Asqad Muxtorning “Chinor” romanida syujet va kompozitsiya - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	48.9KB
Xaridlar	6
Yuklab olingan sana	18 Avgust 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Asqad Muxtorning “Chinor” romanida syujet va kompozitsiya

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
ALISHER NAVOIY NOMIDAGI
TOSHKENT DAVLAT O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI UNIVERSITETI
SIRTQI TA’LIM YO’NALISHI O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI
KAFEDRASI
Himoyaga tavsiya etaman
Sirtqi bo’lim boshlig’i
________ N.Chinniqulov
“____” ____________
MAVZU: O’zbek adabiyoti fanidan Asqad Muxtorning “Chinor”
romanida syujet va kompozitsiya mavzusida
yozgan
KURS ISHI
Talaba: 305 -guruh talabasi
Nafisa To’xtamurodova
O’zbek tili va adabiyoti
kafedrasi o’qituvchisi
__________M.Vahobova
Himoyaga tavsiya etildi.
O’zbek adabiyoti kafedrasi
________Mudiri R. Abdullayeva

TOSHKENT – 2024

Talabaning F.I.SH. Nafisa To’xtamurodova
Sirtqi ta’lim yo’nalishi: III kurs 305- guruh
Fan nomi : O’zbek adabiyoti
Kurs ishi mavzusi : " Asqad Muxtorning “Chinor” romanida syujet va
kompozitsiya”
Kurs ishi bo’yicha komissiya xulosasi
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
______________________________________________________________
Himoya qilgan sana ___ ___ ______ Komissiya raisi _______
R.Abdullayeva
A’zolar:
Y.Abdulhakimova __________
D.Abdullayeva __________
D.Abdujalilova __________

MUNDARIJA
Kirish........................................................................................................................
I BOB. А sq а d Mu х tor ko`pqirr а li iste`dod sohibi ek а nligi .
1.1. А sq а d Mu х torning h а yoti v а f а oliyati.
1.2 А sq а d Mu х tor lirik а si v а dostonl а ri.
1.3 А sq а d Mu х torning hikoya v а qiss а l а ri.
II BOB. А sq а d Mu х tor rom а nl а ri…………………………………………………
2.1 Аsqаd Muхtor drаmаlаri.
2.2 Аsqаd Muхtorning tаrjimonlik vа tаnqidchilik fаoliyati.
2.3 Аsqаd Muхtor ijodining tаnqid vа аdаbiyotshunoslikdаgi tаlqini

KIRISH.
Kurs ishining dolzarbligi: Adabiyot - xalq mulki. U inson hayotida alohida
ahamiyatga ega. Inson bor ekan, adabiyot ham bo'ladi. Adabiyotning о 'Imasligini
ta ’minlovchi ikkita qudratli omil bor. Ularning biri adabiyotning g ‘oyat buyuk
tarbiyaviy-ma ’rifiy ahamiyati bo’lsa,ikkinchisi, uning insonlarga zavq-shavq
berish xususiyatiga egaligidir. Zero, inson har qanday davrda, har qanday sharoitda
ham busiz yasholmaydi:doimo tarbiyaga , doimo та ’rifatgava badiiy zavq olishga
muhtoj. Ana shunga ko’ra, tarbiyaviy-estetik ahamiyatga ega bo’Igan yetuk
asarlarga aslo zavol yo’q. Bunga qarama-qarshi holda quruq zamonasozlik ruhida
yozilgan hamda hukmron mafkura va siyosatning istagi bilan maydonga kelgan,
badiiyati bo ‘sh asarlarning umri qisqa bo ‘ladi. Bunday asarlar davr sinovlariga
bardosh berolmay, tezda unutiladi. Afsuski, XX asrda yaratilgan asarlar orasida
ana shunday «mahsulot»lar ozdir.
San'atning boshqa turlari kabi badiiy adabiyot ham hayotni undagi insonlarning
ruhiy holati, o'y-fikrlarini aks ettiradi. Hayot hamisha insonlarning
tirikchiligi, mehnat faoliyati , kurashi, his-tuyg'ulari, kechinmalaridan iborat.
Adabiyotning tasvir mavzuyi, avvalambor, insondir. Inson tasviri yo'q, u ko'zda
tutilmagan joyda badiiy adabiyot ham bo'lmaydi. Shunga ko'ra adabiyotshunoslik
ilmida markaziy o'rinni egallovchi tushuncha ham obraz qahramon tushunchasidir.
Obraz – timsol tushunchasining keng va tor ma'nolari mavjud. Keng ma'nodagi
timsol tushunchasi ijodkorning fikr-tuyg'ulari singdirilgan hayot manzarasini
anglatsa, tor ma'noda badiiy asarda aks ettirilgan inson siymosini ifodalaydi.
Badiiy obraz esa voqelikni faqat san atga xos usulda o zlashtirib va o zgartiribʼ ʻ ʻ
xarakterlovchi estetik kategoriya. Shuningdek, badiiy asarda ijodiy qayta
yaratilgan har qanday voqea ham Obraz deb yuritiladi. Obrazda obyektiv anglash
bilan subyektiv ijodiy tafakkur qorishib ketadi. Badiiy Obrazning o ziga xos
ʻ
xususiyatlari real voqelikka va fikrlash jarayoniga bo lgan munosabatda aniq
ʻ
namoyon bo ladi. Obraz vokelikning badiiy in ikosi sifatida real
ʻ ʼ mavjud
obyektning hissiy aniq , tayin zamon va makonda davom etgan, moddiy tugal,

o zicha yetuk xususiyatlariga ega bo ladi. Badiiy obrazni real obyekt bilanʻ ʻ
chalkashtirmaslik kerak; u shartlilik, ramziylik xususiyati bilan real voqelikdan
farq qiladi va asarning ichki «illyuziyali» olamini tashkil qiladi.
Kurs ishining maqsadi: A.Muxtor hayoti va ijodi haqida umumiy ma'lumot
to'plagan holda yangi metodlar ishlab chiqish kurs ishimning asosiy maqsadi
hisoblanadi.
Kurs ishining vazifasi: kurs ishining mavzusidan kclib chiqqan holda
“Uyg’un hayoti va ijodi, she’riyati” mavzusini rejalar asosida batafsil o’rganish.
Kurs ishining tuzilishi: mazkur kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro'yxatidan iborat. Har bir bob ikkitadan mavzuni o'z
ichiga oladi.

I BOB. А SQ А D MU Х TOR KO`PQIRR А LI ISTE`DOD SOHIBI EK А NLIGI .
А sq а d Mu х tor ХХ а sr o`zbek а d а biyotid а she`riyat v а а yniqs а rom а nchilik
soh а sig а sezil а rli hiss а qo`shg а n yozuvchidir.
А sq а d Mu х tor 1920 yilning 23 dek а brid а F а rg`on а sh а hrid а ishchi oil а sid а
tug`ildi. U 11 Yoshg а kirg а nd а ot а si v а fot etdi. SHund а n so`ng u bol а l а r uyid а
t а `lim v а t а rbiya oldi.
Und а f а nl а rni pu х t а o`zl а shtirishg а , b а diiy ijodg а bo`lg а n qiziqish kuch а yib
bordi. U 1936 yild а F а rg`on а d а n Toshkentg а kel а di v а jurn а listik а kursid а o`qiydi.
Urush yill а rid а es а o`qishini O`zDUd а d а vom ettir а di. 1943-1945 yill а rd а А sq а d
Mu х tor А ndijon ped а gogik а institutid а d а rs ber а di. SHund а n keyingi ish f а oliyati
es а g а zet а -jurn а ll а r bil а n bog`liq hold а kech а di. Uning ilk she`ri 1935 yild а bosilib
chiqq а n bo`ls а , 1938-1940 yill а r d а vomid а “Til а k”, “ А b а diyat”, “Totli d а ml а r”,
“SHe`r v а h а yot” k а bi bir q а nch а she`rl а ri respublik а g а zet а v а jurn а ll а rid а e`lon
qilin а di. 1939 yild а uning “Bizning а vlod” poem а si n а shr qilindi.
А sq а d Mu х tor h а m ustozl а ri G`.G`ulom, Oybek, H.Olimjon, M.SH а y х zod а ,
Mirtemirl а r, tengdoshl а ri H а mid G`ulom, Turob To`l а , Mirmuhsin, SHuhr а t,
SHukrullol а r bil а n bir q а tord а o`z z а mon а sining dolz а rb m а vzul а rid а gi
she`riyatini yar а tishd а f а ol ishtirok etdi. SHu d а vrd а yozilg а n “Bukunning х itobi”,
“On а х urs а nd”, “G` а l а b а ishonchi”, “J а ngchining b а yr а m kech а si”, “Sog`inish”
k а bi she`rl а ri shul а r juml а sid а ndir. G а rchi bu she`rl а rning b а rch а sini g`oyaviy-
b а diiy jih а td а n muk а mm а l deb bo`lm а s а -d а , keyinch а lik shoir uslubid а muhim
o`rin tutg а n а lom а tl а r ko`zg а t а shl а n а di. А sq а d Mu х tor o`z ijodiy izl а nishl а rini
izchil d а vom ettirdi v а 1966 yild а chiqq а n “SHe`rl а r” to`pl а mig а yozg а n
“So`zboshi”sid а shund а y deydi:
“O`ttiz yil d а vomid а she`r h а qid а tinimsiz o`yl а dim. Uning ifod а sh а kll а ri,
vosit а l а ri, ruhi h а qid а gi fikrl а rim jud а ko`p m а rt а o`zg а rdi: she`r turmush
o`chog`id а n oling а n l ах ch а cho`g`, u h а yotiy epizodg а а sosl а ng а n bo`lishi ker а k,
deb, she`rning boshq а turl а rini t а n olm а y а nch а yil yurdim; she`r – yalt etg а n oliy
tuyg`u, z а vq-sh а vq tug`yoni, uni f а q а t muzik а j а nrl а ri bil а n qiyos qilish mumkin”.

D а vrd а gi o`zg а rishl а r, z а mon а sining mu а mmol а ri h а m А .Mu х tor ijodid а o`z
а ksini topdi. M а s а l а n, buni “Tushl а rim, bezovt а tushl а rim” she`rid а yaqqol
ko`rishimiz mumkin. А sq а d Mu х torning serqirr а ijodid а voqelikni r а mziy vosit а l а r
v а timsoll а r orq а li idrok etish usuli h а m а lohid а o`rin tut а di. Buni “M а ys а m а vj
ur а r”, “ Ха zon”, “Tovushl а r”, “Umr”, “Bog`im”, “Nihol”, “Tong”, “O`z а k”,
“ А mu”, “Boychech а k” k а bi she`rl а r misolid а ko`r а miz. А sq а d Mu х torning 1946
yild а Bekobodd а bo`lg а n ijodiy s а f а ri n а tij а sid а “Po`l а t sh а hri” ocherki, “Po`l а t
quyuvchi” poem а si, “D а ryol а r tut а shg а n joyd а ” povesti vujudg а keldi. А sq а d
Mu х tor qirqinchi yill а rning ikkinchi yarmid а n boshl а b n а sriy epik j а nrl а rd а kuch
sin а shg а kirishg а n edi. U 1950 yild а “Po`l а t sh а hri”, 1956 yild а “H а yotg а
ch а qiriq” nomli ocherk v а hikoyal а r to`pl а ml а rini n а shr ettirdi. Ul а r а dib
q а l а mining yan а d а o`tkirl а shuvid а muhim rol o`yn а di. “H а yotg а ch а qiriq”
to`pl а mig а kirg а n “Oks а n а ”, “Dog`”, “ Ха yri” k а bi hikoyal а r А sq а d Mu х torning
ха r а kter yar а tish m а hor а ti а st а -sekin o`sib bor а yotg а nligid а n d а lol а t ber а di.
А sq а d Mu х torning “Op а -singill а r” rom а ni h а m ung а а nch а muv а ff а qiyat
keltirdi. Uning bosh mu а mmosi х otin-qizl а r ozodligi m а s а l а si edi. U 1958 yild а
“Qor а q а lpoq qiss а si” povestini, 1961 yild а “Tug`ilish” rom а nini n а shr ettirdi.
“D а vr mening t а qdirimd а ”, “CHinor” k а bi rom а nl а ri h а m 60-yill а r proz а sid а
а lohid а o`rin tut а di. А dib “D а vr mening t а qdirimd а ” а s а rini “Uch f а sl dostoni”
deb h а m а t а ydi. Bund а u urushd а n oldingi, urush d а vrid а gi v а und а n keyingi
yill а rni n а z а rd а tut а di. А s а rning bosh q а hr а moni А hm а djon o`z sh ах siy b ах tini
ха lqi uchun fidokoron а х izm а t qilishd а deb bil а di. А sq а d Mu х tor ха lqimizning
bosib o`tg а n t а ri х iy o`tmishini, uning а niq l а vh а l а rini “CHinor” rom а nid а ,
“Bu х oroning jinko`ch а l а ri”, “J а r yoq а sid а gi ch а qmoq” qiss а l а rid а t а svirl а ydi.
Umrining o х irl а rid а yozilg а n “ А mu” rom а nid а , “Bo`ronl а rd а bordek h а lov а t”,
“Kumush tol а ” qiss а l а rid а yozuvchi z а monning dolz а rb mu а mmol а rini yoritishg а
urindi, lekin ul а rning b а diiy t а lqinid а jiddiy muv а ff а qiyatg а erish а olm а di.
“S а m а nd а r”, “YA х shilikk а ya х shilik”, “M а rdlik cho`qqisi”, “Tong yorishg а n
sohild а ” k а bi pes а l а ri bil а n kitob х onl а r d а vr а sid а t а nilg а n serqirr а ijodkor А sq а d
Mu х tor o`zbek а d а biyotini boyitishg а munosib hiss а qo`shdi. Uning so`nggi

ishl а rid а n biri “Tund а likl а r” s а rl а vh а si ostid а berib borilg а n estetik, h а yotiy-
f а ls а fiy fikrl а ri h а m а lohid а diqq а tg а s а zovordir. H а , а dib а ytg а nidek, “V а qt
o`tyapti! deymiz! А slid а biz o`tyapmiz...” (“Tund а likl а r”).
А sq а d Mu х tor jud а ko`p х orijiy а d а biyot n а mun а l а ri bil а n o`zbek
kitob х onl а rini t а nishtirg а n bo`ls а -d а , t а rjim а chilik soh а sid а Sofoklning “SHoh
Edip” а s а rini on а tilimizg а o`girishi eng k а tt а muv а ff а qiyati bo`lib qoldi. Uning
t а nqidchilik а s а rl а ri or а sid а es а t а rjim а chilikk а v а Yoshl а r ijodig а oid m а zmundor
m а qol а l а ri hozirg а q а d а r o`z qimm а tini yo`qotg а ni yo`q.
I bob 1.1. Asqad Muxtor hayoti
Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Asqad Muxtor “Opa-singillar”, “Tugʻilish”, “Davr
mening taqdirimda”, “Chinor” romanlari, bir qator qissa, hikoya va dramalari,
kuzatuvlarga asoslangan falsafiy lirikasi, jahon adabiyoti namunalaridan badiiy
yuksak tarjimalari bilan XX asr oʻzbek adabiyotiga katta hissa qoʻshgan soʻz
sanʼatkoridir.
Atoqli shoir, nosir va dramaturg, tarjimon Asqad Muxtor 1920 yilning 23
dekabrida Fargʻona shahrida temir yoʻl ishchisi oilasida tugʻildi. Oʻn bir yoshida
otasidan yetim qolib, bolalar uyida tarbiyalandi. Maktabni tugatgach, Oʻrta Osiyo
Davlat universitetida tahsil oldi. Soʻng Andijon pedagogika institutida oʻzbek
adabiyoti kafedrasining mudiri boʻlib xizmat qildi.
Asqad Muxtorning Toshkentga kelishi shaxsiy hayotida hamda ijodiy
faoliyatida yangi sahifa ochdi. U respublikamiz markaziy gazeta-jurnallari
tahririyatlarida boʻlim mudiri, masʼul kotib, “Sharq yulduzi” jurnalida (1960–1965)
bosh muharrir, Oʻzbekiston Yozuvchilari uyushmasi kotibi (1957) singari masʼul
lavozimlarda faoliyat yuritdi. “Guliston” jurnali hamda “Oʻzbekiston adabiyoti va
sanʼati” gazetasida bosh muharrirlik qildi.
Asqad Muxtor “Tilak”, “Tong edi”, “Totli damlar” singari ilk sheʼrlarida
(1935–1938) sheʼriyatning maqsad va vazifasini, shoirning jamiyat oldidagi
burchini aniklab olishga intiladi. U sheʼriyatga “qalbga qanot”, “dardga davo”
beruvchi deb qaraydi.

Shoir Ikkinchi jahon urushi boshlanishi bilan “Gʻalaba ishonchi”,
“Jangchining bayram kechasi”, “Tugʻishganlar qaytdi”, “Sogʻinish”, singari qator
sheʼriy asarlarini yaratib, xalqni fashist bosqinchilariga qarshi kurashga undadi.
Tinchlik yillarida yurtimiz tabiiy boyliklarini, xalq hayotidagi oʻzgarishlarni
tasvirlovchi “Poʻlat quyuvchi” (1947), “Hamshaharlarim” (1949), “Rahmat,
mehribonim” (1954), “Chin yurakdan” (1956) sheʼriy kitoblarini yozdi.
Yozuvchining “Daryolar tutashgan joyda” (1950), “Qoraqalpoq qissasi”
(1958), “Buxoroning jin koʻchalari” kabi qissalarida, “Opa-singillar” (1955),
“Tugʻilish” (1963), “Davr mening taqdirimda” (1964), “Chinor” (1973) “Amu” kabi
romanlarida zamonamizning muhim muammolari oʻz ifodasini topgan. “Chin
yurakdan” (1956) sheʼriy kitobi, “Hayotga chaqiriq” (1956), “Dunyo bolalari”
(1962) hikoyalar toʻplami oʻzbek bolalar adabiyoti xazinasini boyitdi. Asqad
Muxtorning “Mardlik choʻqqisi” (1948), “Yaxshilikka yaxshilik” (1949), “Samandar”
kabi pyesalari tomoshabinlar va oʻquvchilar qalbidan chuqur joy oldi. Sofokl, A.
Pushkin, M. Lermontov, R. Tagor, M. Gorkiy, T. Shevchenko, A. Blok, V.
Mayakovskiy, A. Korneychuk asarlari Asqad Muxtor tarjimasida oʻzbek
kitobxonlarining maʼnaviy mulkiga aylangan.
QIY N A LISH
Kitoblarim varaq-varaq,
Siz qaylarda sarsari?
Umrim edi yashil daraxt,
Sizlar uning barglari.

M е n siz bilan nafas oldim,
Dard bilan yaraldingiz.

Har gal o`ksib qoldi qalbim,
Yellar-la taraldingiz.

Oppoq bulut suzib o`tdi,
Yana tomchi tommadi...
Nahot bunga ham ko`nikdim,
Dardli o`ylar qolmadi?

Mayli, agar to`ymasa
Dilimning qaqroqlari,
Dovul tursin, to`kilsin
Umrimning yaproqlari:
QA LBIM N OZIKLA SHDI
Yangi yilning yaqin oppoq tuni:
Bolalar orziqib tunni kutadi.
O`tgan yili uchgan nafis qor uchquni
Yangi yil sarhadin buzib o`tadi.

Bolalar hovliqib yangi yil kutadi,
M е nga esa yil kuzatish- g`am:
Qilt etib uzilgan bitta yaproq ham
Naq qalbimga t е gib o`tadi...

O’zbekiston xalq yozuvchisi Asqad Muxtor o’zining rang-barang
janrlardagi nasriy, lirik asarlari, jahon adabiyotidan tarjimalari bilan XX
asr o’zbek adabiyotining rivojiga salmoqli ulush qo’shdi. Garchi
yozuvchi sifatida tanilgan bo’lsa-da, uning orginal lirikasi hali-hanuz
o’zining sehru jozibasini ko’z-ko’z etib kelmoqda.
She’rni shoir qalbining tarjimai holi deydilar. Bu tarjimai hol
sanalar, raqamlar, fakt va ma’lumotlardan emas, qalbning tepinish va
talpinishlaridan, iztirobu quvonchlaridan, ayrilig’u armonlaridan,
undagi tuyg’u-kechinmalarning parvozi va poetik mazmun kasb
etishidan tarkib topadi. Asqad Muxtor tasavvurida “O’ylar davr
to’lg’oqlari…”, “she’r turmush o’chog’idan olingan lag’cha cho’g’…”,
“she’r-yalt etgan oniy tuyg’u, zavq-shavq tug’yoni…”. She’riyatda hech
kim yurmagan so’qmoqlardan yurish istagi tufayli bu lirik qahramon
goh shafqatsiz realist, ba’zan ko’tarinki xayollar og’ushidagi romantik,
boshqa bir o’rinda esa analitik o’ylarga berilgan shaxs sifatida ko’rinadi.
Shoirning iqroricha, she’rlaridagi badiiy idrok va ifoda mazmuni
mantiqiy muhokamalar asosida emas, aksincha, ilmiy mushohada-
muhokamalarni ham taxayullar asosiga quradi.“Kardiogramma”
she’rida esa kelajak oldidagi javobgarlik va xavotir tuyg’usidan,
umuminsoniy dardlardan og’rigan bezovta yurakning muvozanatini
yo’qotgan tepinishlari goh qisqarib, goh cho’zilayogan
kardiogrammaning siniq chiziqlarida o’zligini ko’rsatadi.
Xotira - bizning axborotlar saqlanadigan arxivimiz. Voqelikdan
olinadigan taassurotlarning salbiy yo ijobiyligi inson amalga
oshiradigan keyingi harakatlarning yo’nalishini belgilab beradi.

Hayotda sodir bo’ladigan har bir hodisa suv tubiga cho’kkan toshdek
ong ostida yotaveradi. Turmushda hal
Shu paytga qadar muhabbat mavzusida millionlab katta-kichik asarlar
yozilgan. Asqad Muxtor ham shu mavzuda yozar ekan, birovni
takrorlamaydi, yangi, original obraz va ifoda yo’sinining ta’sirdorligi
bilan diqqatni o’ziga tortadi.
Muhammad Rahmonning “Asqad Muxtorning bog’i” degan she’ri bor.
Unda tasvirlanishicha, shoirning bog’idan bir bolakay qo’ynini to’ldirib
meva o’g’irlab chiqadi. Lirik qahramonning nega o’g’irlik qilayapsan,
degan savolini javobsiz qoldirib, bolakay qochib ketadi. Shunda
Muhammad Rahmonning lirik qahramoni bolani cho’chitib qo’yganidan
afsus chekib, shoir do’stlarimiz bilan o’zimiz ham vaqtida bu “boqqa”,
ya’ni Asqad Muxtorning she’riyat bog’iga ko’p bor “o’g’rilikka”
tushgandik, deya o’yga toladi. Chinakam she’riyatni tuyg’ularning
tarbiyachisi, qalblarning murabbiysi deyishadi. Asqad Muxtor lirikasi
ana shu jihatlari bilan qadrli va ahamiyatlidir.
Asqad Muxtor she’rlarining o’ziga xos xususiyatlaridan biri
(umuman, bu uning butun ijodiga xos xususiyat) falsafiy
mulohazalarga boy, oddiy voqealardan ham katta fikr, salmoqli
xulosalar chiqarilganidadir. “She’r – inja tuyg’ularning nozik ifodasi,
she’r – ko’ngil rozi, qalb kechinmalari” kabi tushunchalar Asqad Muxtor
she’riyatida o’zgacharoq mohiyat kasb etadi. Shoir lirikasi misolida
aytadigan bo’lsak, she’r – hissiy tafakkur, ko’ngil falsafasi, she’r –
fikrning tuyg’ularga o’ralgan go’zal suvrati.

Shoirning o’zi iqror bo’lganidek, yillar davomida she’r, uning ifoda
shakllari, vositalari, usullari, ruhi haqidagi fikrlari juda ko’p o’zgardi.
Asqad Muxtor ijodiy takomilida uning ushbu ta’riflariga mos ko’plab
she’rlar yaratildi. Ammo ularning barchasida – syujetli voqeaband
she’rlarida ham, musiqiy-ohangdor, va albatta, ratsionalistik she’rlarida
ham FIKR yuzaga qalqib chiqaveradi. Bundan Asqad Muxtor she’rlari
faqat fikr nazmga solingan namunalardan iborat, degan xulosaga
kelmaslik kerak. Shoir ta’kidlaganidek, fikrsiz poeziya yo’q. Ta’bir joiz
bo’lsa, har qanday she’r bag’rida fikr yulduzi yashaydi; bir she’rda bu
yulduz porlab turadi, qay biridadir miltillaydi, boshqasida elas-elas
ko’zga tashlanadi.
Fikr va tuyg’u uyg’unligi lirikaning barqaror qonunlaridan. Quruq
fikrning o’zi she’r bo’la olmaganidek, faqat his-hayajon ifodasini ham
nazm deya olmaymiz. “Badiiy asarda ma’naviylik bilan hissiylik
uyg’unlashmog’i kerak”, deydi nemis faylasufi Fridrix Hegel. Eng
asosiysi, she’rda bu ikki muhim unsur orasidagi muvozanat
yo’qolmasligi lozim. Shunday deymiz-u, ammo falsafiy-intellektual
she’rlarda tarozi posangisi ko’proq fikrga yon berishini ham inkor eta
olmaymiz.
Asqad Muxtorning ko’plab she’rlarida lirik qahramon – shoirning
o’zi – donishmand, hayotning achchiq-chuchugini tatib ko’rgan,
mulohazakor shaxs. Uning o’z hayot falsafasi bor. Ezgulik va haqiqat
uchun kurash, azizu mukarram xilqat hisoblangan inson nomiga
munosib ish tutish, shaxs ma’naviyatini yuksaltirish yo’lida betinim
harakat she’rlardagi qahramon e’tiqodi negizini tashkil etadi. Umuman,

umr mohiyati, hayot ma’nosini, insonning makon va zamondagi o’rnini
anglash, idrok etishga urinish, bu boradagi fikrlarni badiiy-falsafiy
talqin qilish falsafiy-intellektual lirikaning asosiy xususiyatlaridan
hisoblanadi. Asqad Muxtor she’rlarida esa bu jihat bo’rtib ko’rinadi.
Daqiqa va abadiylik, kun va tun, yorug’lik va zulmat, hayot va
o’lim tazod-juftligi Asqad Muxtor lirikasida alohida mazmun-mohiyatga
ega. O’tgan, o’tayotgan kunni sarhisob qilish, o’z-o’zini muntazam
taftish etish uning qahramoniga xos xislatlardan.
Asqad Muxtor insonni “kashfiyot yolqini”, “asriy zulmatlarda bir yorug’
nuqta” deb ataydi (“Inson”). Shoir tasavvuridagi inson ma’naviy-
intellektual jihatdan yetuk bo’lish bilan birga, zamon va davr dardu
tashvishlari bilan yashashi, ijtimoiy faol bo’lishi shart. Ammo buning
uchun ushoqday jonga metinday bardosh, katta matonat kerak. Bular
yillarni yillarga ulab topiladigan ne’matlar. Shu bois ko’zni kattaroq
ochish, yon-atrofga, dunyoga idrok nazari bilan boqish darkor. Asqad
Muxtor she’rlaridagi inson “damlarni misqol tarozida o’lchayotgan”,
kun, oyu yillarning puchu sarasini hisoblayotgan, “Rozilari bormi yillar
orasida?” deya tinimsiz o’zini savolga tutayotgan bedor o’yli odam;
“ruhiy dolg’alardan bezillab qolgan”, ustiga-ustak, “yangi do’zaxlar”
barpo etilayotganidan sarosimaga tushgan, “qo’l cho’zib iltijo
qilayotgan kelajak”ni saqlab qolishga butun bashariyatni da’vat
etayotgan zamin kishisi; davr dardlaridan majruh bo’lgan qalb egasi;
dardim sukunatni cho’chitmasin deb sokin bog’larni aylanib o’tadigan,
shirin tushlarni hurkitmasin, jonlar oromini buzmasin, tunni
uyg’otmasin deya dardini ichiga yutib, olamning beg’ubor tongini

kutayotgan nuroniy; tun bo’yi beshik uzra bosh egib, uyquning
bahridan kechib go’dagi kamoli uchun jon kuydirayotgan mushtipar
ona; hamma mo’’jizalar o’rnini bosadigan ayol; ortidan qoladigan gulu
niholi istiqbolini o’ylab, qalbini og’ir o’y burdalayotgan bobo… Shoir
shu yo’nalishdagi she’rlarida inson kamoloti, bashariyat saodati, kurrai
zamin tinchligi, elatlar birligi uchun qayg’uradi va bu pafos o’ychan,
donishmandona, shu bilan birga, ichki tug’yonli satrlarida zuhurlanadi.
Asqad Muxtor she’rlarida nekbinlik – optimistik ruh kuchli.
Hayotsevarlik – shoir lirik qahramonining asosiy fazilatlaridan. U
hayotning bezavol ekaniga ishonch bilan shunday deydi: borliqdagi
barcha chiroyni “hayot qalbi”ga qaytib chiqmas qilib kiritish kerak.
Shoir ko’plab she’rlarida hayotning yorug’ tomonlarini ko’rsatishga,
umrning bebaho in’om ekanini badiiy-falsafiy aks ettirishga erishadi.
Yorqin, xarakterli detallar topadi.
“Asqad Muxtor ijodiyoti ko’zgusida avliyo Zardo’shtiy, Konfutsiy,
Dao, Muhammad alayhissalom, Iso alayhissalom, Bahovuddin
Naqshband ta’limotlarining badiiy savlati yuz ko’rsatadi, – deb yozadi
shoir Rauf Parfi. – Bu in’ikos u yoki bu darajada bo’lishidan qat’i nazar,
Inson va insoniylik, Inson baxti uchun kurash g’oyasi bilan
sug’orilgandir”.
Asqad Muxtor qahramoni avlodlar, vorislar, ularning kelajagi
haqida ko’p o’yga toladi. Avlodlar taqdiriga mas’ullik va jindek xavotir
shoir she’rlariga o’ziga xos tarzda ko’chib o’tadi:
Asqad Muxtorning she’rlari ancha sokin, shoirning o’zi kabi og’ir-
vazmin. Ammo mana shu bosiqlik zamiridagi tug’yon, nohaqlik,

adolatsizlik, loqaydlikka isyon po’rtanasi yuraklarni to’lqinlantiradi.
Uning she’rlarida shavq (ekstaz) holati his-tuyg’ularda emas, ko’proq
ongu shuurda ro’y beradi. Ushbu falsafiy-intellektual she’rlar ma’naviy
bedor shaxsning ongu shuuri, zehnu idrokidagi tug’yonlar hosilasidir.
Shu o’rinda Mirtemirning shoir ijodi haqidagi mana bu fikrlarini keltirib
o’tish joiz: “Asqad she’rlari tinch va limmo-lim, lekin tagi tug’yonli
ko’klam soylaridek tabiiy, purhikmat, kuchli va jozibali. Asqad
she’rlarida obrazlar siyqalik illatidan xoli, Asqad tili chinakam poeziya
tili… Chertib-chertib, chinniday jarang bergan so’zlardan silliq va har
qaysisi o’z o’rnida zarur g’isht qo’ya oladi”.
She’rda muallif-shoirning xarakteri, botiniy-zohiriy dunyosi
akslanishi bor gap. Asqad Muxtor aytmoqchi, haqiqiy she’rlarga shoir
shaxsining muhri bosilgan bo’ladi. Shu boisdan ham uning she’riyatiga
xos falsafiy-intellektuallik, donishmandlik sifatlarini, davr va obyektiv
sabablarni inkor etmagan holda, ko’proq shoir shaxsiyati bilan bog’liq
holda tushunish mumkin.
Asqad Muxtor romanlari ichida ,ayniqsa, “Chinor” asari muallifga katta
shuhrat keltirgan.Bu asar o`ziga qadar yaratilgan o`zbek romanlaridan
bir necha jihatlari bilan ajralib turadi.Avvalo ,romanning kompozitsion
tuzilishi –asar voqea–hodisalarining o`zaro shaklan joylashuvi boshqa
asarlardan keskinfarq qiladi.Unda go`yo bir-biri bilan bog`lanmaydigan
qator hikoyalar ,rivoyatlar, hatto qissalar aralash tartibda
kelaveradi.Ularda tasvirlangan voqea-hodisalar ham zamon, vaqt
nuqtayi nazaridan izchil tizimga buysunmaydi.Masalan, roman

yaratilgan davr(o`tgan asrning 60-yillari) hodisalari hikoya qilib borilib,
birdaniga asrning boshida yuz bergan fojialar tafsilotiga o`rin beriladi.
Aslida ,romanga jalb etilgan barcha katta-kichik insoniy taqdirlar asar
markazida turuvchi obraz-93 yoshli Ochil bobo taqdiriga borib
bog`lanadi. Romanning boshida butun yurtga tarqab ketgan uzoq-
yaqin qarindoshlaridan xabarolgani otlangan Ochil buva olis safarga
chiqadi.O`ta qiziqarli va ibratli safar asnosida Ochil bobo
peshanalaridagi ajinlar singari bir-biriga ulanib ketgan insoniy taqdirlar
haqidagi goh shirin, goh achchiq hikoyalarga oshno boʻladi.
II BOB. А SQ А D MU Х TOR ROM А NL А RI
Asqad Muxtor 1920 yil 23 dekabrda Farg’ona shahrida Mas’ud temiryo’lchi
oilasida tug’iladi. O’zbekiston xalq yozuvchisi (1980). O’rta Osiyo universitetining
filologiya fakultetini tugatgan (1942). Dastlabki dostoni — «Bizning avlodlar»
(1939). «99 miniatyura» (1962), «She’rlar» (1966), «Sirli nido» (1984) va boshqa
she’riy to’plamlar muallifi. «Bo’ronlarda bordek halovat» (1976) qissasi hamda
«Davr mening taqdirimda» (1964), «Chinor» (1969), «Amudaryo» (1986) kabi
romanlari bor. «Mardlik cho’qqisi» (1948), «Chin yurakdan» (1956), «Dunyo
bolalari» (1962), «Ildizlar», «Jar yoqasidagi chaqmoq» (1984), «Kumush tola»
(1988) singari asarlari bolalarga bag’ishlangan. «Tong bilan uchrashuv» (1987)
pesalar to’plami nashr etilgan. Hamza nomidagi O’zbekiston Davlat mukofoti
laureati (1972). «Do’stlik» ordeni bilan mukofotlangan (1995). 1997 yil 17 aprelda
Toshkentda og’ir xastalikdan vafot etadi.
Shoir va yozuvchi. 1920-yilning 23-dekabrida Farg`ona shahrida tug`ilgan. Bolalar
uyida tarbiyalangan. 1936-yilda maktabni bitirgan. Toshkentda jurnalistika kursida

o`qigan. So`ng 1938-yilda Samarqanddagi SamDU filologiya fakultetiga o`qishga
kiradi. 1943-1945-yillarda Andijon pedogogika institutida o`zbek tili va adabiyoti
kafedrasida mudir bo`lib ishlagan.
So`ngra u “Yosh leninchi”, “Qizil O`zbekiston” gazetalari, “Sharq yulduzi”,
“Guliston” jurnallarida ishladi. O`zbekistondagi birinchi haftalik gazeta -
“O`zbekiston adabiyoti va san`ati”ning tashkilotchilaridan biri. Yozuvchilar
uyushmasidad kotiblik qildi.
“Po`lat quyuvchi” (1947), “Hamshaharlarim” (1949), “Rahmat, mehribonlarim”
(1954), “Chin yurakdan” (1956), “99 miniatyura” (1962), “Karvon qo`ng`irog`i”
(1964), “She`rlar” (1966), “Quyosh belanchagi” (1971), “Sizga aytar so`zim”
(1978) singari she`riy kitoblar yozdi. O`zbek she`riyatiga chuqur tafakkur va
murakkab tuyg`ular tasvirini olib kirdi.
Prozaik sifatida “Daryolar tutashgan joyda” (1950), “Qoraqalpoq qissasi” (1958),
“Buxoroning jin ko`chalari” (1980), “Jar yoqasidagi chaqmoq” (1982), “Kumush
tola” (1987) qissalari, “Opa-singillar” (1955), “Tug`ilish” (1960), “Davr mening
taqdirimda” (1964), “Chinor” (1969), “Amu” (1984) romanlarini yozdi. Bu
asarlarida inson ma`naviyatining qadri, odamning bosh fazilati har qanday holatda
ham insoniylik ekanligini samimiy tasvirladi.
Sofoklning “Shoh Edip” fojeasini, Tagor, Pushkin, Lermontov, Blok,
Mayakovskiy, Gorkiy, Shevchenko, O. Nil singari adiblarning asarlarini o`zbek
tiliga tarjima qilgan.
Asqad Muxtor nazmini o’z davrida falsafiy xarakterdagi she’riyat, deb
baholashgan.
O’zbekiston xalq yozuvchisi A. Muxtorning o’zbek adabiyotshunoshligidagi
tashabbuskorligi XX asrning 60-yillaridanoq romanchiligimizga “shafqatsiz
realizm” ko’rinishlarini olib kirganligida namoyon bo’ladi.
“ Chinor” romani haqida. Bu asar muallifga katta shuhrat keltirgan. Asarda bir-biri
bilan bog’lanmaydigan qator hikoyalar, rivoyatlar va qissalar aralash kelaveradi.
Lekin romandagi barcha insoniy taqdirlar 93 yoshli Ochil bobo taqdiriga borib
bog’lanadi. U asar markazida turuvchi obrazdir.

Romandagi mungli qissalardan biri “Qo’rqoqlikning to’lovi”dir. Unda qo’rqoqni
qahramon deb bilib, astoydil e’zozlayotgan odamlar tasviri berilgan. Asarda
Akbarali holati quyidagicha tasvirlangan: “Yolg’izlik esa unga hamisha yo’ldosh.
Ko’pchilik orasida ham, onasi bilan yonma-yon o’tirganda ham u yolg’iz.
Xayolida o’sha o’ylaridan boshqa hech narsa yo’q. O’sha voqealarni xayolidan
kun-bakun o’tkazib, o’ziga najot izlaydi. Topolmaydi…”. Romandagi “Odam deb
o’lgan odam - tirik” gapi Ochil buva tomonidan, “O’zini deb yashagan – o’lik”
gapi Akbarali tilidan aytilgan.
Asarning asosiy qahramonlari: Ochil buva ( u Akbaralini ovozidan tanib qoladi,
uni “mo’rt barg” deydi), Azimjon, Akbarali G’oziyev (u o’z dardini bufetchi
Sonyaga aytib bergan, o’z joniga qasd qilgan), Bektemir, Sharofat
xola(Akbaralining onasi) va boshqalar.

X ulosa
Davrdagi o’zgarishlar, zamonasining muammolari Asqad Muxtor
ijodini ham chetlab o’tmadi. Agar siyosiy-g’oyaviy jihatdan tahlil
etiladigan bo’lsa, shoirning ko’p she’rlari “g’alvirdan tushib qolishi”
aniq. Shoir ijodiga ko’chib o’tgan “umummanfaatlar, ijtimoiy motivlar,
zamon chaqiriqlari, millionlar ongini band etgan porloq g’oyalar” uzoq
umr ko’rmadi. Yillarning o’zi uning bunday asarlari haqida hukm
chiqarib bo’ldi. Biroq adabiyotda bosh mezon asar badiiyati, tili va
uslubi ekanini inobatga oladigan bo’lsak, uning hali uzoq yashaydigan
she’rlari oz emas. Xususan, bir paytlar shoirning o’zi pisand
qilmagandek bo’lgan “shaxsiy ruhiy holatlarni kavlashtiraveradigan
intim munglar”, “qantarilgan ko’ngil sozlari”dan taralgan satrlar hamon
umrguzaronlik qilmoqda.
FOY DA LA N ILGA N ADA BIY OTLA R RO’Y X A TI
 3.Yo`ldoshev Q.Adabiyot o`qitishning ilmiy-nazariy asoslari. T.,
1996
 4.Mirqosimova M. O`quvchilarda adabiy tahlil malakalarini
shakllantirish.T.A.T. 2001-y,5-son
 5.Jalolova L. O`quvchilarda A.Qodiriy asarlari tilini o`rgatish. T.A.T.
1999-y 2 son
 6.Turdiyeva K.Asar sujet va kompozitsiyasi haqida. T.A.T. 2001-y,
3-son

 7. Zunnunov A. va boshq. Adabiyot oʻqitish metodikasi. -T.:
“Oʻqituvchi”, 1992.
 8.Yoʻldoshev Q. va boshq. Adabiyot oʻqitish metodikasi. -T.: 1994.
 9.Toʻxliev B. Adabiyot oʻqitish metodikasi. –T.: “Yangi asr avlodi”,
2007.
 10.Toʻxliev B. Adabiyot oʻqitish metodikasi. –T.: A.Navoiy nomidagi
Oʻzbekiston milliy kutubxonasi, 2012.
 11.Yoʻldoshev Q. Adabiyot oʻqitishning ilmiy-nazariy asoslari. -
T.:Oʻqituvchi”, 1996
 12. “O’zbek adiblari” S.Mirvaliyev, R.Shokirova. Toshkent,
G’.G’ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti 2016.
o Аsqаd Muхtor аsаrlаri :
А s а rl а r. To`rt tomlik. T., G` а fur G`ulom nomid а gi n а shriyot. 1980-
1983.
o А sq а d Mu х tor ijodi h а qid а :

Soyimov B. А sq а d Mu х tor proz а si. T., “F а n”, 1969.

SH а r а fiddinov O. Ijodning k а tt а yo`lid а . “Birinchi mo``jiz а ” kitobid а .
T., G` а fur G`ulom nomid а gi n а shriyot, 1979.

Tog` а ev O. А sq а d Mu х tor. “Toshkent” b а diiy а d а biyot n а shriyoti,
1966.

www.ziyonet.uz

Asqad Muxtorning “Chinor” romanida syujet va kompozitsiya

Sotib olish