Asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	25.9KB
Xaridlar	4
Yuklab olingan sana	23 Sentyabr 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati

Sotib olish

OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO
ULUG’BEK NOMIDANI O’ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI
IJTIMOIY FANLAR FAKULTETI
Fuqarolik jamiyati va huquq ta’limi kafedrasi
“Patentshunoslik” bakalavr yo’nalishi
Fuqarolik huquqi fanidan
KURS ISHI
Asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati.
Asossiz orttirilgan boylikni qaytarish haqidagi
talablarni boshqa talablar bilan o’zaro bog’lanishi

Reja:
Kirish
Birinchi bob
1.1 Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar
tushunchasi va ahamiyati
1.2 Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlarni
vujudga kelish asoslari
1.3 Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatda
taraflar, ularning huquq va majburiyatlari
Ikkinchi bob
2.1 Asossiz orttirilgan boylikni asl holida qaytarish
2.2 Asossiz orttirilgan boylikning qiymatini to’lash
2.3 Qaytarib berilmaydigan asossiz orttirilgan boylik
Xulosa
Adabiyotlar ro’yxati

Fuqarolik huquqiy munosabalarni tartibga solishda,uni yanada
rivojlantirishda,takomillashtirishda fuqarolik huquqining o’rni nihoyatda
beqiyosdir.Fuqarolik huququning boshqa huquq tarmoqlaridan farqi shundan
iboratki,boshqa huquq tarmoqlari bir yoki ikki sohani tartibga solsa,fuqarolik
huquqi fuqarolik,uy-joy,mehnat,oila munosabatlarini tartibga solishi bilan
ahamiyatga molikdir.Fuqarolik huquqi—yuridik jihatdan teng bo’lgan subyektlar
o’rtasidagi mulkiy,shaxsiy nomulkiy va tashkiliy- huquqiy munosabatlarni
tartibga soluvchi normalar yig’indisi hisoblanadi.Fuqarolik kodeksining 1-
moddasiga muvofiq,tovarlar,xizmatlar va moliyaviy mablag’lar O’zbekiston
Respublikasi hududida erkin harakatda bo’lishi ta’kidlab
o’tilgan.Tovarlar,xizmatlar va moliyaviy mablag’lar mamlakatimizda erkin
harakatda bo’lishi o’z-o’zidan fuqarolik huquqiy munosabatlarni
shakllantiradi.Shaxslar o’rtasida fuqarolik huquqiy munosabatlar shakllanar
ekan,ya’ni mulk topshirish,xizmatlar ko’rsatish,pul to’lash kabi harakatlarni
bajarishar ekan,majburiyat tushunchas vujudga kela boshlaydi.Majburiyat–
fuqarolik huquqiy munosabat bo’lib,unga asosan bir shaxs(qarzdor) boshqa
shaxs(kreditor) foydasiga muayyan harakatni amalga oshirishga,jumladan:mol-
mulkni topshirirish,ishlar bajarish,xizmatlar ko’rsatish, pul to’lash yoki va hokazo
yoki muayyan harakatdan o’zini saqlashga majbur bo’ladi,kreditor esa
qarzdordan o’zining majburiyatlarini bajarishni talab qilish huquqiga ega
bo’ladi.Majburiyatlar bevosita shartnomadan,ziyon yetkazish natijasida hamda
asossiz boylik orttirish natijasida ham yuzaga kelishi mumkin.Asossiz boylik
orttirish qonun hujjatlarida ta’qiqlanadigan holat bo’lib, lekin u kundalik
hayotimizda uchrab turadigan holatlardan biri hisoblanadi.Asossiz orttirilgan
boylik boshqa shaxs ya’ni da’vogar yoki jabrlanuvchi shaxs tomonidan mol-mulk
egallab olingan yoxud mulkni tejab qolish natijasida uni qo’lga kirituvchi shaxs
tomonidan qo’lga kiritilgan boylik sifatida e’tirof etilishi mumkin.Mol-mulklar
ko’char va ko’chmas mol-mulklarga bo’linadi.Asossiz boylik orttirish kundalik
hayotimizda ko’p uchraydigan holatlardan biridir.Ammo biz unga yetarli e’tibor

bermasligimiz mumkin.Oddiy holdek tuyulishi mumkin.Agarda chuqur
mushohada qiladigan bo’lsak,aslida bu fuqarolik huquq va erkinliklarining
buzilishi bo’lib,unga nisbatan qonuniy chora ko’rilishini ham bilib olganimiz
maqsadga muvofiqdir.Mening bu kurs ishimni yozishimdan asosiy maqsad ham
mana shunday asossiz boylik orttirishlar yetarli darajada oshib borayotganligi
hamda bu holatlarga yetarli darajada e’tibor qaratish,ularning huquqiy
yechimlarini yanada takomillashtirish,mamlakatimizda qonun ustuvorligini
ta’minlashga ko’maklashishdir.Qonunda huquqiy normalar mavjud
bo’lsayu,ularning amaldagi ijrosi bo’lmasa, huquqiy normalar shunchaki
ishlatilmaydigan buyumga o’xshaydi.Qachonki u huquqiy normalar amalga
taqdim etilsa, u o’rganiladi, takomillashtiriladi,huquqiy yechimlar topiladi,agarda
kamchiliklar mavjud bo’ladigan bo’lsa ular bartaraf etiladi.Jamiyatda hayotimiz
va iqtisodiyotning raqamlashib borishi barchani yangi texnologiyalardan
foydalanish bilan bog liq fuqarolik huquqiy munosabatlari ishtirokchisigaʻ
aylantirdi. Elektron to lov tizimi orqali mobil telefon yoki boshqa turdagi
ʻ
xizmatlar uchun to lovni amalga oshirish jarayonida biror raqamni noto g ri
ʻ ʻ ʻ
ishlatib, to lov amalga oshirilishi shaxsga asossiz boylik orttirishiga sabab
ʻ
bo ladi.Buni kengroq tushuntiradigan bo’lsak,misol uchun siz telefoningizning
ʻ
hisobiga mablag’ tashlash maqsadida Payme ilovasiga kirdingiz.Shoshilib yoki
beparvolik yuzasidan raqamingizni bir raqamini noto’g’ri terdingiz.Qarabsizki,
raqamingizni noto’g’ri terganingiz hisobiga mablag’ingiz boshqa abonent
hisobiga krlib tushdi.Mana shu siz yuborgan mablag’ noto’g’ri terilgan abonent
raqaming egasiga nisbatan asossiz orttirilgan boylik hisoblanadi.Siz bemalol
o’sha raqam egasiga qo’ng’iroq qilib,bo’lgan vaziyatni tushuntirishingiz va
mablag’ni qaytarishni talab qilishingiz mumkin.Mana shu holatda siz
jabrlanuvchi ikkinchi taraf esa asossiz boylik orttirgan shaxs sifatida namoyon
bo’ladi.Biz ko’pincha bunday munosabatlarda "mayli,so’ramay qo’yaveray" deb
istihola qilib, so’ramaymiz.To’g’ri oramizda so’raydiganlar topilishi mumkin
ammo so’ramaydiganlar ham topilishi mumkin.Mana shunday huquqiy

munosabatlarda albatta jabrlanuvchi tarafda mablag’ni so’rash ikkinchi tarafda
esa asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati yuzaga keladi.Bu kundalik
hayotimizda uchraydigan oddiy holatlardan biri.Biz bu kabi asossiz boylik
orttirishlarga misollarni turlilarini ko’rib chiqishimiz mumkin.Men kurs ishim
davomida mana shunday holatlarni yetarli darajada ochib berishga harakat
qilaman.
Fuqarolik huquqi o’z mohiyatiga ko’ra tovarlar,ishlar va xizmatlar erkin
muomalada bo’lishini,moddiy boyliklar va mulkiy huquqlar o’z egalarida
bo’lishini ta’minlaydi.Qachonki,mana shu harakatlarning tartibini buziladigan
bo’lsa,huquqiy buzilishlar yuzaga keladi va himoya mexanizmini yaratishga asos
vujudga keladi.Bu esa asossiz boylik orttirish natijasida yuzaga keladigan
majburiyatlar istitutini vujudga keltiradi.Asossiz boylik orttirish instituti
majburiyat instituti bilan uzviy bog’liqdir.Asossiz boylik orttirish mulkiy
huquqlar bilan uzviy bog’liqdir.FKning 1023-moddasi asossiz orttirilgan boylikni
qaytarish majburiyatini nazarda tutadi va unga ko’ra qonun hujjatlarida yoki
bitimda bеlgilangan asoslarsiz boshqa shaxs (jabrlanuvchi)ning hisobidan mol-
mulkni egallab olgan yoki tеjab qolgan shaxs (qo’lga kirituvchi) asossiz egallab
olingan yoki tеjab qolingan mol-mulkni (asossiz orttirilgan boylikni)
jabrlanuvchiga qaytarib bеrishi shart. Qonun talabidan ko’rinib turibdiki, asossiz
orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati vujudga kеlishi uchun, birinchidan, bir
shaxs ikkinchi shaxs hisobiga asossiz boylik orttirishi, ikkinchidan, bunday
boylik orttirishga hеch qanday qonuniy asos bo’lmasligi shart, uchinchidan, mulk,
asosan, yanglishish, xatolik bilan olinadi yoki tejaladi.Ammo ba’zi holatlarda
asossiz boylik orttirish yanglishish ta’sirida emas balki qasddan sodir etilishi
mumkin.Asossiz ravishda boylik orttirish qonunda nazarda tutilgan boshqa
holatlarda davlat daromadiga o’tkaziladi.Agarda taraflar o’rtasida haqiqiy
bo’lmagan bitim tuziladigan bo’lsa,mana shu bitim yuzasidan orttirilgan asossiz
boylik davlat daromadiga o’tkaziladi.

Bundan ko’rinib turibdiki, biz asossiz orttirilgan boylikning quyidahi
huquqiy belgilari mavjud ekan: 1. Asossiz orttrilgan boylik jabrlanuvchining
hisobidan qo’lga kirituvchining hisobiga o’tgan bo’lishi; 2. Asossiz boylik
orttirishga hech qanday qonuniy asos bo’lmasligi; 3. Bu holat yanglishish
ta’sirida vujudga kelganligi;
Bu holatdan kelib chiqadiki, albatta jabrlanuvchi qo’lga kirituvchiga
asossiz orttirilgan boylikni qaytarib berishi lozim bo’ladi.

Asossiz boylik orttirish yuzasidan yuzaga keladigan majburiyatlar yuridik
faktlar natijasida yuzaga keladi.Yuridik faktlar:harakatlar va hodisalar,huquqiy
holatlar va qonuniy huquqbuzarlik hamda shartnomalar natijasida ham yuzaga
kelishi mumkin.Asossiz boylik orttirish majburiyatlar yengil bo’lmas kuch, tabiiy
ofatlar,vaziyatning tasodifiy kechishi,asossiz orttirilgan boylik orttirgan
shaxsning noqonuniy xatti-harakatlari natijasida yuzaga keladi.Asossiz boylik
orttirishga quyidagi misollarni keltirishimiz mumkin:
Masalan, to’lov-kontrakt asosida ta’lim oluvchi univеrsitеt talabasi
O’zbеkiston Rеspublikasi Moliya vazirligi g’aznachiligi hisobvarag’iga
univеrsitеtning shaxsiy hisobvarag’ini ko’rsatmagan holda pul mablag’larini
o’tkazadi. Natijada o’tkazilgan pul mablag’i Moliya vazirligi g’aznachiligida
qolib kеtadi. Buning oqibatida talaba krеditor sifatida, g’aznachilik esa qarzdor
sifatida ko’riladi. Yana boshqa bir vaziyatda talabaning otasi o’g’li Bobojonov
Islom uchun pul mablag’larini o’tkazish uchun bankka topshiriq bеradi. Bank
ushbu topshiriqni bajarayotganda to’lov maqsadini ko’rsatganda boshqa kursda
o’quvchi Bobojonov Islomning nomini ko’rsatadi. Natijada Bobojonov Islomning
asossiz boylik orttirishi ro’y bеradi.
Xalqaro tеlеfon tarmog’idan foydalanganlik uchun abonеntning manzili
va raqami ko’rsatilgan holda to’lovni amalga oshirish haqida xabarnoma xatolik
natijasida boshqa xonadonga taqdim qilinadi. Xabarnoma kimga bеrilganiga
e’tibor qaratmagan holda fuqaro tеlеfon o’chirib qo’yilmasligi uchun darhol
to’lovni amalga oshirib yuboradi. Natijada tеlеfon xizmati haqini to’lagan fuqaro
va aslida to’lashi lozim bo’lgan fuqaro o’rtasida asossiz boylik orttirish oqibatida
kelib chiqadigan majburiyat sifatida baholash mumkin.
Bir shaxsning boshqa shaxs hisobidan boylik orttirishi bir shaxsning mol-
mulkining kamayishiga boshqa shaxsning esa mol-mulkining ko’payishiga olib
keladi.Mulkni tejash deganda,shaxs o’z mablag’larini sarf qilishi lozimligi,lekin
sarf qilmaganligi,boshqa shaxsning xarajatlari qoplanmaganligi,boshqa shaxsga
mukofot to’lanmasligi nazarda tutiladi.Misol sifatida quyidagi holatni

keltirishimiz mumkinki, buyurtmachi va pudratchi o’rtasida pudrat shartnomasi
tuzildi.Pudrat shartnomasining obyekti savdo shoxobchasi.Buyurtmachi barcha
zarur xomashyolar bilan pudratchini ta’minladi.Ammo pudratchi savdo
shoxobchasini qurayotganda,zarur xomashyolardan tejab qoldi.Pudratchi
obyektni topshirayotganda buyurtmachi bu tejab qolishlardan xabardor bo’lib
qoldi.Mana shu holatda pudratchi o’zganing mol-mulkidan asossiz ravishda
boylik orttirdi.Mana shu holatda buyurtmachi pudratchidan asossiz ravishda
orttirilgan boylikni talab qilish huquqiga ega.
Xuddi shuningdek quyidagi ham asossiz boylik orttirish holatlari hisoblanadi:
uyni xarid qilish bo yicha og zaki dastlabki kelishuv asosida berilganʻ ʻ
zakalat puli, og zaki kelishuv bo yicha qarz berilgan, ammo qarz oluvchi
ʻ ʻ
mablag ni qaytarmagan holat;
ʻ
ko cha yuzidagi shaxsiy uy yoki korxona binosiga kelishuvsiz, ruxsatsiz
ʻ
reklama bannerini o rnatib xizmat yoxud mahsulot reklama qilish;
ʻ
soliq bo yicha noto g ri imtiyoz qo llash evaziga olingan daromad;
ʻ ʻ ʻ ʻ
byudjet oldida majburiyat yo q soliq to lovchining soliq bo yicha
ʻ ʻ ʻ
to langan ortiqcha to lovi.
ʻ ʻ
Nafaqat O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksida balki
Qozog’iston va Rossiya Fuqarolik kodeksida ham asossiz boylik orttirish haqida
ham normalar mavjud.Rossiya FK ning 314-moddasiga muvofiq asossiz boylik
orttirgan shaxs jabrlanuvchi mol-mulkini talab qilgan paytdan boshlab 7 kunlik
muddat ichida asossiz orttirilgan boylikni qaytarib berishi shart.
Qozog iston Respublikasi FKda belgilangan me yorlarga muvofiq mulk
ʻ ʼ
yoki jamg arma boshqa shaxs hisobidan olingan, uning huquqiy asosi bo lmagan
ʻ ʻ
va uning oluvchisida mulk yoki jamg armaga egalik qilish qasddan amalga
ʻ
oshirilmagan holatlarda olingan bo lsa, asossiz orttirilgan boylik, deb e tirof
ʻ ʼ
etiladi.O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1023-1030 moddalari
"Asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan majburiyatlar" bilan bog’liq
munosabatlarga bag’ishlangan.

FK 1023-moddasida asossiz boylik orttirish oqibatida kelib chiqadigan
majburiyatlar taraflari keltirilgan. Bu munosabatda ikkita taraf ishtirok etadi:
birinchi taraf mol-mulkni egallab olgan yoki tejab olgan shaxs "qo’lga kirituvchi"
va belgilangan asoslarsiz ixtiyoridan mol-mulk chiqib ketayotgan shaxs "
jabrlanuvchi" ko’rsatilgan. Boshqa aytganda bu yerda qo’lga kirituvchi qarzdor
jabrlanuvchi esa kreditor hisoblanadi. Asossiz orttirilgan yoki tеjab qolingan
boylik bo’yicha majburiyatlarning subyekti bo’lib, asossiz orttirilgan yoki tеjab
qolingan mol-mulkni yoki mulkiy (talab qilish) huquqini qo’lga kiritgan qarzdor
va bu mulkni yoki mulkiy huquqni talab kilish huquqi ega bo’lgan haqiqiy
mulkdor (krеditor) bo’lishi mumkin. Bunda qarzdor va krеditor fuqarolar,
jumladan muomalaga layoqatsiz shaxslar ham, huquq subyektliligi xaraktеridan
qat’i nazar, yuridik shaxslar ham bo’lishi mumkin.Asosiz boylik orrtirish
natijasida yuzaga keladigan majburiyatlar pul majburiyatlariga nisbatan
qo’llaniladi.Asossiz boylik orttirilgan yoki tejab qolingan boylik
majburiyatlarning obyekti hisoblanadi.Qo’lga kirituvchi asossiz boylik orttirdimi
unda mana shu orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati yuzaga keladi.Agarda u
jabrlanuvchiga asossiz orttirilgan boylikni qaytarmaydigan bo’lsa u holda
jabrlanuvchi bu boylikni talab qilishga agar tegishli muddatda qaytarmaydigan
bo’lsa, o’zganing pul mablag’laridan noqonuniy foydalanganligi uchun foizlar
talab qilish huquqiga egadir.Asossiz olingan yoki tejab qolingan boylikni asl
holida qaytarishi kerak.Agarda unday qaytarishning iloji bo’lmaganda uning
qiymatini to’lashni talab qilishga haqlidir.
Qo’lga kirituvchining asossiz orttirilgan boyligini tashkil etuvchi mol-
mulk jabrlanuvchiga asl holida qaytarilishi lozim.Qo’lga kirituvchi
jabrlanuvchining oldida har qanday, shu jumladan u orttirilgan boylikning
asossizligini bilgan yoki bilishi lozim bo’lgan paytdan keyin asossiz qo’lga
kiritilgan yoki tejab qolingan mol-mulkning tasodifiy yetishmovchiligi yoki
yomonlashuvi uchun javobgar bo’ladi. Bu paytgacha u qasd va qo’pol
ehtiyotsizlik uchungina javobgardir. Quyidagi normadan ham kelib

chiqadiki,qo’lga kirituvchi asossiz boylik qo’lga kiritdimi, uni jabrlanuvchiga asl
ya’ni natura holida qaytarib berishi shart.Qo’lga kirituvchi mol-mulkka javobgar
hisoblanadi.Mol-mulkka u asossiz ravishda qo’lga kiritgandan so’ng shikast
yetadigan bo’lsa shikast yetkazganligi uchun jabrlanuvchiga zararni to’lashi
kerak.Asossiz ravishda olingan mol-mulkni qaytarish agar u tovar bo’ladigan
bo’lsa tashish,yuklash,o’rnatish xarajatlarini ham qo’lga kirituvchi o’z zimmasiga
olishi kerak.
Misol uchun A va B o’rtasida mahsulot yetkazib berish shartnomasi
tuzildi.A shaxs B shaxsga muzqaymoq mahsulotlarini yetkazib berishi kerak
edi.A shaxsga B shaxsga muzqaymoq mahsulotlarini yekazib berdi.B shaxs
muzqaymoq mahsulotlarini tekshirayotganida 100 ta muzqaymoq ortiqcha
ekanligini bilib qoldi.Ammo B shaxs A shaxsga bu haqda xabar bermadi.A shaxs
esa muzqaymoq mahsulotlari omborxonada kamligini sezib qoldi va B shaxsning
oldiga bordi.A shaxs B shaxsga tashuvchilar sanashda adashib ketishganini
tushuntirdi va ortiqcha bo’lgan muzqaymoqlarni qaytarishni talab qildi.
Mana shunday muammoli vaziyatda B qo’lga kirituvchi A ismli shaxs esa
jabrlanuvchidir. Mana shunday holatda A ismli shaxs B ismli shaxsdan
mahsulotlarni asl holida qaytarishni agarda B ismli shaxs mahsulotlarni sotib
yuborgan bo’lsa, uning qiymatini talab qilishga haqlidir.
Misol: Koronavirus pandemiyasi tufayli umumiy ovqatlanish joylari,
restoran, kafelar faoliyati ta’qiqlangan (albatta ko’pchilik yig’ilmasligi va
kasallikni yuqtirmaslik nuqtai nazaridan). Agar siz u yerga borsangiz, hamma joy
yopiqligi sababli xizmatdan foydalana olmaysiz. Majburiyat huquqi nuqtayi
nazaridan majburiyat bajarish mumkin bo’lmasa, majburiyat to’liq bekor bo’ladi.
Bu o’rinda savol tug’ilishi mumkin: ko’rsatiladigan xizmatlar uchun oldindan
avans puli to’langan bo’lsa-chi? Javob shunday bo’ladi: baribir majburiyatni
bajarib bo’lmaydi. Majburiyat huquqida kreditor va qarzdor o’rtasida huquqiy
aloqa mavjud bo’ladi. Sotuvchi tovarni berishi, xaridor pulini to’lashi kerak.
Restoran sizga xizmat ko’rsatishi kerak edi. Siz pulini oldindan bir oy oldin to’lab

qo’ygansiz. Qarzdor vaziyat tufayli Sizga xizmat ko’rsata olmaydi. Bunday holda
puli to’langan bo’lsa, majburiyatni bajarish keyingi davrga suriladi. Bu vaziyatda
majburiyat huquqining oqibatlariga doir normalarga murojaat qilinadi. Taraflar
o’rtasida o’zaro bog’liq ijrolar mavjud. Bir taraf avans to’lagan, muqobil
majburiyat esa, vaziyat tufayli pandemiya sababli bajarilishi mumkin emas.
Bunda ikkinchi taraf majburiyatdan bosh tortishga haqli. Natijada shartnoma
bekor qilinishiga olib keladi. Shartnomani o’zgartirish va bekor qilish haqidagi
normani amaliyotga tatbiq etish tabiatan birmuncha qiyin. Ushbu vaziyatda puli
to’langanlik fakti mavjud, shartnoma bekor bo’lgan va natijada pulni olgan taraf
asossiz boylik orttiruvchi maqomiga tushib qoladi.FKning 1023-moddasida
asossiz boylik orttirishning oqibatlari belgilangan bo’lib, unga ko’ra, qonun
hujjatlarida yoki bitimda belgilangan asoslarsiz (shartnoma asos edi, lekin bekor
qilindi) boshqa shaxs (jabrlanuvchi)ning hisobidan mol-mulkni egallab olgan
yoki tejab qolgan shaxs (qo’lga kirituvchi) asossiz egallab olingan yoki tejab
qolingan mol-mulkni (asossiz orttirilgan boylikni) jabrlanuvchiga qaytarib berishi
shart.Asosiysi, ushbu qoida asossiz boylik orttirish qo’lga
kirituvchining,jabrlanuvchining o’zining, uchinchi shaxslarning xulq-atvori
natijasi bo’lganligidan yoki ularning irodasidan tashqari sodir bo’lganligidan qat’i
nazar qo’llaniladi. Asossiz olingan yoki tejab qolingan mol-mulkni asl holida
qaytarishning imkoniyati bo’lmagan taqdirda, qo’lga kirituvchi jabrlanuvchiga bu
mol-mulkning qo’lga kiritish paytidagi haqiqiy qiymatini to’lashi, shuningdek
agar qo’lga kirituvchi orttirilgan boylikning asossizligini bilganidan keyin darhol
uning qiymatini to’lamagan bo’lsa, mol-mulk qiymatining keyingi o’zgarishi
tufayli ko’rilgan zararni to’lashi lozim.Egallab olish niyatisiz o’zganing mol-
mulkidan yoki o’zganing xizmatlaridan vaqtincha asossiz foydalangan shaxs
jabrlanuvchiga bunday foydalanish natijasida tejalgan narsani foydalanish
tugallangan paytda va o’sha joyda mavjud narx bo’yicha to’lashi lozim. Quyida
keltirilgan huquqiy normadan kelib chiqadiki, agarda qo’lga kirituvchi asossiz

boylikni asl holida qaytarib bera olmas ekan, uning qiymatini to’lab berishi kerak
bo’ladi. Ya’ni:
–bu mol-mulkni qo’lga kiritish paytidagi haqiqiy qiymatini to’lashi lozim;
–agar qo’lga kirituvchi mol-mulkning qiymatini vaqtida to’lay
olmaydigan bo’lsa, keyinchalik bir necha sabablarga ko’ra(bozorda bu mol-
mulkning narxining tushishi,pulning qadrsizlanishi) bo’ladigan bo’lsa,yetkazilgan
zararni to’lashi lozim.
Egallab olish niyatisiz o’zganing mol-mulkidan yoki o’zganing
xizmatlaridan vaqtincha asossiz foydalangan shaxs jabrlanuvchiga bunday
foydalanish natijasida tejalgan narsani foydalanish tugallangan paytda va o’sha
joyda mavjud narx bo’yicha to’lashi lozim. Masalan, FKning 881-moddasiga
ko’ra omonat saqlovchi o’ziga topshirilgan ashyodan yuk topshiruvchining
roziligisiz foydalanishga, shuningdek, uchinchi shaxslarga undan foydalanish
imkoniyatini berishga haqli emas. Agarda saqlovchi bunga zid ravishda saqlashga
topshirilgan ashyodan foydalansa, jabrlanuvchiga buning natijasida tejalgan
narsani qaytarishga majbur.
Qo’lga kirituvchi asossiz mol-mulkni topshirar ekan jabrlanuvchidan
quyidagi daromadlarni talab qilishga haqli:
–mol-mulkni saqlab turish uchun qilingan xarajatlarni;
–mol-mulkni asrash uchun qilingan xarajatlarni;
Faqatgina shuni nazarda tutish kerakki, faqatgina zaruriy xarajatlarni talab
qilishga haqli.
Agarda qo’lga kirituvchi mol-mulkni yaxshilash uchun qandaydir
xarajatlarni qilgan bo’lsa, ushbu mol-mulkni bus-butunligi va vazifalarni
bajarishga to’sqinlik qilmaydigan va buzmaydigan holda ajratib olish mumkin
bo’lsa, yaxshilanishlarni ajratib olib, o’zida qoldirish mumkin. Agarda
yaxshilanishlarni ajratib olish mumkin bo’lmasa, qo’lga kirituvchi insofli
egallovchi bo’lsa, yaxshilanishlar qiymatini (biroq mol-mulk qiymatidan
oshmagan hajmlarda) qoplanishini talab qilishga haqli. Qo’lga kirituvchi

qaytarilishi lozim bo’lgan mol-mulkni bila turib bermay turgan hollarda
xarajatlarni undirish huquqi yo’qoladi.
Quyidagi o’rinlarning barchasida qo’lga kirituvchi jabrlanuvchiga
qaytarib berishi lozim bo’lgan holatlar haqida fikr yuritdik. Endigi o’rinda esa
qanday holatlarda qaytarib beruvchi jabrlanuvchiga asossiz orttirilgan mol-
mulkni qaytarib berishi shart emasligi haqida so’z yuritamiz.
Quyidagilar asossiz orttirilgan boylik sifatida qaytarib berilmaydi:
ijro etish muddati to’lgunga qadar majburiyatni bajarish yuzasidan
topshirilgan mol-mulk, agar majburiyatda boshqacha hol nazarda tutilmagan
bo’lsa;
Bu holat bevosita FK 243-moddasi bilan uzviy bog’liq. Ya’ni qonun
hujjatlarida, I sh muomalasi odatlariga, majburiyatning mohiyatidan
anglashilmasa, qarzdor majburiyatni muddatidan oldin bajarishi, kreditor esa buni
qabul qilishga olishi shart. Agarda kreditor oldindan majburiyatni bajarishga
rozilik bildirgan bo’lsa, ijroni qabul qilgan bo’lsa, bunday tartibda olingan mol-
mulk asossiz orttirilgan boylik sifatida e’tirof etilmaydi.
da’vo muddati o’tganidan keyin majburiyatni bajarish yuzasidan
topshirilgan mol-mulk;
Da’vo muddati o’tgandan keyin ham majburiyatni bajarish yuzasidan
topshirilgan mol-mulk ham qaytarib berilmaydi.
ish haqi va unga tenglashtirilgan to’lovlar, pensiyalar, nafaqalar,
stipendiyalar, hayot yoki sog’liqqa yetkazilgan zarar tovoni, alimentlar va
fuqaroga turmush kechirish vositasi sifatida berilgan boshqa pul mablag’lari,
uning tomonidan vijdonsizlik qilinmaganda va hisob-kitobda xatolar
bo’lmaganda;
Bunda to’lovlarni amalga oshirish hisob-kitoblarini to’g’riligi,
shuningdek, ushbu mablag’larni qo’lga kirituvchining insofliligi nazarda tutiladi.
Binobarin, mablag’larni qaytarib olish uchun jabrlanuvchi qo’lga kirituvchining
insofsizligini (qalbaki hujjatlar taqdim etish, aldash, chalg’itish va sh.k.) yoki

arifmetik xatolar ro’y berganligini isbotlab berishi shart. Ushbu norma
mazmunida insonparvarlik, kishilarga g’amxo’rlik yotadi, chunki xodim ko’p
hollarda yuqoridagi asoslar bo’yicha mablag’larni darhol kundalik ro’zg’or sarf-
xarajatlariga ishlatib yuboradi va ularni qaytarish oddiy kishilar uchun mushkul
muammoga aylanishi mumkin.
mavjud bo’lmagan majburiyatni bajarish uchun berilgan pul summalari va
boshqa mol-mulk, agar qo’lga kirituvchi mol-mulkni qaytarishni talab qilayotgan
shaxsning majburiyat yo’qligini bilganligini yoxud mol-mulkni xayriya
maqsadlarida berganligini isbotlasa.
Agarda jabrlanuvchi qo’lga kirituvchiga xayriya maqsadlarida bergan
bo’lsa, u holda qo’lga kirituvchi jabrlanuvchiga mol-mulkni qaytarib berishi
kerak emas.
Qaytarib berilmaydigan asossiz orttirilgan boyliklarning ro’yxati mana
shular hisoblanib, bu ro’yxatga boshqa holatlarni kiritish mumkin emas.
Quyidagi fikrlardan shuni xulosa qilish mumkinki, asossiz orttirilgan
boylikning taraflari qo’lga kirituvchi va jabrlanuvchi hiaoblanadi.Asossiz
orttirilgan boylik jabrlanuvchining hisobidan qo’lga kirituvchiga o’tgan bo’lishi,
boylik qonun asoslarsiz qo’lga kiritilgan bo’lishi va yanglishish ta’sirida amalga
oshirilgan bo’lishi kerak.Asossiz orttirilgan boylik jabrlanuvchiga qaytarib
berilishi kerak.Agarda qaytarib berilmaydigan asossiz boylik qaytarib
berilmaydigan bo’lsa,bemalol jabrlanuvchi boylikni talab qilish huquqiga ega
hisoblanadi.Qonunchiligimizda ham bu holatni tartibga soluvchi yetarli normalar
mavjud.Faqatgina biz ularni amalda qo’llash texnikasini vujudga keltirishimiz
zarur.Kundalik hayotimizda vujudga keladigan barcha holatlarni inobatga olgan
holda, bu kabi holatlar ham albatta uchrab turadi.Biz bu kabi holatlarga ko’z
yummasdan, bu holatlarni huquqiy yechimini topish choralarini o’ylash
ko’rishimiz kerak.O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ham
fuqarolarning huquq va erkinliklari,majburiyatlari haqida so’z
borgan.Avvalambor,biz o’zimizda huquqiy ong,huquqiy madaniyat,qonunlarga

hurmat hissini uyg’ota olsak,kerak joyda,kerak paytda haq-
huquqlarimizni,haqlarimizni talab qila olsak mana shunda qonunimiz
rivojlandi,yanada takommilashadi.
Quyidagi holatga nazar tashlasak,"Qo’shnim “3 oyda avtomashina olib
beraman”, deb pul olganiga 7 oy bo’ldi. Bugungi kunda pullarni qaytarib
bermayapti, bu masalada qaysi sudga murojaat qilsam bo’ladi?"degan savolni
yo’llaganlar.
Bu holatga quyidagicha javob berishimiz mumkin.
— Fuqarolik kodeksining 1023-moddasiga muvofiq, qonunchilikda yoki
bitimda belgilangan asoslarsiz boshqa shaxs (jabrlanuvchi)ning hisobidan mol-
mulkni egallab olgan yoki tejab qolgan shaxs (qo’lga kirituvchi) asossiz egallab
olingan yoki tejab qolingan molmulkni (asossiz orttirilgan boylikni)
jabrlanuvchiga qaytarib berishi shart, ushbu Kodeksning 1030-moddasida nazarda
tutilgan hollar bundan mustasno.
Ushbu moddaning birinchi qismida belgilangan majburiyat, shuningdek
mol-mulkni egallab olish yoki tejab qolish asosi keyinchalik bekor bo’lganda ham
yuzaga keladi. Ushbu bobning qoidalari asossiz boylik orttirish qo’lga
kirituvchining, jabrlanuvchining o’zining, uchinchi shaxslarning xulq-atvori
natijasi bo’lganligidan yoki ularning irodasidan tashqari sodir bo’lganligidan qat’i
nazar qo’llaniladi.
Ushbu Kodeksining 1024-moddasiga ko’ra, agar qonunchilikda
boshqacha tartib belgilanmagan bo’lsa va tegishli munosabatlarning mohiyatidan
kelib chiqmasa, ushbu bobning qoidalari, shuningdek:
- haqiqiy bo’lmagan bitim bo’yicha bajarilgan narsani qaytarish
to’g’risidagi;
- mulkdor tomonidan mol-mulkni birovning qonunga xilof tarzdagi
egaligidan talab qilib olish to’g’risidagi;
- majburiyatidagi bir tarafning boshqa tarafga ana shu majburiyatlar
munosabati bilan qaytarish to’g’risidagi;

- zararni, shu jumladan boylik orttirgan shaxsning insofsizlik bilan qilgan
xatti-harakatlari tufayli yetkazilgan zararni qoplash to’g’risidagi talablarga
nisbatan qo’llanilishi lozim.
Agar qo’shningiz sizdan olgan pullarni olganligini tan olsa yoki pul
olganligini tasdiqlovchi dalillar mavjud bo’lgan holda belgilangan muddat ichida
sizga avtomashina olib bermagan bo’lsa, avtomashina olib berishdan hamda
olgan pullarni qaytarishdan bosh tortayotgan bo’lsa, ushbu pullar qo’shningiz
tomonidan asossiz orttirilgan hisoblanadi.Bu shaxs yashash manzili bo’yicha
fuqarolik ishlari bo’yicha tumanlararo sudiga qo’shningizdan asossiz ravishda
orttirilgan pullarni undirish to’g’risida da’vo arizasi bilan murojaat qilishingiz
mumkin.Asossiz boylik orttirish natijasida yuzaga keladigan normalarni yanada
rivojlantirishimiz va qonunlarga rioya qilishimiz zarur va muhimdir.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.O’zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi
2.O’zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksiga sharh
3.Fuqarolik huquqi darslik 2-qism
4.Asossiz boylik orttirish deganda nima tushuniladi? Bahodir
Isroilov.https://uza.uz/oz/posts/asossiz-boylik-orttirish-deganda-nima-
tushuniladi-01-06-2020
5.https://aniq.uz/uz/yangiliklar/avtomashina-olib-beraman-deb-olingan-pullarni-
qaytarish-uchun-qaysi-sudga-murojaat-qilish-kerak

Asossiz orttirilgan boylikni qaytarish majburiyati

Sotib olish