta hovuz qurdirib, atrofini shag‘al, marmar va toshlar bilan mustahkamlattiradi.
Hovuz atrofida Nodirdevonbegi madrasasi va xonaqohi, Ko‘kaldosh madrasasi,
Ernazar elchi madrasasi bunyod etiladi 9
.
1652-yilda Buxoro shahrida Abdulazizxon qurdirgan qo‘sh imoratli madrasa
mustahkamligi, nan’s naqshli koshinlarga boyligi bilan ajralib turadigan, o‘z
zamonasi me’morchiligining yetuk namunasi hisoblanadi. Imomqulixon Madina
shahrida Chorbog‘, Makkadagi Ka’baga kiraverish darvozalaridan biri ostonasi
uchun oltin va kumush tutqichli yog‘och zina qurdiradi. XVIII asr boshlarida
Qarshida Shermuhammadbiy, Xo‘ja Qurbonbiy madrasalari, savdo yo‘llarida
hashamatli rabotlar barpo etiladi. Xulosa qilib aytganda, XVII - XVIII asr birinchi
yarmida og‘ir siyosiy vaziyatga qaramasdan xalqimiz o‘zining ijodkorlik,
bunyodkorlik xislatlarini namoyon qila oldi.
9
A . Zamonov “ Buxoro xonligining Ashtarxoniy hukmdorlari ” Metodik qo ’ llanma . Toshkent .” Bayoz ”2021-118- b
15

zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi.Samarqand, Qarshi, Balx,
Farg‘ona, Badaxshon amalda mustaqil bo‘lib oldilar. Bu ahvol tashqi
dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat yaratdi.
2.2 Ashtarxoniylar sulolasi hokimiyatining qulashi
Abulfayzxon esa vaqtini ko‘ngilxushlik ishlariga sarflab, mayxo‘rlikka berilib
ketadi. Uning yetti farzandi bor edi. Mast chog‘ida ularni o‘limga mahkum etdi.
Hali go‘dak bo‘lgan Abdulmo‘mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. Xon
davlat ishlarini deyarli nazorat qilmay qo‘ydi. Oliy hokimiyat amalda
oliyqo‘shbegi bo‘lib olgan Jovshon qalmoq qo‘liga o‘tdi. Markaziy hokimiyatning
zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada kuchaytirdi.Samarqand, Qarshi, Balx,
Farg‘ona, Badaxshon amalda mustaqil bo‘lib oldilar. Bu ahvol tashqi
dushmanlarning Movarounnahrga bostirib kirishiga qulay imkoniyat yaratdi 13
.
Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, Hindiston, Usmonli turklar saltanati va
Afg‘onistonga qarshi zafarli yurishlardan so‘ng, 1736-yili Buxoro xonligiga
bostirib kirdi. Nodirshohning o‘g‘li Rizoqul yetakchiligidagi qo‘shinlar
Amudaryodan o‘tib, ko‘pgina hududlarni bosib oladi va Qarshini 15 kun qamal
qiladilar.
Bunday og‘ir sharoitda Buxoro xoni Xiva xonidan yordam so‘rashga majbur
bo‘ldi. Xiva xoni Elbarsxonning yordamga kelayotganidan xabar topgan
Nodirshoh buyrug‘iga binoan Rizoqul qo‘shinlari orqaga qaytib ketadilar.
1740-yilda Eron qo‘shinlari Buxoroga qarshi ikkinchi marta hujum qiladilar.
Bu safar qo‘shinni Nodirshohning o‘zi boshqaradi. Buxoro va Xiva xonlari
umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha olmaydilar. Bu ham
yetmaganidek, Buxoroning o‘zida xoinlik yuz beradi. Xonlikda yetakchi mavqega
ega bo‘lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi hukmdori Muhammad Hakimbiy
Nodirshoh tomoniga o‘tib ketadi. Abulfayzxon Eron bosqiniga qarshi kurashni
uyushtira olmay, taslim bo‘ladi.
13
. http://www.ziyonet.uz.
21

- manba va adabiyotlarni tahliliy o‘rganib, Ashtarxoniylarning siyosiy
faoliyatidagi ilmiy muammolarni, ularning o‘rganilishi natijalari, tadqiqotchilar
xulosalarini qiyoslab, yangi asoslarda tadqiq etish;
- o‘zbek xalqining o‘rta asrlar davlatchiligi tarixida Ashtarxoniylarning
tutgan o‘rnini va uning siyosiy-tarixiy jarayonlarda tutgan mavqeyini yoritib
berish..
Mavzuning o‘rganilganlik darajasi: Ashtarxoniylar sulolasining zaiflashishi
va hokimiyatdan ketishi davri bugungi kungacha olimlar, tarixshunoslar tomonidan
juda ko‘p tadqiq qilingan. Shuningdek bugungi vaqtda ham bu davr haqida
qandaydir bir shaklda ilmiy yoki amaliy izlanishlar olib borilayapti. Ayrim ilmiy
tadqiqotlar esa hali hanuz davom etmoqda. Hozirgi zamonaviy texnologiyalar
rivojidan keyin ham bu tarixiy voqeaga boshqa voqealar singari jiddiy chuqurroq
e`tibor berilayapti. Natijada esa bu davr Ashtarxoniylar sulolasining zaiflashishi va
hokimiyatdan ketishi haqida ma`lumotlar bazasi oshdi.
Davriy (xronologik) chegaralanishi: Kurs ishining davriy chegarasi
O‘zbekiston tarixining yangi davrida, X V I I asr boshi va X VIII asr boshlarida
Ashtarxoniylar sulolasining zaiflashuvi va hokimiyatdan ketishi va uning
O‘zbekiston tarixidagi o‘rnini o‘rganib tahlil qilishdan iborat.
Ishning hajmi: Ushbu kurs ishi kirish, 2 bob , 4 bo‘lim, xulosa,
foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxat i va ilovalar bilan 3 0 varaqdan iborat.
5

Samarqandda Anushaxon nomiga xutba o‘qitilib, uning nomidan tanga pullar zarb
etiladi.
Subhonqulixon qatag‘on urug‘idan bo‘lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy
otaliq yordamida Xiva qo‘shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga erishdi.
Samarqandliklar qattiq jazolandi. So‘ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o‘g‘li
Siddiq Muhammadga zarba beradi va zindonband qilib, o‘ldiradi.Balx hokimligi
yuzqabilasining sardori Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. Subhonqulixon
Balxdaligidan foydalangan Anushaxon Buxoro atroflariga yana bostirib kelib u
yerlarni talon-taroj qiladi va katta o‘ljalar bilan qaytib ketadi. Subhonqulixon
fitnasi bilan 1686-yilda Xiva xoni Anushaxon ko‘ziga mil tortiladi va taxtdan
tushiriladi. Subhonqulixon 1688-yilda Xivadagi tarafdorlari xizmatidan foydalanib,
Xiva xoni Erengxonning o‘ldirilishiga erishadi va Xorazm Buxoro xonligi
tasarrufiga olinadi. Subhonqulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib
tayinlaydi 11
.
Qirg‘inbarot urushlar, ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga
tushiradi. 1702-yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o‘g‘li
Ubaydullaxon (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor qabilalarga
qarshi, goh bo‘ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlariga bostirib
kirgan ko‘chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo‘ldi.
Ubaydullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana
shu maqsad yo‘lida harakat qildi
Dastlab u Balxni bo‘ysundirish yo‘lini izladi. Ma’lumki, Ubaydullaxon II
ning otasi Subhonqulixon Balxni qatag‘on qabilasi boshlig‘i Mahmudbiy otaliqqa
alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi. Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy
Balxda hokimiyatni to‘liq o‘z qo‘liga oladi va o‘zini 1706-yilda xon deb e’lon
qiladi. Tez orada u Termizni ham egallaydi. Ubaydullaxon awal Termizga, so‘ngra
Balxga yurish qilib, 1707-yilda Balxni egallaydi. Mahmudbiy qochib ketadi.
11
Султанов Т. И . Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть . Москва: Аст, 2006 — 445 bet.
18

MUNDARIJA
KIRISH……………………………...……………………………….………...….2
I BOB. BUXORO XONLIGIDA ASHTARXONIYLAR SULOLASI
1.1 Buxoro xonligida Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligining o‘rnatilishi ………6
1.2 Ashtarxoniylar sulolasi davrida ijtimoiy-iqtisodiy ahvol ………………………9
II BOB. ASHTARXONIYLAR SULOLASI HOKIMIYATINING
INQIROZGA UCHRASHI
2.1 Buxoro xonligida markaziy hokimiyatning zaiflashuvi ………………………16
2.2 Ashtarxoniylar sulolasi hokimiyatining qulashi ………………………………21
XULOSA………………………………………...………….…………………....25
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI..................26
ILOVALAR………………………………………..……………………………..28
1

1-Ilova, Ashtarxoniylar xaritasida Buxoro
28

egallab, kuyovi Rajab Sultonni xon deb e’lon qildi. Natijada mustaqil Samarqand
xonligiga asos solindi va 1730-1731-yillargacha bu xonlik mustaqilligi saqlanib
turildi. Ibrohimbiy o‘ziga „amir-ul-umaro” (ulug‘ amir) unvonini oldi 12
.
Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi Buxoro taxtini egallash,Rajab Sultonni
Buxoro taxtiga o‘tqazish hamda shu yo‘l bilan xonlikning eng nufuzli kishisi
bo‘lish edi. Abulfayzxon siyosatidan norozi bo‘lgan beklar Ibrohimbiyga
qo‘shiladilar. Ibrohimbiy kattaqo‘shin to‘plab Buxoroga yurish boshlaydi.
Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga qo‘shilsa, g‘alabadan so‘ng juda katta
boylik va amal ulashishni va’da qiladilar. Jangda Muhammad Hakimbiy otaliq
boshchiligidagi Buxoro qo‘shinlari mag‘lubiyatga uchraydi.Lekin Rajab Sulton
Buxoro shahrini egallay olmaydi.
Qanday bo‘lmasin Buxoro taxtini egallash ishtiyoqida yonayotgan Ibrohimbiy
va Rajab Sulton oqibatini chuqur o‘ylab ko‘rmasdan turib ko‘chmanchi
qozoqlardan yordam so‘raydilar. Ularga katta o‘ljalar va’da qiladilar. Jung‘ar
(qamoq) ko‘chmanchilarining bosqinidan katta talafot ko‘rgan, talangan hamda
ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo‘ladilar. Mamlakatga kirib
kelgan qozoqlar talon-tarojlikni avj oldiradilar.Ular yetti yil mobaynida Zarafshon
va Qashqadaryo vohalarigatalonchilik yurishlarini uyushtirib, hamma yoqni talab,
xonavayron qiladilar. Na Buxoroda, na Samarqandda ularni to‘xtatishga qodir kuch
topilmadi. Bunday sharoitda ichki nizolar yanada avj oldi. Aholining
Abulfayzxondan noroziligi kuchayib ketdi. Nihoyat, Abulfayzxon yaqinlarining
talabi bilan Muhammad HakimbiyniBuxorodan chiqarib yuborishga qaror qiladi.
Hakimbiy Qarshiga jo‘nab ketadi, biroq u qulay fursat tug‘ilishi bilanoq Buxoroda
hokimiyatni yana o‘z qo‘liga olish niyatidan qaytmagan edi.
Abulfayzxon esa vaqtini ko‘ngilxushlik ishlariga sarflab, mayxo‘rlikka berilib
ketadi. Uning yetti farzandi bor edi. Mast chog‘ida ularni o‘limga mahkum etdi.
Hali go‘dak bo‘lgan Abdulmo‘mingina taxt ostiga yashirinib, omon qolgan. Xon
davlat ishlarini deyarli nazorat qilmay qo‘ydi. Oliy hokimiyat amalda
oliyqo‘shbegi bo‘lib olgan Jovshon qalmoq qo‘liga o‘tdi. Markaziy hokimiyatning
12
http://www.world.history.ru
20

Buxoro xonligi nomini Buxoro Amirligi deb o‘zgartirdilar. O‘zlarini esa Amir deb
atashni buyurdilar. Shundan keyin Buxoro Xonligi Rasman Buxoro Amirligi deb
aytila boshlangan.
XULOSA
24

KIRISH
Bugungi kunda mamlakatimiz xalqining ko‘p ming yillik madaniyati,
milliy qadriyatlari va urfodatlarini tiklash hamda fuqarolarda o‘zlikni anglash
xalqimizning boy moddiy va ma’naviy merosini tiklashb asrab-avaylash
bo‘yicha ulkan ishlar amalga oshirilmoqda. “Milliy o‘zligimizni anglash,
Vatanimizning qadimiy va boy tarixini o‘rganish, bu borada ilmiy-tadqiqot
ishlarini kuchaytirish, gumanitar soha olimlari faoliyatini har tomonlama qo‘llab-
quvvatlashimiz lozim 1
”. Tarix ilmi umuminsoniy qadriyatlar ichida eng
asosiysidir. Vatanimiz tarixi va madaniyatida katta o‘rin tutuvchi Ashtarxoniylar
hukmronligi davrini o‘rganish, o‘sha davr voqea-hodisalarini, davlat negizini
tashkil etgan boshqaruv tizimini haqqoniy o‘rganish bugungi tarix fanining
dolzarb mavzularidan hisoblanadi.
O‘zbekiston davlatchiligi tarixining ajralmas qismi bo‘lgan – Ashtarxoniylar
davrida Movarounnahr va Xurosonning siyosiy hokimiyatining o‘rnatilishi
o‘rganish alohida ahamiyat kasb etadi. Mazkur davr O‘rta Osiyo hududida
temuriylar sulolasi qo‘lida bo‘lgan Movarounnahr davlatining inqirozga yuz tutishi
oqibatida siyosiy kurash nihoyatda kuchaygan, mamlakat ijtimoiyi-qtisodiy
hayotida keskin o‘zgarishlar yuz bergan davr hisoblanadi. Shu bois, o‘zbek xalqi
davlatchiligi tarixini o‘rganishda nisbatan kam tadqiq etilgan hamda
e’tibordan chetda qolib kelgan Ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi davri ham
o‘ziga xos o‘ringa ega. Buxoro xonligida Ashtarxoniylarning hukmronligi
mamlakatda ijtimoiy-siyosiy tarqoqlikning kuchayishi, ko'plab o'zaro urushlar,
shaharlarning huvillab qolishi, ko'pdan-ko'p soliqlar natijasida o'troq aholining
xonavayron bo'lishi, vohalar va savdo karvonlarining talon-toroj qilinishi bilan
tavsiflanadi. Bu davrda yer-mulkka nisbatan soliqlar nihoyatda oshib ketdi.
Soliqlar hatto bir necha yil oldin va ko'proq undirib olinadigan bo'ldi. Masalan,
1
Mirziyoyev.Sh.M."Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib, yangi bosqichga ko'taramiz"
Toshkent."O' zbekiston" -2017 y 14-15 bet
2

sog‘ tuproq manbalarining ko‘pligi sopol va chinni idishlar, ko‘za, kosa va boshqa
tayyor kulolchilik mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi. Metall va
yog‘ochga ishlov berish orqali uyro‘zg‘or buyumlari tayyorlash, binolar qurilishida
yog‘och va ganch o‘ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog‘i ham ancha o‘sdi.
Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog‘ozi ishlab chiqarish, tog‘li
hududlardan nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo‘lga qo‘yilgan. Buxorolik
hunarmandlar 200 ga yaqin kasb turlari bilan shug‘ullangan.
XVII - XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar
o‘sib bordi. Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va
boshqa yirik shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik,
chorvachilik mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi
sababli bozorlar gavjum bo‘lardi. Tashqi savdo ham to‘xtab qolmadi. Rossiya,
Xitoy, Hindiston, Eron, Qashg‘ar, Turkiya mamlakatlariga paxta, teri, jun, turli
matolar va boshqa qishloq xo‘jalik mahsulotlari chiqarilar edi. Buxorolik
savdogarlarning Sibir shaharlarida o‘z savdo rastalari bo‘lgan. Xitoydan shoyi
matolar, chinni idishlar, dori-darmon, choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar,
matolar, oltin iplar olib kelib sotilgan 7
.
Ashtarxoniylar davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli soliq deb
hisoblangan. Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko‘paytirilgan. Asosiy soliq
to‘lovchi raiyat — dehqonlar, chorvadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo‘lib,
ulardan xiroj, zakot, ixrojot, boj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari
aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan jalb
etilardi. Urush yillarida soliq miqdori haddan tashqari oshirilardi. Subhonqulixon
davrida raiyatdan 7 yillik soliqlarni birdaniga yig‘ib olish hollari bo‘lgan.
Ubaydullaxon esa aholidan yig‘iladigan soliqlar miqdorini 4 baravarga
ko‘paytirgan. Ubaydullaxon 1708-yilda pul islohoti o‘tkazib, tarkibining 35 foizini
kumush tashkil etuvchi tangalar o‘rniga, tarkibida 9 foiz kumush bo‘lgan
tangalarni zarb ettiradi va uning qimmatini oldingi tangalarga teng deb belgilaydi.
Natijada pulning qadri 4 baravar kamayadi, norozilik kuchayib, do‘kondor va
7
A . Zamonov “ Buxoro xonligining Ashtarxoniy hukmdorlari ” Metodik qo ’ llanma . Toshkent .” Bayoz ”2021-118- b
12

bilan ta’minlanmaganligi Buxoro xonk’gining harbiy jihatdan o‘ta zaiflashuviga
olib keldi.
Ashtarxoniylar davrida yerga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda amalda
bo‘lganidek mulki sultoniy, xususiy mulk, vaqf yerlari shakllari mavjud edi. Mulki
sultoniy davlat yerlari hisoblanib, undan keladigan daromad xon xazinasiga kelib
tushardi. Davlat yerlaridan o‘sha joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular
yerni ishlatib, olingan hosildan xiroj solig‘i to‘laganlar.
Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi yashaydigan qishloqlarni
shahzodalarga, yirik din ulamolari va sayyidlarga suyurg‘ol shaklida, harbiy qism
boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida in’om qilardi. Suyurg‘ol qilingan
katta yer egalari xon xazinasiga soliq to‘lamas edi. Tanho shaklida in’om qilingan
yerlar tanhodorning xususiy mulki bo‘lmay, o‘sha yerlarda ishlayotgan
dehqonlardan soliq olish huquqi berilar edi. Xon ayrim shaxslarga hukmdorga
ko‘rsatgan alohida xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om etardi. Bunday
mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular „Mulki xurri xolis” deb
atalardi.
Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan davlat yerlarini
soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlariga sotish hollari
ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u yerlarda o‘zlari ishlamas edi, yersiz
dehqonlarga ijaraga berib, ularni zo‘ravonlik bilan ishlatib, katta daromad
olardilar. Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar,
masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham
soliq olinmas edi.
Ko‘chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta yerlarni egallab,
o‘troqlashib, dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan bo‘ldilar. Natijada Qo‘ng‘irot,
Mang‘it, Nayman, Do‘rmon va boshqa aholi yashaydigan yirik manzilgohlar
vujudga keldi. Barcha mulk shakllariga xos xususiyat shunda ediki, ularda yersiz
kambag‘al dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Buxoro xonligidagi yerga
egalik qilishning bunday tartibi oqibatda:
10

Subxonqulixon davrida soliqlar yetti hissa ortiq olindi. Soliqlar ‘‘moli jihot’’ va
‘‘xiroj’’ deb atalardi.
Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy tabaqalar saqlanib qolgan
bo'lsa-da, ularning mavqeyida o'zgarishlar ko'zga tashlanadi. Rasman oliy tabaqa
hisoblangan xon va yirik saroy amaldorlari ko'p hollarda harbiy-ma'muriy
mansabdorlar, viloyat hokimlari, yirik qabila boshliqlari fikri bilan hisoblashishga
majbur bo'lib, bu ularning ijtimoiy ahvolini deyarli tenglashtirib qo'yardi. Bu
davrda Jo'ybor xo'jalarining avlodlari bo'lgan ulamolar va boshqa diniy
amaldorlarning ijtimoiy hayotdagi mavqeyi yanada oshdi. Asosiy soliq to'lovchi
bo'lgan ijtimoiy tabaqa - raiyatning ahvoli og'irlashib bordi.
Mamlakatdagi ichki nizolarga, separatik kuchlarga, tashqi dushmanlar
hujumiga to'siq qo'ya oladigan doimiy qudratli harbiy qo'shinning barpo
etilmaganligi, qo'shin tarkibiga urushlar paytida oddiy fuqarolarning keng jalb
etilishi, uyushgan markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi va boshqa siyosiy-
iqtisodiy sabablar tufayli ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi harbiy jihatdan o'ta
zaiflashib ketdi va sulola hukmronligining barbod bo‘lishiga olib keldi.
Mavzuning dolzarbligi: O‘zbek davlatchiligi tarixini o‘rganishga jiddiy
e’tibor berilayotgan bugungi kunda Buxoro xonligining tashkil topishi,
markazlashuvi, markaziy va mahalliy boshqaruv hamda unda faoliyat olib
borgan mansablar transformatsiyasining o‘ziga xos jihatlari, mamlakatda
faoliyat olib borgan mansabdor shaxslar hayoti, ijtimoiy-iqtisodiy sohada
amalga oshirilgan tadbirlar, yer egaligi, uning taqsimlanishi bilan bog‘liq
an’analar, suv inshootlari va ularning qurilish mexanizmlari, xorijiy
mamlakatlar bilan olib borilgan diplomatik munosabatlar, savdo-sotiq va
boshqa jarayonlarni tadqiq etish va ochib berishga ehtiyoj benihoya katta.
Davlatchilikning muhim tayanchi bo‘lgan Shayboniyxon asos solgan
xonlikning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy muammolari tarix fanida maxsus
o‘rganilmaganligi bois mazkur ilmiy muammo tadqiqot mavzusi qilib olindi
3

ularni quvib chiqarish uchun o‘g‘li Abdulaziz boshchiligida katta qo‘shinni
safarbar etadi. Xondan norozi bo‘lgan bir guruh amirlar yurish davrida Abdulazizni
xon deb e’lon qiladilar. Abdulaziz Buxoroga keladi, aslzodalar uni taxtga
o‘tqazadilar.
Nodir Muhammad Balxga qochib ketadi va toj-u taxtni qaytarib olish
maqsadida Hindiston podshohi temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so‘raydi. Shoh
Jahon Balx viloyatini o‘ziga bo‘ysundirish maqsadida u yerga o‘g‘illari
Murodbaxsh va Avrangzeb boshchiligida katta qo‘shin yuboradi. Nodir
Muhammad Shoh Jahon o‘g‘illari yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun
kelayotganini bilgach, unga qarshi chiqadi. Maymana yo‘lida bo‘lgan jangda Nodir
Muhammad yengilib, Eronga qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi.
1647-yilda Shoh Jahon o‘g‘illari Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad shoh
Abbos yordamida Balxni qayta egallaydi. Bu voqealardan tashvishga tushgan
Abdulazizxon ukasi Subhonquli yetakchiligida Balxga katta qo‘shin yuboradi va
1651-yilda SubxonquliBalxni egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. Nodir
Muhammad Makkaga hajga borayotib yo‘lda vafot etadi. Abdulazizxon davrida
(1645-1681) Xiva xonlarining talonchilik yurishlari kuchayadi. 1655-yilda Xiva
xoni Abdulg‘ozixon katta qo‘shin bilan yurish qilib, Buxoro atroflarini ikki bor
talon-taroj qiladi. Qorako‘l aholisining bir qismini asir olib, Karmanani vayronaga
aylantiradi. 1658-yilda Vardonzeni talab, 1662-yilda Buxoro shahrigacha yetib
boradi.
Tinimsiz urushlar, ichki ziddiyatlar Buxoro xonligining ijtimoiyiqtisodiy
ahvolini murakkablashtirib yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib
qolgan Abdulazizxon 1680-yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u
yerda vafot etadi. Abdulazizxondan keyin taxtga o‘tirgan Subhonqulixon (1681-
1702) davrida ham ahvol o‘nglanmadi. Subhonqulixon, bir tomondan, Balx
viloyatlarida hokimlik qilayotgan o‘g‘illariga qarshi, ikkinchi tomondan,
Movarounnahr viloyatlaridagi amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur
bo‘ldi. Uchinchi tomondan, Xiva xoni Anushaxon qo‘shinlari hujum qilib, Buxoro,
Karmana va Vardonzeni egalladi, hatto Samarqandni ham ishg‘ol qildi.
17

Tarixiy manbalardan ma’lumki, ashtarxoniylar sulolasi hukm surgan davrda,
ayniqsa, uning oxirgi vakillaridan biri Abulfayzxon hukmronligi yillarida (1711-
1747) davlatda o‘zboshimchalik, boshboshdoqlik, o‘zbek qabila- urug‘lari
o‘rtasida hokimiyat uchun kurash, ayrim hududlarning mustaqillikka bo‘lgan
intilishlarining kuchayishi bilan bog‘liq holatlar Buxoro davlatini ham ichki ham
tashqi siyosatda to‘la tanazzul yoqasiga olib kelgan edi. Jamiyat hayotida bunday
muammolarning yuzaga kelishiga asosiy sabablardan biri – ashtarxoniylar
sulolasining so‘nggi vakili Abulfayzxonning davlatni boshqarishdagi rolining
pasayganligi va uning yetarli boshqaruv qobiliyatiga ega emasligida edi.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, ashtarxoniylarning so‘nggi vakillari davlatni
boshqarish, uni mustahkamlash va davlatning ichki hamda tashqi xavfsizligi
masalalariga jiddiy e’tibor qaratmaganlar. Buning oqibatida joylardagi ichki
siyosiy nizolarni hal etish va Eron davlati tomonidan bo‘lgan tashqi xavf oldida
mamlakat ojiz bo‘lib qolgan edi. Shu bilan birga , ob’ektiv sabablar bilan bir
qatorda, mamlakatda bunday xavfli vaziyatning yuzaga kelishiga quyidagi uchta
sub’ektiv omil va voqealar ham muayyan darajada o‘zining ta’sirini o‘tkazgan:
Birinchidan, xonlikning muhim hududiy markazlaridan biri hisoblangan hamda
mamlakatning asosiy iqtisodiy, ma’rifiy va harbiy resurslari joylashgan Samarqand
bekligini xonning asosiy raqiblaridan biri bo‘lgan Rajab Sulton boshqaruviga
o‘tishi;
Ikkinchidan, nomusulmon bo‘lgan jo‘ng‘orlar quvg‘inidan qochgan qozoq
ulamolariga nisbatan xon hokimiyati tomonidan yetarli e’tibor bo‘lmaganligi va
buning oqibatida musulmonlar o‘rtasida katta obro‘ga ega bo‘lgan ushbu
ulamolarning yetti yil davomida sarson-
sargardonchilikda bo‘lishlari aholining xonga bo‘lgan hurmat e’tiborini
yo‘qolishiga olib kelgan;
Hokimiyatning ashtarxoniylar qo‘lidan mang‘itlar qo‘liga o‘tishida yana bir
asosiy va muhim omil bu tashqi-siyosiy vaziyat hisoblanadi. Xususan, Eron shohi
Nodirshohning tashqi-siyosiy faoliyati asosan Buxoro xonligini o‘z ta’sir doirasiga
25

hamda tadqiqotda ushbu davlatning siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy tizimiga oid
masalalarni yoritish mavzuning dolzarbligini belgilaydi.
Kurs ishi tadqiqotining maqsadi: Ushbu kurs ishining maqsadi yangi
davrda Ashtarxoniylar sulolasining hokimiyatida vujudga kelgan bosh-
boshdoqliklar oqibatida Buxoro xonligining zaiflashishi va uning oqibatida
Ashtarxoniylar sulolasining hokimiyatdan ketishiga doir ma`lumotlar bazasini
kengaytirish va uni ilmiy nuqtai nazardan o‘rganib mohiyatini yanada
oydinlashtirish; mavzuga oid mavjud ma`lumotlardagi noaniqlik va xatolarga
oydinlik kiritish; Buxoro xonligining zaiflashishi va uning oqibatida
Ashtarxoniylar sulolasining hokimiyatdan ketishi siyosiy voqealarni O‘zbek
davlatchiligi siyosiy hayotiga ta`sirini o‘rganib tahlil qilishdan iborat.
Kurs ishi mavzusining vazifalari: Buxoro xonligining zaiflashishi va
uning oqibatida Ashtarxoniylar sulolasining hokimiyatdan ketishini O‘zbek
davlatchiligi davlatchiligi tarixida tutgan o‘rnini turli ilmiy tadqiqot metodlari
asosida o‘rganish maqsadida quyidagi vazifalar belgilab olindi:
- Ashtarxoniylar davri tarixining o‘rganilishi natijalarini tahlil qilib,
umumlashtirish va ularning XVII asr tarixi va madaniyatini o‘rganishdagi
ahamiyatini ochib berish;
- Ashtarxoniylar davri tarixi va madaniyatiga oid to‘plangan ma’lumotlarni
o‘zbek xalqi davlatchiligi tarixining yangi sahifalarini yoritishda muhim manba
sifatida tahlil etish;
- Ashtarxoniylarning hokimiyatdan ketishi O‘zbekiston va Markaziy
Osiyoning XVII asrdagi siyosiy va iqtisodiy jarayonlarini qamrab olgan holda
tadqiq etish;
- mavjud ma’lumotlarni qiyoslagan holda Ashtarxoniylarning siyosiy
faoliyatini o‘rganish hamda siyosiy masalalariga yangidan baho berish, manbalar
va so‘nggi tadqiqotlar asosida ushbu masalalarni oydinlashtirish, munozarali
masalalarga aniqlik kiritish;
4

maktabga 6 - 7 yoshdan berilgan va 5 - 8 yil davomida ularga boshlang‘ich ta’lim
berilgan. O‘quvchilarga avval harflar o‘rgatilgan, keyin bo‘g‘inlar, ularni qo‘shish
orqali so‘z tuzish, ‘‘Haftiyak’’ („Qur’oni Karimning yettidan biri”) kitobini o‘qish
o‘rgatilgan. Hisob darsida sonlar, ularni qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish, bo‘lish
amallari o‘rgatilgan. O‘quvchilar Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Hofiz
Sheroziy, So‘fi Olloyor asarlarini, „Chor kitob”ni o‘qib saboq olganlar. Qizlar
maktablarida uy-ro‘zg‘or tutish, pazandachilik, odob-axloq, pokizalik sirlarini
o‘rganishga ko‘proq o‘rin berilgan.
Bolalar o‘qishni to‘liq o‘zlashtirib olganlaridan keyingina yozishga
o‘tganlar. Bolalarga kitoblardan ko‘chirib yozish, mustaqil ravishda duoyi salom
xati, ish yuzasidan turli ma’lumotlar yozish malakalari o‘rgatilgan. Maktablarda
imtihonlar bo‘lmagan, o‘quvchilarga maktabni bitirgani to‘g‘risida hujjat ham
berilmagan. Bolaning ravon o‘qishi, to‘g‘ri yoza olishi, hisob-kitobni bilishi
maktabni bitirganligiga guvoh bo‘lgan.
Madrasa o‘rta va oliy o‘quv yurti hisoblangan. Madrasaga maktabxonalarni
tugatganlar qabul qilingan. Madrasa ta’limi talabalar iqtidoriga qarab 7 - 12 yil
davom etgan. Buxoro xonligi shaharlarida 150 dan ortiq madrasa bo‘lgan.
Madrasada arab, fors tilida yozilgan kitoblar o‘qitilgan, ular talabalarga mudarris
tomonidan turkiy tilda sharhlab berilgan. O‘qish „Avvali ilm” deb nomlangan fors
tilidagi o‘quv qo‘llanmasini o‘zlashtirishdan boshlangan. Keyin arab tili
grammatikasi o‘qitilgan. Fiqh (huquq) kursi majburiy kurs hisoblangan 8
.
Madrasalarda umumta’lim kurslaridan falakiyot, handasa, tibbiyot, kimyo,
tarix, jug‘rofiya, adabiyot, araz ilmi, me’morchilik asoslari, xattotlik, musiqa,
axloq, notiqlik kabi fanlar o‘qitilgan. Talabalardan Imom al-Buxoriy, Abu Mansur
Moturidiy, Burhoniddin Marg‘inoniy asarlarini, jami 137 darslik va o‘quv
qo‘llanmalarini o‘zlashtirish talab etilgan. Diniy mutaassiblik, xalq ommasidan
diniy aqidalarga so‘zsiz itoat etish talablarining kuchayishi ilm-fan ravnaqiga
8
Трепавлов В. В. (2009) (ru). Родоначальники Аштарханидов в Дешт-и кипчаке (заметки о предыстории
Бухарской династии (Тюркологический сборник nashri). СПб: Институт восточных рукописей РАН .
14

II BOB. ASHTARXONIYLAR SULOLASI HOKIMIYATINING
INQIROZGA UCHRASHI
2.1 Buxoro xonligida markaziy hokimiyatning zaiflashuvi
1605-yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi Vali Muhammad
taxtga o‘tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari xon hokimiyatiga
bo‘ysunmay muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar xonga qarshi
isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini olib Eronga
qochadi. Amirlar taxtga Boqi Muhammadxonning o‘g‘li Imomqulixonni (1611-
1642) o‘tqazdilar. U Vali Muhammad boshlab kelgan Eron qo‘shinlarini tor-mor
keltirib, mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi. Vali Muhammad asir olinib qatl
etildi.
Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-sharqiy chegaralari uchun
qozoqlar, jung‘ar (ayrat) lar, qalmoqlar, qoraqalpoqlarga qarshi muvaffaqiyatli
kurash olib bordi. 1613-yilda Toshkent yerlarini egallagan qozoqlarga hujum qilib,
Toshkentni o‘z tasarrufiga kiritdi. O‘g‘li Iskandar Sultonni Toshkent hokimi etib
tayinladi. Iskandar Sulton aholiga boj, xiroj va boshqa soliqlarni ko‘paytirib, qattiq
zulm o‘tkazdi. Bunga qarshi Toshkentda qo‘zg‘olon ko‘tarildi va Iskandar Sulton
o‘ldirildi. Bu voqeadan xabar topgan Imomqulixon Toshkent ustiga qo‘shin tortdi.
Qo‘zg‘olonchilar ayovsiz jazolandi, Iskandar xuni uchun aholi qirg‘in qilindi 10
.
Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati nisbatan mustahkamlandi.
Imomqulixondan keyin taxtni egallagan Nodir Muhammad (1642-1645) davrida
ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi. Xonning o‘zi mamlakatning asosiy
viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o‘g‘li, 2 nafar jiyani va nabirasiga taqsimlab berdi.
Bu oqibatda davlatchilik asoslarini zaiflashtirdi. 1645-yilda qozoqlar yana
Movarounnahrga yurish qilib, Xo‘jandgacha yetib keladilar. Nodir Muhammad
10
Axmedov B . A ., Istoriya Balxa , T ., 1982; O ’ zbekiston xalqlari tarixi , 2- t ., T ., 1994. b -206
16

hunarmandlar o‘z mahsulotlarini sotmay qo‘yadi, do‘konlar yopiladi, savdo-sotiq
ishlariga katta zarar yetadi. Muhammad Amin Buxoriyning „Ubaydullanoma”
asarida„ Oddiy xalq va kambag‘allar mushkul ahvolda qoldilar, kundalik yeyish-
ichishdan mahrum bo‘ldilar, hatto kafan uchun mato topolmay,jonlarini xudoga
topshirdilar”, deb yozilgan edi. Bunday ahvolga chiday olmagan xalq 1708-yilda
Buxoroda qo‘zg‘olon ko‘taradi.
Qo‘zg‘olonchilar xon saroyiga yaqinlashib, saroyni o‘rab oladilar. Ark
darvozasiga tosh yog‘dirib, xonni haqoratli so‘zlar bilan badnom qiladilar.
Qo‘zg‘olon bostiriladi, yangi tangalar qimmati ikki baravarga tushirilib, do‘konlar
qayta ochiladi. 1712-yilda Samarqandda qo‘zg‘olon ko‘tarilib, xalqqa zulm va
zo‘ravonlik qilayotgan kenagas qabilasidan qo‘yilgan Sulton To‘qsabo shahardan
haydaladi. XVIII asrda Balx, Karmana, Miyonqol, Shahrisabz va boshqa
viloyatlarda ham xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tariladi. Biroq qo‘zg‘olon tartibsiz, tarqoq
holda bo‘lganligi uchun tezda bostiriladi. Xalq qo‘zg‘olonlari Buxoro xonligi
siyosiy tartiblarining istiqboli yo‘qligini yaqqol ko‘rsatdi va uni yanada
zaiflashtirdi.
Ashtarxoniylar davrida avj olgan ichki ziddiyatlar, tinimsiz urushlar,
siyosiyparokandalik ma’naviy-ma’rifiy, madaniy hayotga salbiy ta’sir etdi. Biroq
bunday murakkab siyosiy vaziyat maorif, ilmfan, madaniyat rivojini to‘xtatib
qololmadi. XVII - XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda ko‘plab maktab
(maktabxona)lar faoliyat ko‘rsatgan. O‘g‘il va qiz bolalar alohida alohida
maktablarda o‘qitilgan. O‘g‘il bolalar maktablari masjidlar, madrasalar, korxonalar
qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan bo‘lib, masjid
imomi yoki madrasani tugatgan ziyoli kishilar o‘qituvchilik qilgan. Ularni domla
deyishgan. Qiz bolalar maktablari badavlat kishilar yoki o‘qituvchi ayollar uylarida
tashkil etilgan, qizlarni otinoyi, otinbibi, bibixalifa,bibiotin deb atalgan ayol
o‘qituvchilar o‘qitishgan.
Maktablar xarajati va domlalarning maoshi vaqf mulkidan tushgan
daromadlar hamda o‘quvchilarnmg ota-onalari tomonidan o‘qish uchun to‘langan
mablag‘lar hisobidan qoplangan. Yetim-yesirlar bepul o‘qitilgan. Bolalar
13

Biroq qachondir, kimdir bu holatga chek qo‘yislii kerak edi. Buxoro
Abdullaxon II Mamlakatdagi parokandalikka chek hukmronligi davrida qo‘yish
uchun markaziy hokimiyatni yana tiklash va kuchaytirish zarur edi. Bu zaruriyatni
urushlarsiz amalga oshirib bo‘lmas edi. Ana shunday sharoitda kurash maydoniga
Miyonqol hokimi Iskandar Sultonning o‘g‘li Abdullaxon II (1534—1598) chiqdi.
U shayboniylar sulolasining yorqin vakillaridan biri, Jonibek Sultonning nabirasi
bo‘lgan. Iskandarxon xonadoniga Buxoro yaqinidagi Jo‘ybor qishlog‘ida istiqomat
qiluvclii, g‘oyatda katta nufuzga ega bo‘lgan shayx Muhammad Islomning ixlosi
baland boganligi Abdullaxonga bu kurashda juda katta madad bo‘ldi. 1556-yili
Muhammad Islomning ko‘magida Abdullaxon Buxoro taxtini amalda egallaydi.
Muhammad Islom Alloh nomidan Abdullaxonning faoliyatiga oq fotiha
bergan edi. Abdullaxon II Xorazm va Xurosonni Movarounnahrga birlashtirish
yo‘lida ko‘p jang-u jadallar olib bordi. Chunonchi, 1574 — 1595-yillar oralig‘ida
Balxni, Samarqandni, Toshkent va Farg‘onani, Badaxshonni hamda Xorazmni zabt
etdi va o‘z davlati tarkibiga qo‘sliib oldi. Shundan keyin uning davlati sarhadlari
janubda Hirotdan Mashhadgacha, shimolda Orol dengizigacha, Kaspiy dengizidan
Issiqko‘lgacha yetdi. Butun Movarounnahr, Xorazm va Xuroson yana yagona
hukmdor qo‘li ostida birlashtirildi 3
.
XVI asr oxirlariga kelib Buxoro xonligi nisbatan mar- Abdullaxon II
kazlashgan ulkan davlatga aylandi. (miniatura, 1572). Rossiyada bu davlatga
nisbatan „ Великая Бухария “ (Buyuk Buxoro) iborasi qo‘llangan edi. Shunday
qilib, XVI asrdagi davlatchiligimiz tarixida yetakchi sulola — shayboniylar
sulolasi bo‘ldi. Sulolaning eng qudratli vakili Abdullaxon II davrida esa o‘zbek
davlatchiligi o‘z tarixida yana bir bor yuksak darajaga ko‘tarila oldi. Abdullaxon II
mamlakatni birlash- Shayboniylar sulolasi hukmronligining barham topishi llda
shaybomy sultonlammg markaziy hokimiyatni kuchsizlantirishga urinishlariga
qarshi tinimsiz va shafqatsiz kurash olib bordi. Bu maqsad yo‘lida qarindoshlariga
ham shafqat qilmadi. Abdullaxon II garchand davlatni markazlashtira olgan bo‘lsa-
da, davlatdagi ichki nizolarga barham bera olmagan edi.
3
Zamonov A . Buxoro xonligining Ashtarxoniy hukmdorlari: monografiya . Toshkent: Bayoz, 2021 — 136 bet.
7

kurashdilar va Hakimbiy davrida bu maqsadga erishdilar 15
. Muhammad Hakimbiy
1743-yilda vafot etgach, uning o‘g‘li Muhammad Rahimbiy o‘zining muntazam
qo‘shinga egaligidan foydalanib, hokimiyatda otasi kabi alohida mavqe uchun
da’vogarlik qila boshladi. So‘nggi ashtarxoniy Abulfayzxon uni otasining o‘miga
tayinlashga majbur bo‘ldi.
Nodirshoh 1747-yilda o‘ldirilganidan so‘ng Eronda boshlangan ichki
kurashlar Muhammad Rahimbiyning Buxoro taxtini egallashiga yo‘l ochib berdi.
Uning buyrug‘i bilan Abulfayzxon ham 1747-yili o‘ldirildi. Muhammad Rahimbiy
taxtga Abulfayzning o‘g‘li Abdulmo‘minni o‘tqazdi (soxta xon) va uni o‘ziga
kuyov qilib oldi. Ko‘p o‘tmay Muhammad Rahimbiy kuyovi Abdulmo‘minni,
uning o‘rniga o‘tqazilgan soxta xonlami ham qatl ettirdi. Muhammad Rahimbiy
Buxoro aslzodalari va ruhoniylarining qo‘llab-quvvatlashi bilan 1753-yilda
hokimiyatni to‘la egalladi. Biroq mang‘itlar chingiziylar nasliga mansub
bo‘lmaganligi uchun mang‘it hukmdorlari o‘zlarini xon deb emas, amir deb
ataganlar. Ular ayni paytda mintaqaning diniy hukmdori — amir al-mo‘minin
hisoblanganlar.
Mang‘it hukmdori Muhammad Rahimbiy mamlakatda o‘zining mutlaq
hukmdorligini o‘rnatish hamda ichki boshboshdoqlikni tugatish siyosatini tutdi.
Bunday siyosatdan ko‘zlangan maqsad — markazlashgan davlatni tiklash edi.
Muhammad Rahimbiy bu siyosatni ro‘yobga chiqarishga qat’iy kirishdi. U barcha
mahalliy hukmdorlarni o‘z huzuriga chorlab, ularga o‘zining asl maqsadini, o‘z
boshqaruv dasturini ma’lum qildi. Lekin davom etayotgan ichki nizolar, urushlar
mamlakatni xonavayron qilayotganligi, xo‘jalik, savdo-sotiq ishlarining izdan
chiqayotganligi, agar bu jarayonlar bundan buyon ham davom etadigan bo‘lsa,
davlat halokati muqarrar ekanligini alohida ta’kidladi. Qaysi mahalliy hukmdor
markaziy hokimiyatga bo‘ysunmasa, ayovsiz jazoga tortilishini ogohlantirdi.
Shu tariqa Buxoroda Ashtarxoniylar hukmronligi barham topib Mang`itlar
sulolasi hukmronligi o‘rnatildi. Keyinchalik Mang`itlar sulolasi hukmdorlari
15
A . Zamonov “ Buxoro xonligining Ashtarxoniy hukmdorlari ” Metodik qo ’ llanma . Toshkent.”Bayoz”2021-118-b
23

2-Ilova, Buxoro arki
29

 qishloq xo‘jaligidan tushadigan daromadlarning alohida shaxslar qo‘lida
to‘planib borishiga;
 xon xazinasiga tushadigan daromadlarning kamayib, davlatning
kuchsizlanishiga;
— yerda ter to‘kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi mehnatkash aholi
moddiy ahvolining og‘irlashuviga olib keldi.
Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o‘rtasidagi ichki kurashlar
mamlakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga
tushirdi. Sug‘oriladigan yerlarda bug‘doy, афа , jo‘xori, loviya, mosh, sholi, paxta,
savzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog‘oldi lalmi yerlarda ham boshoqli
ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan. Dehqonchilik
mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan saqlab turgan asosiy
omil bo‘lib, aholining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan.
Imomqulixon davrida, 1614 - 1615-yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho‘liga kanal
qazilgan. 1633 - 1634-yillarda Qo‘shqo‘rg‘onda kanal qazilib, vohalarga suv
chiqarilgan. Biroq ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga yetarli e’tibor
berilmadi 6
.
Chorvachilik ham qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan.
Mehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go‘sht, sut mahsulotlari yetishtirgan.
Ammo katta yaylovlar xon, saroy amaldorlari, din peshvolari, qabila boshliqlariga
tegishli bo‘lib, ming-minglab qo‘ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. Jun, ten
va boshqa chorvachilik mahsulotlari yetishtirilar, ichki va tashqi bozorda sotilar
edi. Ho‘kizlardan yer haydashda, omoch va mola tortishda keng foydalanilar edi.
Hunarmandchilik mahsulotlari asosan shaharlarda, qisman yirik qishloqlarda
yetishtirilar edi. Hunarmandchilikning to‘qimachilik tarmog‘ida ip yigirish,
gazlamalar tayyorlash, tayyor kiyimlar tikish, gilam to‘qish, kashtachilik ancha
rivojlandi. Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog‘i ham rivoj topadi. O‘lkada
6
Алексеев А. К . Политическая история Тукай-Тимуридов: По материалам персидского исторического
сочинения Бахр ул-асрар . СПб: Изд-во С.-Петерб. ун-та, 2006 — 229 bet.
11

1. http://www.ziyonet.uz.
2. http://www.history.kemsu.ru
3. http://www.kulichki.com
4. http://www.world.history.ru
5. www.history.ru
ILOVALAR
27

Abdullaxon II 1598-yilda vafot etgach, taxtni uning o‘g‘li Abdulmo‘min
egalladi. Biroq o‘sha yilning o‘zidayoq Abdulmo‘min fitnachilar tomonidan
o‘ldirlldi. Undan qolgan ikki yashar o‘g‘ilning xonlik huquqini hech kirn tan
olmadi. Taxt uchun kurash boshlandi. Buxoroning bir guruh amirlari
shayboniylardan Ibodulla Sultonning o‘g‘li Abdulaminni taxtga o‘tqazishga
urindilar. Shayboniylaming boshqa guruhi esa Abdullaxon II ning amakivachchasi
— Balx hokimi Pirmuhammadni taxtga o‘tqazdilar. Ichki nizolar tufayli Buxoro
xonligida sodir bo‘lgan og‘ir vaziyatdan foydalangan Eron hukmdori shoh Abbos
bostirib kirib, Nishopur, Sabzavor, Mashhad, Hirotni egallaydi. Xorazm esa xonlik
tasarrufidan chiqib, davlat mustaqilligini tiklab oldi.
Ayni paytda, qozoq xoni Tavakkal Movarounnahrga qo‘shin tortib, Axsi,
Andijon, Toshkent, Samarqandni egallab , Buxoroga yurish qildi.
Pirmuhammadxon qo‘shini 1599-yilda Tavakkal qo‘shinini tor-mor keltirdi va
Movarounnahr hududini ozod etdi. Qozoqlar qo‘shini Dashti Qipchoqqa chekindi.
Pirmuhammad Buxoro xonligini yana ikki yilcha idora qildi. 1601-yilda
Pirmuhammad va kelib chiqishi ashtarxoniylardan bo‘lgan, Samarqand hokimi
Boqi Muhammad o‘rtasida qonli to‘qnashuv yuz beradi. Mag‘lub bo‘lgan
Pirmuhammad o‘ldirlldi. Shu tariqa u ichki nizolar qurboni bo‘ldi. Shunday qilib
Abdullaxon II vafotidan atigi 3 yil o‘tgach bir asr davom etgan shayboniylar
sulolasi hukmronligi barham topadi.
Ashtarxoniylar Jo‘jixon naslidan bo‘lib, XIV asrning 80-yillaridan
boshlab Ashtarxon (Hoji Tarxon, Astraxan) va uning atrofidagi yerlar va
xalqlar ustidan hukmronlik qilgan. 1556-yilda Astraxanni Rusiya bosib
olgach, ashtarxoniylardan Yormuhammadxon oila a’zolari va qarindoshurug‘i
bilan Buxoroga keladi 4
. Ularni Buxoro xoni Iskandarxon
(Abdullaxon II ning otasi) izzat-ikrom bilan kutib oladi. Iskandarxon
qizi Zuhrabegimni Yormuhammadxonning o‘g‘li Jonibek Sultonga
beradi. Jonibek Sulton Zuhrabegimdan uch o‘g‘il (Dinmuhammad,Boqi
4
Jumanazar A. K . Buxoro ta lim tizimi tarixiʼ . Toshkent: Akademnashr, 2017 — 592 bet.
8

olishga qaratilganligi, o‘z navbatida , xonlikda davlat hokimiyatini tubdan
o‘zgarishiga sabab bo‘lgan.
FOYDALANILGAN MANBA VA ADABIYOTLAR RO‘YXATI
Rahbariy adabiyotlar:
1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz – kelajak yo‘q. T., 1998.
2. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. T., 2008.
3.
Mirziyoyev.Sh.M."Milliy taraqqiyot yo'limizni qat'iyat bilan davom ettirib,
yangi bosqichga ko'taramiz" Toshkent."O' zbekiston" -2017 y
Umumiy va maxsus adabiyotlar:
1. Jumanazar A. K . Buxoro ta lim tizimi tarixiʼ . Toshkent: Akademnashr, 2017 y.
2. Zamonov A . Buxoro xonligining Ashtarxoniy hukmdorlari: monografiya .
Toshkent: Bayoz, 2021 y.
3. Axmedov B. A., Istoriya Balxa, T., 1982; O‘zbekiston xalqlari tarixi, 2-t., T.,
1994 y.
4. A.Zamonov “Buxoro xonligining Ashtarxoniy hukmdorlari” Metodik qo‘llanma.
Toshkent.”Bayoz”2021 y.
5. Bosvort K.E “Musulmon sulolalari (yilnoma va shajaralar bo‘yicha
ma’lumotnoma)”T.Fan 2007 y.
6. Алексеев А. К . Политическая история Тукай-Тимуридов: По материалам
персидского исторического сочинения Бахр ул-асрар . СПб: Изд-во С.-Петерб.
ун-та, 2006 y .
7. Султанов Т. И . Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть . Москва: Аст,
2006 y .
8. Трепавлов В. В. (2009) (ru). Родоначальники Аштарханидов в Дешт-и
кипчаке (заметки о предыстории Бухарской династии (Тюркологический
сборник nashri). СПб: Институт восточных рукописей РАН.
Internet resurslari.
26

3-Ilova, Buxoro ko‘chalari XVIII asr
30

Ashtarxoniylar davlatining inqirozga uchrashi

Купить