Информация о документе

Цена 12000UZS
Размер 122.6KB
Покупки 0
Дата загрузки 15 Декабрь 2024
Расширение docx
Раздел Курсовые работы
Предмет Экономика

Продавец

Bahrom

Дата регистрации 05 Декабрь 2024

228 Продаж

Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni tahlil qilish xususiyatlari

Купить
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI __UNIVERSITETI Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________ “_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y. “___________________________ “ KAFEDRASI “_____________________________ “ FANIDAN KURS ISHI Mavzu:________________ Bajardi:_________________________________ Tekshirdi:_______________________________ ______________ - 20___ 1 Mavzu: Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni taxlil qilish xususiyatlari Reja Kirish………………………………………………………………………………2 1. Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar nima va ularga qaysilar kiradi….…..10 2. Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni taxlil qilish xususiyatlari…20 3. O’zbekistondagi mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar haqida va ularning hozirgi kundagi holati………………………………………………………….………….…....27 Xulosa………………………………………………………………………….…29 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………….…………31 2 Kirish Kurs ishi mavzusining dolzarbligi. Asosan bu mavzuda kurs ishi davlatimizda mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar haqida ularning ma’no mazmuni haqida. Mikroiqtisodiyotning muhim jihati — xo jalik yurituvchi sub yektlarning iqtisodiyotʻ ʼ tarmoqlarida yanada yirikroq tuzilmalar — bozorlar paydo bo lishi jarayonidagi o zaro ʻ ʻ munosabatlaridir. Mikroiqtisodiyot ayrim sanoat tarmoqlarining tarixiy taraqqiyoti va milliy iqtisodiyotning shakllanishi mantig ini tushunishga yordam beradi. ʻ U ayrim tovarlarga narxnavo qanday belgilanishini, yangi zavodlar qurilishida muayyan sohani va ishlab chiqarishni rivojlantirishga qanday mablag lar ajratilishini va ʻ nima uchun investitsiya qilinishini, har yili aniq qancha tovarlar ishlab chiqarilishini tushuntirib beradi. Mikroiqtisodiyot yakka tovar ishlab chiqaruvchilar va iste molchilar faoliyatini ʼ o rganar ekan, sanoat tarmoqlari va bozorlar qanday ishlayotgani va rivojlanayotganini, ʻ ularning faoliyatiga hukumat siyosati mamlakatlardagi iqtisodiy sharoitlar qanday ta sir ʼ etayotganini ochib beradi. Miqroiqtisodiyot bu davlatning asosiy sohasi desak hyam bo’ladi. Quyidagi fikarlar bunga misol bo’la oladi“Uy xo‘jaligi o‘zining har bir a’zosiga ular xohlagan har bir narsani bera olm agani kabi, jam iyat ham oilaning har bir a’zosini ular intilayotgan darajadagi hayot tarzining yuqori darajasi bilan ta ’minlay olmaydi”. 1 Afzalliklari:  bozor hajmining oshishi ishlab chiqarish ko lami ta sirining namoyonidir; ʻ ʼ  mamlakatlar o rtasidagi ʻ raqobat kuchaygan; to g ridan-to g ri xorijiy investitsiyalar hajmini oshirish; ʻ ʻ ʻ ʻ  infratuzilmani yaxshilash bilan bir vaqtda savdoni kengaytirish; 1 N. Gregory Mankiw «Principles of Microeconomics». 8-bet 3  yangi texnologiyalarni tarqatish. Salbiy oqibatlari:Afzalliklari va kamchiliklari  qoloq mamlakatlar uchun bu resurslarning chiqib ketishiga olib keladi (ishlab chiqarish omillari), kuchli sheriklar foydasiga qayta taqsimlanish mavjud;  ishtirokchi-mamlakatlarning TMKlari o rtasidagiʻ oligopolistik k elishuv, bu esa tovarlar narxining oshishiga yordam beradi;  ishlab chiqarish ko lamini oshirishdan yo qotishlar ta siri. ʻ ʻ ʼ Kurs ishining maqsadi- davlatimizdagi mikroiqtisodiy ko’rsatkichlarni yuqori darajaga olib chiqishdagi chora tadbirlarni ko’rish,shuningdek bu sohagfa ko’proq investitsiya jalb qilish borasidagi loyihalarni ishlab chiqishdan iborat. Kurs ishi mavzusining obekti- asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar hisoblanadi.Shuningdek ularni hisoblash va to’g’ri yuritish ham shular jumlasidandir. Kurs ishi mavzusining predmati- O’zbekistonning xo jalik yurituvchi ʻ sub yektlarning iqtisodiyot tarmoqlarida yanada yirikroq tuzilmalar ʼ — bozorlar paydo bo lishi jarayonidagi o zaro munosabatlaridir ʻ ʻ Kurs ishi mavzusining vazifalari - mikroiqtisodiy ko’rsatkichlarni aniqlash. - YaIMni hisoblash va uni ko’paytirish. - Bozor muvozanatiga ta’sir qiluvchiomillar.bo’yicha mavjud qarashlarni tadqiq etish -Iste’molchi yutug’i va ishlab chiqaruvchi yutug’i ularning shakllari va turlarini o’rganish; Kurs ishi mavzuning qisqacha tavsifi -mavzu uchta reja,xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 4 1.Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar nima va ularga qaysilar kiradi Mikroiqtisodiyot ( grekcha : μικρός — „kichik“) — iqtisodiy nazariyaning ayrim bir xo jalik yurituvchi sub yektlar o rtasidagi iqtisodiy munosabatlarni, ularningʻ ʼ ʻ faoliyati va milliy iqtisodiyotga ta sirini o rganadigan bo limi; mikroiqtisodiyot ʼ ʻ ʻ o rganadigan asosiy ob yektlar ʻ ʼ — uy xo jaligi va nisbatan katta bo lmagan ʻ ʻ korxonalardir. Jahon statistikada uy xo jaliklariga birgalikda yashovchi kishilar guruhlari ʻ yuritadigan umumiy xo jalik sifatida qaraladi. Odatda, bunday xo jalik oila, ya ni erkak ʻ ʻ ʼ va ayol nikohiga yoki qonqarindoshlikka asoslangan kichik guruhdir. Uy xo jaligi vazifalariga: 1) ishlab chiqarish omillarini (masalan, ishchi kuchini) ʻ sotishdan va mol-mulkdan (uy-joy va yerdan ijara haqi, bankka qo yilgan pul foizi, ʻ aksiya daromadi) daromad olish; 2) uy xo jaligini yuritish (yordamchi qishloq ʻ xo jaligida ishlash, iste mol mollari va xizmatlarni xarid qilish, oziq-ovqat ʻ ʼ mahsulotlarni uyda tayyorlash, moddiy va ma naviy ne matlardan foydalanish); 3) ʼ ʼ bolalarni tarbiyalash; 4) „tashqi“ iqtisodiy aloqalar (davlatga soliq to lash, transfert ʻ to lovlar olish, xorij bilan iqtisodiy aloqalar, shu jumladan, xorijdan pul jo natmalari, ʻ ʻ posilkalar olish) kiradi. Mikroiqtisodiyot o rganadigan yana bir manba tovarlar va ʻ xizmatlar ishlab chiqarish va ularni sotish bilan shug ullanuvchi xo jalik tashkilotlari ʻ ʻ — korxonalardir. Bunday tashkilotlar jismoniy va yuridik shaxslar (firmalar) egaligida bo lishi mumkin. ʻ Xo jalik yurituvchi sub yektlar sirasiga iste molchilar, xodimlar, kapital ʻ ʼ ʼ qo yuvchilar, yer egalari, firmalar, umuman, amalda iqtisodiyotning faoliyat ʻ ko rsatishida muhim rol o ynaydigan har qanday tadbirkor kiradi. Mikroiqtisodiyot quyi ʻ ʻ bo g inlarda iqtisodiy qarorlar qanday va nima uchun qabul qilinishini, masalan, ʻ ʻ iste molchilar tovarni xarid qilish to g risida qarorni qay tarzda qabul qilishini va ʼ ʻ ʻ ularning tanloviga narxnavo va daromadlar o zgarishlari qanday ta sir ko rsatishini; ʻ ʼ ʻ firmalar ish o rinlari sonini qanday rejalashtirishi; xodimlar qayerda va qancha ishlashni ʻ qanday hal etishini izohlab beradi. 5 O`zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining 2017 yil 7 fеvrаldаgi PF4947-sоnli Fаrmоni bilаn tаsdiqdаngаn ―2017-2021 yillаrdа O`zbеkistоn Rеspublikаsini rivоjlаntirishning bеshtа ustuvоr yo`nаlishi bo`yichа Hаrаkаtlаr strаtеgiyasi dа ishlаb‖ chiqаrishni mоdеrnizаtsiyalаsh vа tехniktехnоlоgik yangilаsh, ishlаb chiqаrishgа innоvаtsiоn tехnоlоgiyalаrni qo`llаsh, mаhsulоt ishlаb chiqаrish turlаrini divеrsifikаtsiyalаsh, chuqur tаrkibiy o`zgаrishlаrni аmаlgа оshirish hаmdа tаrmоqlarning rаqоbаtbаrdоshligini mustаhkаmlаsh bоrаsidа izchil chоrа-tаdbirlаrni аmаlgа оshirish belgilab berilgаn. Mikroiqtisodiyotning muhim jihati — xo jalik yurituvchi sub yektlarning ʻ ʼ iqtisodiyot tarmoqlarida yanada yirikroq tuzilmalar — bozorlar paydo bo lishi ʻ jarayonidagi o zaro munosabatlaridir. ʻ Mikroiqtisodiyot ayrim sanoat tarmoqlarining tarixiy taraqqiyoti va milliy iqtisodiyotning shakllanishi mantig ini tushunishga yordam beradi. U ayrim tovarlarga ʻ narxnavo qanday belgilanishini, yangi zavodlar qurilishida muayyan sohani va ishlab chiqarishni rivojlantirishga qanday mablag lar ajratilishini va nima uchun investitsiya ʻ qilinishini, har yili aniq qancha tovarlar ishlab chiqarilishini tushuntirib beradi. Mikroiqtisodiyot yakka tovar ishlab chiqaruvchilar va iste molchilar faoliyatini o rganar ʼ ʻ ekan, sanoat tarmoqlari va bozorlar qanday ishlayotgani va rivojlanayotganini, ularning faoliyatiga hukumat siyosati mamlakatlardagi iqtisodiy sharoitlar qanday ta sir ʼ etayotganini ochib beradi. Hаr bir jаmiyat, firmа yoki tаdbirkоr chеklаngаn iqtisоdiy rеsurslаrgа egа vа bu hоlаt ulаrning ishlаb chiqаrish imkоniyatlаrini dоimiy rаvishdа chеklаb turаdi. Ishlаb chiqаrish imkоniyatlаri jаmiyat yoki firmаning muаyyan tехnоlоgik rivоjlаnish bоsqichidа mаvjud rеsurslаrdаn to`liq vа sаmаrаli fоydаlаnib mаksimаl hаjmdа tоvаrlаr vа хizmаtlаr ishlаb chiqаrish imkоniyatlаrini аks ettirаdi. Rеsrslаrning chеklаngаnligi mаhsulоt ishlаb chiqaradi. Bоzоrlаr o`zining hududiy mаsshtаbigа ko`rа mаhаlliy, milliy vа хаlqаrо bоzоrlаrgа bo`linаdi. Оldi-sоtdi оb′еkti bo`lib rеsurslаr (ishchi kuchi, kаpitаl, 6 хоmаshyo, yеr, tаdbirkоrlik qоbiliyati, ахbоrоt), istе′mоl tоvаrlаri vа хizmаtlаr hisоblаnаdi. Bоzоrdаgi nаrхlаr оldi-sоtdi jаrаyonidа yoki undаn оldin shаkllаnishi mumkin. 1-rasm. Iqtisоdiyotning bоsh muаmmоsi vа iqtisоdiy tаnlоv 2 Nаrхlаr nоyob rеsurslаrni rаtsiоnаl tаqsimlаshni tа`minlаydi, nе′mаtlаrni rаtsiоnаl istе′mоl qilishgа, хаrаjаtlаrni kаmаytirishgа undаydi. Nаrх yеr, kаpitаl vа rеsurslаr egаlаrining dаrоmаdini аniqlаydi. Bоzоr tizimidа muvоfiqlаshtirish mаsаlаsini bоzоr hаl qilаdi. Muvоfiqlаshtirish mаsаlаsi bilаn bоg`liq хаrаjаtlаrgа trаnsаksiоn хаrаjаtlаr dеyilаdi. Bоzоr muvоfiqlаshtirishdаn tаshqаri ishlаb chiqаruvchilаr vа istе′mоlchilаr qаrоrlаrini vаqt bo`yichа tаrtiblаshtirаdi. Bu kеlаjаkdаgi nе′mаtlаr bоzоrining (fyuchеrs) vujudgа kеlishi bilаn bоg`liqdir. Kеlаjаkdаgi nе′mаtlаrning оldi-sоtdisi, ulаrning nаrхlаri to`g`risidа tаsаvvurgа egа bo`lishgа, ulаrning kеlаjаkdа nisbаtаn nоyobligi to`g`risidа ахbоrоt bеrаdi. Istе ′mоlchilаr vа ishlаb chiqаruvchilаr bundаy nаrх ахbоrоtlаrigа ko`rа, o`zlаrining jоriy хo`jаlik rеjаlаrini qаytа ko`rib chiqаdilаr vа o`zlаrining iqtisоdiy hаrаkаtlаrini tаrtibgа sоlаdilаr. 7 Rеsurslаrning nаrхlari. Tаklif bilаn ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаri o`rtаsidа bеvоsitа bоg`liqlik mаvjud. Firmаning mаhsulоt ishlаb chiqаrish imkоniyatlаri ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаri bilаn o`lchаnаdi. Rеsurslаr nаrхining oshishi ishlаb chiqаrish хаrаjаtlаrini ham оshirib, tаklif hаjmini qisqаrtirаdi vа tаklif egri chizig`ini chаpgа surilishigа sаbаb bo`lаdi yoki аksinchа. Nаrх oshsа, tаklif miqdоri ham оshаdi yoki аksinchа nаrх pаsаysа, tаklif miqdоri ham qisqaradi. Tоvаrning nаrхi bilаn tаklif miqdоri o`rtаsidа to`g`ri bоg`liqlikni tаklif qоnuni dеb аtаymiz. Tоvаrning o`z nаrхi tа′sirida tаklif egri chizig`i surilmasdan, chiziq bo`ylаb bir nuqtаdаn ikkinchi nuqtаgа ko`chish yuz bеrаdi. Buni tаklif miqdоrini o`zgаrishi dеb аtаymiz. Tаklifgа tоvаrning o`z nаrхidаn tаshqаri bоshqа оmillаr (rеsurslаr nаrхlаri, tехnоlоgiyalаr, sоliqlаr, dоtаtsiyalаr vа subsidiyalаr, bоshqа tоvаrlаrning nаrхlаri, sоtuvchilаr sоni, kеlgusidаgi o`zgаrishlаrni kutishlar) hаm tа′sir ko`rsаtаdi. Ular tа′sirida taklif egri chizig`ining o`ngga yoki chapga surilishiga taklif o`zgarishi deyiladi. Talab va taklifni funksiya orqali ham ifodalash mumkin. Agar talab va taklifga bitta o`zgaruvchi omil (masalan tovarning narxi) ta′sir ko`rsatsa ular o`rtasidagi bog`liqlikni bir omilli funksiyasi orqali ifodalash mumkin. Ko`p omilli (o`zgaruvchili) talab va taklif funksiyalari ular miqdorini ta`sir qiluvchi bir necha omillar bo`yicha aniqlaydi. Quydagi fiklar bunga isbot “Tаklifgа tоvаrning o`z nаrхidаn tаshqаri bоshqа оmillаr (rеsurslаr nаrхlаri, tехnоlоgiyalаr, sоliqlаr, dоtаtsiyalаr vа subsidiyalаr, bоshqа tоvаrlаrning nаrхlаri, sоtuvchilаr sоni, kеlgusidаgi o`zgаrishlаrni kutishlar) hаm tа′sir ko`rsаtаdi” 2 . Chunki―dаrоmаd sаmаrаsi gа ko`rа, istе′mоlchining rеаl dаrоmаdi оshishi tа‖ ′siridа, аsоsаn, sаnоаt tоvаrlаri vа хizmаtlаrgа tаlаb ko`prоq оshib bоrаdi. Аlbаttа, ―rеаl dаrоmаdlаr оshishi bilаn istе′mоlchilаrning оziq-оvqаt mаhsulоtlаrigа sаrf- 2 Campbell R. McConnel, Stanley L. Brue, Sean M. Flynn. Microeconomics: Principles, Problems and Policies. - New York. The McGraw-Hill Companies, Inc., 2012. P. 392-395 . 8 хаrаjаtlаri hаm оshаdi. Оdаmlаrdа yaхshirоq оvqаtlаnish imkоniyati pаydо bo`lаdi. Аmmо dаrоmаd оshishi tа′siridа оziq-оvqаt mаhsulоtlаrigа sаrf-хаrаjаtlаr оshishining mа′lum bir chеgаrаsi mаvjud. Mа′lumоtlаrgа ko`rа, АQSHdа 1929-1991 yillаr оrаlig`idа аhоli jоn bоshigа rеаl dаrоmаdlаr 175 %gа оshgаni hоldа оziq-оvqаt mаhsulоtlаri istе′mоli hаjmi 85 %gа оshgаn8 , ya′ni 2,05 mаrtаgа fаrq qilgаn. Nаrхlаr nisbаtidаgi o`zgаrishlаr nаtijаsidа qimmаt tоvаrlаrni аrzоn tоvаrlаr bilаn аlmаshtirishgа mоyillik tа′siridа yuzаgа kеlаdigаn ―аlmаshtirish sаmаrаsi tа′siridа qo`shimchа оziq-оvqаt birligini istе′mоl‖ qilishdаn оlinаdigаn chеkli nаflilik kаmаyib bоrishi shаrоitidа sоtish hаjmini ko`pаytirish mаqsаdidа nаrхlаrning аrzоnlаshtirilishi qishlоq хo`jаligi mаhsulоtlаrigа tаlаbning sеzilаrli dаrаjаdа оshishigа оlib kеlmаydi. To`rtinchidаn, tаrtibgа sоlinmаydigаn bоzоr iqtisоdiyoti shаrоitidа iqtisоdiyotning mоnоpоllаshgаn tаrmоqlаridа nаrхlаr sоf rаqоbаtli bоzоrgа yaqin bo`lgаn аgrаr tаrmоqdаgigа nisbаtаn tеzrоq o`sаdi. Ilmiy аdаbiyotlаrdа qishlоq хo`jаligi mukаmmаl (sоf) rаqоbаtli bоzоr mоdеligа eng mоs kеluvchi tаrmоqlаrdаn biri sifаtidа qаrаlаdi9 . Bu turdаgi bоzоrlаrdа ishlаb chiqаruvchilаr (sоtuvchilаr) mukаmmаl rаqоbаtchilаr sifаtidа o`zаrо kеlishib nаrх bеlgilаsh imkоnigа egа emаslаr vа bоzоr kоn′yunkturаsi аsоsidа shаkllаngаn nаrхlаr dаrаjаsi bilаn qаnоаtlаnishgа mаjbur. Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе′mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа′siridа ko`prоq tоvаr хаrid qilishgа mоyil bo`lаdilаr. Аmmо, istе′mоlchilаr tаlаbining nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko`rа turlichа bo`lishi mumkin. Аyrim tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishigа nisbаtаn istе′mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi vа nаrхdаgi оzginа o`zgаrishlаr tа′siridа tоvаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа o`zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа bo`lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn elаstik tаlаb dеyilаdi. Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. 9 Ko`pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi 80 pаst bo`lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn tаlаb nоelаstik tаlаb dеb аtаlаdi. Biz shu paytgacha talab va taklif elastikligiga faqat tovar narxidagi o`zgarishlar ta ′sirini ko`rib chiqdik. Ammo elаstiklikkа tоvаrning o`z nаrхidаn tаshqаri quyidagi boshqa оmillаr ham tа′sir ko`rsаtаdi: 1. O`rinbоsаr tоvаrlаr mаvjudligi. Tоvаrni o`rinbоsаrlаri qаnchа ko`p bo`lsа, uning elаstikligi shunchа yuqоri bo`lаdi. Chunki nаrх o`zgаrgаndа istе′mоlchilаr qimmаt tоvаrlаrni аrzоn bo`lgаn o`rinbоsаr tоvаrlаr bilаn аlmаshtirishgа mоyil bo`lаdi. Nаtijаdа аsоsiy tоvаr nаrхi qimmаtlаshsа ungа tаlаb qisqаrib, o`rinbоsаr tоvаrgа tаlаb оshаdi vа P D P* Q P D Q* Q 82 аksinchа o`rinbоsаr tоvаr nаrхi qimmаtlаshsа аsоsiy tоvаrgа tаlаb оshаdi. Tоvаrning iste′molchi daromadidаgi sаlmоg`i qаnchа yuqоri bo`lsа, tаlаb elаstikligi hаm shungа ko`rа yuqоri vа аksinchа sаlmоg`i qаnchа pаst bo`lsа, elаstikligi hаm shungа yarаshа pаst bo`lаdi. Istе′mоlchining dаrоmаdi оshgаn sаri yuqоri kаtеgоriyali tоvаrlаrgа tаlаb elаstikligi pаsаyadi vа pаst kаtеgоriyali tоvаrlаrgа tаlаb elаstikligi оshаdi. Elastiklik - bir o`zgaruvchining boshqa bir o`zgaruvchi ta′siri ostida o`zgarishini o`lchaydigan o`lchov. Aniqroq qilib aytganda, biror o`zgaruvchining bir foizga o`zgarishi natijasida boshqa bir o`zgaruvchining ma′lum foiz miqdoriga o`zgarishini ko`rsatadigan ko`rsatkichdir. Bunga eng yaqqol misol sifatida narxga bog`liq talab elastikligini keltirish mumkin. Bu elastiklik tovar narxining bir foizga o`zgarishi, unga talabni necha foizga o`zgartirishini ko`rsatadi. Tаlаb qоnunigа аsоsаn istе′mоlchilаr nаrх аrzоnlаshuvi tа ′siridа ko`prоq tоvаr хаrid qilishgа mоyil bo`lаdilаr. Аmmо, istе′mоlchilаr tаlаbining nаrх o`zgаrishigа munоsаbаti tоvаrning хususiyatigа ko`rа turlichа bo`lishi mumkin. 10 Аyrim tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishigа nisbаtаn istе′mоlchilаrning sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi vа nаrхdаgi оzginа o`zgаrishlаr tа′siridа tоvаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоri sеzilаrli dаrаjаdа o`zgаrаdi. Оdаtdа qimmаtbаhо buyumlаr nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr 98 tаlаbining sеzuvchаnligi yuqоri bo`lаdi. Mаsаlаn, yеngil аvtоmоbillаr nаrхining оshishi ungа bo`lgаn tаlаbning sеzilаrli qisqаrishigа оlib kеlаdi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn elаstik tаlаb dеyilаdi. Ikkinchi tur tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Ko`pinchа kundаlik ehtiyoj vа zаrurаt buyumlаri nаrхigа nisbаtаn istе′mоlchilаr tаlаbining sеzuvchаnligi pаst bo`lаdi. Mаsаlаn, оziq-оvqаt, dоri-dаrmоn, gugurt kаbi tоvаrlаr nаrхining o`zgаrishi ulаrgа bo`lgаn tаlаb miqdоrigа sеzilаrli tа′sir ko`rsаtmаydi. Bundаy tоvаrlаrgа bo`lgаn tаlаb nоelаstik tаlаb dеb аtаlаdi. Elastiklik koeffitsienti qiymatiga qarab talabni elastik, noelastik va birlik elastiklikka ega bo`lgan talablarga ajratish mumkin. Talab elastikligi narxdan tashqari, daromadga ham bog`liq. Ko`pgina tovarlarga talab, iste′molchilar daromadi oshganda oshadi. Daromad bo`yicha elastiklik, bu daromadni R (Revenue) bir foizga o`zgarishi talab miqdorini (Q) necha foizga o`zgarishini bildiradi. Bitta tovarga bo`lgan talabga boshqa bir tovarning narxi ta′sir ko`rsatadi. Bunday bog`liqlikdagi talab o`zgarishiga narxga bog`liq kesishgan talab elastikligi deyiladi. Kesishgan talab elastikligi - bu boshqa tovarlar narxi bir foizga o`zgarganda, tovarga talabning necha foizga o`zgarishini bildiradi. Bozor talabining shakllanishi asosida shaxsiy (individual) talab yotadi, ya′ni alohida iste′molchining talabi, har bir shaxs o`zining fiziologik ehtiyojlarini qondirish uchun qandaydir mahsulotdan, qanchadir sotib olishi kerak, sotib olish uchun ma′lum miqdorda mablag`i bo`lishi kerak. Iste′molchining mablag`i cheklangan. Iste′molchi har doim tanlov oldida turadi va tanlov chog`ida quyidagi uchta savolga javob izlaydi . Birinchi savolga javob berish uchun ne′matning iste′molchi uchun naflilik darajasini aniqlash, ikkinchi savolga javob berish uchun - ne′matning narxini va uchinchi savolga javob berish uchun iste′molchining daromadini o`rganish lozim 11 bo`ladi. Mana shu uchta element - naflilik, narx va daromad - iste′molchi tanlovining asosini tashkil etadi . Birinchi savolga javob berish uchun ne′matning iste′molchi uchun naflilik darajasini aniqlash, ikkinchi savolga javob berish uchun - ne′matning narxini. 2.Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni taxlil qilish xususiyatlari Ne′matning nafliligi - ne′matning insonning bir yoki bir nechta ehtiyojini qondira olish xususiyatidir. Iste′mol nazariyasida ne′mat - bu iste′molchining ehtiyojini qondira oladigan har qanday iste′mol ob′ektidir. Ko`p hollarda ne′matlar yakka tartibda emas, balki majmua tartibda yoki ―iste′mol savati bilan iste′mol qilinadi. ‖ Iste′mol nazariyasida: iste′molchilar ma′lum didga, xohishga ega va ular bu xohish va didlarini qanoatlantirishda byudjetlari (daromadlari) bilan chegaralangan; ular ne ′matlar majmualaridan, maksimal naf ISTE′MOLCHI TANLOVINING ASOSIY POSTULATLARI Iste′mol turining xilma-xilligi. Har bir iste'molchi turli xil ne'matlardan iste'mol qilishni istaydi Iste′molning to`yinmasligi Iste′molchi har doim ne′matning kamroq miqdoridan ko`prog`ini xarid qilishga moyil Tranzitivlik Agar iste′molchi А majmuani В ga nisbatan va В majmuani С majmuadan afzal ko`rsa, unda u А majmuani С majmuaga nisbatan ham afzal A  B; B  C;  A  C. Substitutsiya (o`rin bosa olish) Agar iste′molchiga А ne′mat o`rniga uning o`rnini bosa oladigan В ne′matdan ko`proq taklif qilinsa, u bunga rozi bo`ladi Kamayib boruvchi chekli naflilik Biror ne′matning qo`shimcha birliklarini iste′mol qilishdan olinadigan qoniqish (chekli naflilik) borgan sari kamayib boradi va u ne′mat zaxirasining iste′molchi ixtiyorida qancha borligiga bo`gliq. Ne′matlarni turkumlash va solishtira olish Iste′molchi A va B ne′matlar majmuasidan A majmuani B ga (A>B) yoki B majmuani A ga nisbatan (B>A) ko`proq xohlashi yoki ikkalasini ham naflik darajasi bir xil deb qarashi mumkin 102 keltiradigan majmuani tanlashga harakat qiladi; iste′molchilar tomonidan sotib olinadigan ne′mat narxi uning miqdoridan bog`liq emas; iste′molchilar ne′matlar nafligini to`liq biladi va maksimal naf beruvchi ne′matlar majmuasini tanlaydi, deb faraz qilinadi. 12 Naflilik funksiyasi. Avstriya iqtisodchilar maktabi namoyondalari K.Menger, E.Bem-Baverk, F.Vizerlar birinchilar qatorida talab bilan narx, tovar zaxirasi va uning miqdori o`rtasidagi bog`liqlikni aniqlashga o`ringanlar. Aniqlanishicha, cheklangan resurslar sharoitida ularning hajmi narxiga ta′sir qiluvchi muhim omillardan biri hisoblanadi. Ular ketma-ket iste′mol qilinadigan biror ne′matdan olinadigan nafning iste ′molchi uchun kamayish xususiyati mavjudligi to`g`risidagi qonuniyatni aniqlashgan. Masalan, chanqagan inson bir stakan mineral suvni zo`r qoniqish bilan ichadi, ikkinchi stakan suv birinchi stakan suvga nisbatan kamroq, uchinchisi esa - ikkinchisiga nisbatan kamroq naf beradi. Bu holat toki oxirgi stakan suv beradigan naf nolga teng bo`lguncha davom etadi. Bunda umumiy naf (total utility) ortib boradi, lekin har bir keyingi stakan suvdan olinadigan qo`shimcha, ya′ni chekli naf (marjinal utility) kamayib boradi. Iste′molchi harakatini aniqroq tahlil qilish uchun naflilik funksiyasidan foydalanamiz. Naflilik funksiyasi - iste′molchining iste′mol qiladigan ne′matlar hajmi bilan, uning ushbu ne′matlarni iste′mol qilish natijasida oladigan naflilik darajasini ifodalaydi ne ′matlar hajmi. Naflilik nazariyasi ilgari surilgan davrda ko`pchilik iqtisodchilar ne ′matlar narxini shakllanishi asosida ularning nafliligi yotadi degan fikrda bo`lishgan. Unga ko`ra ne′matning iste′molchi uchun nafliligi qancha yuqori bo`lsa, narxi shuncha qimmat va aksincha nafliligi qancha past bo`lsa, narxi ham shuncha arzon bo`ladi. Ammo naflilik nazariyasi tanqidchilari XVIII asrdayoq bu g`oyaga qarshi ―suv va olmos paradoksi ni ilgari surishgan. ‖ Unga ko`ra, barcha uchun hayoriy zaruriyat sanalgan suv - eng maksimal, hayot kechirish uchun unchalik zarur bo`lmagan olmos esa – minimal naflilikka ega. Shunga mos suvning narxi maksimal darajada qimmat va aksincha olmosning narxi minimal darajada arzon bo`lishi kerak. Ammo amaliyotda buning aksini ko`rish mumkin. Bundan kelib chiqadiki, ne ′matlar narxi bilan naflilik o`rtasida bog`liqlik mavjud emas. Bu savolga to`g`ri javob keyinchalik naflilikning ikki darajasi, ya′ni umumiy va chekli naflilik farqlangan hamda 13 narx bilan ne′matning zaxirasi o`rtasidagi bog`liqlik aniqlangandan so`ng topildi. 103 Hamma gap shundaki, suv zaxiralari tabiatda mo`l, olmos esa juda kam uchraydigan noyob va taqchil resurs sanaladi. Shunga mos suvning narxi arzon, olmosniki esa esa qimmat. N е 'matlarning narxi ularning tabiatdagi yoki ist е 'molchi ixtiyoridagi zaxirasiga bog`liq. N е 'matlarning zaxirasi qancha ko`p bo`lsa, qo`shimcha birlik ne′mat qimmati shuncha past bo`ladi va ularning narxi shuncha arzon bo`ladi. Aksincha, ularning zaxirasi qancha kam bo`lsa, qo`shimcha birlik ne′mat qimmati shuncha yuqori va narxi shuncha qimmat bo`ladi. Demak, ne′matning narxi uning umumiy nafliligi bilan emas, balki chekli nafliligi bilan belgilanadi. Shunday ekan, n е 'matlar narxi ularning ch е kli nafliligiga to`g`ri, zaxirasiga esa t е skari proporsional bo`ladi. Umumiy naflilik biror ne′matdan ketma-ketlikda iste′mol qilib borilganda ulardan olingan jami naflilik yig`indisini ifodalaydi va u o`sib borish xususiyatiga ega. Shu bilan birga iste′mol to`yingan sharoitda umumiy naflilik o`zining maksimal qiymatiga erishadi. Chekli naflilik ne′matdan qo`shimcha bir birlik iste′mol qilish natijasida olinadigan qo`shimcha naf miqdorini ifodaladi. Chekli naflilik - bu naflilik funksiyasidan biror ne ′mat o`zgaruvchisi bo`yicha olingan xususiy hosilaga teng: i i X TU MU    . Bu yerda: MUi - i -ne′mat bo`yicha chekli naflilik darajasi; Δ TU – umumiy naflilik darajasining o`sgan qismi;  Xi - i -ne′matni iste′mol qilish miqdorining o`sgan qismi. Funksional talab iqtisodiy ne′matning o`ziga (tovar yoki xizmat turiga) xos bo`lgan iste′mol xususiyatlari ta′sirida shakllanadi. Nofunksional talab iqtisodiy ne′matga xos bo`lmagan iste′mol xususiyatlari ta′sirida shakllanadi. Unga ijtimoiy, spekulyativ va noratsional omillarni kiritish mumkin. Ijtomoiy omillar iste′molchilarning ne′matga bo`lgan munosabati bilan uzviy bog`liqlikka ega. Ayrim iste′molchilar ko`pchilikka taqlid qilishni yoqtiradi va ko`pchilik nimani xarid qilsa, o`shani olishni ma′qul ko`radi. Ikkinchi turdagi iste ′molchilar boshqalardan ajralib turishni xohlashadi va nihoyat yana bir toifasi yuqori 14 darajadagi turmush farovonligi ta′sirida obru-e′tibor talab namoyishkorona iste′molni xush ko`radi. Shundan kelib chiqib amerikalik iqtisodchi. X. Leybenstayn ijtimoiy omillar ta′sirida shakllanadigan talabni uch toifaga ajratgan: 1. Ko`pchilikka ergashish samarasida iste′molchi atrofdagilar va modadan ortda qolmaslikka tirishib, ko`pchilik nimani ma′qul ko`rsa shuni 12 Нуриев Р . . Курс микроэкономики : учебник / 2- е изд . – .: Норма , 2012. – с . 125. asosida tuzilgan. Iste ′molchi talabi Funksional talab Nofunksional talab Iqtisodiy ne′matga xos bo`lgan iste ′mol xususiyatlari ta′sirida shakllanadigan talab Ijtimoiy Spekulyativ Noratsional Ko`pchilikka ergashish samarasi Snob samarasi Veblen samarasi 106 xarid qilishga moyil bo`ladi. Bunda uning xaridga oid hatti-harakati boshqalarning fikriga bevosita bog`liq bo`lib qoladi. Ko`pchilikka ergashish samarasi deganda iste′molchining umum qabul qilingan normalar ta′sirida ko`pchilik xarid qiladigan ne′matlarga talabini oshishi bilan bog`liq samara tushuniladi. Bunda talab elastikligi yuqori va talab chizig`i yotiq bo`ladi. 2. Snob samarasida iste′molchining atrofdagilardan ajralib turishga ishtiyoqi baland boladi. Bu yerda ham uning tanlovi atrofdagilar hatti-harakatiga bog`liq, ammo bu teskari bog`liqlik. Snob samarasi boshqa insonlar shu ne′matni iste′mol qilishi ta′sirida talabda yuz beradigan teskari o`zgarishni ifodalaydi. Ya′ni, agar atrofdagilar shu ne′matga talab hajmini oshirsa, snob uni qisqartiradi yoki umuman iste′moldan voz kechadi. Snob samarasida talab elastikligi past bo`ladi. 3. Veblen samarasi (T. Veblen nomidan olingan) obru-e′tibor ketidan quvib unutilmas taassurot qoldirish maqsadini ko`zlovchi namoyishkorona iste′molni nazarda tutadi. Bunda tovarning narxi ikki qismdan: real narx va obru keltiruvchi narxdan tashkil topadi. Veblen samarasi tovarning narxi qimmatligi tufayli iste′molchi talabining oshishi bilan bog`liq samarani aks ettiradi. Snob va Veblen samaralarining asosuy farqi shundaki, agar snob samarasida muayyan tovarga talab boshqalarning shu tovarni iste ′mol qilish hajmiga bo`g`liq holda o`zgarsa, Veblen samarasida talab tovar narxining qimmat yoki arzonligiga qarab o`zgaradi. 15 Ne′matga xos xususiyatlardan xoli bo`lgan nofunksional talabga yana spekulyativ va noratsional talablar kiradi. Spekulyativ talab inflyatsion kutishlar yuqori bo`lgan jamiyatlarda, kelgusida narxlarning oshib ketish xavfi joriy davrda qo`shimcha talab va iste′mol hajmini yuzaga keltirishi bilan izohlanadi. Noratsional talab esa oldindan rejalashtirilmagan, lahzalik xohish, kayfiyatning o`zgarishi kabi omillar ta′sirida to`satdan paydo bo`ladi va u iste′molchining odatdagi turmush tarziga mos kelmaydi. 6.3. Iste′molchining afzal ko`rishi qoidalari Iste′molchining eng yaxshi iste′mol ne ′matlar majmuini tanlashini, ne′matlar turi ikkita bo`lgan hol uchun qaraymiz. Umuman olganda bu tahlilni keskin darajada cheklamaydi. Haqiqatdan ham iste′molchi tanlovini berilgan ne′mat bilan boshqa qolgan barcha ne′matlar o`rtasida 107 qarasak ham bo`ladi. Ikkita ne′mat uchun naflilik funksiyasi quyidagi ko`rinishga ega. Naflilik, narx va daromad - iste′molchi tanlovining asosini tashkil etadi. Ne ′matning nafliligi - ne′matning insonning bir yoki bir nechta ehtiyojini qondira olish xususiyatidir. Umumiy naflilik biror ne′matdan ketma-ketlikda iste′mol qilib borilganda ulardan olingan jami naflilik yig`indisini ifodalaydi va u o`sib borish xususiyatiga ega. Shu bilan birga iste′mol to`yingan sharoitda umumiy naflilik o`zining maksimal qiymatiga erishadi. Chekli naflilik ne′matdan qo`shimcha bir birlik iste′mol qilish natijasida olinadigan qo`shimcha naf miqdorini ifodaladi. Biror ne′matdan qo`shimcha bir birlik iste′mol qilganda (boshqa ne′matlar iste′moli hajmi o`zgarmaganda), qo`shimcha iste′mol qilingan 117 birlik oldingisiga nisbatan kamroq naf beradi va uning bu xususiyatiga chekli naflilikning kamayish qonuni deyiladi. Befarqlik egri chizig`i - bu iste′molchi uchun bir xil naf beruvchi ne′matlar kombinatsiyalarini ifodalaydi. Befarqlik egri chiziqlari majmuasi befarqlik egri chiziqlari kartasini hosil qiladi. Ne′matlarning bir-birini o`rnini bosishi zonasi deb - bir ne′matni ikkinchi ne′mat bilan samarali almashtirish mumkin bo`lgan oraliqga aytiladi. Byudjet chizig`i tovarlar narxiga va iste′molchining daromadiga asoslanadi va u mavjud pul mablag`lari chegarasida iste′mol uchun qanday tovarlar majmuasini xarid qilish 16 mumkinligini ko`rsatadi. Iste′molning optimal (muvozanat) nuqtasida befarqlik egri chizig`i byudjet chizig`iga urinib o`tadi. Muvozanatlik shartiga ko`ra, iste′molchi daromadini shunday taqsimlaydiki, natijada tovarlarning har biriga sarflangan oxirgi pul birligi (oxirgi so`m, oxirgi dollar, oxirgi rubl) bir xil chekli naf keltirsin. Agar shunday bo`lmasa, iste′molchi kamroq chekli naf beradigan oxirgi so`mini, ko`proq chekli naf beradigan ne′matga qayta taqsimlashi mumkin bo`ladi. Agar ―daromad-iste′mol chizig`i koordinata boshidan‖ 450 burchak ostidagi to`g`ri chiziqdan iborat bo`lsa, daromadning o`sishi, iste ′molchining iste′mol qiladigan ne′matlari bir xil nisbatda o`sadi. Agar iste′molchi ne ′matlarni har xil nisbatda xarid qilsa, W chizig`ining yotiqligi o`zgaradi. 7.1-rasmdagi koordinata boshida Y tovarni xarid qilish X tovarga nisbatan tezroq sur′atda o`sadi, keyinchalik Y tovarni xarid qilish susayib, X tovar bilan barqarorlashadi. XIX asrdayoq real daromad oshishi bilan birlamchi ehtiyoj ne′matlariga talab qisqarib borib, ikkilamchi ehtiyoj ne′matlariga talab oshib borishi isbotlangan. Nemis olimi Ernst Engel (1821-1896) birinchi bo`lib daromad o`zgarishining iste′mol tarkibiga ta′sirini tadqiq qilgan. Tovarlar tarkibining daromadga nisbatan o`zgarishini ifodalovchi chiziqlar, Engel egri chiziqlari deyiladi. Narxning har qanday pasayishi, birinchidan: real daromadni oshiradi, natijada befarqlik egri chizig`i suriladi va iste′molchi sotib olishi mumkin bo`lgan ne′matlar tarkibini o`zgartiradi; ikkinchidan - narxlar nisbatini o`zgartiradi va bir ne′matni (Y) boshqa ne′mat (X) bilan almashtiriladi. Ne′matlar majmuasiga (X va Y ne′matlar) bo`lgan talab o`zgarishining qancha qismi real daromad ta′siri va qancha qismi narxning pasayishi bilan bog`liq ekanligini aniqlamoqchimiz. Byudjet chizig`ining boshlang`ich holati YX va X ne′mat narxi pasaygandan keyingi holati YX′ keltirilgan. Boshlang`ich byudjet chizig`ida 1 TU befarqlik egri chizig`iga mos keluvchi optimal majmua E1 nuqta bilan ifodalangan. E1 nuqtada iste ′molchi Y ne′matdan Y1 miqdorda, X ne′matdan X1 miqdorda sotib oladi. X ne′matning narxi tushgandan keyin, yangi optimal majmua YX′ byudjet chizig`i bilan TU2 17 befarqlik egri chiziqlari kesishgan 2 E nuqtaga o`tadi. 2 E nuqtada iste′molchi X ne ′matdan X2 miqdorda va Y tovardan Y2 miqdorda sotib oladi. Demak, X ne′mat narxining pasayishi iste′molchining real daromadini, uning tovar sotib olish imkoniyatini oshiradi, ya′ni uning o`z ehtiyojini qondirish darajasini oshiradi. Bu yerda X ne′matni iste′mol qilish hajmining umumiy o`zgarishi (uning narxi tushishi hisobidan) rasmda X1X2 bilan belgilangan. Iste′molchi boshida 0X1 miqdorda X ne′matdan sotib oladi, narx o`zgargandan keyin sotib olish hajmi 0X2 ga o`zgaradi. Y tovarni sotib olish hajmi 0Y1 dan 0Y2 ga qisqardi. X ne′mat iste′molining umumiy o`zgarishi X1X2 oraliqqa umumiy samara deyiladi. Endi umumiy samarani daromad samarasiga va almashtirish samarasiga qanday ajralishini ko`ramiz. Daromad samarasini aniqlash uchun YX′ byudjet chizig`iga parallel qilib Y  X  byudjet chizig`ini 1 TU befarqlik egri chizig`iga urinadigan qilib o`tkazamiz va bu uringan nuqtani E3 deb belgilaymiz. E3 nuqtaga mos keluvchi optimal majmuadagi X ne′mat miqdori X3 ga teng va u X1X2 umumiy samarani ikki qismga ajratadi: X1X3 va X3X2. Parallel ikki byudjet chizig`i orasida yotgan X3X2 o`zgarishga daromad samarasi va bitta 124 befarqlik egri chizig`i ustida yotgan X1X3 o`zgarishga - almashtirish samarasi deyiladi. Daromad va almashtirish samarasini talab o`zgarishiga ta′siri 7.5- rasmda keltirilgan. Daromad samarasi - bu ne′mat narxi o`zgarishi (almashish samarasi hisobga olinmaganda) natijasida real daromad o`zgarishining iste′molchi talabiga ta′siridir. Daromad samarasi iste′molchining sotib olish imkoniyatini oshganligini ko`rsatadi va u bir byudjet chizig`idan boshqa byudjet chizig`iga iste′molchining optimal tovarlar majmuasiga o`tishini aks ettiradi. Almashish samarasi - bu naflik darajasi o`zgarmaganda, tovarlar narxi o`zgarishi munosabati bilan iste′mol tovarlariga talab tarkibining o`zgarishidir. Almashish samarasi X ne′mat narxini o`zgarishi natijasida Y ne′matni qo`shimcha X ne′mat bilan almashtirilishini ifodalaydi. Bu almashtirish befarqlik egri chizig`i TU1 bo`yicha bo`ladi. Ne′matlar narxini o`zgarishi Ne′matlar narxini nisbiy o`zgarishi Xarid quvvatini o`zgarishi Ne′matni iste 18 ′mol qilish hajmini o`zgarishi Iste′molchi daromadini o`zgarishi Iste′mol tarkibini o`zgarishi Iste′mol hajmini o`zgarishi. Almashtirish samarasi Daromad samarasi Talab o`zgarishiga ta′sir korsatish 125 Bozor sharoitida daromad samarasi va almashtirish samarasini ajratilishi, tovarlarga narx belgilashdagi qonuniyatlarni yaxshiroq tushunishga yordam beradi. Biz daromad va almashtirish samaralarini normal tovarlar uchun ko`rib chiqdik. Past kategoriyali tovarlar uchun daromad va almashtirish samaralari o`z xususiyatlariga ega. 7.5. Yakka va bozor talabi Bozor talabi alohida bozordagi iste ′molchilarning individual talablari yig`indisi bilan aniqlanadi. Bozor talabi chizig`i esa ma′lum bzordagi iste′molchilarning individual talablari chiziqlarini qo`shish orqali olinish mumkin. Faraz qilaylik, oziq-ovqat bozorida (masalani soddalashtirish uchun) uchta A, B va V iste′molchilar harakat qiladi deylik. Iste′molchilarning individual talablari chiziqlari to`g`ri chiziqlardan iborat bo`lgani bilan bozor talab chizig`i ham to`g`ri chiziqdan iborat bo`lishi shart emas. Nima uchun deganda, yuqori narxlarda ba′zi bir iste′molchilar tovarni sotib olmasligi ham mumkin yoki ular har xil miqdorda sotib olishi mumkin. Yana shuni ta′kidlash lozimki, iste′molchilar talablariga ta′sir qiluvchi barcha omillar bozor talabiga ham ta′sir qiladi. Masalan, iste′molchilar sonining oshib borishi bozor talab chizig`ini o`ngga, tepaga siljitadi yoki bo`lmasa, iste′molchilar daromadlarini ortishi, ularning oziq-ovqatga bo`lgan talabini oshiradi. Bu o`z navbatida bozor talab chizig`ini o`ngga-tepaga surilishiga olib keladi. Umuman olganda, bozor talabini aniqlashda har xil demografik guruhlarga qarashli iste′molchilar talablarini yig`ishga, har xil hududlarda yashovchi iste′molchilar talablarini yig`ishga to`g`ri keladi. Masalan, muzqaymoqqa bo`lgan bozor talabi o`rganilganda yosh bolalar talabi, o`smirlar talabi, ayollar talabi, nafaqaxo`rlar talabi to`g`risidagi axborotlarni olishga va ularni jamlashga to`g`ri keladi. Xuddi shu masalani hududlar bo`yicha aniqlash ham mumkin. Bozor talabi chizig`ini va shu bilan birga individual talab chizig`ini ifodalashda tovarlarning narx bo`yicha elastiklik koeffitsiyentidan Bozor talabi foydalanish 19 mumkin. Biz yuqorida ko`rgan edikki, agar talab narx bo`yicha elastik bo`lsa, narxning pasayishi iste′molchini tovardan ko`proq sotib olishga undaydi. Natijada iste′molchining tovar sotib olishga sarfi o`sadi, narx oshganda iste′molchi sarfi kamayadi. Agar talab elastik bo`lmasa, narx oshganda iste′molchi sarfi ham oshadi, narx pasayganda kamayadi. Bordiyu talab birlik elastiklikka ega bo`lsa, narx oshganda ham, oshmaganda ham iste′molchining tovar sotib olishga sarfi o`zgarmaydi. Daromadning o`zgarishi byudjet chizig`ini o`ziga parallel ravishda surilishiga olib keladi, nima uchun deganda, narxlar nisbati o`zgarmaydi. Daromad oshganda, byudjet chizig`i o`ngga-yuqoriga suriladi, kamayganda pastga- chapga suriladi. Daromadlarning o`zgarishiga mos ravishda iste′molchining yangi holatdagi muvozanat nuqtalari o`rnatiladi. Ushbu muvozanat nuqtalarini tutashtiruvchi chiziqni amerikalik olim Dj. Xiks ―daromad-iste′mol chizig`i deb atadi va bu chiziq‖ ilmiy adabiyotlarda ―turmush darajasi chizig`i deb ham ataladi. ‖ 3.O’zbekistondagi mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar haqida va ularning hozirgi kundagi holati. Real daromad oshishi bilan birlamchi ehtiyoj ne′matlariga talab qisqarib borib, ikkilamchi ehtiyoj ne′matlariga talab oshib borishi isbotlangan. Nemis olimi Ernst Engel (1821-1896) birinchi bo`lib daromad o`zgarishining iste′mol tarkibiga ta′sirini tadqiq qilgan. Tovarlar tarkibining daromadga nisbatan o`zgarishini ifodalovchi chiziqlar, Engel egri chiziqlari deyiladi. Daromad samarasi - bu ne′mat narxi o`zgarishi (almashish samarasi hisobga olinmaganda) natijasida real daromad o`zgarishining iste′molchi talabiga ta′siridir. Daromad samarasi iste′molchining sotib olish imkoniyatini oshganligini ko`rsatadi va u bir byudjet chizig`idan boshqa byudjet chizig`iga iste′molchining optimal tovarlar majmuasiga o`tishini aks ettiradi. Almashish samarasi - bu naflik darajasi o`zgarmaganda, tovarlar narxi o`zgarishi munosabati bilan iste′mol tovarlariga talab tarkibining o`zgarishidir. Almashish samarasi X ne′mat narxini o`zgarishi natijasida Y ne′matni qo`shimcha X ne′mat bilan almashtirilishini ifodalaydi. Bu almashtirish befarqlik egri chizig`i TU1 bo`yicha 20 bo`ladi. Muvozanatlik shartiga ko`ra, iste′molchi daromadini shunday taqsimlaydiki, natijada tovarlarning har biriga sarflangan oxirgi pul birligi 128 (oxirgi so`m, oxirgi dollar, oxirgi rubl) bir xil chekli naf keltirsin. Agar shunday bo`lmasa, iste′molchi kamroq chekli naf beradigan oxirgi so`mini, ko`proq chekli naf beradigan ne′matga qayta taqsimlashi mumkin bo`ladi. Kelajakka taalluqli har qanday harakat noaniq natijaga ega. Daromadlarimizning bir qismini bankka depozitga joylashtirganimizda bankdan pulni qaytarib oladigan davrda uning xarid quvvati qancha b o`lishini bilmaymiz, negaki o`tadigan davr oralig`ida inflyasiya sur'atlari qanchalik o`sishi bizga noma'lum. Yoki biror maqsadda bankdan uzoq muddatli kredit olib, uni kelgusida oladigan daromadlarimizdan qoplashni rejalashtiramiz. Ammo kelgusida oladigan daromadlarimiz har doim ham aniq bo`lavermaydi. Bugun xarid qilingan aksiyaning bo`lg`usi qiymati ham bizga noma'lum, chunki biz aksiyasini xarid qilgan aksiyadorlik kompaniyasining kelgusidagi moliyaviy holati, obro`-e'tibori va dividend siyosati fond bozorlarida aksiya qiymatiga kuchli ta'sir ko`rsatadi. Tadbirkorlik faoliyati — tadbirkorlik faoliyati sub'ektlari tomonidan amalga oshiriladigan, tavakkal qilib va o`z mulkiy javobgarligi ostida daromad (foyda) olishga qaratilgan tashabbuskor faoliyat. Demak, tadbirkorlikka yoki daromad olish uchun tikilgan kapitalning qiymati kelgusida undan olinadigan daromad qiymatiga bog`liq ekan, demak u noaniqlik va risk (tavakkalchilik) bilan b o`langan ekan. Risk (tavakkalchilik) – bu har qanday usul bilan baholangan ehtimollik, noaniqlik esa baholab b o`lmaydigan holat. Noaniqlik sharoitida iste'molchilar tomonidan ham, ishlab chiqaruvchilar tomonidan ham sotuvchi va xaridorlar sifatida qaror qabul qilishga to`g`ri keladi va bu qabul qilingan qarorlar albatta, ma'lum darajadagi risklar (tavakkalchilik) bilan bog`liq bo`lishi mumkin. Noaniqlik cheklangan resurslarni samarasiz taqsimlanishiga, ortiqcha sarflarga, vaqtni yo`qotishga olib keladi. Shu vaqtgacha biz barcha ko`rsatkichlar (narx, iste′molchi daromadi, ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori, olinadigan foyda, xarajatlar) 21 aniq berilgan deb keldik. Lekin, real hayotda bozor sub′ektlari tomonidan qabul qilinadigan qaror noaniqliklar bilan bog`liq. Ma′lumki, to`g`ri qaror qabul qilishning asosiy sharti - bu axborot. Noaniqlik sharoitida qaror qabul 130 qilish deganda, to`liq axborot bo`lmaganda qaror qabul qilish tushuniladi. Biror voqea yoki hodisa to`g`risida axborot to`liq bo`lmasa, qabul qilingan qaror salbiy oqibatlarga, ya′ni ma′lum yo`qotishlarga olib keladi. Ushbu yo`qotishlar tavakkalchilikni bildiradi. Noaniqlik sharoitida qaror qabul qilishda tavakkalchilik (yo`qotish) darajasini bilish, uni oldini olish uchun, tavakkalchilik darajasini kamaytirish uchun, chora tadbirlar ko`rishga imkon beradi. Tavakkalchilikni o`lchash. Tavakkalchilikni o`lchashning asosi ehtimol tushunchasi bilan bog`liq. Amerikalik olim F.Nayt (1885-1974) ehtimolni ikki turga bo`ladi: matematik, ya′ni oldindan aniqlash mumkin bo`lgan ehtimol va statistik ehtimol. Birinchi tur ehtimolga tanganing raqam yoki gerb tomonini tushish ehtimoli 1/2 ga tengligi yoki o`ynaydigan olti qirrali toshning oltita raqamidan bittasini tushishi ehtimolining 1/6 ga tengligi misol bo`lishi mumkin. Ikkinchi turdagi ehtimolni empirik, ya′ni faraz qilish yo`li orqali aniqlash mumkin. Masalan, korxonaga xom ashyoni vaqtida etib kelmaslik ehtimoli faraz qilinganda, ushbu faraz qilingan raqam baholovchining bilimiga tajribasiga asoslanadi. Nima uchun deganda, ushbu voqeaning takrorlanishi to`g`risida statistik ma′lumotlar yo`q. Ehtimol sub′ektiv ravishda aniqlanganda, bitta hodisani har xil insonlar har xil qiymatdagi ehtimol bilan baholaydi. Yuqoridagi misolda voqeaga ta′sir qiluvchi tasodifiy omillar ko`p va ularni hammasini bartaraf qilish mumkin emas. Bundan tashqari, bu yerda teng ehtimolli alternativ variantlarning o`zini yo`qligi ehtimolni matematik hisob-kitoblar orqali aniqlashga imkon bermaydi. Birinchi turdagi ehtimolni ob′ektiv ehtimol desak, u iqtisodiyotda kamroq uchraydi, ikkinchi turdagi ehtimol sub′ektiv ehtimol bo`lib, biznesga xosdir. Ham ob ′ektiv va ham sub′ektiv ehtimollar tavakkalchilik darajasini ifodalashda va tanlashda foydalaniladi. Ob′ektiv ehtimol o`rtacha qiymatni aniqlashga yordam bersa, sub′ektiv 22 ehtimol olinishi mumkin bo`lgan natijalarning o`zgaruvchanlik mezonini aniqlashga yordam beradi. Tavakkalchilikni miqdoriy aniqlash uchun biror voqea yoki hodisaning olib kelishi mumkin bo`lgan oqibatlarini va bu oqibatlarning ehtimolini bilish kerak bo`ladi. 131 Kutiladigan miqdor - bu mumkin bo`lgan barcha natijalarning o`rtacha o`lchangan qiymatlari. Bu yerda har bir natijaning ehtimoli ushbu mos qiymatlarning takrorlanish chastotasi yoki o`lchovi. Masalan, firma yangi mahsulot ishlab chiqarmoqchi, agar firmaning yangi mahsuloti bozorda muvaffaqiyatga erishsa, har bir aksiyani 10000 so`mdan sotish mumkin, agar muvaffaqiyatga erishmasa, bir aksiya uchun 1000 so`m olinadi. Firma mahsulotining bozorda muvaffaqiyatga erishish ehtimoli 0,6 ga teng bo`lsa, kutiladigan dividend qiymati quyidagicha aniqlanadi: E(X)  0,6  10000  0,4  1000  6400 so`m/aksiya. Chetlanish - bu haqiqiy natija bilan kutiladigan natija o`rtasidagi farq bo`lib, u tavakkalchilikdan (yo`qotishdan) darak beradi. Ushbu farq qancha katta bo`lsa yo`qotish, ya′ni tavakkalchilik ham shuncha yuqori bo`ladi. Faraz qilaylik tadbirkorning bir oylik soliq to`lovi 400 ming so`m, soliq to`lashdan qochganlik uchun jarima 10 000 ming so`m. Agar soliq inspeksiyasining yashirgan soliqni aniqlash ehtimoli 1/5 bo`lsa, tadbirkor uchun natijaning kutiladigan qiymati: Demak, soliqdan qochish tadbirkorga foyda keltirishdan ko`ra zararli ekan. Noaniq holat natijalarining mumkin bo`lgan chegaralari – o`zgaruvchanlik deb ataladi. Faraz qilaylik talaba o`qishdan keyin qo`shimcha ish izlayapti. Uning uchun ikkita variant mavjud. Birinchisi, firmada sotish bo`yicha menedjer bo`lib ishlash, unda sotilgan mahsulotdan % shaklida maosh oladi. Agar tovar aylanmasi yaxshi bo`lsa, oyiga 1 500 ming so`m, yomon holatda esa 800 ming so`m maosh olish ehtimoli bor. Sotish hajmini yaxshi yoki yomon bo`lish ehtimoli 1/2. 132 Ikkinchi variant firma adminstrasiyasida qat'iy belgilangan oklad bo`yicha maosh olish. Bunda maosh miqdori 900 ming so`m, ammo shtat qisqarib, 23 talaba ishsiz qolishi va bo`shaganda 700 ming so`m kompensasiya olishi mumkin (ehtimoli 10 %). Undan tashqari yana shuni aytishim kerakku “Amaliyotda chetlanishni o`lchash uchun bir-biridan farq qiladigan ikkita mezon ishlatiladi. Birinchisi, dispersiya bo`lib, u haqiqiy natijadan kutiladigan natijani ayrilganining o`rtacha o`lchovi miqdori kvadratiga teng”. 3 D е hq о n х o`j а ligi. D е hq о n х o`j а ligi а gr а r s е kt о rd а f ао liyat ko`rs а tuvchi х ususiy mulkk а а s о sl а ng а n х o`j а lik yuritish sh а kll а rid а n biri s а n а l а di. O`zb е kist о n R е spublik а sining 1998 yil 30 а pr е ld а gi ―D е hq о n х o`j а ligi to`g`risid а gi q‖ о nunig а muv о fiq ―D е hq о n х o`j а ligi о il а viy m а yd а t о v а r х o`j а ligi bo`lib, о il а а ′z о l а rining sh ах siy m е hn а ti а s о sid а , m е r о s qilib q о ldiril а dig а n umrb о d egalik qilish uchun о il а b о shlig`ig а b е rilg а n е r uch а stk а sid а qishl о q х o`j а ligi m а hsul о ti е tishtir а di v а r еа liz а tsiya qil а di. D е hq о n х o`j а ligid а gi f ао liyat t а dbirk о rlik f ао liyati juml а sig а kir а di h а md а d е hq о n х o`j а ligi а ′z о l а rining ist а gig а ko`r а yuridik sh ах s t а shkil э tg а n h о ld а v а yuridik sh ах s t а shkil э tm а sd а n а m а lg а о shirilishi mumkin4 . ‖ А m а ld а gi q о nunchilikk а ko`r а d е hq о n х o`j а ligi а ′z о l а ri juml а sig а birg а likd а yash а yotg а n v а d е hq о n х o`j а ligini birg а likd а yurit а yotg а n о il а b о shlig`i, uning хо tini ( э ri), b о l а l а ri, shu juml а d а n f а rz а ndlikk а о ling а n b о l а l а ri, t а rbiyag а о lg а n b о l а l а ri, о t а - о n а l а ri, m е hn а tg а q о biliyatli yoshg а е tg а n b о shq а q а rind о shl а ri kir а di. Yuridik v а jism о niy sh ах sl а r bil а n o`z а r о mun о s а b а tl а rd а d е hq о n х o`j а ligi n о mid а n shu х o`j а lik b о shlig`i ish ko`r а di. D е hq о n х o`j а ligi o`z f ао liyatid а yoll а nm а m е hn а td а n d о imiy а s о sd а f о yd а l а nishi mumkin э m а s. T о m о rq а е r uch а stk а si - qishl о q х o`j а lik m а hsul о tini э rkin s а vd о h а md а о il а э htiyojl а ri uchun е tishtirish, shuningd е k yakk а t а rtibd а gi uyj о y qurilishi h а md а uy-j о yni о b о d о nl а shtirish m а qs а did а о il а а ′z о l а rid а n birig а m е r о s qilib q о ldiril а dig а n umrb о d egalik qilishg а q о nun hujj а tl а rid а b е lgil а ng а n t а rtibd а v а o`lch а ml а rd а а jr а tib b е ril а dig а n е r uch а stk а sidir. 3 O`zbekiston Respublikasining 2004 yil 26 avgustdagi ―Fermer xo`jaligi to`g`risida gi qonuni (yangi tahrirda). ‖ www.lex.uz. 24 D е hq о n х o`j а ligi yuritish uchun m е r о s qilib q о ldiril а dig а n umrb о d egalik qilishg а е r uch а stk а si sug` о ril а dig а n е rl а rd а 0,35 g е kt а rg а ch а v а sug` о rilm а ydig а n (l а lmik о r) е rl а rd а 0,5 g е kt а rg а ch а o`lch а md а , cho`l v а s а hr о mint а q а sid а э s а sug` о rilm а ydig а n yayl о vlrd а n 1 g е kt а rg а ch а o`lch а md а b е ril а di. D е hq о n х o`j а ligi o`z f ао liyati yo`n а lishl а rini, ishl а b chiq а rish tuzilishi v а h а jml а rini must а qil r а vishd а b е lgil а ydi. D е hq о n х o`j а ligi qishl о q х o`j а ligi ishl а b chiq а rishining q о nunl а rd а t а qiql а nm а g а n h а r q а nd а y turi, shuningd е k qishl о q х o`j а ligi m а hsul о tini q а yt а ishl а sh v а r еа liz а tsiya qilish bil а n shug`ull а nishg а h а qli. D е hq о n х o`j а ligi o`z m а jburiyatl а ri bo`yich а undiruv q а r а tilishi mumkin bo`lg а n m о l-mulki bil а n j а v о b b е r а di. D е hq о n х o`j а ligi а ′z о l а ri d е hq о n х o`j а ligi m о l-mulki y е t а rli bo`lm а g а nd а , х o`j а likning m а jburiyatl а ri bo`yich а o`zl а rig а t е gishli m о l-mulk bil а n s о lid а r r а vishd а subsidi а r j а v о bg а r bo`l а di. M а s′uliyati ch е kl а ng а n v а qo`shimch а m а s′uliyatli j а miyat. O`zb е kist о n R е spublik а sining 2001 yil 6 d е k а brd а gi ―M а s′uliyati ch е kl а ng а n h а md а qo`shimch а m а s′uliyatli j а miyatl а r to`g`risid а gi q‖ о nunig а ko`r а : ―Bir yoki bir n е ch а sh ах s t о m о nid а n t а ′sis э tilg а n, ust а v f о ndi (ust а v k а pit а li) t а ′sis hujj а tl а ri bil а n b е lgil а ng а n. Mulk shakli bo`yicha firmalar quyidagicha guruhlanadi: - yakka mulk egaligi (yakka tartibdagi tadbirkorlar, dehqon xo`jaliklari, fermer xo`jaliklari, xususiy firmalar); - hamkorlikdagi mulk egaligi (xo`jalik shirkatlari (to`liq va kommandit), mas'uliyati cheklangan va qo`shimcha mas'uliyatli jamiyatlar, qishloq xo`jaligi shirkatlari, kooperativlar boshq.); - korporasiya (aksiyadorlik jamiyati). Yakka mulk egaligi o`z manfaatlari yo`lida biznesni mustaqil tashkil etish imkonini beradi. Yakka mulk egaligidagi firmalarning mulki bir kishiga tegishli bo`lib, bo`linmasdir. Afzalliklari: - yakka mulk egaligiga asoslangan tadbirkorlikni tashkil etish nisbatan oson kechadi, ya'ni ularni davlat ro`yxatidan o`tkazish va hisobga qo`yish hamda tadbirkorlik faoliyatini yuritish uchun ruxsat beruvchi hujjatlarni rasmiylashtirish tartibi yengil; - yakka mulk egasi o`z biznesiga o`zi xo`jayin va mustaqil xo`jalik yuritish hamda qarorlar qabul qilish imkoniyatiga ega; - olinadigan 25 foyda bir kishiga tegishli ekanligi biznesni samarali yuritishga kuchli iqtisodiy rag`batni vujudga keltiradi. Nuqsonlari: 151 - ko`p holatlarda yakka tadbirkorning keyinchalik o`z biznesini kengaytirish va ko`proq daromad topish imkoniyatlari moliyaviy jihatdan cheklangan bo`ladi; - moliyaviy resurslarning cheklanganligi sababli tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalar ko`p holatlarda yakka tadbirkorlar bilan hamkorlik qilishga moyil bo`lmaydi; - yakka mulk egasi tadbirkorlik faoliyatini tashkil etish va boshqarish bilan bog`liq barcha vazifalarni (xodimlarni yollash va boshqarish, moddiy ta'minot, mahsulotni sotish, ishlab chiqarishning texnologik jarayonlarini tashkil etish, mablag`larni jalb etish, buxgalteriya hisobi va hisobot shakllarini yuritish va boshq.) Bir o`zi bajarishiga to`g`ri keladi va bular uning ko`p vaqtini band etadi; - yakka tadbirkorlik sub'ekti cheklanmagan moddiy javobgarlikka ega bo`ladi, ya'ni noto`lovlar vujudga kelganda kreditorlar uning shaxsiy mulkiga ham da'vo qo`zg`atishi mumkin. Hamkorlik biznesni tashkil etishning yakka tadbirkorlikka nisbatan mukammalroq shakli hisoblanadi. Hamkorlikda ikki yoki undan ortiq sheriklar firma tashkil etish va uni birgalikda boshqarishga kelishib oladilar. Bunda ular firmani ta'sis etish jarayonida o`zlarining moliyaviy mablag`larini va ishbilarmonlik qobiliyatlarini ham birlashtiradilar. Shu bilan birga biznesni yuritish bilan bog`liq tadbirkorlik xatari hamda foyda yoki zararlarni o`zaro taqsimlaydilar. Firma faoliyatida ishtirok etishiga ko`ra, hamkorlar turlicha mavqega ega bo`ladi. Ayrim hollarda hamma sheriklar biznesni boshqarishda birdek faol ishtirok etishsa, boshqa holatlarda bir nechta sheriklar boshqaruvda ishtirok etmasligi mumkin (masalan, kommandit shirkatda). Hamkorlikning afzalliklari: - yakka tadbirkorlikdagi kabi hamkorlikdagi biznesni tashkil etish ham birmuncha oson kechadi; - ishtirokchilar sonining ko`pligi boshqaruvda ixtisoslashuv imkoniyatini yaratadi; - bir nechta sheriklarning resurslarini birlashtirish oqibatida firmaning moliyaviy barqarorligi kuchayadi va kredit beruvchi muassasalardan qarzga mablag`lar jalb etish imkoniyati kengayadi. 26 Nuqsonlari: - firmani boshqarishda bir nechta kishi ishtirok etganda boshqaruv qarorlari qabul qilishda fikrlar va manfaatlarning mos kelmasligi, o`zaro kelishmovchiliklar hamda ayrim sheriklarning mas'uliyatsizligi biznesning muvaffaqiyatli rivojlanishiga xalaqit qilishi mumkin; - garchi yakka mulk egaligiga nisbatan moliyaviy imkoniyatlar kengroq bo`lsada, biznes doirasini kengaytirish va yirik loyi?alarni amalga oshirish uchun mablag` yetishmasligi mumkin; - hamkorlikning davomiyligini oldindan bashorat etib bo`lmaydi, bir yoki bir nechta sherikning biznesdan chiqishi firma faoliyatini tugashiga olib kelishi yoki unga salbiy ta'sir ko`rsatishi mumkin; - hamkorlikda biror bir sherikning uquvsizligi yoki mas'uliyatsizligi natijasida ko`rilgan zarar uchun barcha sheriklar birdek moddiy javobgar bo`ladi. Korporasiya biznesni mulk egalaridan aajratilgan tashkiliy-huquqiy shakli hisoblanadi. Korporasiya (aksiyadorlar jamiyati) ishtirokchilari uning majburiyatlari bo`yicha javob bermaydilar va korporasiya faoliyati bilan bog`liq zarar uchun o`zlariga qarashli aksiyalar qiymati doirasida javobgar bo`ladilar. Korporasiya uning mulkdorlaridan alohida yuridik shaxs maqomidagi firma hisoblanadi. Korporasiya - mulkiy paylarga (aksiyalarga) asoslangan firmadir. Korporasiya aksiyalarini xarid qilgan shaxslar uning mulkdorlari sanaladi. Korporasiya - mulk egalaridan birining (bir nechtasining) o`limi yoki aksiyalarini sotishi, yangi aksiyadorlarning vujudga kelishi korporasiya faoliyatining to`xtashiga olib kelmaydi. Agar aksiya egalariga korporasiya yuritayotgan siyosat yoqmasa, u o`ziga tegishli bo`lgan aksiyani istagan ochiq bozorda boshqa shaxslarga sotishi mumkin, ammo kompaniya tugatilmaydi. Korporasiyaning mulki uning aksiyadorlari o`rtasida aksiyalar ko`rinishida taqsimlangan. Korporasiyaning foydasi uning aksiyadorlari o`rtasida dividend ko`rinishida taqsimlanishi yoki korporasiyani rivojlantirish uchun taqsimlanmagan foyda ko`rinishida qoldirilishi mumkin. 27 Korporasiyaning afzalliklari: 153 - korporasiya biznesni tashkil etishning ancha mukammal shakli bo`lib, yirikligi va faoliyat doirasining kengligi bilan xarakterlanadi; - korporasiyalar qimmatli qog`ozlar bozorida aksiya va obligasiyalarini sotish orqali ko`plab uy xo`jaligi egalarining mablag`larini jamlash va ishlab chiqarishni kengaytirishga sarflash imkoniyatiga ega bo`ladilar; - korporasiya uchun cheklangan javobgarlik xosdir, ya'ni uning mulkdorlari (aksiyadorlar) faqatgina sotib olingan aksiyalar qiymatiga mos bo`lgan miqdorda tavakkalchilik qiladilar (kreditorlar korporasiya mulkdorlari shaxsiy mulkiga emas, yuridik shaxs sifatida korporasiyaning o`z mulkiga da'vo qo`zg`atishi mumkin); - korporasiya hajmining kattaligi inson resurslaridan foydalanishda chuqur ixtisoslashuvni ta'minlash va ko`proq samaradorlikka erishishga yo`l ochadi; - korporasiya mulkdorlardan alohida yuridik shaxs bo`lgani sababli mulkdorlardan biri yoki bir nechtasi aksiyalarini sotish orqali firmadan chiqishi uning faoliyatiga ta'sir ko`rsatmaydi, shu tufayli u barqaror rivojlanish xususiyatiga ega. 9.2. Х ususiy mulk egaligid а gi firm а l а r Х ususiy mulk eg а ligid а gi firm а l а r sir а sig а х ususiy v а о il а viy k о r хо n а l а r, f е rm е r v а d е hq о n х o`j а likl а ri kir а di. Yakk а t а rtibd а gi t а dbirk о rlik yuridik sh ах s s а n а lm а sligi tuf а yli, firm а t о if а sig а kiritilm а ydi. Х ususiy k о r хо n а . Х ususiy k о r хо n а х ususiy mulkk а а s о sl а ng а n firm а sh а klidir. O`zb е kist о n R е spublik а sining ― Х ususiy k о r хо n а to`g`risid а gi q‖ о nuni х ususiy k о r хо n а l а r f ао liyatini t а rtibg а s о l а di. M а zkur q о nung а ko`r а ―mulkd о r yag о n а jism о niy sh ах s t о m о nid а n tuzilg а n v а b о shq а ril а dig а n tij о r а tchi t а shkil о t х ususiy k о r хо n а d е b э ′tir о f etil а di. Х ususiy k о r хо n а t а dbirk о rlik sub′ е ktl а rining t а shkiliy-huquqiy sh а klidir. Х ususiy k о r хо n а o`z mulkid а а l о hid а m о l-mulkk а ega bo`l а di, o`z n о mid а n mulkiy v а sh ах siy n о mulkiy huquql а rg а ega bo`lishi h а md а ul а rni а m а lg а о shirishi, m а jburiyatl а rni b а j а rishi, sudd а d а ′v о g а r v а j а v о bg а r bo`lishi mumkin. Х ususiy k о r хо n а o`z m а jburiyatl а ri bo`yich а o`zig а q а r а shli butun m о l-mulk bil а n j а v о b b е r а di. Х ususiy k о r хо n а mulkd о ri k о r хо n а ning m о lmulki е t а rli bo`lm а g а n t а qdird а х ususiy k о r хо n а ning m а jburiyatl а ri bo`yich а o`zig а q а r а shli m о l-mulk bil а n 28 q о nun hujj а tl а rig а muv о fiq subsidi а r j а v о bg а r bo`l а di1 . ‖ Х ususiy k о r хо n а d а vl а t ro`y ха tid а n o`tk а zilg а n p а ytd а n b о shl а b yuridik sh ах s m а q о mig а ega bo`l а di. Х ususiy k о r хо n а mulkd о r t о m о nid а n tuzil а di, mulkd о r ung а t е gishli m о l-mulk b е r а di v а uning ust а vini t а sdiql а ydi. А m а ld а gi q о nunchilikk а ko`r а х ususiy k о r хо n а , а g а r uning ust а vid а b о shq а ch а q о id а b е lgil а ng а n bo`lm а s а , n о mu а yyan mudd а tg а tuzil а di. Х ususiy k о r хо n а ning ust а v f о ndi bo`linm а sdir, ya′ni bitt а sh ах sg а t е gishli v а uni mulkd о rning o`zi b е lgil а ydi. Х ususiy k о r хо n а mulkd о ri k о r хо n а ning s о liql а r v а b о shq а m а jburiy to`l о vl а r to`l а ng а nid а n k е yin q о lg а n f о yd а sini o`z i х tiyorig а ko`r а t а s а rruf э t а di. О il а viy k о r хо n а . O`zb е kist о n R е spublik а sining 2014 yil 23 m а rtd а gi ― О il а viy t а dbirk о rlik to`g`risid а gi q ‖ о nunig а muv о fiq ― О il а viy k о r хо n а uning ishtir о kchil а ri t о m о nid а n t о v а rl а r ishl а b chiq а rish (ishl а r b а j а rish, х izm а tl а r ko`rs а tish) v а r еа liz а tsiya qilishni а m а lg а о shirish uchun i х tiyoriy а s о sd а , о il а viy k о r хо n а ishtir о kchil а rining ulushli yoki birg а likd а gi mulkid а bo`lg а n umumiy m о l-mulk, shuningd е k о il а viy k о r хо n а ishtir о kchil а rid а n h а r birining m о l-mulki n е gizid а t а shkil etil а dig а n kichik t а dbirk о rlik sub′ е ktidir. О il а viy k о r хо n а f ао liyati uning ishtir о kchil а rining sh ах siy m е hn а tig а а s о sl а n а di. О il а viy k о r хо n а t а dbirk о rlik sub′ е ktl а rining t а shkiliy-huquqiy sh а kll а rid а n biridir2 . ‖ M а zkur q о nung а ko`r а о il а viy t а dbirk о rlik yuridik sh ах s t а shkil э tg а n yoki э tm а g а n h о ld а а m а lg а о shirilishi mumkin. О il а viy t а dbirk о rlikning o`z f ао liyatini f а q а t yuridik sh ах s m а q о mid а а m а lg а о shirishi mumkin bo`lg а n sh а kli о il а viy k о r хо n а dir. О il а viy k о r хо n а а l о hid а m о l-mulkk а ega bo`l а di, o`z n о mid а n mulkiy v а sh ах siy n о mulkiy. O`zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrdagi ―Xususiy korxona to`g`risida gi qonuni. www.lex.uz 2 O`zbekiston Respublikasining 2014 yil 23 martdagi ‖ ―Oilaviy tadbirkorlik to`g`risida gi qonuni. www.lex.uz. 155 huquql ‖ а rni о l а di h а md а а m а lg а о shir а di, zimm а sig а m а jburiyatl а r о lishi, sudd а d а ′v о g а r v а j а v о bg а r bo`lishi 29 mumkin. О il а viy k о r хо n а o`z m а jburiyatl а ri bo`yich а q о nung а muv о fiq undiruv q а r а tilishi mumkin bo`lg а n o`zig а t е gishli b а rch а m о l-mulk bil а n j а v о b b е r а di. О il а viy k о r хо n а ishtir о kchil а ri k о r хо n а m о l-mulki е t а rli bo`lm а g а nd а о il а viy k о r хо n а ning m а jburiyatl а ri bo`yich а o`zig а t е gishli m о l-mulk bil а n q о nun hujj а tl а rig а muv о fiq subsidi а r j а v о bg а r bo`l а di. О il а b о shlig`i, uning хо tini ( э ri), b о l а l а ri v а n а bir а l а ri, о t а - о n а si, m е hn а tg а q о biliyatli yoshg а to`lg а n b о shq а q а rind о shl а ri (b о l а l а ri v а n а bir а l а rining э rl а ri ( хо tinl а ri), tug`ishg а n h а md а o`g а y а k а -uk а v а о p а singill а ri, ul а rning э rl а ri ( хо tinl а ri) h а md а b о l а l а ri, t о g` а v а а m а ki h а md а а mm а v а хо l а l а ri) о il а viy k о r хо n а ishtir о kchil а ri bo`lishi mumkin. Bir о il а viy k о r хо n а ishtir о kchisi bir v а qtning o`zid а b о shq а о il а viy k о r хо n а ishtir о kchisi bo`lishi mumkin э m а s. О il а viy k о r хо n а ishtir о kchil а rining umumiy yig`ilishi о il а viy k о r хо n а ning yuq о ri b о shq а ruv о rg а nidir. О il а viy k о r хо n а хо diml а rni yoll а shni а m а lg а о shirishi mumkin. О il а viy k о r хо n а ishtir о kchil а rining v а uning yoll а nm а хо diml а rining umumiy s о ni kichik t а dbirk о rlik sub′ е ktl а ri хо diml а rining q о nun hujj а tl а rid а b е lgil а ng а n o`rt а ch а yillik s о nid а n ko`p bo`lishi mumkin э m а s. Bund а о il а viy k о r хо n а ishtir о kchil а rining э ng k а m s о ni ikki kishid а n о z bo`lm а sligi k е r а k. О il а viy k о r хо n а ning f о yd а si s о liql а r v а b о shq а m а jburiy to`l о vl а r to`l а ng а nid а n k е yin uning ishtir о kchil а ri t а s а rrufig а o`t а di h а md а ung а s о liq s о linm а ydi. Xulosa Bozor va bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlarining rivojlanishi natijasida vujudga kcladi. Bozor munosabatlari subyektlari o‘zaro bog’liq holda va aloqada bandlik, milliy daromad va ishlab chiqarishning umumiy hajmi kabi ijtimoiy ishlab chiqarish natijalarini aks ettiradigan va doimiy harakatda bo‘ladigan daromad lar va Bozor munosabatlarining har bir ishtirokchisi o‘z maqsad va manfaatlaridan kelib chiqib , mustaqil qaror qabul qiladi. Aynan xo‘jalik yurituvchi subycktlaraing iqtisodiy erkinligi va mustaqilligi bozor ko‘rinishidagi iqtisodiy munosabatlarni vujudga keltiradi 30 hamda o’z rivojlanishining tabiiy-evolyusion, dinamik xususiyatini belgilab beradi. Bozor iqtisodiyoti — murakkab ijtimoiy-iqtisodiy tizim bo‘lib, birlashgan, o‘zaro bog’langan va birgalikda harakatlanadigan bir qator tarkibiy tuzilmalami o‘z ichiga oladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1 . O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 17 fevraldagi «Maxsus iqtisodiy zonalar to‘g‘risida»gi 604-son Qonuni. 2 . O‘zbekiston Respublikasining 2019 yil 25 dekabrdagi «Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to‘g‘risida»gi 598-son Qonuni. 3. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 26 oktabrdagi «Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini jadallashtirish va kengaytirish bo‘yicha qo‘shimcha chora- tadbirlar to‘g‘risida»gi PF-4853-son Farmoni. 4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 12 yanvardagi «Urgut», «G‘ijduvon», «Qo‘qon» va «Hazorasp» erkin iqtisodiy zonalarini tashkil etish to‘g‘risida»gi PF-4931-sonli Farmoni. 5 . O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 3 maydagi «Nukus-farm», «Zomin-farm», «Kosonsoy-farm», «Sirdaryo-farm», «Boysun-farm», «Bo‘stonliq- farm» va «Parkent-farm» erkin iqtisodiy zonalarini tashkil etish to‘g‘risida»gi PF-5032- son Farmoni. 6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 21.12.2018 yildagi “Erkin iqtisodiy zonalar faoliyatini muvofiqlashtirish va boshqarish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5600-son Farmoni. 7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2018 yil 28 dekabrdagi «2019 yilda mamlakatimizni rivojlantirishning eng muhim ustuvor vazifalari to‘g‘risida»gi Parlamentga murojaatnomasi. 8. Kim Young Rae. (2009). The study on issues related between limits of land development and total control restriction system in the actual conditions within capital region, Seoul National University of Technology, 8-75. 31 9. Papava Vladimer. (2007). The Immortal idea of a free economic zone, Georgian Foundation for Strategic and International Studies, 1-16. 10. Vaxobov A.V. va boshqalar. Xorijiy investitsiyalar. Fquv qo‘llanma. Toshkent: Moliya., 2010. 360 b.-180b. 11. Mirzaliyeva S.S. Erkin iqtisodiy zonalarni rivojlantirishning xorij tajribasi. Diss. avtoref i.f.n. Toshkent. 2001.-8b. 12. Raimjonova M.A. Fzbekistonda erkin iqtisodiy Internet saytlari 13. Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi: www.mift.uz 14.Investitsiyalar va tashqi savdo vazirligi huzuridagi Xorijiy investitsiyalarni jalb etish agentligi: www.invest.gov.uz 15. Davlat statistika qo'mitasi: www.stat.uz 16. Moliya vazirligi: www.mf.uz 32

Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni taxlil qilish xususiyatlari

Kirish………………………………………………………………………………2

  1. Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar nima va ularga qaysilar kiradi….…..10
  2. Asosiy mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar va ularni taxlil qilish xususiyatlari…20
  3. O’zbekistondagi mikroiqtisodiy ko’rsatkichlar haqida va ularning hozirgi kundagi holati………………………………………………………….………….…....27

Xulosa………………………………………………………………………….…29

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati………………………………….…………31

Купить