Asosiy tog' burmalanishlari - География - Курсовые работы

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	826.5KB
Покупки	0
Дата загрузки	06 Январь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	География

Продавец

Husenov Jahongir

Дата регистрации 03 Май 2024

11 Продаж

Asosiy tog' burmalanishlari

Купить

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUNDARIJA:
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. TOGʻ HOSIL BOʻLISHI ......................................................................................................................... 4
1.1. Togʻlar, togʻli mamlakatlar va togʻlar geografik ob’ektlar sifatida ......................................................... 5
1.2. Togʻlarning tarqalishi va yoshi .............................................................................................................. 8
1.3. Togʻlarning kelib chiqishi .................................................................................................................... 11
II BOB. TOGʻ BURMALANISHLAR ................................................................................................................ 19
2.1. Paleozoy erasidagi burmalanishlar ..................................................................................................... 22
2.2. Mezozoy burmalanishi ........................................................................................................................ 23
2.3. Alp burmalanishi ................................................................................................................................. 25
XULOSA ...................................................................................................................................................... 28
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 29
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi. Tog dengiz sathidan 500 m balandlikka egaʻ
bo lgan hududlardir. Ular million yillar ilgari paydo bo lgan va hozir ham paydo
ʻ ʻ
bo lib, ko tarilishda davom etmoqda.
ʻ ʻ Tog hosil bo lishi ʻ ʻ - Yerning rivojlanishi
bilan bog liq juda murakkab geodinamik jarayon. Unga bir tomondan
ʻ
sayyoralararo bo ladigan gravitatsion va rotatsion kuchlar variatsiyasi ta sir etsa,
ʻ ʼ
ikkinchi tomondan zamin ostidagi radioaktiv issiklik hisobiga geologik
jinslarning erishi bilan bog liq bo lgan magmatik harakat, metamorfizmga
ʻ ʻ
uchragan qatlamlarning o zgarib turishi, endogen va ekzogen jarayonlarning
ʻ
kuchayishi paytida denudatsiya va akkumulyatsiyaning faollanishi kabilar katta
ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Kurs ishining maqsadi. Ushbu kurs ishining maqsadi yer yuzida ro y
ʻ
bergan asosiy tog burmalanishlarini o rganib, ularni atroflicha keng ko lamda
ʻ ʻ ʻ
yoritib berish edi. Ushbu kurs ishi orqali oldimizga qo yilgan maqsadga erishdik.
ʻ
Maqsadimizga quyidagi vazifalar orqali erishdik.
Kurs ishining vazifalari:
- Tog burmalanishi haqida tushuncha hosil qilish;
ʻ
- Tog burmalanishini turlarga bo lish;
ʻ ʻ
- Ular haqida atroflicha ma’lumot olish.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatilardan iborat
3

I BOB. TOG HOSIL BO LISHIʻ ʻ
Tog hosil bo lishi
ʻ ʻ - Yerning rivojlanishi bilan bog liq juda murakkab ʻ
geodinamik jarayon. Unga bir tomondan sayyoralararo bo ladigan gravitatsion va
ʻ
rotatsion kuchlar variatsiyasi ta sir etsa, ikkinchi tomondan zamin ostidagi
ʼ
radioaktiv issiklik hisobiga geologik jinslarning erishi bilan bog liq bo lgan
ʻ ʻ
magmatik harakat, metamorfizmga uchragan qatlamlarning o zgarib turishi,
ʻ
endogen va ekzogen jarayonlarning kuchayishi paytida denudatsiya va
akkumulyatsiyaning faollanishi kabilar katta ta sir ko rsatadi. Natijada, Yer
ʼ ʻ
po stidagi cho kindi tog jinslaridan iborat bo lgan qatlamlarda goh vertikal, goh
ʻ ʻ ʻ ʻ
gorizontal tektonik harakatlarning namoyon bo lishi hisobiga tog lar shakllanadi.
ʻ ʻ
Tog quruqlikning tabiiy balandligi sifatida tanilgan va tektonik
ʻ
kuchlarning mahsuli bo lib, odatda uning poydevoridan 700 metrdan oshadi.
ʻ
Relyefning bu balandliklari odatda tizma yoki tog larga guruhlangan va uzunligi
ʻ
bir necha milyagacha qisqa bo lishi mumkin. Insoniyat paydo bo lganidan beri
ʻ ʻ
doimo hayratda.
1-rasm. Tog tizmasi
ʻ
4

Bu jarayonda qatlamlar siqiladi, burmalanish, sinish holatlariga uchrab, yer
yoriqlari bo ylab magmatik jinslar harakatga keladi. ʻ Antiklinal va sinklinal
burmalanish orasidagi uzilmalarning bir-biriga nisbatan siljishi kuchli zilzilalarga
sabab bo ladi. Qotib qolgan Yer po stidagi qatlamlar, tog jinslari orasidan har xil
ʻ ʻ ʻ
gazlar, gidrodinamik eritmalar va magmalar otilib chiqishi va yer ustida sovishi
geologik davrlarda, turli xil balandlikdagi tog larni hosil qilgan. Bu esa, o z
ʻ ʻ
navbatida ko tarilma va cho kmalarni, ya ni kattakichik antiklinal va sinklinal
ʻ ʻ ʼ
strukturalarni paydo qilgan. Yer taraqqiyoti tarixida bir qancha geologik davrlarda
Tog hosil bo lishib. davom etgan.
ʻ ʻ
Bu jarayon uzoq vaqt uzluksiz bo lib, ba zan tezlashgan yoki sustlashgan.
ʻ ʼ
Masalan, paleozoy erasigacha bir necha marta tog lar paydo bo lgan. Paleozoy
ʻ ʻ
erasida kaledon va gersin Tog hosil bo lishib. davrlari yuz bergan. Ularning
ʻ ʻ
qoldiqlarini Ural, Koratog , Tyanshan, Baykal atroflaridagi tog larda uchratish
ʻ ʻ
mumkin. Mezozoy va kaynozoy eralarida Markaziy Osiyoda, Xitoy, Kavkazda
tog lar hosil bo lgan. Ayniqsa, neogen va to rtlamchi davrdan boshlab Tog hosil
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishib. jarayoni kuchaydi. Bunda qitalarning, ularda joylashgan geologik
ʻ
plitalarning bir-biri bilan to qnashishi natijasida yosh tog lar paydo bo ldi. Bular
ʻ ʻ ʻ
sharqdang arbga cho zilgan O rta dengiz Alp tog lari tizmasi va Amerika
ʻ ʻ ʻ ʻ
qitasidagi jan.dan shim.gacha cho zilgan And tog lari va bir qancha tog
ʻ ʻ ʻ
tizmalaridir.
Shuningdek, o sha davrda ilgari dengiz bo lgan joyda Tyanshan tog lari
ʻ ʻ ʻ
qad ko tardi. ChatqolQurama, Olay, Farg ona, Turkiston, Nurota tog lari,
ʻ ʻ ʻ
Farg ona, Surxon vodiylari, Toshkent, Qashqadaryo tog oldi vodiylari shular
ʻ ʻ
jumlasidandir. 25—30 mln. yil avval boshlangan Tog hosil bo lishib. jarayoni
ʻ ʻ
hozir ham keskin sur atlar bilan bormoqda, shu sababli bu yerlarda ko plab kuchli
ʼ ʻ
zilzilalar bo lib turadi.
ʻ
1.1. Tog lar, tog li mamlakatlar va tog lar geografik ob’ektlar sifatida
ʻ ʻ ʻ
Tog lar quruqlik yoki okean tubining sezilarli darajada ko tarilgan va
ʻ ʻ
yuqori darajada ajratilgan keng hududlari. Tashqi ko rinishiga ko ra tog lar tog
ʻ ʻ ʻ ʻ
5

tizmalari, zanjirlar, tizmalar va tog li mamlakatlarga bo linadi. Erkin tog larʻ ʻ ʻ
kamdan-kam uchraydi, ular vulqonlarni yoki qadimgi vayron qilingan tog larning
ʻ
qoldiqlarini ifodalaydi. Tog larning morfologik elementlari quyidagilardir: asos
ʻ
yoki taglik; qiyaliklar; cho qqi yoki tizma (tizmalarda).
ʻ
Tog ning asosi uning yon bag irlari va uning atrofidagi hudud o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ
chegara bo lib, u juda aniq ifodalangan. Tekislikdan tog larga bosqichma-bosqich
ʻ ʻ
o tish bilan tog etaklari deb ataladigan chiziq ajralib turadi. Nishablar tog
ʻ ʻ ʻ
yuzasining katta qismini egallaydi va tashqi ko rinishi va tikligi jihatidan
ʻ
nihoyatda xilma-xildir.
Cho qqisi tog ning eng baland nuqtasi (tog tizmalari), tog ning uchli
ʻ ʻ ʻ ʻ
cho qqisi cho qqi. Tog li mamlakatlar (yoki tog tizimlari) tog tizmalaridan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
tashkil topgan yirik tog tuzilmalari — yon bag irlarini kesib o tuvchi chiziqli
ʻ ʻ ʻ
cho zilgan tog ko tarilishlari. Tog tizmalarining tutashuv va kesishish nuqtalari
ʻ ʻ ʻ ʻ
tog tugunlarini hosil qiladi. Odatda bu tog li mamlakatlarning eng baland
ʻ ʻ
qismlari. Ikki tog tizmasi orasidagi chuqurlik tog vodiysi deb ataladi. Tog larni
ʻ ʻ ʻ
turli mezonlarga ko ra tasniflash mumkin: ) morfologiyasini hisobga olgan holda
ʻ
geografik joylashuvi va yoshi; ) geologik tuzilishini hisobga olgan holda
strukturaviy xususiyatlar. Birinchi holda tog lar kordilyera, tog sistemalari,
ʻ ʻ
tizmalar, guruhlar, zanjirlar va yakka tog larga bo linadi.
ʻ ʻ
Alp tog lari va Pireney tog larini o z ichiga olgan tog tizimlari yoshi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
kelib chiqishi o xshash bo lgan tog tizmalari va guruhlaridan iborat. Tog
ʻ ʻ ʻ ʻ
tizmalari uzun tor chiziq bo ylab cho zilgan tog lardan iborat. Guruh tizma uchun
ʻ ʻ ʻ
xarakterli aniq belgilangan chiziqli struktura bo lmaganda, genetik jihatdan yaqin
ʻ
bo lgan tog lardan iborat. Er sharining ko p hududlarida odatda vulqon kelib
ʻ ʻ ʻ
chiqishi bo lgan yagona tog lar mavjud. Bu, masalan, Pireneydagi Aneto
ʻ ʻ
cho qqisi. Tog larning ikkinchi tasnifi relyef hosil bo lishining endogen
ʻ ʻ ʻ
jarayonlarini hisobga olishga asoslangan. Vulkan tog lari vulqon otilishi paytida
ʻ
magmatik jinslar massalarining to planishi natijasida hosil bo ladi. Tog lar,
ʻ ʻ ʻ
shuningdek, tektonik yuksalishni boshdan kechirgan keng hududda eroziya-
denudatsiya jarayonlarining notekis rivojlanishi natijasida paydo bo lishi mumkin.
ʻ
6

Tog lar to g ridan-to g ri tektonik harakatlarning o zi natijasida ham paydoʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lishi mumkin, masalan, er yuzasi uchastkalarining kamar ko tarilishi paytida, er
ʻ ʻ
qobig i bloklarining dis’yunktiv dislokatsiyasi paytida yoki nisbatan tor
ʻ
zonalarning intensiv burmalari va ko tarilishi paytida.
ʻ
Oxirgi holat orogenez hozirgi kungacha davom etayotgan yer sharining
ko plab yirik tog tizimlari uchun xosdir. Bunday tog lar burmali deb ataladi,
ʻ ʻ ʻ
garchi uzoq rivojlanish tarixi davomida dastlabki burmalanishdan keyin ularga
boshqa tog qurish jarayonlari ta’sir qilgan. Qatlamli tog lar. Dastlab, ko plab yirik
ʻ ʻ ʻ
tog ‘tizimlari buklangan edi, ammo keyingi rivojlanish jarayonida ularning
tuzilishi sezilarli darajada murakkablashdi. Dastlabki burmalanish zonalari
geosinklinal kamarlar bilan chegaralangan - cho kindi jinslar asosan sayoz okean
ʻ
muhitida to plangan ulkan chuqurliklar. Buklanish boshlanishidan oldin ularning
ʻ
qalinligi 15000 m yoki undan ko proqqa yetdi.
ʻ
Qatlamli tog larning geosinklinallar bilan bog lanishi paradoksal ko rinadi,
ʻ ʻ ʻ
ammo geosinklinallarning paydo bo lishiga yordam bergan xuddi shu jarayonlar
ʻ
keyinchalik cho kindilarning burmalarga qulashini va tog tizimlarining
ʻ ʻ
shakllanishini ta’minlagan bo lishi mumkin. Yakuniy bosqichda burmalanish
ʻ
geosinklinalda lokalizatsiya qilinadi, chunki cho kindi qatlamlarning katta qalinligi
ʻ
tufayli u erda er qobig ining eng past barqaror zonalari paydo bo ladi. Pireney
ʻ ʻ
relyefi to g ri chiziqli burmali tizmalar va tekis tepalikli o rta balandlikdagi
ʻ ʻ ʻ
massivlar bilan ajralib turadi. Ko plab burmalangan tog tizimlari yoriqlar bilan
ʻ ʻ
katta surilishlar bilan parchalanadi, ular bo ylab qalinligi o nlab va yuzlab
ʻ ʻ
metrlarni qoplagan jinslar ko p kilometrlarga siljigan.
ʻ
Qatlamli tog lar juda oddiy burmali tuzilmalarni (masalan, Yura tog larida)
ʻ ʻ
va juda murakkab (Alp tog laridagi kabi) o z ichiga olishi mumkin. Ayrim hollarda
ʻ ʻ
burmalanish jarayoni geosinklinallarning periferiyasi bo ylab jadalroq rivojlanadi
ʻ
va natijada ko ndalang profilda ikki chekka burmali tizmalar va tog larning
ʻ ʻ
burmalanish kam rivojlangan markaziy baland qismi ajralib turadi. Yurishlar
chekka tizmalardan markaziy massiv tomon cho ziladi. Geosinklinal truba bilan
ʻ
tutashgan eskiroq va barqarorroq jinslar massivlari forelandlar deyiladi. Bunday
7

soddalashtirilgan struktura diagrammasi har doim ham haqiqatga mos kelmaydi.
Burmalangan tog lardagi eroziya-denudatsiya jarayonlari xarakterliʻ
landshaftlarning shakllanishiga olib keladi.
Cho kindi jinslarning burmalangan qatlamlarining eroziya bilan
ʻ
parchalanishi natijasida bir qator cho zilgan tizmalar va vodiylar hosil bo ladi.
ʻ ʻ
Tog tizmalari chidamliroq jinslarning chiqishlariga to g ri keladi, vodiylar esa
ʻ ʻ ʻ
kamroq chidamli jinslardan o yilgan. Ushbu turdagi landshaftlar Pensilvaniyaning
ʻ
g arbiy qismida joylashgan. Masonli tog li mamlakatda cho kindi qatlamlari
ʻ ʻ ʻ
butunlay vayron bo lishi mumkin va magmatik yoki metamorfik jinslardan tashkil
ʻ
topgan yadro ochiq bo lishi mumkin. Blok tog lari. Yer po stidagi yoriqlar bo ylab
ʻ ʻ ʻ ʻ
sodir bo lgan tektonik ko tarilishlar natijasida ko plab yirik tog tizmalari hosil
ʻ ʻ ʻ ʻ
bo lgan.
ʻ
Qolgan platolar. Eroziya-denudatsiya jarayonlarining ta’siri tufayli har
qanday baland hudud o rnida tog landshaftlari hosil bo ladi. Ularning zo ravonlik
ʻ ʻ ʻ ʻ
darajasi dastlabki balandlikka bog liq. Maladeta platosi (la’natlangan) - Pireney
ʻ
platosi. Eroziya jarayonlarining yanada rivojlanishi bilan plato tobora ko proq tog
ʻ ʻ
qiyofasiga ega bo ladi. Sharqdagi Alp tog larida Yura janubi-sharqga,
ʻ ʻ
Shveytsariya platosi tomon pasayib, tik va baland (1000 m gacha) qir bilan
tugaydi. Undan sharqda Bavariya platosi joylashgan. Har ikkala plato janubga (700
– 900 m gacha) ko tarilib, shimolga (300 – 400 m gacha) pasayadi.
ʻ
Ularning og ir tepalikli yuzalarini Alp tog laridan oqib o tadigan ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ
daryolar kesib o tadi. Takroriy ko tarilishlar bo lmasa, har qanday hudud oxir-
ʻ ʻ ʻ
oqibat tekislanadi va past, monoton tekislikka aylanadi. Shunga qaramay, u erda
ham ancha chidamli jinslardan tashkil topgan alohida tepaliklar saqlanib qoladi.
Bunday qoldiqlar Nyu-Xempshirdagi (AQSh) Monadnok tog idan keyin
ʻ
monadnoklar deb ataladi.
1.2. Tog larning tarqalishi va yoshi
ʻ
Barcha qit’alarda va ko plab yirik orollarda tog lar bor - Grenlandiya,
ʻ ʻ
Madagaskar, Tayvan, Yangi Zelandiya, Buyuk Britaniya va boshqalarda.
Antarktida tog lari asosan muz qoplami ostida ko milgan, ammo alohida vulqon
ʻ ʻ
8

tog lari mavjud, masalan, Erebus tog i va tog tizmalar, jumladan, Queen Maudʻ ʻ ʻ
Land va Meri Berd Land tog lari - baland va rel’efi yaxshi aniqlangan. Avstraliya
ʻ
boshqa qit’alarga qaraganda kamroq tog larga ega. Shimoliy va Janubiy Amerika,
ʻ
Yevropa, Osiyo va Afrikada kordilyeralar, tog tizimlari, tizmalar, tog lar guruhlari
ʻ ʻ
va yakka tog lar bor.
ʻ
O rta Osiyoning janubida joylashgan Himoloy tog lari dunyodagi eng
ʻ ʻ
baland va eng yosh tog tizimlari hisoblanadi. Eng uzun tog ‘tizimi Janubiy
ʻ
Amerikadagi And tog lari bo lib, Horn burnidan Karib dengizigacha 7560 km
ʻ ʻ
cho zilgan. Ular Himoloydan kattaroq va rivojlanish tarixi ancha murakkab
ʻ
bo lgan. Braziliya tog lari And tog laridan pastroq va sezilarli darajada eski.
ʻ ʻ ʻ
Tog lar nafaqat yoshi, balki tuzilishi jihatidan ham juda xilma-xildir. Evropadagi
ʻ
Alp tog lari eng murakkab tuzilishga ega. U yerdagi tog jinslari qatlamlari
ʻ ʻ
g ayrioddiy kuchli kuchlarga duchor bo lgan, ular magmatik tog jinslarining yirik
ʻ ʻ ʻ
batolitlarining joylashishida va ulkan siljish amplitudalari bo lgan nihoyatda
ʻ
xilma-xil ag darilgan burmalar va yoriqlar hosil bo lishida namoyon bo lgan.
ʻ ʻ ʻ
Aksincha, Qora tepaliklar juda oddiy tuzilishga ega. Tog larning geologik
ʻ
tuzilishi ularning tuzilishi kabi xilma-xildir. Masalan, Alberta va Britaniya
Kolumbiyasi provinsiyalaridagi shimoliy Rokki tog larini tashkil etuvchi jinslar,
ʻ
asosan, paleozoy davri ohaktoshlari va slanetslardir. Vayoming va Koloradoda
tog larning ko p qismida granit va boshqa qadimgi magmatik jinslar mavjud
ʻ ʻ
bo lib, ular paleozoy va mezozoy cho kindi jinslari qatlamlari bilan qoplangan.
ʻ ʻ
Bundan tashqari, turli xil vulqon jinslari Qoyali tog larning markaziy va janubiy
ʻ
qismlarida keng tarqalgan, ammo bu tog larning shimolida vulqon jinslari deyarli
ʻ
yo q. Bunday farqlar dunyoning boshqa tog larida ham uchraydi.
ʻ ʻ
Garchi printsipial jihatdan bir-biriga o xshash ikkita tog bo lmasa-da, yosh
ʻ ʻ ʻ
vulqon tog lari ko pincha kattaligi va shakli jihatidan juda o xshashdir, buni
ʻ ʻ ʻ
Yaponiyadagi Fuji va Filippindagi Mayonning muntazam konus shakllari
tasdiqlaydi. Shunga qaramay, Yaponiyaning ko plab vulqonlari andezitlardan
ʻ
(o rtacha tarkibli magmatik jins), Filippindagi vulqon tog lari bazaltlardan (ko p
ʻ ʻ ʻ
miqdorda temir moddasi bo lgan og irroq, qora rangli tosh) iborat. Oregon
ʻ ʻ
9

shtatidagi Kaskad tog larining vulqonlari asosan riolitdan (bazaltlar va andezitlargaʻ
nisbatan ko proq kremniy va kamroq temirni o z ichiga olgan jins) iborat.
ʻ ʻ
10

1.3. Tog larning kelib chiqishiʻ
Tog larning qanday paydo bo lganligini hech kim aniq tushuntira olmaydi,
ʻ ʻ
ammo orogenez (tog qurilishi) haqida ishonchli bilimlarning yetishmasligi
ʻ
olimlarning bu jarayonni tushuntirishga urinishlariga to sqinlik qilmasligi kerak va
ʻ
kerak emas. Tog larning paydo bo lishining asosiy farazlari quyida muhokama
ʻ ʻ
qilinadi. Okean xandaqlarining suv ostida qolishi.
Bu gipoteza ko pgina tog tizmalarining qit’alar chekkasi bilan
ʻ ʻ
chegaralanganligiga asoslangan edi. Okeanlarning tubini tashkil etuvchi jinslar
materiklar tagida joylashgan jinslarga qaraganda biroz og irroqdir. Yer tubida keng
ʻ
ko lamli harakatlar sodir bo lganda, okean xandaqlari cho kishga moyil bo lib,
ʻ ʻ ʻ ʻ
qit’alarni yuqoriga siqib chiqaradi va qit’alar chetida burmali tog lar hosil bo ladi.
ʻ ʻ
Bu gipoteza nafaqat tushuntirmaydi, balki tog qurilishidan oldingi bosqichda
ʻ
geosinklinal chuqurliklar (yer qobig ining depressiyalari) mavjudligini ham tan
ʻ
olmaydi. Shuningdek, u qit’a chekkalaridan uzoqda joylashgan Qoyali tog lar yoki
ʻ
Himoloy tog lari kabi tog tizimlarining kelib chiqishini tushuntirmaydi. Kober
ʻ ʻ
gipotezasi. Avstriyalik olim Leopold Kober Alp tog larining geologik tuzilishini
ʻ
batafsil o rgangan. Tog qurilishi haqidagi kontseptsiyani ishlab chiqishda u Alp
ʻ ʻ
tog larining shimoliy va janubiy qismlarida sodir bo ladigan yirik yoriqlar yoki
ʻ ʻ
tektonik naplarning kelib chiqishini tushuntirishga harakat qildi. Ular sezilarli
lateral bosimga duchor bo lgan cho kindi jinslarning qalin qatlamlaridan iborat
ʻ ʻ
bo lib, buning natijasida yotib yoki ag darilgan burmalar hosil bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Ba’zi joylarda tog lardagi quduqlar cho kindi jinslarning bir xil
ʻ ʻ
qatlamlariga uch yoki undan ko p marta kiradi. Kober ag darilgan burmalar va ular
ʻ ʻ
bilan bog liq bo lgan surish yoriqlarining paydo bo lishini tushuntirish uchun
ʻ ʻ ʻ
Evropaning markaziy va janubiy qismini bir vaqtlar ulkan geosinklinal
egallaganligini taklif qildi. Unda epikontinental dengiz havzasi sharoitida erta
paleozoy cho kindilarining qalin qatlamlari to planib, geosinklinal chuqurlikni
ʻ ʻ
to ldirgan. Shimoliy Yevropa va Shimoliy Afrika juda barqaror jinslardan tashkil
ʻ
topgan oldingi hududlar edi. Orogenez boshlanganda, bu oldingi hududlar bir-
biriga yaqinlasha boshladi va mo rt yosh cho kindilarni yuqoriga siqib chiqardi.
ʻ ʻ
11

Bu jarayonning rivojlanishi bilan asta-sekin qisilib borayotgan cho kindi jinslarʻ
ezilgan, ag darilgan burmalar hosil bo lgan yoki yaqinlashib kelayotgan old
ʻ ʻ
tomonlarga surilgan.
Kober bu g oyalarni boshqa tog li hududlarning rivojlanishini tushuntirish
ʻ ʻ
uchun qo llashga harakat qildi (ko p muvaffaqiyatga erishmadi). O z-o zidan,
ʻ ʻ ʻ ʻ
quruqlik massalarining lateral harakati g oyasi Alp tog larining orogenezini juda
ʻ ʻ
qoniqarli tarzda tushuntirganga o xshaydi, ammo u boshqa tog larga taalluqli emas
ʻ ʻ
edi va shuning uchun umuman rad etildi. Materiklarning siljishi gipotezasi
tog larning ko pchiligi materik chetida joylashganligi va materiklarning o zi
ʻ ʻ ʻ
doimiy ravishda gorizontal (drift) harakatlanishiga asoslanadi. Bu drift paytida
olg ayib borayotgan materikning chekkasida tog lar hosil bo ladi. Shunday qilib,
ʻ ʻ ʻ
And tog lari Janubiy Amerikaning g arbga, Atlas tog lari esa Afrikaning shimolga
ʻ ʻ ʻ
ko chishi natijasida hosil bo lgan.
ʻ ʻ
Tog shakllanishining talqini bilan bog liq holda, bu gipoteza ko plab
ʻ ʻ ʻ
e’tirozlarga duch keladi. Bu Appalachi va Yurada yuzaga keladigan keng,
simmetrik burmalarning shakllanishini tushuntirmaydi. Bundan tashqari, uning
asosida tog qurilishidan oldingi geosinklinal chuqurlikning mavjudligini,
ʻ
shuningdek, orogenezning umumiy qabul qilingan bosqichlarining mavjudligini,
vertikal yoriqlar rivojlanishi va dastlabki burmalarning tiklanishi bilan
almashtirilishini asoslab bo lmaydi. yuksalish. Biroq, so nggi yillarda qit’a siljishi
ʻ ʻ
gipotezasiga ko plab dalillar topildi va u ko plab tarafdorlarga ega bo ldi.
ʻ ʻ ʻ
Konveksiya (po stloq osti) oqimlarining gipotezalari.
ʻ
Yuz yildan ortiq vaqt davomida Yerning ichki qismida yer yuzasining
deformatsiyalarini keltirib chiqaradigan konveksiya oqimlarining mavjudligi
haqidagi farazlarni ishlab chiqish davom etdi. Faqat 1933 yildan 1938 yilgacha
konvektsiya oqimlarining tog hosil bo lishida ishtirok etishi haqida kamida oltita
ʻ ʻ
faraz ilgari surildi. Biroq, ularning barchasi yerning ichki qismidagi haroratlar,
suyuqlik, yopishqoqlik, tog jinslarining kristalli tuzilishi, turli jinslarning bosim
ʻ
kuchi va boshqalar kabi noma’lum parametrlarga asoslanadi.Misol sifatida Griggs
gipotezasini ko rib chiqing.
ʻ
12

Bu shuni ko rsatadiki, Yer dengiz sathidan taxminan 2900 km chuqurlikdaʻ
joylashgan er qobig ining tubidan tashqi yadrosigacha cho zilgan konveksiya
ʻ ʻ
hujayralariga bo lingan. Bu hujayralar qit’aning kattaligidir, lekin odatda ularning
ʻ
tashqi yuzasi diametri 7700 dan 9700 km gacha. Konveksiya siklining boshida
yadroni o rab turgan tog jinslari massalari juda qiziydi, hujayra yuzasida esa
ʻ ʻ
nisbatan sovuq bo ladi. Agar yer yadrosidan hujayra poydevoriga oqib tushayotgan
ʻ
issiqlik miqdori hujayradan o tishi mumkin bo lgan issiqlik miqdoridan oshsa,
ʻ ʻ
konveksiya oqimi paydo bo ladi. Isitilgan jinslar yuqoriga ko tarilganda, hujayra
ʻ ʻ
yuzasidan sovuq jinslar cho kadi. Ma lumotlarga ko ra, yadro yuzasidan
ʻ ʼ ʻ
materiyaning konveksiya xujayrasi yuzasiga yetib borishi uchun taxminan 30
million yil kerak bo ladi.
ʻ
Bu vaqtda yer qobig ida hujayraning periferiyasi bo ylab uzoq muddatli
ʻ ʻ
pastga qarab harakatlar sodir bo ladi. Geosinklinallarning yemirilishi qalinligi
ʻ
yuzlab metrli cho kindilarning to planishi bilan kechadi. Umuman olganda,
ʻ ʻ
geosinklinallarning cho kish va to ldirish bosqichi taxminan 25 million yil davom
ʻ ʻ
etadi. Konveksiya oqimlari ta’sirida yuzaga kelgan geosinklinal truba chetlari
bo ylab lateral siqilish ta’sirida geosinklinalning zaiflashgan zonasi konlari
ʻ
burmalarga eziladi va yoriqlar bilan murakkablashadi.
Ushbu deformatsiyalar taxminan 5-10 million yil davomida yoriqli burma
qatlamlarning sezilarli darajada ko tarilishisiz sodir bo ladi. Konveksiya oqimlari
ʻ ʻ
nihoyat so nganida, siqish kuchlari zaiflashadi, cho kish sekinlashadi va
ʻ ʻ
geosinklinalni to ldirgan cho kindi jinslarning qalinligi ko tariladi. Tog
ʻ ʻ ʻ ʻ
qurilishining ushbu yakuniy bosqichining taxminiy davomiyligi taxminan 25
million yil. Griggs gipotezasi geosinklinallarning kelib chiqishi va ularning
cho kindi bilan to ldirilishini tushuntiradi. Bu, shuningdek, ko plab geologlarning
ʻ ʻ ʻ
ko plab tog tizimlarida burmalar va yo nalishlarning shakllanishi keyinchalik
ʻ ʻ ʻ
sodir bo lgan sezilarli ko tarilishsiz sodir bo lgan degan fikrini mustahkamlaydi.
ʻ ʻ ʻ
Biroq, u bir qator savollarni javobsiz qoldiradi. Konvektsiya oqimlari haqiqatan
ham mavjudmi? Zilzilalar seysmogrammasi mantiyaning nisbiy bir xilligini
ko rsatadi - er qobig i va yadro o rtasida joylashgan qatlam. Yerning ichki qismini
ʻ ʻ ʻ
13

konvektsiya hujayralariga bo linishi oqlanadimi? Agar konveksiya oqimlari vaʻ
hujayralar mavjud bo lsa, tog lar har bir hujayraning chegaralari bo ylab bir
ʻ ʻ ʻ
vaqtning o zida paydo bo lishi kerak. Bu qanchalik haqiqat? Kanada va Qo shma
ʻ ʻ ʻ
Shtatlardagi Rokki tog tizimlari butun uzunligi bo ylab taxminan bir xil yoshda.
ʻ ʻ
Uning ko tarilishi so nggi bo r davrida boshlanib, butun paleogen va neogen
ʻ ʻ ʻ
davrida vaqti-vaqti bilan davom etgan, biroq Kanadadagi tog lar Kembriyda
ʻ
cho kishni boshlagan geosinklinal bilan chegaralangan, Koloradodagi tog lar esa
ʻ ʻ
faqat 2000 yilda shakllana boshlagan geosinklinal bilan bog langan. erta bo r
ʻ ʻ
davri. Konveksiya oqimlari gipotezasi 300 million yildan ortiq geosinklinallar
yoshidagi bunday nomuvofiqlikni qanday izohlaydi? Shish yoki geotumorning
gipotezasi.
Radioaktiv moddalarning parchalanishi paytida ajralib chiqadigan issiqlik
uzoq vaqtdan beri Yer ichaklarida sodir bo layotgan jarayonlarga qiziqqan
ʻ
olimlarning e’tiborini tortdi. 1945 yilda Yaponiyaga tashlangan atom
bombalarining portlashi natijasida juda ko p miqdorda issiqlik ajralib chiqishi
ʻ
radioaktiv moddalarni va ularning tog qurilishi jarayonlaridagi rolini o rganishni
ʻ ʻ
rag batlantirdi. Ushbu tadqiqotlar natijasida J.L.ning gipotezasi. Richa. Rich
ʻ
qandaydir tarzda katta miqdordagi radioaktiv moddalar yer qobig ida mahalliy
ʻ
darajada to plangan deb taxmin qildi. Ular parchalanganda issiqlik ajralib chiqadi,
ʻ
uning ta’siri ostida atrofdagi jinslar erib, kengayadi, bu esa er qobig ining
ʻ
shishishiga olib keladi (geotumor).
Quruqlik geotumor zonasi va endogen jarayonlar ta’siriga uchramaydigan
uning atrofidagi hudud o rtasida ko tarilganda, geosinklinallar hosil bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Ularda cho kma to planadi va oluklarning o zi ham davom etayotgan geotumor
ʻ ʻ ʻ
tufayli ham, yog ingarchilik og irligi ostida ham chuqurlashadi. Geotumor
ʻ ʻ
hududida er qobig ining yuqori qismidagi jinslarning qalinligi va mustahkamligi
ʻ
pasayadi. Nihoyat, geotumor zonasida yer qobig i shunchalik baland bo lib
ʻ ʻ
chiqadiki, uning bir qismi tik sirtlar bo ylab sirg alib, surilishlar hosil qiladi,
ʻ ʻ
cho kindi jinslarni burmalarga maydalab, tog lar shaklida ko taradi.
ʻ ʻ ʻ
14

Bunday harakatni magma qobiq ostidan ulkan lava oqimlari ko rinishidaʻ
to kila boshlaguncha takrorlash mumkin. Ular soviganida, gumbaz cho kadi va
ʻ ʻ
orogenez davri tugaydi. Shishish gipotezasi keng tarqalgan emas. Ma’lum geologik
jarayonlarning hech biri radioaktiv materiallar massalarining to planishi 3200-
ʻ
4800 km uzunlikdagi va bir necha yuz kilometr kenglikdagi geotumorlarning
shakllanishiga olib kelishi mumkinligini tushuntirishga imkon bermaydi, ya’ni.
Appalachi va Rokki tog tizimlari bilan solishtirish mumkin. Yer sharining barcha
ʻ
mintaqalarida olingan seysmik ma’lumotlar er qobig ida erigan jinslarning bunday
ʻ
yirik geotumorlari mavjudligini tasdiqlamaydi.
Yerning qisqarishi yoki siqilishi gipotezasi Yerning alohida sayyora
sifatida mavjudligi tarixi davomida uning hajmi siqilish tufayli doimiy ravishda
qisqargan degan taxminga asoslanadi. Sayyora ichki qismining siqilishi qattiq
qobiqdagi o zgarishlar bilan birga keladi. Stresslar vaqti-vaqti bilan to planadi va
ʻ ʻ
kuchli lateral siqilish va qobiqning deformatsiyasining rivojlanishiga olib keladi.
Pastga qarab harakatlanish geosinklinallarning paydo bo lishiga olib keladi,
ʻ
ular epikontinental dengizlar tomonidan suv ostida qolishi va keyin cho kindi bilan
ʻ
to lishi mumkin. Shunday qilib, geosinklinalning rivojlanishi va to ldirilishining
ʻ ʻ
yakuniy bosqichida yosh beqaror jinslardan uzoq, nisbatan tor xanjar shaklidagi
geologik jism hosil bo lib, geosinklinalning zaiflashgan poydevoriga tayanib,
ʻ
eskiroq va ancha barqaror jinslar bilan chegaralanadi. Yanal siqilish qayta
boshlanganda, bu zaiflashgan zonada surish yoriqlari bilan murakkablashgan
burmali tog lar hosil bo ladi.
ʻ ʻ
Bu gipoteza ko plab burmali tog tizimlarida ifodalangan er qobig ining
ʻ ʻ ʻ
qisqarishini ham, qadimgi geosinklinallar o rnida tog larning paydo bo lishining
ʻ ʻ ʻ
sababini ham tushuntiradi. Ko p hollarda siqilish Yerning chuqur qismida sodir
ʻ
bo lganligi sababli, gipoteza ko pincha tog qurilishi bilan birga keladigan vulqon
ʻ ʻ ʻ
faolligini ham tushuntiradi. Biroq, bir qator geologlar issiqlik yo qotilishi va undan
ʻ
keyingi siqilish dunyoning zamonaviy va qadimgi tog li hududlarida uchraydigan
ʻ
burmalar va yoriqlarni hosil qilish uchun etarlicha katta bo lmaganligi sababli bu
ʻ
farazni rad etadilar. Bu gipotezaga yana bir e’tiroz - Yer yo qotmaydi, balki
ʻ
15

issiqlikni to playdi degan taxmindir. Agar bu haqiqatan ham shunday bo lsa, uʻ ʻ
holda gipotezaning qiymati nolga kamayadi. Bundan tashqari, agar Yer yadrosi va
mantiyasida olib tashlash mumkin bo lganidan ko proq issiqlik chiqaradigan juda
ʻ ʻ
ko p miqdordagi radioaktiv moddalar bo lsa, yadro va mantiya mos ravishda
ʻ ʻ
kengayadi.
Natijada, siqilish emas, balki er qobig ida kuchlanish kuchlanishlari paydo
ʻ
bo ladi va butun Yer tog jinslarining issiq eritmasiga aylanadi. Alp tog larining
ʻ ʻ ʻ
geologik tarixida 2 davr mavjud. Birinchi (alp tog larigacha bo lgan) davrda granit
ʻ ʻ
intruziyalari bo lgan kristall poydevor kompleksi va uning ustida joylashgan
ʻ
paleozoy jinslari hosil bo lgan.
ʻ
Bu davr oxirida ko mirli va rang-barang tog jinslari bilan to lgan
ʻ ʻ ʻ
chuqurliklar hosil bo lib, kech karbon, perm va erta trias davriga oid. Ikkinchi
ʻ
davrni (Alp tog lari) 3 bosqichga bo lish mumkin: birinchisi trias oxirida hosil
ʻ ʻ
bo lgan, bo r davri boshlarigacha cho kindi va cho kindi bilan to lgan Pennin
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
geosinklinal chuqurligining rivojlanishi bilan bog liq va bo r davrining o rtasi
ʻ ʻ ʻ
buklanish va Pennin nap tizimining shakllanishi bilan yakunlangan; ikkinchi
bosqich - periferik va Alp tog larining o rta qismida chivinli oluklarning
ʻ ʻ
shakllanishi bilan tavsiflangan; Oligotsen davriga oid uchinchi bosqich Alp
tog larining ko tarilishi, flish oluklari ichida buklanish, Alpgacha bo lgan chekka
ʻ ʻ ʻ
chuqurlikning paydo bo lishi va uning shinni bilan to lishi bilan ajralib turadi; Shu
ʻ ʻ
bilan birga sharqiy Alp va Gelvetiya naplari hosil bo lib, asosiy yoriq zonasiga
ʻ
granitoyidlar kirib kelgan. Tog qurish harakati (asosan, Alp tog lari davri)
ʻ ʻ
natijasida Pireneyning qadimgi Gersin yadrosi sezilarli balandlikka ko tarilib,
ʻ
uning ustidagi cho kindi qatlamlar tik burmalarga buklanib, joylarda burmalar
ʻ
hosil qilgan.
Qizig i shundaki, Alp tog larining sharqiy shoxlari - Leyt tog lari va
ʻ ʻ ʻ
Karpatning g arbiy shoxlari - Hundshaymer Berge bir-biridan atigi 14 km
ʻ
masofada joylashgan [1].
Butunjahon merosi qo mitasi Karpatdagi bokira olxa o rmonlarini
ʻ ʻ
YuNESKOning Butunjahon merosi ro yxatiga kiritdi. Bu haqda Butunjahon meros
ʻ
16

qo mitasining Jamoatchilik axborot xizmati ma’lum qildi. Karpatdagi (Slovakiya,ʻ
Ukraina) bokira olxa o rmonlari ikki davlat hududida joylashgan qo riqlanadigan
ʻ ʻ
hududdir. Bu uzunligi 185 km bo lgan eksa bo ylab joylashgan o nta alohida
ʻ ʻ ʻ
qo riqxona zanjiri bo lib, u Ukrainadagi Raxov tog lari va Chernogoriya
ʻ ʻ ʻ
massividan cho zilgan, g arbda Poloninskiy tog tizmasigacha, Slovakiyadagi
ʻ ʻ ʻ
Bukovskiy Vrhi va Vigorlat tog larigacha o tadi. Barcha o nta qo riqxonalar
ʻ ʻ ʻ ʻ
murakkab mo ’tadil ekotizimlar bo lgan toza o rmonlarning ajoyib namunasidir.
ʻ ʻ ʻ
Bu yerda turli muhitlarda Yevropa olxasining ekologik tuzilmalari va
o sish jarayonlarini to liq o rganish imkonini beruvchi sharoitlar saqlanib qolgan.
ʻ ʻ ʻ
Karpatning olxa o rmonlari olxa va uning atrofida mavjud bo lgan va u taqdim
ʻ ʻ
etayotgan ekotizimlarga bog liq bo lgan yovvoyi tabiatning boshqa turlarining
ʻ ʻ
bebaho genetik ombori hisoblanadi.
Bu o rmonlar, shuningdek, yer ekotizimlari va aholi punktlarining so nggi
ʻ ʻ
muzlik davrining oxirida boshlangan va hozirgi kungacha davom etayotgan
yangilanish va rivojlanish jarayonlaridan dalolat beradi. Ichki joylashuvi va Alp
orogenik kamariga mansubligi bu hududning tabiiy sharoitlarini belgilaydi. Uning
relyefi Karpatning o rta balandlikdagi tog tizimini hamda Dunayning o rta va quyi
ʻ ʻ ʻ
oqimi bo ylab tekisliklarni birlashtiradi. Genetik jihatdan har xil topografiyaga ega
ʻ
bu hududlar bir-biri bilan chambarchas bog liq.
ʻ
Deyarli butun mintaqa, uzoq shimoldan tashqari, Dunay havzasiga tegishli.
Sharqdagi Karpatning tik, qavariq yoyi ichida O rta Dunay tekisligi joylashgan.
ʻ
Karpatning janubida, Bolqon yarim oroli bilan chegarada, Quyi Dunay
pasttekisligi joylashgan. Geologik tuzilishi. Karpat tog larining burmalanishi va
ʻ
ko tarilishining birinchi fazalari mezozoyning ikkinchi yarmida sodir bo lgan;
ʻ ʻ
burmalanish paleogenning boshida maksimal darajaga yetdi va Alp tog larida
ʻ
orogenezning asosiy fazalari boshlanganda tugadi. Karpatning ko tarilishi bilan bir
ʻ
vaqtda qo shni hududlar cho kib ketdi.
ʻ ʻ
Karpatning ichki tomonidagi cho kish vulqon jarayonlari sodir bo lgan
ʻ ʻ
yoriqlar bilan birga bo lgan. Karpat tog ‘tizimi Dunayning yuqori qismida,
ʻ
Moravaning quyilishi yaqinida, janubi-g arbdan shimoli-sharqga cho zilgan Kichik
ʻ ʻ
17

Karpatlarning past kristalli massivlaridan boshlanadi. Keyinchalik, tog larʻ
kengayish tendentsiyasiga ega bo lib, kengayib, ko tariladi. Slovakiya va Polsha
ʻ ʻ
chegarasida Yuqori Tatralarning kristalli massivlari ko tariladi. Yuqori Tatra va
ʻ
butun tog ‘tizimining eng baland cho qqisi - Gerlachovskiy Shtit - 2655
ʻ
balandlikka etadi. Baland Tatralarning shimolida Beskidlar - flish bilan buklangan
tizmalarning parallel zanjirlari cho zilgan.
ʻ
Ular yumshoq yoy hosil qiladi va G arbiy va Sharqiyga bo linadi.
ʻ ʻ
Ikkinchisi, shuningdek, o rmonli Karpatlar deb ataladi, ularning aksariyati Ukraina
ʻ
hududida joylashgan va Ruminiyada davom etadi. Ichki tomonda Sharqiy
Karpatlarga Vulkan tizmasi deb ataladigan o chgan vulqonlar zanjiri hamroh
ʻ
bo ladi; tashqi tomonida ohaktoshdan tashkil topgan va lyoss bilan qoplangan
ʻ
balandligi 400-500 m bo lgan tog oldi platosi (Moldova tog ligi) bor.
ʻ ʻ ʻ
Karpatning 46° shimoldan janubdagi kenglik segmenti. w. (Janubiy Karpat
yoki Transilvaniya Alp tog lari) kristall jinslardan iborat bo lib, balandligi
ʻ ʻ
bo yicha Baland Tatralardan (Moldova — 2544 m) bir oz pastroqdir. G arbda
ʻ ʻ
Karpat tog lari hosil qilgan uchburchak yaxlit ko tarilishni ifodalamaydigan
ʻ ʻ
kristall va vulqon massivlari tizimi bilan yopilgan va chuqur tektonik va eroziyali
chuqurliklar bilan ajralib turadi. Ular orasida balandligi 1500 m dan ortiq Bihor va
Metaliferi tog lari ajralib turadi.Uchburchak ichida, atrofdagi tog lardan ancha
ʻ ʻ
pastda, lyoss bilan qoplangan va daryolar bilan kesilgan tepalikli Transilvaniya
platosi joylashgan.
18

II BOB. TOG BURMALANISHLARʻ
Burmalanishning hosil bo lishi —
ʻ tektonik deformatsiyalar natijasida tog ʻ
jinslari katlamlarining ezilib, burmalanish jarayoni. Burmalar majmuasi shakli,
kelib chiqishi va hosil bo lishining kinematik sharoitlariga qarab farqlanadi. Tog
ʻ ʻ
jinslarining burmalanishi morfologik belgilarga qarab to liq, golomorfli yoki uzun,
ʻ
ingichka burmalardan tashkil topgan, qavariq ( antiklinal ) va botiq ( sinklinal )
burmalangan zonalarni muntazam to ldirib turuvchi chizikdi (alpinotipli);
ʻ
uzuqyulukli yoki alohida, tarqoq, ko proq antiklinal burmalarga yakin turli
ʻ
shakldagi (vallar, gumbazlar, noto g ri ko rinishli ko tarilmalar) to g ri yotgan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
qatlamlar maydonlari bilan bo lingan guruhlardan tashkil topgan idiomorfli; oralik,
ʻ
burmalanishli va b.
Tiplarga bo linadi. To liq burmalanishda hududning qamma maydoni
ʻ ʻ
antiklinal va sinklinal burmalar bilan band bo lib, gorizontal katlamlar
ʻ
uchramaydi. Unda, asosan, surilish va ushalish, tog jinslarining jipslashishi va
ʻ
metamorfizmi sodir bo ladi. Uzuqyuluq burmalanishga braxiantiklinal va
ʻ
braxisinklinallar, ko tarilmalar, gumbazlar, diapir burma va b. Kiradi. Ularda
ʻ tik
tektonik buzilishlar ko p uchraydi.
ʻ
Oraliq burmalanishlar 2 xil: qirrasimon va sandik,simon bo ladi.
ʻ
Qirrasimon burmalanishda jarlik, siqiq antiklinal va keng tekis sinklinallar
navbatmanavbat keladi, tog oldi bukilmalarida uchraydi. Sandiqsimon burmalanish
sandiqsimon antiklinal va sinklinallardan iborat. Turli davrlarda hosil bo lgan turli
ʻ
yoshdagi burmalanishlar ma lum. Mas.,
ʼ baykal ( tokembriy oxiri — kembriy
boshi), kaledon (quyi paleozoy oxirida), gersin (yuqori paleozoyda), kimmeriy
yoki tinch okean (yuqori yura va bur davrlarida) va alp (kaynozoyda)
burmalanishlari. Tog jinslarining burmalanishini o rganish faqat nazariy emas,
ʻ ʻ
balki amaliy ahamiyatga ega, chunki burmali deformatsiyalar foydali qazilmalar
yotishining tavsifiga va konsentratsiyasiga ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Tog jinslarining burmalanishi paytida neft,
ʻ gaz va ba zi bir ʼ ruda konlari
hosil bo ladi va to planadi. Tof jinslarining yotishi – yer po stida tog jinslarining
ʻ ʻ ʻ ʻ
19

shakli va fazoviy joylashuvi. Cho kindi tog jinslari buzilmagan holatda dastlabʻ ʻ
gorizontal joylashadi. Tog jinslari dastlabki yotishining buzilishi yoki
ʻ
dislokatsiyasi 2 sabab bilan: endogen — tektonik harakatlar va ekzogen —
ko chki, o pirilish, tog jinslarining erishiga sabab bo luvchi yer yuzasidagi va
ʻ ʻ ʻ ʻ
ayniqsa, grunt suvlarining faoliyati natijasida sodir bo ladi.
ʻ
Tog jinslarining burmalanishi cho kindi tog jinslarining to planish
ʻ ʻ ʻ ʻ
sharoiti bo yicha 3 xilga ajratiladi: transgressiv, regressiv va migratsion yotish.
ʻ
Tog jinslarining burmalanishi 3 asosiy guruh: burmalangan yoki plikativli
ʻ
(qatlamlar yaxlitligi buzilmagan), uzilishli yoki dizyunktivli (uzilish bilan),
magmatik massalarning singib kirishi yoki ilgari hosil bo lgan tog jinslari
ʻ ʻ
qatlamlarida yuqori qayishqoqlikka ega bo lgan jinslarning (tuzlar, gipelar)
ʻ
buzilish shakllaridan iborat. Qatlamlarning turli yoshdagi majmualari ko payganda
ʻ
tog jinslarining burmalanishining 2 asosiy tipi: muvofiq va nomuvofiq yotishi farq
ʻ
qilinadi.
Bu terminlardan stratigrafik va strukturaviy o zaro munosabatlarni
ʻ
anikdashda foydalaniladi. Magmatik tog
ʻ jinslari turli xil shakllarda yotadi . Yer
yuzasiga oqib chiqqan lavalar oqim va qoplam ( effuziv tog
ʻ jinslari ) ko ʻ rinishida
soviydi ; yer yuzasidan uncha chuqur bo ʻ lmagan joyda magmaning sovishi
natijasida shtoklar , tomirlar , daykalar , plitasimon qiya jismlar ( sillar ), lakkolitlar
( ekstruziv va gipabissal tog
ʻ jinslari ) vujudga keladi . Magma 1,5—2 km
chuqurlikda soviganda shtoklar va batolitlar (intruziv tog jinslari) hosil bo ladi.
ʻ ʻ
Tof jinslarining metamorfizmi (yun. Metamorphoomai — o zgaraman) —
ʻ
yer po stidagi tog jinslarining
ʻ ʻ mineral va kimyoviy tarkibi, struktura va
teksturalarining hamda chuqur flyuidlar (uchuvchi komponentlar ), bosim, tra ta siri
ʼ
ostida mantiyaning jiddiy o zgarishi. «tog jinslarining burmalanishi» termini
ʻ ʻ
ingliz geologi ch. Layel tomonidan 1883-y. Da kiritilgan. Tog jinslarining
ʻ
burmalanishi har doim tektonik dislokatsiyalar (burmalanish, chuqur yoriqlar),
ba zan magmatik massalarning ko tarilishi bilan bog liq bo lib, jinslar erimagan
ʼ ʻ ʻ ʻ
kristall (qattiq yoki plastik) holatida (ularga nurash, cho kindilarning diagenezi va
ʻ
sementlanishi, yer yuzasiga yaqin joylardagi jipelashish jarayonlari tegishli emas)
20

sodir buladi. Dislokatsiyalar yerning chuqur zonalarigacha yetib borib,
flyuidlarning yuqoriga yo nalgan oqimining hosil bo lishi va magmatizmningʻ ʻ
rivojlanishiga olib keladigan traning ko tarilishini, tog jinslarining burmalanishini,
ʻ ʻ
endogen konlarning hosil bo lishini tezlashtiradi.
ʻ
Bu jarayonlar genetik jihatdan o zaro bog liq bo lib, yer po sti
ʻ ʻ ʻ ʻ
evolyutsiyasi sur ati davomida jismlarning yuqoriga yo nalgan migratsiyasini aks
ʼ ʻ
ettiradi. Tog jinslarining burmalanishi metamorfik tog jinslarining mineral
ʻ ʻ
tarkibini aniqgovchi omillar bo lib, tra (t),
ʻ metamorfizm rivojlanishining
chuqurligi bilan aniqlanadigan litostatik bosim (ps) va ba zan no2, n2, so2, sn4,
ʼ
h2s, s12, g 2 va b. Flyuidlarning tarkibiga kiruvchi kimyoviy gazlarning
ʻ
potensiallari xizmat qiladi. Bu omillarning munosabatida (asosan, t, ps, ph20),
metamorfik jinslarda (metamorfizm fatsiyalari) eng asosiy minerallarning
turg unlik
ʻ oblastlari ajralib turadi, uning asosida metamorfizm darajasini o rganish ʻ
va barcha metamorfik jinslarning bo linishi yotadi. Bir yoklamali bosim (
ʻ stress ) t.
J. M. Ning omili bo lib xizmat qilmaydi, chunki unda yangi minerallar hosil
ʻ
bo lmaydi. Tog jinslarining burmalanishi uchuvchi komponentlarning (n2o, so2,
ʻ ʻ
o2) faqatgina tarkibi o zgarganida, shartli ravishda izokimyoviy, boshka
ʻ
komponentlarning (k2o, na2o, cao va b.) O zgarishi bilan bog liq bo lganda
ʻ ʻ ʻ
allokimyoviy; tog jinslari kimyoviy tarkibining intensiv (jadal) lokal
ʻ
o zgarishlarida, komponentlarning bir qismi butkul harakatdagi tarkibga o tganda
ʻ ʻ
tog jinslarining burmalanishi
ʻ metasomatizm deyiladi.
Dastlabki minerallarning kimyoviy tarkibi o zgarishi darajasi, izokimyoviy
ʻ
metamorfizm — allakimyoviy metamorfizm — metasomatizm jarayonlari bilan bir
qatorda o sib boradi. Tog jinslarining burmalanishi juda katta hajmdagi tog
ʻ ʻ ʻ
jinslarini qurshab olishi mumkin (tog jinslarining regional metamorfizmi) yoki
ʻ
mahalliy bo lib, otqindi jinslar bilan kontaktda (kontaktli metamorfizm) yoki
ʻ
yorikdarda (yorikdi metamorfizm) bo ladi.
ʻ Geosinklinal rivojlanishi tarixida erta
(granitgacha) bo lgan
ʻ natriy tavsifidagi (splitlar, albitxloritli va glaukofanli
slaneslar, evkogitlarning hosil bo lishi), plagiogranitlarning shakllanishi bilan
ʻ
bog liq (plagimigmatitlar, plagigneyslar, albitli slyudali
ʻ slaneslar va b.) Yoki
21

normadagi kaliy granitli (migmatitlar, gneyslar, slyudali slaneslar, fillitlar va b.) T.
J. M. Farq qilinadi.
2.1. Paleozoy erasidagi burmalanishlar
Paleozoy eratemasi (ERASI), paleozoy (paleo va yun. zoe—hayot) — Yer
geologik tarixining 3-erasi (qarang Geoxronologiya ). Radiologik tekshirishlarga
ko ra, Paleozoy eratemasi 560—570 mln. yil avval boshlanib, 310—320 mln. yilʻ
davom etgan. 1837-yil ingliz geologi A. Sejvik ajratgan. Hozir Paleozoy eratemasi
kembriy, ordovik, silur, devon, toshko mir va perm davrlariga bo lingan.
ʻ ʻ
Yuqori tokembriy davridan bir oz oldin kuchli burmalanish natijasida
platforma (Sharqiy Yevropa, Sibir, Xitoy-Koreya, Janubiy Xitoy, Shimoliy
Amerika, Braziliya, Afrika, Hindiston platformalari) va geosinklinallar
shakllangan. Vaqtvaqti bilan platformalarni suv bosib, sayoz dengizlar paydo
bo lgan. Dengiz ostida uncha kalin bo lmagan turli tarkibli cho kindilar
ʻ ʻ ʻ
to plangan. Platformalarning chekkalari tomon cho kindilarning qalinligi ortib
ʻ ʻ
borgan. Geosinklinallar platformalarga nisbatan serharakat bo lgan. Ularda ko p
ʻ ʻ
miqdorda vulkan va kremniyli jinslar to plangan. Paleozoy eratemasida kaledon va
ʻ
gersin burmalanishi bo lib o tgan. Shu davrda
ʻ ʻ tog lar ʻ paydo bo lib, ko pgina ʻ ʻ
qizg ish molasslar hosil bo lgan.
ʻ ʻ Gersin burmalanishi natijasida Markaziy
Yevropa, Ural, Appalachi va boshqa tog sistemalari qad. ko targan. Buyuk
ʻ ʻ
Gondvana qurukligi Janubiy yarim shar platformalarini egallagan. Shimoliy yarim
sharda Paleozoy eratemasining 2yarmida Sibir platformasi va unga yondosh tog
ʻ
tizmalarini o z ichiga olgan ulkan Angarida bo lgan.
ʻ ʻ
Yevrosiyoda Paleozoy eratemasiga mansub platforma va geosinklinal
yotqiziqlari ko p uchraydi. Sharqiy Yevropa va Sibir platformalari, asosan,
ʻ
Paleozoy eratemasi cho kindi jinslari kompleksidan iborat. Sharqiy Yevropa
ʻ
platformasining shim-g arbiy qismida kembriy davri dengiz gillari va qumtoshlari,
ʻ
ordovik va silur ohaktoshlari tarqalgan. Devon va karbon davrida dengizda hosil
bo lgan jinslar orasida ayniqsa ohaktoshlar juda ko p. Bu jinslarda kumir, neft,
ʻ ʻ
boksit va o tga chidamli gil katlamlari bor. Sibir platformasi Paleozoy eratemasi
ʻ
jinslari orasida kembriy davri dengiz cho kindi jinslari — ohaktosh, dolomit, ayrim
ʻ
22

joylarda toshtuz, gips va angidrit ko p. Karbonatslanets va qum-toshli gilʻ
qatlamlaridan tarkib topgan silur va devon davri yotqiziqlari kam uchraydi. Karbon
va perm davri jinslari ko mirli qalin qatlamlardan iborat.
ʻ
O zbekistonning deyarli hamma yerlarida Paleozoy eratemasi jinslari
ʻ
uchraydi. Quyi kembriy jinslari 20–50 m qalinlikdagi vanadiyli, fosforitli,
kremniyli va ko mir-kremniyli slanetslardan tarkib topgan. Bu jinslar Piskom va
ʻ
Sandalash tog larida tarqalgan. Tomditov tog larida quyi kembriy jinslari alevrolit,
ʻ ʻ
qumtosh, dolomit va ohaktosh qatlamlaridan iborat. O rta kembriy, ordovik va
ʻ
quyi silur davri ohaktosh, dolomit, terrigen-vulkan, argillit, alevrolit, slanets,
qumtosh va ruda katlamlaridan tuzilgan. Yuqori silurquyi devon davri terrigenli
ohaktosh va ohaktoshlardan, qizg ish vulkan jinslardan tarkib topgan. O rta devon
ʻ ʻ
va quyi trias davrida shag altosh, qumtosh, alevrolit, argillit, ohaqtosh, dolomit va
ʻ
vulkan jinslarining kalin katlamlari hosil bo lgan.
ʻ
Paleozoy eratemasi jinslarida turli foydali kazilmalar topilgan. Ural,
Qozog iston, Oltoy, G arbiy Yevropa va Shimoliy Amerikadagi boy ruda konlari
ʻ ʻ
Paleozoy eratemasi ning intruziv jinslari bilan bog liq.
ʻ
Paleozoy eratemasi cho kindi jinslarida neft, toshko mir, yonuvchi slanets
ʻ ʻ
va misli qumtosh, shuningdek, fosforit, boksit, toshtuz, kaliy tuzi to plangan.
ʻ
O zbekiston Paleozoy eratemasi yotqiziklarida mis, qo rg oshin, qalay
ʻ ʻ ʻ
(Olmaliq), flyuorit (Novgarzon), volfram (Ingichka), oltin, alunit va boshqa bor.
Paleozoy eratemasi tog jinslarining kupi qurilish materiali sifatida ishlatiladi.
ʻ
2.2. Mezozoy burmalanishi
Mezozoy burmalanishi davrlari — (yun. mesos — o rta) — yer
ʻ
qobig ining chuqur cho kindilari va kuchli cho kindilarning to planishi bilan
ʻ ʻ ʻ ʻ
geosinklinallarning rivojlanishi, ular burmalarga ezilib, tog lar shaklida ko tarilib,
ʻ ʻ
granit magmasining kirib kelishi va vulqon otilishi natijasida parchalanib ketgan.
triasning oxiridan paleogen davrining boshigacha davom etgan. Turli sohalarda bu
katlama teng bo lmagan intensivlik va turli vaqtlarda o zini namoyon qildi,
ʻ ʻ
shuning uchun u bir nechta nomga ega.
23

2-rasm. Mezozoy burmalanishi
Mezozoy erasi davrida namoyon bo lgan tektonikmagmatik faollik, togʻ ʻ
hosil bo lish va granit intruzivli magmatizm davrlari. Mezozoyda dastlabki va yirik
ʻ
burmalanish trias oxiri va yura boshida sodir bo lgan va Yevrosiyoning g arbida
ʻ ʻ
erta kimmeriy va sharqida hindchin (indosin) nomlari bilan ma lum. Erta
ʼ
kimmeriy-hindchin deformatsiyalari katta maydonni (Hindixitoy, Eron tog ligining
ʻ
shim.-sharqi, Mang ishloq va Taymir yarim orollari, shim. Dobruja va Shimoliy
ʻ
Amerika Kordilyera tog larining ayrim qismlari) qamrab olgan.
ʻ
Erta kimmeriydan keyin boshlangan kechki kimmeriy tektonik davri and,
nevada, kolima, arauka vab. nomlar bilan ma lum. U yuraning oxiri — bo r
ʼ ʻ
boshlarida bo lib o tgan va areali Tinch okean burmali halqasidan iborat. Mezozoy
ʻ ʻ
burmalanishining uchinchi yirik davri bo rning o rtalariga va, ayniqsa, oxiriga
ʻ ʻ
to g ri keladi. Uning namoyon bo lishi butun Alp-Himolay mintaqasi bo ylab
ʻ ʻ ʻ ʻ
ma lum. Mezozoy granit hosil bo lishi jarayoni Tinch okean halqasidan tashqari
ʼ ʻ
rayonlarni, jumladan, Sharqiy Osiyoda ayrim hududlarni (Aldan qalqoni,
Baykalorti, Mongoliya va Xitoyning sharqi) ham qamrab olgan.
24

Mezozoy tektogenezi rangli metallar (mis, molibden, qalay, volfram va
boshqalar), shuningdek, oltin konlarining hosil bo lishi bilan birga kechgan. Ba ziʻ ʼ
tadqiqotlar Mezozoy burmalanishi davrlarid.ni Alp burmalanishi davri bilan
qo shib, bitta Alp tektogenezi sikli shaklida qaraydilar.
ʻ
Mezozoy burmalanishi eng erta Janubi-Sharqiy Yevropa, Janubiy Osiyo va
Taymirda boshlangan; u Tinch okeanining kontinental chekkalari bo ylab ayniqsa
ʻ
uzoq va shiddatli vaqt oldi va qisqa tanaffusdan so ng Alp tog larining
ʻ ʻ
burmalanishi davrida yana davom etdi. Uning granit intruziyalari turli xil foydali
qazilmalar va rangli metallar va oltinning ko plab konlari bilan bog liq, ayniqsa
ʻ ʻ
Shimoliy Amerika va Shimoliy-Sharqiy Rossiyada.
2.3. Alp burmalanishi
Alp burmalanishi — asosan kaynozoydagi tektogenez erasi; geosin-klinal
obl.larda vujudga kelib, me-zozoy va paleogenda rivojlangan. Alp burmalanishi
natijasida geosiiklinallar burmali tog larga aylangan. O sha vaqtda Alp burmali
ʻ ʻ
tog lari (Alp burmalanishi nomi shundan) va Alp geosinklinal (burmali) obl. va
ʻ
boshqa tuzilishlar shakllandi. Alp burmalanishi O rta den-giz va Tinch okean
ʻ
mintaqalariga ajra-tilgan. O rta dengiz mintaqasiga Apen-nin, Alp, Karpat, Qrim
ʻ
tog lari, Katta Kavkaz, Pomir, Himolay va boshqa kiradi; Tinch okean mintaqasiga
ʻ
Kordilera, And, Kamchatka, Kuril, Yaponiya, Fi-lippin o.laridagi tog lar va boshqa
ʻ
kiradi. Alp burmalanishi dagi tog lar yosh, ular kam yemirilgan, shuning uchun
ʻ
ham yer yuzasidagi eng ba-land tog lar hisoblanadi. Alp burmalanishi shuning-dek
ʻ
tokembriy, paleozoy va mezozoyda ko tarilgan tog larga ham ta sir qilgan. Bu
ʻ ʻ ʼ
mintaqalarda vulkanizm va seysmik harakatlar kuchliligidan Alp burmalanishining
ayrim tuzilishlari hali ham rivojlanishda.
Alp tog lari burmalanishi Yer tarixidagi tektogenezning so nggi yirik davri
ʻ ʻ
bo lib, burmalanish asosan kaynozoy erasida mezozoy va ilk paleogenda
ʻ
rivojlangan geosinklinal mintaqalar doirasida sodir bo lgan. Bu yosh tog
ʻ ʻ
tuzilmalarining paydo bo lishi bilan yakunlandi. Odatda namoyon bo ladigan
ʻ ʻ
joylardan biri Alp tog lari (bu atamaning kelib chiqishi).
ʻ
25

Alp tog laridan tashqari, alp tog lari maydoniga quyidagilar kiradi:ʻ ʻ
Evropada - Pireney, Andalusiya tog lari, Apennin, Karpat, Dinar tog lari, Stara
ʻ ʻ
Planina, Qrim tog lari, Kavkaz tog lari; Shimoliy Afrikada - bu Atlas tog larining
ʻ ʻ ʻ
shimoliy qismi; Osiyoda - Pontiya tog lari va Toros, Turkman-Xuroson tog lari,
ʻ ʻ
Elborz va Zagros, Sulaymon tog lari, Himoloy, Myanma, Indoneziyaning burma
ʻ
zanjirlari, Kamchatka tog lari, Yaponiya va Filippin orollari; Shimoliy Amerikada
ʻ
- Alyaska va Kaliforniyaning Tinch okeani qirg oqlaridagi tog tizmalarining
ʻ ʻ
burmali tuzilmalari; Janubiy Amerikada - And tog lari. Shuningdek, Avstraliyani
ʻ
sharqdan o rab turgan tog li orol arxipelaglarini, jumladan Yangi Gvineya va
ʻ ʻ
Yangi Zelandiya orollarini ham eslatib o tish joiz.
ʻ
3-rasm. Tog burmalanishlar xaritasi
ʻ
Ro yxatda keltirilgan burmalangan tog tuzilmalarining ko pchiligida
ʻ ʻ ʻ
kaynozoy burmalanishidan oldin zaifroq mezozoy burmalari mavjud bo lib, bu
ʻ
holda ko pincha so zning keng ma’nosida Alp burmalari deb ham ataladi.
ʻ ʻ
26

Biroq, Tinch okeanining chetida mezozoy burmalanishi juda qizg in bo lib,ʻ ʻ
butunlay mustaqil ahamiyatga ega bo lgan va kaynozoy burmasi O rta er dengizi
ʻ ʻ
mintaqasiga qaraganda kechroq paydo bo lgan. Shu munosabat bilan Rossiyaning
ʻ
sharqiy qismida mezozoy va kechki Alp (Kamchatka) burmalari hududlari alohida
ajralib turadi.
Alp tog lari burmalanishi nafaqat geosinklinal hududlarda epigeosinklinal
ʻ
burmali tuzilmalar shaklida namoyon bo ldi, balki ba’zi joylarda qo shni
ʻ ʻ
platformalar - Yura tog lari va G arbiy Evropadagi Pireney yarim orolining bir
ʻ ʻ
qismi, Shimoliy Afrikadagi Atlas tog larining janubiy qismiga ham ta’sir ko rsatdi.
ʻ ʻ
, O rta Osiyoda Tojikiston depressiyasi va Hisor tizmasining janubi-g arbiy
ʻ ʻ
tizmalari, Shimoliy Amerikadagi Qoyali tog larning sharqiy tizmalari, Janubiy
ʻ
Amerikadagi Patagoniya And tog lari, Antarktidadagi Antarktika yarim oroli va
ʻ
boshqalar. Shuningdek, u. epiplatforma tog qurilishi jarayonida paydo bo lgan
ʻ ʻ
O rta va O rta Osiyoda (Farg ona, Tsaydam va boshqalar. botiqlar) tog lararo
ʻ ʻ ʻ ʻ
oluklardagi burmalar.
Alp tog larining burmalanish bosqichlari
ʻ
Alp burmalari keng ma’noda (ya’ni mezozoy va kaynozoy eralarini qamrab
olgan) bir necha bosqichlardan iborat bo lib, ular orasida:
ʻ
Laramian (bo r davrining oxirida — paleogenning boshi).
ʻ
Pireney (oxirgi eotsen - erta oligotsen).
Savskaya (Oligotsen va Miosen chegarasida).
Shtiriya (miotsenning o rtalarida).
ʻ
Chordoq (oxirgi miotsen)
Rodanskaya (Pliotsenning o rtasida).
ʻ
Wallachian (pleystosenda).
Har bir fazaning namoyon bo lishi fazoda Alp tog larining butun
ʻ ʻ
mintaqasiga tarqalmaydi. U egallagan hudud zamonaviy davrda yuqori tektonik
faollikni saqlab qoladi, bu intensiv ravishda ajratilgan topografiya, yuqori
seysmiklik va ko p joylarda davom etayotgan vulqon faolligida namoyon bo ladi.
ʻ ʻ
27

XULOSA
Xulosa o rnida aytadigan bo lsak tog hosil bo lishi murakkab va tadrijiyʻ ʻ ʻ ʻ
jarayon bo lib, unda turli xil omillar ta’sir etadi. Hozirgi kunda ham yer yuzining
ʻ
ayrim qismlarida tog lar hosil bo lib, ko tarilmoqda. Ayrim qismlarida esa
ʻ ʻ ʻ
yemirilib nuramoqda. Bu tadrijiy jarayonni fanda tog burmalanishi deb ataladi. Va
ʻ
turli davrlarda hosil bo lgan tog larga qarab turlicha nomdagi tog
ʻ ʻ ʻ
burmalanishlarini ajratishadi.
Aexey erasida tog burmalanishi kuzatilinmaydi. Proterozoy erasida esa bir
ʻ
qancha kuchsiz tektonik harakatlar boshlangan. Paleozoy erasiga kelib esa
burmalanishlar boshlanadi. Bu davrda baykal, kaledon, gersin nomi berilgan tog
ʻ
burmalanishlari kuzatilingan. Mezozoyda shu nom ostidagi burmalanish
bo lgan.Kaynazoy erasining neogen davriga kelib esa Alp tog burmalanishi yuz
ʻ ʻ
bergan va shu nomdagi, shu bilan birga boshqa tog lar ko tarilgan.
ʻ ʻ
Tog larning qanday paydo bo lganligini hech kim aniq tushuntira olmaydi,
ʻ ʻ
ammo orogenez (tog qurilishi) haqida ishonchli bilimlarning yetishmasligi
ʻ
olimlarning bu jarayonni tushuntirishga urinishlariga to sqinlik qilmasligi kerak va
ʻ
kerak ham emas.
28

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Abdurahmonov, G.M., Krivolutskiy D.A. Biogeografiya: darslik. M .:
Akademiya, 2003 - 480 b.
2. Berlyant A.M., Dronov V.P., Dushina I.V. va boshqalar.Geografiya
(ma’lumotnomalar). - M.: Ta’lim, 1988.
3. Berlyant A.M., Dushina I.V., Neklyukova N.P., Rakovskaya E.M. Fizik
geografiya. Malumot materiallari. - M.: Ta’lim, 1994.
4. Biro Pyrenees, Dresh J., O rta er dengizi, trans. frantsuz tilidan, 1-jild,ʻ
M., 1960.
5. V.V. Dokuchaev. Tabiiy zonalar haqidagi ta’limot. M., 1953.210.52-bet.
6. Gvozdetskiy N.A., Golubchikov Yu.N. "Tog lar", Moskva, "Mysl",
ʻ
1987.
7. Gerasimova T.P., Neklyukova N.P., Grunberg G.Yu. Fizik geografiya.
Boshlang ich kurs. - M.: Ta’lim, 1991.
ʻ
8. Dobrynin B.F., G arbiy Evropaning fizik geografiyasi, M., 1948 yil.
ʻ
9. Dushina I.V., Korinskaya V.A., Shchenev V.A. Bizning uyimiz Yer.
Materiklar, okeanlar, mamlakatlar, xalqlar. Umumiy ta’lim muassasalari uchun
darslik. - M .: Bustard, 1996.
10. Korinskaya V.A., Dushina I.V., Shchenev V.A. Materiklar va okeanlar
geografiyasi. - M.: Ta’lim, 1993. - 320 b.
29

Купить

Похожие документы
Ekonomikaliq o’siw modelleri
Turizm va rekratsiya geografiyasi
O’zbekiston shaharlarining shakllanishi
Orol tabiiy geografik okrugi
Gastronomik turizm rivojlanishining geografik jihatlari