Ashtarxoniylar davrining tarixiy adabiyotlarda yoritilishi - История - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	19000UZS
Размер	87.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Ноябрь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Bobomurod Abdishukurov

Дата регистрации 01 Июнь 2024

50 Продаж

Ashtarxoniylar davrining tarixiy adabiyotlarda yoritilishi

Купить

KURS ISHI
Mavzu: Ashtarxoniylar davrining tarixiy
adabiyotlarda yoritilishi

MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 3
I BOB. ASHTARXONIY HUKMDORLARI FAOLIYATI ........................................................... 6
1.1. Ashtarxoniylar davrida yozilgan manbalarda Ashtarxoniylar davrning siyosiy hayoti ............ 6
1.2. Ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi ...................................................................... 10
1.3. XVIII asrning birinchi yarmida Buxoro xonligida siyosiy tarqoqlikning kuchayishi va uning
oqibatlari ........................................................................................................................................ 12
II-BOB. ASHTARXONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-IQTISODIY,MA’NAVIY-MA’RIFIY,
MADANIY HAYOT ..................................................................................................................... 16
2.1. Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot ..................................................................... 16
2.2. Ma’naviy-ma’rifiy, madaniy hayot ......................................................................................... 21
XULOSA ....................................................................................................................................... 30
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: ..................................................................................... 33

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi: Inson ma’naviyatida tarix ilmining axamiyati
beqiyosdir. “Albatta har qaysi xalq yoki millatning ma’naviyatini uning tarixi,
o‘ziga xos urf-odat va an’analari, xayotiy qadriyatlaridan ayri xolda tasavvur etib
bo‘lmaydi”. Yuqorida keltirilganidek, bugungi kunda O‘zbekistan davlatchilik
tarixi va uning muhim taraqqiyot bosqichlari nihoyatda dolzarb mavzulardan biri
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi prezidenti Shavkat Mirziyoyev tariximiz
haqida quyidagilarni aytadi - “Hamma o z tarixini ulug laydi. Lekin bizningʻ ʻ
mamlakatimizdagidek boy tarix, bobolarimizdek buyuk allomalar hech qayerda
yo q. Bu merosni chuqur o rganishimiz, xalqimizga, dunyoga yetkaza bilishimiz
ʻ ʻ
kerak. Bu markazga kelgan odam tariximiz haqida to la tasavvurga ega bo lishi,
ʻ ʻ
katta ma naviyat olib ketishi zarur”
ʼ 1
.
1598-yilda Abdullaxon vafot etgach, shayboniylar o'rtasida toju taxt uchun
kurash boshlanib, bu kurash oxir-oqibat mazkur sulolaning butunlay qirilib
ketishiga olib keldi. Buxoro xonligi taxtiga vorislikka shayboniy urug'lardan hech
kim qolmagan edi. Ana shunday bir paytda Buxoroda amirlar kengashib, 1554-yili
ruslarning Ashtarxonni (Astraxan, ya'ni Hojitarxon xonligini) istilo qilishi davrida
Buxoroga qochib kelgan Yormuhammadxonning o'g'li Jonibek sultonni (u
Abdullaxonning singlisiga uylanganligi tufayli shayboniylarga kuyovdosh edi) xon
qilib ko'tarmoqchi bo'ldilar. Jonibek in'om qilingan taxtdan bosh tortdi. Amirlar
uning katta o'g'li Dinmuhammadni xon qilib ko'tardilar. Bu vaqtda u Obivardda
edi. U Buxoroga kelayotib yo'lda halok bo'ldi. Shundan keyin uning ukasi
Boqimuhammad xon qilib ko'tarildi. Jonibekning uchinchi o'g'li Valimuhammad
taxt vorisi (valiahd) deb e'lon qilindi va Balxga noib qilib yuborildi.
Ana shu tariqa, 1599-yilda Movarounnahrda yangi sulola -ashtarxoniylar -
«joniylar» (joniylar nomi urug' boshlig'i Jonibekning nomidan olingan) sulolasi
tashkil topdi.
1
Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. O‘zbekiston
Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma
majlisidagi nutq. -T.: O‘zbekiston, 2016. 13-b

Bu davlatda rasman oliy hokimiyat Jonibek Sulton qo'lida bo'lib, uning
nomidan tangalar zarb etilgan, uning nomi xutbaga qo'shib o'qilgan.
Boqi Muhammad xonlikdagi ichki siyosiy nizolarga chek qo'yishga harakat
qildi, xonlikning shimoliy chegaralarini ko'chmanchi qabilalardan himoya qilish
choralarini ko'rdi. Balx viloyatidan eronliklarni haydab chiqarib, u yerga ukasi Vali
Muhammadni hokim etib tayinladi. Lekin XVII asr boshlarida Buxoro xonligi
hududi Abdullaxon Ikkinchi davridagiga qaraganda juda qisqarib ketgan edi.
Ashtarxoniylar Xorazmni va Xurosonning katta qismini butunlay qo'ldan boy
berdilar. Toshkent uchun qozoq sultonlari bilan ko'plab urushlar olib borishga
to'g'ri keldi.
Mavzuni n g о ‘ r g a ni l i sh dara j as i . K u r s is hi uc hu n t a nl a n ga n mavzu
ta r ixshuno s l i gim i z da kam о ‘ r g a n i lgan m av z u l ardan birid i r. Tarixs h unos l igi m i z da
Ashta r x o niylar h a qi d a a l ohida f un dam en t a l t a d qiqot shu k unga q a dar m a vj u d em as.
Uning t a r i x i k о ‘p r oq О ‘zbek i st o n t a r i xi g a o id dars l i k la r da bayon e t il g a n. A .Y.
Yaku b ovskiy, R. Sha m sutdinov, A . Z iyo v a B. Ahmedo v , A. Z a mo n o v l ar
mu a l l i f liklar i d a gi qa t or k i t ob l a r d a bu d a vlat va bu s ulola v a k i ll ari haqida bir q a t o r
ma’lu m otlar kelti r i lg an. Yuqo ri d a gila r dan k о ‘ ri nib tu r ib d iki, Ashta r xo n iyla r ning
ta r ixi v a da v l a t c hil i k faoliy at iga bag‘i s hl an gan asa r lar j u da h am k о ‘p em a s.
Ashta r xo n iylar davrining tarixiy adabiyotlarda yoritilishi mavzu s i b i z tanl a g a n
sh a k l da kam о ‘rganilg a n. Shuning uchun ham mav z uni yana b i r b or xoliso n a,
t a d q iq e t is h ni lozim d e b t op d i k .
Kurs ishining maqsadi va vazifasi: Mavzuni n g asosiy maqs a di mill i y
mafkura va m illiy g‘oya asos i da t a r i xim i z ni n g kam о ‘rg a nilg an sahifa l ar i d a n bi r i
b о ‘ l m ish Ashta r xo n iylar davrida yozilgan tarixiy manbalar, О ‘r t a Osiyoni n g s h u
d a vrda g i siyos i y, i q tisodiy hamda m a d a n iy h a yot in i ta r ix i y ma nb alar a s osida
c h u qur i l m iy t a hlil e tis h dir. Mav zu ning maqs a di d an k e l i b chiqq a n hol d a qu y idagi
v az i fa l ar be lg i l a n d i:
- Mavz un i c hu q ur v a ilmiy jih at dan о ‘r ganishga a so s b о ‘l a dig a n t a r i x i y
manb a la r ni о ‘ r g a nish va t ah lil e ti s h ;
- A s hta rx on i yla r ni n g t a xt ga kelishi a raf a sida S h ay boni y lar d a v la t i inqirozini
ke lt irib c hiqa r g a n i jt i moiy-si y osiy va iq t i s o d iy o m illa rn i yoti r ib beri s h;

- Ashta r x o n iylar da vl ati ta r i xi ni yoriti s h;
- Xonli k ning boshqa r uv ta r ti b i o‘rg a ni s h;
-Bu d a v r da hukm r onlik qilg a n e n g y i r ik a shta r xo n i y la r d a n b о ‘lg a n
xonla r ni n g Ashta r x o niylar da v l at i ta r i xid a gi о ‘rni n i a n iql a sh.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti : Kurs ishining ob’ekti etib
Ashtarxoniylar davria yozilgan manbalarning umumiy tahlili, predmeti sulola
hukmronligi davrida boshqaruv tizimini o ʻ rganilishi
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi: Kurs ishi kirish qismi, 2 ta bob, 5 ta
paragraf, xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro ʻ yxtidan iborat.

I BOB. ASHTARXONIY HUKMDORLARI FAOLIYATI
1.1. Ashtarxoniylar davrida yozilgan manbalarda Ashtarxoniylar davrning
siyosiy hayoti
XVII-XVIII asrning birinchi yarmida Markaziy Osiyo xonliklarida qarama-
qarshi va murakkab tarixiy jarayonlar kеchdi. Ularni o‘rganishda voqеa-
hodisalarga to‘g‘ri va xolis baho bеrishda bu davr oralig‘ida yaratilgan manbalar
mahalliy muarrixlarning asarlari, arxiv hujatlari, Markaziy Osiyo hududiga XVI-
XIX asrning birinchi yarmida tashrif buyurgan elchilar, sayohatchilar, harbiylar va
boshqa shaxslarning xotiralari muhim o‘rin tutadi.
XVII-XVIII asr boshlari tarixini bayon etuvchi Muhammad Amin Buxoriyning
“Ubaydullanoma”, Muhammad ibn Muhammad Zamon Buxoriyning “Muhit ut-
tavorix” (Tarixlar dengizi), Abdurahmon Tole’ning “Abulfayzxon tarixi”,
Muhammad Yusuf Munishiyning “Muqimxon tarixi” asarlari shu davrning
mahsulidir. Bundan tashqari Mahmud ibn Vali ( “Bahr-ul asror”), Xoja Samandar
Termiziyning “Dastur al-muluk” asari, Mir Muhammad Amin Buxoriyning
“Ubaydullanoma”, Muhammad Vafo Karmanagiyning “Tuhfat ul-xoniy”,
Abdurahmon Davlatning “Tarixi Abulfayzxon” kabi tarixiy asarlari yaratildi 1
.
Subhonqulixonning zamondoshi shoir Turdi (1702-y vafot etgan) ning ijodi
o‘ziga xosligi bilan ajralib turadi 2
.
Xoja Samandar Termiziyning “Dastur ul-mulk” (Podshohlar uchun dastur)
asarini Subhonqulixon davri davlatchiligi tarixi va tuzumi haqidagi asardir.
Mutribiyning “Tazkirat ush-muaro” Salexo Samarqandiyning “Muzakkir ul-
ashob” (1602-y), Mulla Sodiq Samarqandiyning “Riyoz ush-shuaro” kabi
tazkiralarida davr ilmiy muhiti haqida keng tasavvur beradi.
“Matlab ut-tolibin”(“Haqiqat izlovchilarning maqsadi”) Tojiddinning o‘g‘li
AbulabbosMuxammad Tolib tomonidan 1663/64 yili yozib tamomlangan. Unda
mashhur Jo‘yboriy xojalardan xoja Muxammad Islom, xoja Sa’d, xoja Tojiddin
Xasan, xoja Abduraxim (1575-1629), Abdixoja (1577-1607) va Muxammad
2
Ahmedov Bo ‘ riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.
Mas ‘ ul muharrir H.Ziyoev. T.: O ‘ qituvchi, 2023, 432 bet.

Yusufxoja (1595-1652)larning xayoti va ijtimoiy-siyosiy faoliyati bayon etilgan
shuningdek ushbu asarda ular istiqomat qilgan Buxoro shahri va viloyati hududi,
undagi savdo-sotiq, ijtimoiy-iqtisodiy hayot yoritiladi hamda Jo‘ybor
shayxlarining faoliyati va ularning vaqf mulklari sanab o‘tiladi. “Matlab ut-tolibin”
faqat biografik asar bo‘lib qolmay, unda mamlakatning siyosiy va ijtimoiy-
iqtisodiy ahvoliga oid hamda Buxoro xonligi bilan Hindiston o‘rtasida
munosabatlarga tegishli o‘ta muhim ma’lumotlar mavjud. Shuning uchun ham
undan V.L.Vyatkin va P.P.Ivanov Jo‘yboriy xojalarning yer-suvi va mol-mulkini
tadqiq etishda asosiy manbalardan biri sifatida foydalanishgan. Muhammad Tolib
haqida quyidagilar ma’lum. Asarda uchragan ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, otasi
1608-yili vafot etganida u 39 yoshda bo‘lgan. Shuni e‘tiborga olinadigan bo‘lsa,
muallifning tug‘ilgan yili 1569-yil bo‘lib chiqadi. U xoja Tojiddin Xasanning
ikkinchi o‘g‘li bo‘lib, hamma vaqt otasi bilan birga Buxoroda istiqomat qilgan.
1623-yili ota-bola Balxga borganlar. Muhammad Tolibning ham xo‘jaligi katta
bo‘lgan. Otasidan olgan ulushidan tashqari, 1632-1633 yillari befarzand xolasining
yer-suvi va boshqa mulki ham unga berilgan. Mulk otasi tirikligida 400 ming
tangaga baholangan. “Matlab ut-tolibin” tarkibi an’anaga binoan muqaddima,
xotima va sakkiz bobdan iborat. Muqaddimada an’anaviy fotixa va hamdu
sanolardan keyin, mazkur asarni yozishda muallif o‘z oldiga qo‘ygan vazifalar
haqida so‘z yuritiladi va asar mundarijasi keltiriladi. Lekin keyinroq atroflicha
o‘rganilgan “Baxr ul-asror”, “Tarixi olamoroyi Abbosiy”, “Silsilot us-salotin”
asarlarida bu voqea xijriy 1009, milodiy 1601-yili sodir bo‘lgani ochiq aytilgan.
“Matlab ut-tolibin”da shu fikr aniq va ishonarli dalillar bilan e’tirof qilingan. Yana
shu bobda Abdullaxon soniy bilan uning o‘g‘li va taxt vorisi Abdulmo‘min sulton
o‘rtasida boshlangan ziddiyat haqidagi ma’lumotlar tariximizning yaxshi
yoritilmagan masalalariga aniqlik kiritishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu
jihatdan beshinchi bobda keltirilgan ma’lumotlar diqqatgan sazovordir. Bulardan
biri, Jo‘yboriy xojalarning mol-mulki yil sayin ortib borishidir. Masalan, xoja
Sa’dning vorisi xoja Tojiddin Hasanning mol-mulklari orasida yangilari, yangi
qurilgan Xasanobod qishlog‘i, 50 nafar chorbog‘, 20 qator tuya va boshqalar ham
bo‘lgan. Shuni ham aytish kerakki, xoja Tojiddin fiqh, hadis va tarixga oid

qimmatli kitoblar yig‘ishga ham e’tibor bergan. “Matlab ut-tolibin” da
keltirilishicha, uning kutubxonasida 1000 jild qimmatli qo‘lyozmalar saqlangan.
Ularning ayrimlari bezakli, tilla suvi berib yozilgan kitoblar bo‘lgan. 3
Keltirilgan
parchadan qurol-yaroqchining vazifalari va huquqlari, ortiqcha izohsiz ham
ko‘rinib turibdi. Abdixo‘janing XVI asrning oxiri va XVII asrning boshlarida
Buxoro xonligining ichki ahvoli va uning mamlakatning siyosiy hayotida tutgan
o‘rni va mavqeyi haqida asarda quyidagi ma’lumotlarni uchratamiz. So‘nggi
Shayboniy Pirmuhammad Soniy (1598-1601) davrida mamlakatning ichki ahvoli
beqarorlikka yuz tutdi.Shu payt Abdixoja Buxoroni tark etib Samarqandga bordi.
Uning hokimi Ashtarxoniy Boqi Muxammadning omadi yurishib, toj-taxtni
egallaguday bo‘lsa, ikkalari davlatni birgalashib boshqarishga ahd qildilar. “Matlab
ut-tolibin”da Boqi Muhammadxonning mana bu so‘zlari keltiriladi; “Agar biz
Buxoro bilan Balxni egallashga muyassar bo‘lsak, unda mamlakatni Siz, men va
Vali Muxammad o‘rtasida uchga taqsimlaymiz...” Ertasi kuni ertalab, nonushta
paytida Abdixo‘ja Boqi Muhammadxonnga murojaat qildi; “Tabriklaymiz, ulug‘
ajdodlarimiz Sizga poytaxt shahar Buxoroni in’om qiladilar”. Boqi Muhammadxon
(ichiga sig‘may) suyunib ketdi va singlisini Abdixo‘jaga xotinlikka berdi. Odatda,
shaharlarning mavjudligini va yurt aholisining to‘kin hayotini bozorlar ko‘rsatgan.
Bozorlarning katta-kichikligi, boyligi va boshqa jihatlari shaharlarning
mamlakatda tutgan o‘rni va siyosiy vaziyat bilan bog‘liq bo‘lgan. Ushbu asarda esa
Buxoro shahrining bozorlari va undagi rastalar ham tasvirlanadi. 3
I. A. Remez, K. A. Sheyko, K. Z. Hakimova, L. N. Kravets, A. Ya. Sokolov,
M. A. Boboxo‘jayev tadqiqotlarida Buxoro xonligi ichki va tashqi siyosati,
qishloq xo‘jaligi, haqida ma’lumotlar tahlil etilgan.Albatta ularning hammasi
manbalarni o‘rgangan holda buni talqin qilishgan.
Mazkur davr tarixini yoritgan xorijlik tadqiqotchilar guruhini M.
Xoldsvort, G. Meyendorf, G. Bonvalot, Jorj Fredrik Rayt, J. Kunit va h. k.
tadqiqotchilar asarlari tashkil etadi. Mazkur olimlar ishlarida Buxoro xonligining
ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy tarixi, jumladan, davlat boshqaruvi masalalari tahlil
3
Ahmedov Bo ‘ riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.
Mas ‘ ul muharrir H.Ziyoev. T.: O ‘ qituvchi, 2023, 43 4 bet.

qilingan. Ayniqsa, Angliya hukumatining Osiyoga nisbatan olib borgan siyosati
natijasida ingliz tarixchilari Buxoro xonligi tarixiga taalluqli voqea-hodisalarni
muntazam o‘rganganlar. Ingliz tadqiqotchisi Meri Xoldsvort Buxoro tarixini
o‘rganib, XVIII asrda ikkita asosiy sabablarga ko‘ra Buxoro, Qo‘qon va Xorazm
tarixini o‘rganishda zarur deb yozadi. Birinchi sabab, XVIII asr oxirida yoki
undan oldinroq harbiy imperiyaning bir qismiga aylangan hududlar tarixini,
shahar tarixi bilan birga ichki urf-odatlar hamda Buxoro xonligini Osiyo va Afrika
mamlakatlari bilan taqqoslash, tashqi aloqalarini o‘rganishda. Ikkinchi sabab,
ingliz kitobxonlari uchun Buxoroo xalqlari, uning o‘tmish tarixi haqida qiziqarli
ma’lumotlar taqdim etish. Meri Xoldsvortning “Turkestan in the ninetteenith
Centry. A brief histore of the Khanates of Bukhara, Kokand and Khiva” asarida
Buxoro amirligining tashqi iqtisodiy ahvoli Buxoro – Afg‘oniston, Buxoro – Eron
o‘rtasidagi elchilik aloqalari, tashqi savdo munosabatlariga doir ma’lumotlar
keltirilgan.
Jorj Frederik Raytning “Rossiya Osiyosi” kitobida Markaziy Osiyoning
moddiy madaniyatiga doir tarixiy manbalar, Buxoro – Rossiya, Buxoro –
Afg‘oniston, Eron – Hindiston munosabatlari haqida ma’lumotlar o‘z aksini
topgan. Joshua Kunitning “Samarqand bo‘ylab tong, O‘rta Osiyoning qayta
tug‘ilishi” nomli asarida Buxoro xonligida davlat boshqaruvi tizimi quyidagicha
izohlangan: “Xonning hokimiyati mutloq edi. Turli muassasalar boshliqlari,
hokimlar u tomonidan tayinlanar va faqat unga mas’ul edi. Mamlakat ma’muriy
birlashmalar, viloyatlar, tumanlar va qishloqlarga bo‘linardi. Ma’muriy
amaldorlar beklar, amloqdorlar oqsoqollar edi”. Mavzu tarixshunosligining tahlili
shuni ko‘rsatadiki, Buxoro xonligining tarixshunosligi masalasi nafaqat mahalliy,
balki xorij tarixshunosligida ham alohida tadqiqot ob’ekti bo‘lgan. Xonlik
tarixiga oid yaratilgan tadqiqotlar va nashrlarda asosiy e‘tibor Buxoroning siyosiy
tarixi, Rossiya bilan munosabatlari, davlat tuzilishi, boshqaruvning xususiyatlari
kabi masalalarga qaratilgan. 4
4
Ahmedov Bo ‘ riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.
Mas ‘ ul muharrir H.Ziyoev. T.: O ‘ qituvchi, 2023, 43 6 bet.

1 . 2 . Ashtarxoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi
Ashtarxoniylar Jo‘jixon naslidan bo‘lib XIV asrning 80-yillaridan boshlab
Ashtarxon (Hoji Tarxon, Astraxan) va uning atrofidagi yerlar va xalqlar ustidan
hukm ronlik qilgan. 1556-yilda Astraxanni Rusiya bosib olgach, ashtarxoniylardan
Yormuhammadxon oila a’zolari va qarindosh-urug‘i bilan Buxoroga keladi.Ularni
Buxoro xoni Iskandarxon (Abdullaxon II ning otasi) izzat-ikrom bilan kutib oladi.
Iskandarxon qizi Zuhrabegimni Yormuhammadxonning o‘g‘li Jonibek Sultonga
beradi. Jonibek Sulton Zuhrabegimdan uch o‘g‘il (Dinmuhammad, Boqi
Muhammad, Vali Muhammad) ko‘radi. Jonibek Sulton va uning o‘g‘illari Buxoro
xonligida yuksak mavqega erishib, Buxoro xonligi viloyatlarida hokim vazifasida
faoliyat yuritadilar. 1601-yilda Jonibek Sultonning o‘g‘li Boqi Muhammad Buxoro
taxtiga o‘tqazildi. Buxoro xonligi tarixida yangi sulola ashtarxoniylar sulolasi
hukmronligi boshlanib, 175 yil davomida mamlakat shu sulola tomonidan
boshqariladi. Boqi Muhammad (1601-1605) mamlakat sarhadlari jipsligini
mustahkamlash, bosh qaruv tizimini izga solish uchun ko‘p urindi. 1602-yilda Eron
safaviylariga zarba berib, Balxni kuch bilan bo‘ysundirdi va ukasi Vali
Muhammadni hokim etib tayinladi. 1603-yilda Eron safaviylarining Balxga hujum
qilgan qo‘shinlarini mag‘lubiyatga uchratdi. Boqi Muhammad Toshkent uchun
qozoq sultonlariga qarshi kurashdi. 1604-yilda qozoq xoni Kelimuhammad
qo‘shinlarini mamlakat hududidan haydab chiqarib, qator hududlarni Buxoro
xonligiga bo‘ysundirdi. 1605-yilda Boqi Muhammad vafot etgach, uning ukasi
Vali Muhammad taxtga o‘tqazildi. Ichki kurash yana avj oldi. Qabila beklari xon
hokimiyatiga bo‘ysunmay muxolifatchilikni kuchaytirdilar. Buxorolik amirlar
xonga qarshi isyon uyushtirganligidan xabar topgan Vali Muhammad farzandlarini
olib Eronga qochadi Amirlar taxtga Boqi Muhammadxonning o‘g‘li
Imomqulixonni (1611-1642) o‘tqazdilar. U Vali Muhammad boshlab kelgan Eron
qo‘shinlarini tor-mor keltirib, mamlakat mustaqilligini saqlab qoldi Vali
Muhammad asir olinib qatl etildi. Imomqulixon Toshkent va xonlikning shimoli-
sharqiy chega ralari uchun qozoqlar, jung‘ar (ayrat) lar, qalmoqlar, qoraqal poqlarga
qarshi muvaffaqiyatli kurash olib bordi. 1613-yilda Toshkent yerlarini egallagan

qozoqlarga hujum qilib, Toshkentni o‘z tasarrufiga kiritdi. O‘g‘li Iskandar Sultonni
Toshkent hokimi etib tayinladi. Iskandar Sulton aholiga boj, xiroj va boshqa
soliqlarni ko‘paytirib, qattiq zulm o‘tkazdi. Bunga qarshi Toshkentda qo‘zg‘olon
ko‘tarildi va Iskandar Sulton o‘ldirildi. Bu voqeadan xabar topgan Imomqulixon
Toshkent ustiga qo‘shin tortdi. Qo‘zg‘olonchilar ayovsiz-jazolandi, Iskandar xuni
uchun aholi qirg‘in qilindi. Imomqulixon davrida markaziy davlat hokimiyati
nisbatan mustahkamlandi. Imomqulixondan keyin taxtni egallagan Nodir
Muhammad (1642-1645) davrida ijtimoiy-siyosiy tarqoqlik yana kuchaydi.
Xonning o‘zi mamlakatning asosiy viloyatlarini mulk qilib 12 nafar o‘g‘li, 2 nafar
jiyani va nabirasiga taqsimlab berdi. Bu oqibatda davlatchilik asoslarini
zaiflashtirdi. 1645-yilda qozoqlar yana Movarounnahrga yurish qilib,
Xo‘jandgacha yetib keladilar. Nodir Muhammad ularni quvib chiqarish uchun
o‘g‘li Abdulaziz boshchiligida katta qo‘shinni safarbar etadi. Xondan norozi
bo‘lgan bir guruh amirlar yurish davrida Abdulazizni xon deb e’lon qiladilar.
Abdulaziz Buxoroga keladi, aslzodalar uni taxtga o‘tqazadilar. Nodir Muhammad
Balxga qochib ketadi va toj-u taxtni qaytarib olish maqsadida Hindiston podshohi
temuriyzoda Shoh Jahondan yordam so‘raydi. Shoh Jahon Balx viloyatini o‘ziga
bo‘ysundirish maqsadida u yerga o‘g‘illari Murodbaxsh va Avrang zeb
boshchiligida katta qo‘shin yuboradi. Nodir Muhammad Shoh Jahon o‘g‘illari
yordamga emas, Balx viloyatini egallash uchun kelayotganini bilgach, unga qarshi
chiqadi. Maymana yo‘lida bo‘lgan jangda Nodir Muhammad yengilib, Eronga
qochadi va shoh Abbos huzurida panoh topadi. 1647-yilda Shoh Jahon o‘g‘illari
Balxni egallaydilar. Nodir Muhammad shoh Abbos yordamida Balxni qayta
egallaydi. Bu voqealardan tashvishga tushgan Abdulazizxon ukasi Subhonquli
yetakchiligida Balxga katta qo‘shin yuboradi va 1651-yilda Subxonquli Balxni
egallaydi va u Balx hokimi etib tayinlanadi. Nodir Muhammad Makkaga hajga
borayotib yo‘lda vafot etadi. Abdulazizxon davrida (1645-1681) Xiva xonlarining
talonchilik yurishlari kuchaydi. 1655-yilda Xiva xoni Abdulg‘ozixon katta qo‘shin
bilan yurish qilib, Buxoro atroflarini ikki bor talon-taroj qiladi. Qorako‘l
aholisining bir qismini asir olib, Karmanani vayronaga aylantiradi. 1658-yilda
Vardonzeni talab, 1662-yilda Buxoro shahrigacha yetib boradi. Tinimsiz urushlar,

ichki ziddiyatlar Buxoro xonligining ijtimoiy-iqtisodiy ahvolini murakkablashtirib
yuborgandi, siyosiy vaziyat izdan chiqqandi. Keksayib qolgan Abdulazizxon 1680-
yilda taxtdan voz kechib, Makkaga hajga ketadi va u yerda vafot etadi.
Abdulazizxondan keyin taxtga o‘tirgan Subhonqulixon (1681- 1702) davrida ham
ahvol o‘nglanmadi. Subhonqulixon, bir tomondan, Balx viloyatlarida hokimlik
qilayotgan o‘g‘illariga qarshi, ikkinchi tomondan, Movarounnahr viloyatlaridagi
amir va beklarga qarshi urushlar qilishga majbur bo‘ldi. Uchinchi tomondan, Xiva
xoni Anushaxon qo‘shinlari hujum qilib, Buxoro, Karmana va Vardonzeni
egalladi, hatto Samarqandni ham ishg‘ol qildi. Samarqandda Anushaxon nomiga
xutba o‘qitilib, uning nomidan tanga pullar zarb etiladi. Subhonqulixon qatag‘on
urug‘idan bo‘lmish Badaxshon hokimi Mahmudbiy otaliq yordamida Xiva
qo‘shinlarini Samarqanddan quvib chiqarishga erishdi. Samarqandliklar qattiq
jazolandi. So‘ngra Balxga yurish qilib, isyonkor o‘g‘li Siddiq Muhammadga zarba
beradi va zindonband qilib, o‘ldiradi.Balx hokimligi yuz qabilasining sardori
Muhammad hoji otaliqqa topshiriladi. Subhonqulixon Balxdaligidan foydalangan
Anushaxon Buxoro atroflariga yana bostirib kelib u yerlarni talon-taroj qiladi va
katta o‘ljalar bilan qaytib ketadi. Subhonqulixon fitnasi bilan 1668-yilda Xiva xoni
Anushaxon ko‘ziga mil tortiladi va taxtdan tushuriladi. Subhonqulixon 1688-yilda
Xivadagi tarafdorlari xizmatidan foydalanib, Xiva xoni Erengxonning
o‘ldirilishiga erishadi va Xorazm Buxoro xonligi tasarrufiga olinadi. Subhon -
qulixon Amir Shohniyozni Xivaga hokim etib tayinlaydi. Qirginbarot urushlar,
ichki nizolar mamlakat iqtisodiyotini chuqur tanazzulga tushiradi. 5
1 . 3 . XVIII asrning birinchi yarmida Buxoro xonligida siyosiy tarqoqlikning
kuchayishi va uning oqibatlari
1702-yili Subhonqulixon vafot etgach, toj-u taxtni uning o‘g‘li
Ubaydullaxon (1702-1711) egallaydi. Ubaydullaxon II goh isyonkor qabilalarga
qarshi, goh bo‘ysunmas mahalliy hukmdorlarga, goh davlat sarhadlariga bostirib
kirgan ko‘chmanchilarga qarshi urush olib borishga majbur bo‘ldi.
Ubaydullaxonning asosiy maqsadi siyosiy tarqoqlikni tugatishdan iborat edi. U ana
5
Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi. B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet.

shu maqsad yo‘lida harakat qildi. Dastlab u Balxni bo‘ysundirish yo‘lini izladi.
Ma’lumki, Ubaydullaxon II ning otasi Subhonqulixon Balxni qatag‘on qabilasi
boshlig‘i Mahmudbiy otaliqqa alohida xizmatlari uchun tortiq qilgan edi.
Ubaydullaxon davrida Mahmudbiy Balxda hokimiyatni to‘liq o‘z qo‘liga oladi va
o‘zini 1706-yilda xon deb e’lon qiladi. Tez orada u Termizni ham egallaydi.
Ubaydullaxon avval Termizga, so‘ngra Balxga yurish qilib, 1707-yilda Balxni
egallaydi. Mahmudbiy qochib ketadi. Ubaydullaxon Buxoroga qaytgach, Balxni
yana Mahmudbiy egallaydi. Uning suverenlik huquqini Ubaydullaxon tan olishga
majbur bo‘ladi. Buxoro xonligi tasarrufida bo‘lgan Farg‘ona vodiysida ham XVIII
asr boshlarida ajralib chiqish harakati boshlanib, hokimiyat avval Chust yaqinidagi
Chodak xo‘jalari qo‘liga o‘tadi. 1710-yilda esa hokimiyatni m ing qabilasi boshlig‘i
Shohruhbiy egallab, mustaqil Qo‘qon xonligiga asos ore d. Ubaydullaxon davrida
ijtimoiy-siyosiy parokandalik kuchaydi. Har bir viloyat hokimi mustaqil bo‘lishga
intildi. Natijada, Ubaydullaxonga qarshi fitna uyushtirildi va 1711-yilning 16-
martida u o‘ldirildi. Taxtga Ubaydullaxonning inisi Abulfayzxon (1711-1747)
o‘tqizildi. Abulfayzxon tomonidan fitnaning hamma ishtirokchi va ijrochilari
saxiylik bilan mukofotlandi. Ular ore-katta lavozim egalari bo‘ldilar.
Ubaydullaxonning yaqinlari, amaldorlarining mol -mulklari talandi, o‘zlari esa qatl
etildi. 6
Shunday qilib, parokandalikka qarshi, oliy hokimiyatni kuchaytirish va
mamlakat birligini ta’minlash uchun kurashgan Ubaydullaxonning hukmronligi
fojiali yakunlandi. Abulfayzxon kundan kunga mamlakat hayo tida nufuzi
kuchayib borayotgan amirlar va zodagonlar qo‘lida bir qo‘g‘irchoq hukmdor edi,
xolos. Bu davrga kelib, xonning ahvoli shu darajaga borib yetdiki, uning
farmonlari saroy ostonasidan nariga o‘tmaydigan bo‘lib qoldi. Zamondosh
tarixchilarning ma’lumotlariga qaraganda, Abulfayzxon “Saroyning oldi (ya’ni
Registon) tinch bo‘lsa bo‘lgani”, degan gapni doimo takrorlab turgan.
Abulfayzxon davrida o‘zbeklarning mang‘it qabilasidan kelib chiqqan
Muhammad Hakimbiy ore nufuzga ega bo‘lib oladi. U barcha shahzodalar
otaliqlarining boshlig‘i deb tan olingan edi. Bu boshqa qabilalar aslzodalarining
6
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori
sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖

qat’iy noroziligiga sabab bo‘ladi. Shahrisabz hokimi, kenagas qabilasidan
chiqqan Ibrohimbiy Urgut va Miyonqol hokimlari bilan til biriktirib, Buxoro
xonligidan mustaqil, poytaxti Samarqand bo‘lgan davlat tuzishga qaror qildi. Bu
maqsadni amalga oshirish uchun 1716-1719-yillarda Qarshiga va Buxoroga
hujum qilib, hokimiyatni qo‘lga olishga harakat qildi. Bu urinish natijasiz
tugagach, 1722-yilda Samarqandni egallab, kuyovi Rajab Sultonni xon deb e’lon
qildi. Natijada mustaqil Samarqand xonligiga asos solindi va 1730-1731-
yillargacha bu xonlik mustaqilligi saqlanib turildi. Ibrohimbiy o‘ziga “amir-ul-
umaro” (ulug‘amir) unvonini oldi. Ibrohimbiyning navbatdagi maqsadi Buxoro
taxtini egallash, Rajab Sultonni Buxoro taxtiga o‘tqazish hamda shu yo‘l bilan
xonlikning eng nufuzli kishisi bo‘lish edi. Abulfayzxon siyosatidan norozi
bo‘lgan beklar Ibrohimbiyga qo‘shiladilar. Ibrohimbiy ore qo‘shin to‘plab
Buxoroga yurish boshlaydi. Ibrohimbiy va Rajab sultonlar kimki ularga
qo‘shilsa, g‘alabadan so‘ng juda ore boylik va amal ulashishni va’da qiladilar.
Jangda Muhammad Hakimbiy otaliq boshchiligidagi Buxoro qo‘shinlari
mag‘lubiyatga uchraydi. Lekin Rajab Sulton Buxoro shahrini egallay olmaydi.
Qanday bo‘lmasin Buxoro taxtini egallash ishtiyoqida yona yotgan Ibrohimbiy
va Rajab Sulton oqibatini chuqur o‘ylab ko‘rmasdan turib ko‘chmanchi
qozoqlardan yordam so‘raydilar. Ularga ore o‘ljalar va’da qiladilar. Jung‘ar
(qamoq) ko‘ch manchilarining bosqinidan ore talafot ko‘rgan, talangan hamda
ocharchilikka duchor etilgan qozoqlar bu taklifga rozi bo‘ladilar. Mamlakatga
kirib kelgan qozoqlar talon-tarojlikni avj oldiradilar. Ular ore yil mobaynida
Zarafshon va Qashqadaryo vohalariga talonchilik yurishlarini uyushtirib, hamma
yoqni talab, xonavayron qiladilar. Na Buxoroda, na Samarqandda ularni
to‘xtatishga qodir kuch topilmadi. Bunday sharoitda ichki nizolar yanada avj
oldi. Aholining Abulfayzxondan noroziligi kuchayib ketdi. Nihoyat,
Abulfayzxon yaqinlarining talabi bilan Muhammad Hakimbiyni Buxorodan
chiqarib yuborishga qaror qiladi. Hakimbiy Qarshiga jo‘nab ketadi, biroq u
qulay fursat tug‘ilishi bilanoq Buxoroda hokimiyatni yana o‘z qo‘liga olish
niyatidan qaytmagan edi. Abulfayzxon esa vaqtini ko‘ngilxushlik ishlariga
sarflab, mayxo‘rlikka berilib ketadi. Uning ore farzandi ore di. Mast chog‘ida

ularni o‘limga mahkum etdi. Hali go‘dak bo‘lgan Abdulmo‘mingina taxt ostiga
yashirinib, omon qolgan. Xon davlat ishlarini deyarli nazorat qilmay qo‘ydi.
Oliy hokimiyat amalda oliy qo‘shbegi bo‘lib olgan Jovshon qalmoq qo‘liga
o‘tdi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi siyosiy tarqoqlikni yanada
kuchaytirdi. Samarqand, Qarshi, Balx, Farg‘ona, Badaxshon amalda mustaqil
bo‘lib oldilar. Bu ahvol tashqi dushmanlarning Movarounnahrga bostirib
kirishiga qulay imkoniyat yaratdi. Eron shohi Nodirshoh Kavkaz, Hindiston,
Usmonli turklar saltanati va Afg‘onistonga qarshi zafarli yurishlardan so‘ng,
1736-yili Buxoro xonligiga bostirib kirdi. Nodirshohnin g o‘g‘li Rizoqul
yetakchiligidagi qo‘shinlar Amudaryodan o‘tib, ko‘pgina hududlarni bosib oladi
va Qarshini 15 kun qamal qiladilar. Bunday og‘ir sharoitda Buxoro xoni Xiva
xonidan yordam so‘rashga majbur bo‘ldi. Xiva xoni Elbarsxonning yordamga
kelayotganidan xabar topgan Nodirshoh buyrug‘iga binoan Rizoqul qo‘shinlari
orqaga qaytib ketadilar. 1740-yilda Eron qo‘shinlari Buxoroga qarshi ikkinchi
marta hujum qiladilar. Bu safar qo‘shinni Nodirshohning o‘zi boshqaradi.
Buxoro va Xiva xonlari umumiy dushmanga qarshi kurashish uchun birlasha
olmaydilar. Bu ham yetmaganidek, Buxoroning o‘zida xoinlik yuz beradi.
Xonlikda yetakchi mavqega ega bo‘lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi
hukmdori Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o‘tib ketadi. Abulfayzxon
Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmay, taslim bo‘ladi. Nodirshoh
Buxoro xonligining taslim bo‘lish shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali
Abulfayzxonga jo‘natadi. Abulfayzxon Zarafshon daryosining bo‘yidagi
Chorbakr qo‘rig‘iga-Nodirshoh huzuriga borishga va shartnomani imzolashga
majbur bo‘ladi. Shartnomaga ko‘ra, Nodirshoh qo‘shinlari uchun 8 yilga
yetadigan 200 ming xarvar bug‘doy va arpa to‘plab beradi. Bundan tashqari,
Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo‘shin to‘planib, Nodirshoh
ixtiyoriga jo‘natiladi. Bu qo‘shinga Muhammad hakim biyning o‘g‘li
Muhammad Rahim qo‘mondon etib tayinlanadi. Shunday qilib, Buxoro xonligi
Eronga qaram davlatga aylanadi. Muhammad Hakimbiy esa imkoniyatdan
foydalanib qo‘shbegi (bosh vazir) lavozimini egallaydi. Butun hokimiyat amalda

uning qo‘lida to‘planadi. Ashtarxoniylar hukmronligining barham topishi
muqarrar bo‘lib qoladi. 7
II-BOB. ASHTARXONIYLAR DAVRIDA IJTIMOIY-
IQTISODIY ,M A’NAVIY-MA’RIFIY, MADANIY HAYOT
2 .1. Ashtarxoniylar davrida ijtimoiy-iqtisodiy hayot

Ashtarxoniylarning hukmronligi mamlakatda ijtimoiy-siyosiy tarqoqlikning
kuchayishi, ko'plab o'zaro urushlar, shaharlarning huvillab qolishi, ko'pdan-ko'p
soliqlar natijasida o'troq aholining xonavayron bo'lishi, vohalar va savdo
karvonlarining talon-toroj qilinishi bilan tavsiflanadi. Bu davrda yer-mulkka nisbatan
soliqlar nihoyatda oshib ketdi.
Soliqlar hatto bir necha yil oldin va ko'proq undirib olinadigan bo'ldi. Masalan,
Subxonqulixon davrida soliqlar yetti hissa ortiq olindi. Soliqlar «moli jihot» va
«xiroj» deb atalardi.
Bu davrda shayboniylar davridagidek ijtimoiy tabaqalar saqlanib qolgan bo'lsa-da,
ularning mavqeyida o'zgarishlar ko'zga tashlanadi. Rasman oliy tabaqa hisoblangan
xon va yirik saroy amaldorlari ko'p hollarda harbiy-ma'muriy mansabdorlar, viloyat
hokimlari, yirik qabila boshliqlari fikri bilan hisoblashishga majbur bo'lib, bu
ularning ijtimoiy ahvolini deyarli tenglashtirib qo'yardi. Bu davrda Jo'ybor
xo'jalarining avlodlari bo'lgan ulamolar va boshqa diniy amaldorlarning ijtimoiy
hayotdagi mavqeyi yanada oshdi. Asosiy soliq to'lovchi bo'lgan ijtimoiy tabaqa -
raiyatning ahvoli og'irlashib bordi. Bu davrda ijtimoiy pillapoyaning eng pastida
turgan qullarning, ayniqsa, saroy xizmatchi qullarining mavqeyi oshishi uchun
imkoniyatlar kengaydi. Xonga va boshqa yirik saroy amaldorlariga tegishli bo'lgan
qullar, ba'zi hollarda o'z salohiyati bilan saroydagi yirik amaldorlar qatoridan o'rin
olishga ham muvaffaq bo'lgan. Ko'pgina xonlarning shaxsiy qo'riqchilari qullardan
iborat bo'lib, bu ularning saroydagi mavqeyini oshirib turardi.
7
Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir:
B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368 bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) ‖
№ 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet.
‖

Ashtarxoniylar davlat tuzumi o'z tuzilishi, mohiyatiga ko'ra Shayboniylar davlat
tuzumidan deyarli farq qilmas edi. Xon rasman oliy hokimiyat boshlig'i bo'lib,
davlatning ichki va tashqi siyosatiga bog'liq barcha masalalar uning ixtiyori bilan hal
qilinardi. Barcha oliy farmonlar xon tomonidan joriy qilinar, uning nomidan tangalar
zarb qilinar, xonning nomi xutbada qo'shib o'qitilardi. Lekin amalda ko'pgina
ashtarxoniy hukmdorlar yirik saroy amaldorlari qo'lida o'yinchoq bo'lib, markaziy
davlat boshqaruvi saroy amaldorlari qo'lida to'plangan boisa, joylarda mahalliy
hokimiyat tamomila viloyat hokimlari ixtiyorida edi. Bu markaziy boshqaruvning
zaifligi oqibati bo'lib, davlat tizimini beqarorligiga, ijtimoiy-siyosiy inqirozlarga olib
kelar edi.
Ashtarxoniylar davrida Buxorodan keyingi eng nufuzli shahar Balx bo'lib, uni taxt
vorisi boshqarar edi. Davlat boshqaruvi ikki bosqichli bo'lib - markaziy va mahalliy
boshqaruv tizimiga ega edi.
Markaziy boshqaruv xon saroyi amaldorlari qo'lida bo'lib, ashtarxoniylar davrida
otaliq mansabiga ega shaxs ayniqsa katta mavqega ega bo'la boshladi.
Otaliq birinchi vazir vazifasini bajargan. XVIII asrda esa u yana mamlakatda
sug'orish ishlariga rahbarlik ham qilgan. 8
Otaliqdan keyin devonbegi (moliya vaziri), undan keyin, parvonachi (arizalarni
qabul qiluvchi), ko'kaldosh, mirshabboshi bo'lgan. Bundan tashqari inoq (qudratli
o'zbek qabilalarining amirlaridan tayinlangan), qushbegi (xon qarorgohining
boshlig'i), katta mextar, dasturxonchi, to'pchiboshi, qutlov, eshik og'asi, miroxo'r,
shayxulislom, qozi, qozikalon va hokazolar bo'lgan.
Bu davrda islom dini davlatning asosiy tayanchi bo'lib, ruhoniylar juda katta
siyosiy mavqega ega edi.
Viloyat hokimlarining markaziy hokimiyatga bo'ysunishi belgilangan yill ik
soliqlarni to'plab xon xazinasiga yuborib turish, xon farmoniga ko'ra harbiy
yurishlarda o'z qo'shinlari bilan qatnashishdan iborat edi, xolos. Viloyat hokimlari
ham o'z boshqaruv tizimiga, harbiy kuchlariga ega edi.
Ashtarxoniylar davrida harbiy va ma'muriy amaldorlar katta huquqlarga ega edi.
Ular bilan bir qatorda yirik din peshvolari - xo'jalar va diniy mansab egalari -
8
Bichurin N.YA. Sobranie svedeniy o narodax obitavshix v Sredney Azii v drevnie vremena. V 3-x tomax. M – L.;
2015-1953.

shayxulislom, qozikalon, sadr va boshqalarning ahamiyati ham katta bo'lgan. Davlat
boshqaruvida Jo'ybor xo'jalarining mavqeyi bu davrda ham yuqori bo'lib, asosiy diniy
mansabdorlar ular ichidan tayinlanar edi.
Qo'shin tuzilishi, jang olib borish uslubida shayboniylar davriga xos harbiy tartib-
qoidalar saqlanib qolindi. Lekin o'z samaradorligini tobora yo'qotib borayotgan bu
o'rta asr harbiy jang tartiblarini ham ashtarxoniylar qo'shini yetarli o'zlashtira
olmaganligini ko'ramiz. Mamlakatdagi ichki nizolarga, separatik kuchlarga, tashqi
dushmanlar hujumiga to'siq qo'ya oladigan doimiy qudratli harbiy qo'shinning barpo
etilmaganligi, qo'shin tarkibiga urushlar paytida oddiy fuqarolarning keng jalb
etilishi, uyushgan markaziy harbiy qo'mondonlikning yo'qligi va boshqa siyosiy-
iqtisodiy sabablar tufayli ashtarxoniylar davrida Buxoro xonligi harbiy jihatdan o'ta
zaiflashib ket
Ashtarxoniylar davrida davlat tizimi va bosh qaruvi o‘z tuzilishi, mohiyati
jihatidan shay boniylar davridagidan deyarli farq qilmas edi. Davlatning ichki va
tashqi siyosatiga doir masalalar rasman oliy hokimiyat boshlig‘i Xon ixtiyori bilan
hal qilinardi. Markaziy va mahalliy hokimiyat boshqaruvida ham shayboniylar
davrida amalda bo‘lgan lavozimlar saqlanib qolgan. Ashtarxoniylar davrida saroy
qutlovi davlat lavozimi joriy etilib, u davlat mablag‘i hisobiga amalga oshiriladigan
qurilish, suv inshootlari barpo etish va obodonchilik ishlarini boshqargan. Buxoro
xonligi ma’muriy jihatdan viloyatlarga, viloyatlar tumanlarga bo‘linib
boshqarilgan. Viloyat hokimlari xon tomonidan tayinlangan. Harbiy sohada doimiy
qudratli harbiy qo‘shin, markaziy harbiy qo‘mondonlikning yo‘qligi, qo‘shinning
zaonaviy qurol-yarog‘lar, zambaraklar bilan ta’minlanmaganligi Buxoro
xonligining harbiy jihatdan o‘ta zaiflashuviga olib keldi. Ashtarxoniylar davrida
yerga egalik qilishning, ilgarigi asrlarda amalda bo‘lganidek mulki sultoniy,
xususiy mulk, vaq fyerlari shakllari mavjud edi. Mulki sultoniy davlat yerlari
hisoblanib, undan keladigan daromad xon xazinasiga kelib tushardi. Davlat
yerlaridan o‘sha joylarda yashagan dehqonlar foydalangan, ular yerni ishlatib,
olingan hosildan xiroj solig‘i to‘laganlar. Xon davlat tasarrufidagi yerlarni, aholi
yashaydigan qishloqlarni shahzodalarga, yirik din ulamolari va sayyidlarga
suyurg‘ol shaklida, harbiy qism boshliqlari, saroy amaldorlariga tanho shaklida

in’om qilardi. Suyurg‘ol qilingan katta yer egalari xon xazinasiga soliq to‘lamas
edi. Tanho shaklida in’om qilingan yerlar tanhodorning xususiy mulki bo‘lmay,
o‘sha yerlarda ishlayotgan dehqonlardan soliq olish huquqi berilar edi. Xon ayrim
shaxslarga hukmdorga ko‘rsatgan alohida xizmatlari uchun ham yer-mulklar in’om
etardi. Bunday mulklar soliqlardan ozod qilinardi va shu boisdan ular "Mulki xurri
xolis" deb atalardi. Xususiy mulkchilik tobora kuchayib bordi. Xon tomonidan
davlat yerlarini soliqqa tortmaslik sharti bilan yirik boylar va saroy amaldorlariga
sotish hollari ham yuz berdi. Xususiy mulk egalari u yerlarda o‘zlari ishlamas edi,
yersiz dehqonlarga ijaraga berib, ularni zo‘ravonlik bilan ishlatib, katta daromad
olardilar. Diniy mahkamalarga mulki sultoniy hisobidan berilgan u yerlar,
masjidlar, xonaqohlar, qabristonlar vaqf mulki hisoblanardi. Vaqf mulkidan ham
soliq olinmas edi. Ko‘chmanchi chorvador qabilalar ham katta-katta yerlarni
egallab, o‘troqlashib, dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan bo‘ldilar. Natijada
Qo‘ng‘irot, Mang‘it, Nayman, Do‘rmon va boshqa aholi yashaydigan yirik
manzilgohlar vujudga keldi. Barcha mulk shakllariga xos xususiyat shunda ediki,
ularda yersiz kambag‘al dehqonlar ijara hisobiga mehnat qilganlar. Buxoro
xonligidagi yerga egalik qilishning bunday tartibi oqibatda:
-qishloq xo‘jaligidan tushadigan daromadlarning alohida shaxslar qo‘lida
to‘planib borishiga;
-xon xazinasiga tushadigan daromadlarning kamayib davlatning
kuchsizlanishiga;
-yerda ter to‘kib ishlovchi, mahsulot yetishtiruvchi mehnatkash aholi
moddiy ahvolining og‘irlashuviga olib keldi.
Tinimsiz urushlar, qabila boshliqlari va amirlar o‘rtasidagi ichki kurashlar
mam lakat iqtisodiy hayotini, aholining moddiy turmushini ayanchli ahvolga
tushirdi. Sug‘oriladigan yerlarda bug‘doy, arpa, jo‘xori, loviya, mosh, sholi, paxta,
savzavot va poliz ekinlari ekilgan. Dasht va tog‘oldi lalmi yerlarda ham boshoqli
ekinlar, kunjut, tarvuz, qovun ekilib, dehqonchilik qilingan. Dehqonchilik
mamlakat iqtisodining butunlay inqirozga tushib qolishidan saqlab turgan asosiy
omil bo‘lib, aholining oziq-ovqatga bo‘lgan ehtiyojini qondirishga xizmat qilgan.
Imomqulixon davrida, 1614-1615-yillarda Qashqadaryodan Qarshi cho‘liga kanal

qazilgan. 1633-1634-yillarda Qo‘shqo‘rg‘onda kanal qazilib, vohalarga suv
chiqarilgan. Biroq ashtarxoniylar davrida suv inshootlari qurilishiga yetarli e’tibor
berilmadi. Chorvachilik ham qishloq xo‘jaligining yetakchi tarmog‘i bo‘lgan.
Mehnatkash aholi chorva mollarini boqib, go‘sht, sut mahsulotlari yetishtirgan.
Ammo katta yaylovlar xon, saroy amaldorlari, din peshvolari, qabila boshliqlariga
tegishli bo‘lib, ming minglab qo‘ylar, podalar, yilqilar, tuyalar boqilardi. Jun, teri
va boshqa chorvachilik mahsulotlari yetishtirilar, ichki va tashqi bozorda sotilar
edi. Ho‘kizlardan yer haydashda, omoch va mola tortishda keng foydalanilar edi.
Hunarmandchilik mahsulotlari asosan shaharlarda, qisman yirik qishloqlarda
yetish tirilar edi. Hunarmandchilikning to‘qima chilik tarmog‘ida ip yigirish,
gazlamalar tayyorlash, tayyor kiyimlar tikish, gilam to‘qish, kashtachilik ancha
rivojlandi. Hunarmandchilikning kulolchilik tarmog‘i ham rivoj topadi. O‘lkada
sag‘tuproq manbalarining ko‘pligi sapol va chinni idishlar, ko‘za, kosa va boshqa
tayyor kulolchilik mahsulotlari tayyorlashga imkoniyat berardi. Metall va
yog‘ochga ishlov berish orqali uy-ro‘zg‘or buyumlari tayyorlash, binolar
qurilishida yog‘och va ganch o‘ymakorligi kabi hunarmandchilik tarmog‘i ham
ancha o‘sdi. Buxoro va Samarqandda yuqori sifatli yozuv qog‘ozi ishlab chiqarish,
tog‘li hududlardan nodir metallar, kaliy qazib olish ham yo‘lga qo‘yilgan.
Buxorolik hunarmandlar 200 ga yaqin kasb turlari bilan shug‘ullangan. XVII-
XVIII asrlarning birinchi yarmida savdo-sotiq ishlari ham bir qadar o‘sib bordi.
Savdo-sotiq ishlarida Buxoro, Samarqand, Qarshi, Toshkent, Balx va boshqa yirik
shaharlarning mavqeyi baland edi. Ichki savdoda dehqonchilik, chorvachilik
mahsulotlariga, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj kattaligi sababli bozorlar
gavjum bo‘lardi. Tashqi savdo ham to‘xtab qolmadi. Rossiya, Xitoy, Hindiston,
Eron, Qashg‘ar, Turkiya mamlakatlariga paxta, teri, jun, turli matolar va boshqa
qishloq xo‘jalik mahsulotlari chiqarilar edi. Buxorolik savdogarlarning Sibir
shaharlarida o‘z savdo rastalari bo‘lgan. Xitoydan shoyi matolar, chinni idishlar,
dori-darmon, choy, Hindistondan qimmatbaho toshlar, matolar, oltin iplar olib
kelib sotilgan. Ashtarxoniylar davrida davlat xazinasini boyitishning yagona usuli
soliq deb hisoblangan. Shu boisdan soliqlar turi va miqdori ko‘paytirilgan. Asosiy
soliq to‘lovchi raiyat-dehqonlar, chor vadorlar, hunarmandlar, savdogarlar bo‘lib,

ulardan xiroj, zakot, ixrojot, hoj va boshqa soliqlar undirilgan. Soliqlardan tashqari
aholi kanallar qazish, ariqlarni tozalash, qurilish va boshqa ishlarga majburan jalb
etilardi. Urush yillarida soliq miqdori haddan tash qari oshirilardi. Subhonqulixon
davrida raiyatdan 7 yillik soliqlarni birdaniga yig‘ib olish hollari bo‘lgan.
Ubaydullaxon esa aholidan yig‘iladigan soliqlar miqdorini 4 baravarga
ko‘paytirgan. Ubaydullaxon 1708-yilda pul islohoti o‘tkazib, tarkibining 35 foizini
kumush tashkil etuvchi tangalar o‘rniga, tarkibida 9 foiz kumush bo‘lgan
tangalarni zarb ettiradi va uning qimmatini oldingi tangalarga teng deb belgilaydi.
Natijada pulning qadri 4 baravar kamayadi, norozilik kuchayib, do‘kondor va
hunrmandlar o‘z mahsulotlarini sotmay qo‘yadi, do‘konlar yopiladi, savdo-sotiq
ishlariga katta zarar yetadi. Muhammad Amin Buxoriyning "Ubaydullanoma"
asarida " Oddiy xalq va kambag‘allar mushkul ahvolda qoldilar, kundalik yeyish-
ichishdan mahrum bo‘ldilar, hatto kafan uchun mato topolmay, jonlarini xudoga
topshirdilar", deb yozilgan edi. Bunday ahvolga chiday olmagan xalq 1708-yilda
Buxoroda qo‘zg‘olon ko‘taradi. Qo‘zg‘olonchilar xon saroyiga yaqinlashib,
saroyni o‘rab oladilar. Ark darvozasiga tosh yog‘dirib, xonni haqoratli so‘zlar bilan
badnom qiladilar. Qo‘zg‘olon bostiriladi, yangi tangalar qimmati ikki baravarga
tushirilib, do‘konlar qayta ochiladi. 1712-yilda Samarqandda qo‘zg‘olon ko‘tarilib,
xalqqa zulm va zo‘ravonlik qilayotgan kenagas qabilasidan qo‘yilgan Sulton
To‘qsabo shahardan haydaladi. XVIII asrda Balx, Karmana, Miyonqol, Shahrisabz
va boshqa viloyatlarda ham xalq qo‘zg‘olonlari ko‘tariladi. Biroq qo‘zg‘olon
tartibsiz, tarqoq holda bo‘lganligi uchun tezda bostiriladi. Xalq qo‘zg‘olonlari
Buxoro xonligi siyosiy tartiblarining istiqboli yo‘qligini yaqqol ko‘rsatdi va uni
yanada zaiflashtirdi. 9
2 .2. Ma’naviy-ma’rifiy, madaniy hayot
Ashtarxoniylar davrida avj olgan ichki ziddiyatlar tinimsiz urushlar, siyosiy
parokandalik ma’naviy-ma’rifiy madaniy hayotga salbiy ta’sir etdi. Biroq bunday
9
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori
sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖

murakkab siyosiy vaziyat maorif, ilm-fan, madaniyat rivojini to‘xtatib qololmadi.
XVII-XVIII asrlarda shahar va qishloqlarda Maktab va ko‘plab maktab
(maktabxona)lar faoliyat ko‘rsatgan. O‘g‘il va qiz bolalar alohida alohida
maktablarda o‘qitilgan. O‘g‘il bolalar maktablari masjidlar, madrasalar, korxonalar
qoshida yoki xususiy maktabdorlar xonadonlarida tashkil etilgan bo‘lib, masjid
imomi yoki mqdrasani tugatgan ziyoli kishilar o‘qituvchilik qilgan. Ularni domla
deyishgan. Qiz bolalar maktablari badavlat klshilar yoki o‘qituvchi ayollar uylarida
tashkil etilgan, qizlarni otinoyi, otinbibi, bibixalifa, bibiotin deb atalgan ayol
o‘qituvchilar o‘qitishgan. Maktablar xarajati va domlalarning maoshi vaqf
mulkidan tushgan daromadlar hamda o‘quvchilarning ota-onalari tomonidan o‘qish
uchun to‘langan mablag‘lar hisobidan qoplangan. Yetim yesirlar bepul o‘qitilgan.
Bolalar maktabga 6-7 yoshdan berilgan va 5-8 yil davomida ularga boshlang‘ich
ta’lim berilgan. O‘quvchilarga avval harflar o‘rgatilgan, keyin bo‘g‘inlar, ularni
qo‘shish orqali so‘z tuzish, "Haftiyak" ("Qur’oni Karimning yettidan biri") kitobini
o‘qish o‘rgatilgan. Hisob darsida sonlar, ularni qo‘shish, ayirish, ko‘paytirish,
bo‘lish amallari o‘rgatilgan. O‘quvchilar Navoiy, Fuzuliy, Bedil, Mashrab, Hofiz
Sheroziy, So‘fi Olloyor asarlarini, "Chor kitob"ni o‘qib saboq olganlar. Qizlar
maktablarida uy-ro‘zg‘or tutish, pazandachilik, odob-axloq, pokizalik sirlarini
o‘rganishga ko‘proq o‘rin berilgan. Bolalar o‘qishni to‘liq o‘zlashtirib olganlaridan
keyingina yozishga o‘tganlar. Bolalarga kitoblardan ko‘chirib yozish, mustaqil
ravishda duoyi salom xati, ish yuzasidan turli ma’lumotlar yozish malakalari
o‘rgatilgan. Maktablarda imtihonlar bo‘lmagan, o‘quvchilarga maktabni bitirgani
to‘g‘risida hujjat ham berilmagan. Bolaning ravon o‘qishi, to‘g‘ri yoza olishi,
hisob-kitobni bilishi maktabni bitirganligiga guvoh bo‘lgan. Madrasa o‘rta va oliy
o‘quv yurti hisoblangan. Madrasaga maktabxonalarni tugatganlar qabul qilingan.
Madrasa ta’limi talabalar iqtidoriga qarab 7-12 yil davom etgan. Buxoro xonligi
shaharlarida 150 dan ortiq madrasa bo‘lgan. Madrasada arab, fors tilida yozilgan
kitoblar o‘qitilgan, ular talabalarga mudarris tomonidan turkiy tilda sharhlab
berilgan. O‘qish "Avvali ilm" deb nomlangan fors tilidagi o‘quv qo‘llanmasini
o‘zlashtirishdan boshlangan. Keyin arab tili grammatikasi o‘qitilgan. Fiqh (huquq)
kursi majburiy kurs hisoblangan. Madrasalarda umumta’lim kurslaridan falakiyot,

handasa, tibbiyot, kimyo, tarix, jug‘rofiya, adabiyot, aruz ilmi, me’mor chilik
asoslari, xattotlik, musiqa, axloq, notiqlik kabi fanlar o‘qitilgan. Talabalardan
Imom al-Buxoriy, Abu Mansur Moturidiy, Burhoniddin Marg‘inoniy asarlarini,
jami 137 darslik va o‘quv qo‘llanmalarini o‘zlashtirish talab etilgan. Diniy
mutaassiblik, xalq ommasidan diniy aqidalarga so‘zsiz itoat etish talablarining
kuchayishi ilm-fan ravnaqiga salbiy ta’sir etdi. Shunga qaramasdan ilm-ahllari ijodi
batamom to‘xtab qolmadi. XVII asrning taniqli olimi, Mir Arab madrasasi
mudarrisi Muhammad Sharif Buxoriy (1609-1697) falsafa, tasavvuf, tarix, fiqh,
tilshunoslik, astronomiya sohasida 20 dan ortiq asarlar yozgan. Uning "Davriylik
haqida risola" asari makon va zamon masalalariga bag‘ishlangan. Uning "Xoqonga
foydali maslahatlar” kitobi 25 bob 32 fasldan iborat bo‘lib, unda shariat qonun-
qoidalan, ijtimoiy hayot va axloqiy muammolarga oid ma’lumotlar, hukmdorlar
to‘g‘risida qiziqarli lavhalar o‘z ifodasini topgan. Matematika, handasa, kimyo,
astronomiya sohasida Mulla Tursun Fariziyning, falsafa va mantiq sohasida Mulla
Yusuf Qorabog‘iyning asarlari bizgacha yetib kelgan. Boboxoja ibn Xoja Orif
Samarqandiy tomonidan 1678-yilda falakiyot, ilmi hay’at haqida risola yozilgan.
Mahmud Ibn Valining 1636-yilda yozilgan “Baxr ul-asror" (,,Sirlar dengizi")
asarida samarqandlik va buxorolik 20 nafar olim haqida ma’lumotlar berilgan.
Subhonqulixon davrida tibbiyot ilmi rivojlandi. Uning tashabbusi bilan Buxoroda
"Dor ush-shifo” qurilib, bemorlarni davolash ishi yo‘lga qo‘yilgan, tibbiyotga
ixtisoslashgan madrasa qurilib shifokorlar tayyorlangan. Subhonqulixonning
tibbiyotga oid kitoblar jamlangan nodir kutubxonasi bo‘lgan. U "Subhoniy tibbiyoti
bo‘yicha davolash”, "Baxtli soatni aniqlashda oy manzillarining mohiyati" nomli
ilmi nujumga oid kitoblar yozgan. XVII-XVIII asr birinchi yarmida Buxoro
tarixiga doir qator asarlar yaratiladi. Tarixchi va geograf olim Mahmud ibn
Valining "Oliyjanob insonlar jasorati xususida sirlar dengizi" asarida
Movarounnahr va Xuroson tarixi, mamlakatlar, shaharlar, okean va dengizlar,
hayvonot olami haqida qimmatli ma’lumotlar bayon qilinadi. U "
Muhabbatnoma" ,. "Axloq husnlari" risolalari hamda 50 ming baytdan iborat katta
devon muallifidir. Tarixnavislikda Muhammad Yusuf Munshiyning "Tarixi
Muqimxoniy", Muhammad Amin Buxoriyning "Ubaydul lanoma", Muhammad ibn

Muhammad Zamon Buxoriyning "Muhit ut-tavorix" ("Tarixlar dengizi"),
Abdurahmon Tolening "Abulfayzxon tarixi", Xojamqulixon Balxiyning
"Qipchoqxon tarixi" asarlari muhim ahamiyatga egadir. XVII-XVIII asr birinchi
yarmida adabiyot ancha rivoj topdi. Adabiy muhitda Bedil (asli ismi Mirzo
Abdulqodir, 1644-1721) ning o‘rni katta. U Kesh (Shahrisabz)lik, turkey barlos
urug‘idan, Hindistonga ko‘p marta safar qilgan, Dehlida vafot etgan. Bedil inson
erkinligi, tafakkuri haqida falsafiy, axloqiy qarashlarini she’riy va nasriy asarlarida
bayon etgan. Bedil 120 ming misradan ortiq she’riy va nasriy asarlar yozgan.
Uning yirik asari “To‘rt unsur" nasrda yozilgan bo‘lib, havo, suv, yer, olov haqida
shuningdek, o‘simliklar, hayvonlar va odamning kelib chiqishi haqida o‘z
qarashlarini bayon etadi. Bedilning "Irfon" dostonida falsafa, tarix va ilohiyotning
xilma xil masalalari bayon etilgan. Bedilning fikricha, dunyo abadiy bo‘lib,
to‘xtovsiz harakat qiladi va o‘z garib turadi. U she’rlarida jami yatdagi jabr-zulm,
adolatsizlik kabi illatlarni qoralaydi. Bedil asar larining ko‘pchiligi 16 jildli "Kul -
liyot"iga kirgan (Bombey, 1882). Bedil Turkistonda "Abulma’oniy" ("Ma’nolar
otasi") degan nom olgan. Sayido Nasafiy (asl ismi Mirobid 1637-1710) to‘quv -
chilik bilan shug‘ullangan, ko‘p gina she’rlarida ijtimoiy tengsiz likka, jabr-u
zulmga qarshi noro zilik bayon etilgan. U 212 xil kasb hunar egalari haqida fikr bil -
dirib, hunar ahlini ulug‘lagan. Uning "Bahoriyat" ("Hayvo notnoma ") majoziy-
munozara asarida, g‘azallarida o‘z davrining ijtimoiy-siyosiy hayoti qalamga
olingan. Turdi (XVII asr) hajviy she’rlari bilan tanilgan shoir. Turdining merosi 18
she’rdan iborat bo‘lib, ulardan 12 tasi g‘azal, 5 tasi muxammas janriga oid 434
misra hajmdagi bu merosning 165 misrasi Subhonqulixon haqidagi hajviyalardir
("Subhonqulixon to‘g‘risida hajviya", 1691). Uning tasavvufiy she’rlari g‘oyat
go‘zal va teran falsafiy mazmunga boy bo‘lgan. U yurtni boshqarayotgan beklarga
shunday murojaat qiladi: Tor ko‘ngullik beklar, manman demang, kenglik qiling,
To‘qson ikki bovli o‘zbek yurtidir, tenglik qiling...
So‘fi Olloyor (1644-1724) tariqat arbobi va shoir. U shayxlik martabasiga
ko‘tarilgan, valiulloh (karomat sohibi) bo‘lib yetishgan. U forsiy tilda
"Taqvodorlar maslagi", "Oriflar murodi", turkiy tilda "Ojizlar saboti", "Najot
tantanasi" kabi masnaviy asarlarni yaratgan. Uning "Taqvodorlar maslagi"

("Maslak ul-muttaqin") asari 12 ming bayt, 135 ta bobdan iborat bo‘lib, ilohiy
ma’rifat badiiy talqinda bayon etilgan o‘zbek falsafiy adabiyotining yetuk
namunasidir. Bu asar maktab va madrasalarda darslik qatorida o‘qitilgan. 10
Buxoro xonligi adabiy muhitini Mashrab (Boborahim Mulla Vali o‘g‘li)
Xoja Samandar Termiziy, Mutribiy, Samarqandiy, Mulla Sodiq Samarqandiy kabi
yetuk namoyandalar ham o‘z asarlari bilan boyitdilar. Xattotlik, miniatura
rassomlik san’ati, kitob ko‘chirish, ularni naqsh va tasvirlar bilan bezatish san’ati
davom ettirildi. 1624-yilda Samarqandga ko‘chirilgan Sharafiddin Ali Yazdiyning
“Zafarnoma" kitobi o‘sha davr kitobat san’atining yorqin namunasidir. Xalq
ommasining o‘ziga xos ijodiyoti qo‘shiqlar, ertaklar, masxaraboz-qiziqchilarning
shahar maydonlarida namoyish qiluvchi san’atida, askiyalarida namoyon bo‘ldi.
Musiqa san’atida turli sozandalar xalq yoqtirgan kuylar va ashulalarni ijro etib,
tomoshabinlar olqishiga sazovor bo‘lardilar. Buxoro xonligi tasarrufidagi
hududlarda me’ morchilik ishlari ham ancha rivoj topdi. Ko‘plab masjidlar,
madrasalar, bozorlar, xonaqohlar, karvonsaroylar, hammomlar, sardobalar barpo
etildi. XVII asrda Samarqand Registoni ansamblining hozirgi qiyofasi
shakllantirildi. Samarqand hokimi Yalangto‘sh Bahodir 1619-1635-yillarda
vayrona holatga tushib qolgan Registon maydonida Ulug‘bek madrasasi qarshisida
Sherdor madrasasini, uning yonida 1646-1659-yillarda Tillakori madrasa-masjidini
o‘z mablag‘lari hisobidan bunyod ettirgan. Samarqand Registon ansambli o‘zining
rang-barang koshinkor bezaklari, naqshinkor peshtoqlari, ulkan gumbazlari bilan
O‘rta Osiyo me’morchiligining noyob tarixiy yodgorligi bo‘lib, bugungi
kundajahon jamoatchiligi, sayyohlari e’tiborini o‘ziga jalb qilmoqda. Buxoroda
yirik me’moriy majmua-Labihovuz ansambli bunyod etildi. Buxoroning eng
badavlat kishilaridan biri bo‘lgan Nodirdevonbegi 1620-yilda bozor maydoni
o‘rtasida bo‘yi 45 metr, eni 36 metr, chuqurligi 5 metr bo‘lgan katta hovuz
qurdirib, atrofini shag‘al, marmar va toshlar bilan mustahkamlattiradi. H ovuz
atrofida Nodirdevonbegi madrasasi va xonaqohi, Ko‘kaldosh madrasasi, Ernazar
elchi madrasasi bunyod etiladi. 1652-yilda Buxoro shahrida Abdulazizxon
qurdirgan qo‘sh imoratli madrasa mustahkamligi, nafis naqshli koshinlarga boyligi
10
Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori
sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 356 bet.‖

bilan ajralib turadigan, o‘z zamonasi me’morchiligining yetuk namunasi
hisoblanadi. Imomqulixon Madina shahrida Chorbog‘,
Makkadagi Ka’baga kiraverish darvozalaridan biri ostonasi uchun oltin va
kumush tutqichli yog‘och zina qurdiradi. XVIII asr boshlarida Qarshida
Shermuhammadbiy, Xo‘ja Qurbonbiy madrasalari, savdo yo‘llarida hashamatli
rabotlar barpo etiladi. Xulosa qilib aytganda, XVII-XVIII asr birinchi yarmida
og‘ir siyosiy vaziyatga qaramasdan xalqimiz o‘zining ijodkorlik, bunyodkorlik
xislatlarini namoyon qila oldi.
1740-yilda Eron qo‘shinlari Nodirshoh boshchiligida Buxoroga qarshi yana
hujum boshladi. Buxoro va Xiva xonlari umumiy dushmanga qarshi kurashish
uchun birlasha olmadilar. Bu ham yetmaganidek, Buxoroning o‘zida xoinlik yuz
berdi. Xonlikda yetakchi mavqega. ega bo‘lib olish niyatidan qaytmagan Qarshi
hukmdori Muhammad Hakimbiy Nodirshoh tomoniga o‘tib ketdi. Abulfayzxon
Eron bosqiniga qarshi kurashni uyushtira olmadi va taslim bo‘ldi. Nodirshoh
Buxoro xonligining taslim bo‘lish shartlarini Muhammad Hakimbiy orqali
Abulfayzxonga jo‘natdi. Taslim bo‘lish haqidagi shartnomani imzolash uchun
Abulfayzxon Zarafshon daryosining bo‘yidagi Chorbakr qo‘rig‘iga-Nodirshoh
huzuriga borishga majbur bo‘ldi. Shartnomaga ko‘ra, Nodirshoh qo‘shinlari uchun
8 yilga yetadigan 200 ming xarbor bug‘doy va arpa to‘plab beradi. Bundan
tashqari, Buxoro xonligi aholisidan 10 ming nafarli qo‘shin to‘planib Nodirshoh
ixtiyoriga jo‘natiladi. Bu qo‘shinga Muhammad Hakimbiyning o‘g‘li Muhammad
Rahim qo‘mondon etib tayinlandi. Shu tariqa Buxoro Eronga qaram davlatga
aylandi. Abulfayzxon amalda qo‘g‘irchoq hukmdorga aylanib qoldi.
Muhammad Hakimbiy esa qo‘shbegi lavozimini egalladi. Butun hokimiyat
amalda uning qo‘lida to‘plandi. Endi ashtarxoniylar hukmronligining barham
topishi muqarrar bo‘lib qoldi. Buxoroda ashtarxoniylar sulolasi hukmronligi
davrida o‘zbek qabilalaridan mang‘itlar va qo‘ng‘irotlarning nufuzi baland edi. Bu
ikki qabila haqiqiy hokimiyat ashtarxoniylar qo‘lida bo‘lib turgan davrlarda ularga
sadoqat bilan xizmat qilgan edilar. Biroq, keyinchalik, Buxoroda mang‘itlar
alohida nufuzga ega bo‘lish uchun astoydil kurashdilar. Muhammad Hakimbiy
davrida bu maqsadga erishdilar. Muhammad Hakimbiy 1743-yilda vafot etgan edi.

Uning o‘g‘li Muhammad Rahimbiy o‘zining muntazam qo‘shinga egaligidan
foydalanib hokimiyatda otasi kabi alohida mavqe uchun da’vogarlik qila boshladi.
So‘nggi ashtarxoniy Abulfayzxon unga Bosh vazirlik lavozimini berishga majbur
bo‘ldi va oxir-oqibatda markaziy hokimiyat uning qo‘lida to‘plandi. Nodirshoh
1747-yilda o‘ldirilganidan so‘ng Eronda boshlangan ichki kurashlar Muhammad
Rahimbiyning Buxoro taxtini egallashiga yo‘l ochib, berdi. Uning buyrug‘i bilan
Abulfayzxon ham 1747-yili o‘ldirildi. Muhammad Rahimbiy taxtga Abulfayzning
o‘g‘li Abdulmo‘minni o‘tqazdi va uni o‘ziga kuyov qilib oldi. Ko‘p o‘tmay
Muhammad Rahimbiy kuyovi Abdulmo‘minni ham qatl ettirdi. Tez orada
Muhammad Rahimbiy Buxoro aslzodalari va ruhoniylarining qo‘llab-quvvatlashi
bilan 1756-yilda o‘zini xon deb e’lon qildi. Biroq mang‘itlar chingiziylar nasliga
mansub bo‘lmaganligi uchun undan keyingi mang‘it hukmdorlari O‘zlarini xon
deb emas, amir deb ataganlar. Ular Buxoro mintaqasining diniy hukmdori- amir ul-
mo‘minin hisoblanganlar. Shunday qilib, 1756-yili Buxoroda hokimiyat tepasiga
yangi sulola- mang‘itlar sulolasi keldi va davlatni 1920-yilgacha idora qildi.
Shundan boshlab Buxoro xonligi endilikda Buxoro amirligi deb ataladigan bo‘ldi,
Mang‘itlar 92 o‘zbek qabilasining biri edi. Mang‘it hukmdori Muhammad
Rahimxon (1756-1758) mamlakatda o‘zining mutlaq hukmdorligini o‘rnatish
hamda ichki boshboshdoqlikni tugatish siyosatini tutdi. Bunday siyosatdan
ko‘zlangan maqsad-markazlashgan davlatni tiklash edi. Muhammad Rahimxon bu
siyosatni ro‘yobga chiqarishga qat’iy kirishdi. U barcha mahalliy hukmdorlarni o‘z
huzuriga chorlab, ularga o‘zining asl maqsadini, o‘z boshqaruv dasturini ma’lum
qildi. Lekin davom etayotgan ichki nizolar, urushlar mamlakatni xonavayron
qilayotganligi, xo‘jalik, savdo-sotiq ishlarining izdan chiqarayotganligi, agar bu
jarayonlar bundan buyon ham davom etadigan bo‘lsa, davlat halokati muqarrar
ekanligini alohida ta’kidladi. Qaysi mahalliy hukmdor markaziy hokimiyatga
bo‘ysunmasa, undaylar ayovsiz jazoga tortilishini ogohlantirdi. Muhammad
Rahimxon mustaqillikni da’vo etib yurgan Miyonqol, Nurota, Qo‘bodiyon,
Boysun, Shahrisabz hamda Urgut bekliklarini to‘rt yil davomida o‘ziga
bo‘ysundirdi. Ayni paytda u bo‘ysunishni ustamagan, markaziy hokimiyatga
bo‘ysunmaslikka urinayotgan qabilalarni turgan joyidan ko‘chirtirib yuborish

siyosatini tutdi. Masalan, burqut, qipchoq, yetti urug‘, bahrin, yuz kenagas, saroy
va boshqa qabilalarga nisbatan ana shunday siyosat yuritildi. Muhammad
Rahimxon yirik yer egalarining davlatni boshqarish ishlarida shu vaqtgacha davom
etib kelgan aralashuvlarini keskin kamaytirishga erisha oldi. Shunday bo‘lsa-da, u
barcha bekliklarning markaziy hokimiyatni tan olishlariga to‘la erisha olmadi.
Muhammad Rahimxon vafotidan so‘ng uning amakisi Doniyolbiy otaliq
hokimiyatni o‘z qo‘liga oldi (1758-1785). U o‘zini xon atamadi va
Abulfayzxonning nabirasi Abulg‘ozini taxtga o‘tqazdi. Doniyolbiy ham otaliq
mansabini, ham amaldagi hukmdorlikni o‘z qo‘lida saqlab qoladi. U o‘z
qo‘shinlarini mustahkamlashga, unga tayanib ish ko‘rishga harakat qildi. Barcha
mang‘it beklariga katta yer-mulkni tanho qilib berdi. Xalqdan olinadigan soliqlarni
ko‘paytirdi. Uning davrida Balx, Hisor, Ko‘lob, O‘ratepa bekliklarining
mustaqillikka intilishlari kuchaydi. Katta yer egalari, qushbegi va qozikalonlarning
o‘zboshimchaligini esa sindira olmadi. O‘g‘illaridan biri Shohmurod darvishona
hayot kechirar, shayx maslahati bilan bozorda hammollik qilardi. Keyin esa
pichoqqa qin yasab sotib, shu orqali ro‘zg‘or tebratardi. Xalq orasida obro‘si katta
bo‘lgani uchun Doniyolbiy unga hokimiyatni topshirdi. Amir Shohmurod (1785-
1800). Amir Doniyolbiy otaliqning to‘ng‘ich o‘g‘li bo‘lib, yoshligidan xudojo‘y,
porso bo‘lib o‘sgan. Madrasani bitirib, darvishlik suluki tarafdori, targ‘ibotchisidan
biriga aylanadi. Shohmurod Abulg‘ozini hokimiyatdan chetlatib, o‘zini Buxoro
amiri deb e’lon qiladi va taxtni egallaydi. Xalq unga hurmat bilan "amiri ma’sum"
(begunoh amir) unvonini bergan. Shohmurod o‘z faoliyatida ommaga tayanib ish
tutdi. Adolat tamoyillariga qattiq amal qildi. O‘zi ham nihoyatda kamtarin hayot
kechirgan. Masalan, bir yilda bir olacha chopon, bir bo‘z ko‘ylak kiygan. Boshiga
olti gazli bo‘z salla, oyog‘iga echki terisidan tikilgan saxtiyon mahsi hamda kavush
kiygan. Amir Shohmurod Samarqand shahrida katta bunyodkorlik ishlarini amalga
oshirdi. Shahar markazida 6 qirrali chorsu qurilib, "Toqi musaddas" deb atalgan.
Samarqandning har bir madrasasiga imom, muazzin, mudarrislarni o‘zi tayinlagan.
Talabalar va mudarrislarning maoshi uchun vaqf yerlari va mulklar ajratgan. Amir
Shohmurod ba’zi islohotlar o‘tkazib, davlatni mustahkamlashga erishdi. Boj va
xitojdan boshqa barcha soliqlarni kamaytirdi. Rais mansabini va qo‘shin tarkibida

qozi askar lavozimini joriy qildi. Mamlakat iqtisodini yo‘lga qo‘yishda Shohmurod
o‘tkazgan pul islohoti muhim ahamiyat kasb etdi. Ashtarxoniylar davrida zarb
qilingan tangalarda kumush miqdori kamaytirib yuborilgan edi. Shohmurod joriy
qilgan qonun bo‘yicha kim mol-mulkka xiyonat qilsa, jamiyatdagi martabasidan
qat’i nazar qattiq jazoga tortilishi lozim edi. Bu tadbir xalq manfaatlariga
tajovuzning oldini oldi.

XULOSA
Xulosa qilib aytganda, ahamiy a ti n u q t ai naz a r i d a n boshq a la r d a n
qoli sh ma y dig a n k о ‘ p c hi l ik manbalar ber g an ma’lu m otla r ga k о ‘ra shayb o niylar
q о ‘lid a n h o kim y a t ni n g ashtar xo niylarg a о ‘ti s h sanas i 1598 y i l b о ‘ l m asd a n,
1601 - yild i r. Ashta rx oniylar S h a yb o niylardan s о ‘ng Movar ou nnah rn i idora qi l g a n
s ulola. J о ‘chi x on nas li d a n b о ‘lib, X I V a sr n ing 8 0 -yil la r idan boshlab Astr a x a n
(X o jitar x on) va u ning at r o f ida g i y e rl a r va xalql a r usti d an hukmronl i k qilgan.
1 5 5 6 yil Astraxanni R oss i ya b osib olga n d a n s о ‘n g ashta rx oniyla r d a n
Yormu h amm a d x on bolala r i va q a r i nd o shla r i b i l a n Isk a ndar x on hukmronligi
yillar i da B uxoroga k e l d i . Ta r ix i y ma’lu m otla r ga qarag an da, Iskanda r xon
Yor m uham m ada va u n i n g hamrohl a r i ni izz i t - hurmat bilan k u tib olib, qi zi
Z u h r ax o ni m n i uni n g о ‘g‘li Jonibek sulton g a tur m u shga b e r g a n . Keyin c h a l i k
1 601-yilda Buxoro xonli g ida hoki m iy a t y a ngi s u lola – joniylar (Joniy
M u hamm ad xon n omid a n ) y oki a shta r x oniylar ( k el ib chi q ish о ‘ r n i b о ‘ yi ch a) d e gan
n om o lg a n T о ‘ q a y Te m uri y lar sulola s i q о ‘ liga о ‘ tdi, Buxoro t ax tiga о ‘ ti r g a n
u ning bi r inc h i x o n i Joni Muhammadxon b о ‘lg a n va Sam b a u r ni n g f i kriga
k о ‘ ra u 16 0 1 - yi l da hukmron l ik t ax t i ga k e l g a n da uning n o m i da n ta n g a za r b
qil in ga n . B i roq A s hta r x o n i y l ar davri О ‘ r t a O s i y oda do i m iy r a vi s h d a о ‘za r o
urus h lar a l a n ga s i о ‘ ch oq l a r i d a b i ri b о ‘l g a n h u d u d la r d an bi r i b о ‘l d i. Bu
su l o l a n i n g e ng yirik vakillar i d a n b о ‘ l m ish B oqi Muha m m a dxo n , Imomqu l ixo n ,
S u b h o n q ul i xon о ‘zla r ining fa o liyatla r i d av omida ma rk az iy hokim i y at ni
mu st ah ka m lash, о ‘z a ro u ru shla rn i b a r ta r af et is h bilan xo n lik t axti da b о ‘l d i l a r.
Masal a n, Imomquli x on qabila bosh l i q l a r i n i n g h ukmronligini bi r m unc h a
zai f l a shtiris h ga e r is h di. U b о ‘ ys u nm a gan b e kl a rga q arshi ku r a sh ish va E ro n
q о ‘ shi n lar i ga za r ba ber i sh u c hun b i r n e cha bor qo z oq sult o nla r i b il a n it t i f o q tu z d i .
Ammo k о ‘ p о ‘tmay q ozoq s ultonla r in in g ot r y a d l a r i Bu x oro x o n ligi n i n g c h e kka
t u m a n la r i ga h ujum q il di lar va I momq u lixon s hi m oldan b о ‘l a dig a n h ujumni
t о ‘x ta ti sh u c h un bir ne c ha bor yu r ishlar qili s h ga majbur b о ‘ld i. Bu y ur i shlar g o h
muvaffaqiya t l i , goh m u vaffaqiya t siz c hiqib turdi, le ki n u m uman u du s h m a nga
zar b a be r is h ga eris h d i . Im o mqu l ixon maml a kat ichid a gi f e oda ll arning

har a k a t l a r i ni t i yib turi s h ga e r is h g a n b о ‘ l s a- d a, um u m an qabil a la r nin g a m i r la r i
mar k a z i y x o ki m y a ni u ncha t an olmasdilar. A s hta rx on i y l a rga m a ns u b Im o m quli x on
о ‘t t iz yild a n k о ‘ proq x uk m do rl ik d avr i da v aqt i n c ha b о ‘ lsa d a, о ‘za r o urus h la r ni,
t о ‘x ta ti s h g a va u lus am i r la r in i ng m ust a qill i kka eri s hi s h y о ‘ lid a gi i n t i l i s hla r i n i
sus a yti r i sh g a muva f faq b о ‘lgan ed i. U xukmro n lik q i l gan davrda s ug ‘ ori s h
k a na l la r i ni keng a y t i ri sh v a t a’mirl as h yuz a sid an ancha i sh l ar q i l i nd i , b u e s a B ux o r o
xo n ligi n ing ayrim y e rla r i d a q i s hl o q x о ‘ j alig i ni n g jonl a ni s higa yordam b e r d i . L e kin
Ashta r x o niyla r ning hukmronl i gi yi l la r ida ma m l a katda f e od a l tarq o ql i k, t o j-ta x t
u c hun kur as h b en ih o yat k uc h a yd i .
D a shti qipc ho q k о ‘chman c h ilar i , Xoraz m xon l a r i ( A b u l g‘oz ix o n ,
A n u s h a x on) Mova r ounna h rg a te z -tez hujum q i l i b , k о ‘pgina q i s hloqla r n i va
h a t t o B uxo r o v a Sama r qa n d a troflar i ni ham t al o n -ta r o j q ild i lar. E ro n v a
H ind i st o n h u kmdo r la r i esa Mova r ou n n a hrning i c hki i sh l ar i ga a r al ashi b tu r dilar.
О ‘zaro bo s hbosh d o qlik Uba y dull a xon II z a monida s h u d ar a j ag a b o rib
y e t di k i , q a t ag ‘ o n qabil a sini n g boshli q la ri da bi r i Mah m udbiy otaliq 1 7 06 y ili
B a l x hok i miy a t i ni butunl a y q о ‘ lga k i ri t i b o l d i . Sama r q a nd v a Hiso r da y u z
q a bil a s i , Shah ri sa b z bilan N a sa f da k e n ag a s v a mang‘ i t q ab i l a la r i mar k a z i y
hukuma tg a q a r shi i s yon k о ‘ta r dilar. Sa m ar q a nd da esa n a ym a n va s a r o y
qa b ilal a ri о ‘ r ta sid a k о ‘pd a n b eri d avo m e t ib kel ayotgan ziddiyatlar ochiq
to ‘qnashuvga olib keldi.
32

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR :
1. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon demokratik O‘zbekiston davlatini birgalikda
barpo etamiz. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti lavozimiga kirishish tantanali
marosimiga bag‘ishlangan Oliy Majlis palatalarining ko‘shma majlisidagi nutq. -
T.: O‘zbekiston, 2016. 13-b
2 . Ahmedov Bo ‘ riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o‘rta maxsus o‘quv yurtlari
tarix fakultetlari uchun qo‘llanma. Mas‘ul muharrir H.Ziyoev. T.: O‘qituvchi,
2023, 432 bet.
3. Amir Temur Ko‘ragon. Zafar yo‘li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur,
2022, 40 bet.
4. Axmedov B. O‘zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o‘rta asrlar):
Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o‘quvchilari uchun qo‘llanma. – T.:
―O‘qituvchi , 2021, 352 bet. ‖ В . В . Бартол ь д , Ас а р лар , II ж и лд , 2 - қ и с м .
5 . Азамат З иё . Ў з бек д авлат ч илиги т а р и хи : ( Э нг қа д им г и да в р д ан Р ос с ия
босқинига қ а д а р ) / / Мас ъ у л м у ҳ а р р ир : Б . А ҳ м едов . – Т .: Ш ар қ , 2001.
6 . Ҳас ан хожа Н и с орий . Музаккири а ҳб о б / Т а ржи м он , сўз б оши ва изо ҳ л а р
м у аллифи Ис м оил Б ек ж он . – Т .: Абдулла Қодирий , 1993.
7 . И. Н изо м ид д инов. XV I -XVIII а с рл а да Ў р т а Осиё – Ҳ инд ист он
м у нос а батлари. – Т . : Фан. 1966.
8 . Р.Шамсут д инов, Ш.Ка р имов, Ў. У б а й д у л лаев. Ватан тарихи (X V I -X I X
аср б о шл ар и). К.2.: - Т.: Ш а рқ, 2010.
9 . Za m onov. A – Buxo r o xon l i g i t arixi., Toshk e nt., 20 21
10 . Axm e dov B. O‘zb eki st o n ta ri xi m an b a lari. T., «O‘ q i tu v c hi», 2001.
11 . R t vel a d z e E . V., S a id o v A . X., Abdull a ev E.V. Q a di m gi O‘zb e kist o n
sivi l iz a t s iya s i: d a vla t chi lik va huq u q tar ixi d a n l a vha lar. T .: “A dola t”, 20 0 1 .
12 . Sagdulla e v A.S., M a v lo nov O‘. O ‘zbe ki stonda d a vlat b oshqaruvi t a r ixi. – T . :
Akad e miya, 2006.
13 . E shov B. O ‘ z b e ki s ton d a d av lat v a m ahall i y boshqa r u v t a r i x i . – T .: Y a ngi a sr
avlodi, 2012.
33

INTERNET SAYTLARI:
1. http://ziyonet.uz
2. http://edu.uz
3. www.nadlib.uz
4. http://teoriya.ru
34

Купить

Похожие документы
Qadimgi Xorazm, Qang’ va Dovon davlatlari
Zahiriddin Muhammad Bobur tarixchi olim sifatida
Etnogenez va uni o’rganish masalalari
Xisrav I Anushervon davrida Eron
Turkiya XX asrning 60-70- yillaridagi harbiy tuzum davrida