Atlantika okeani - Geografiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	448.1KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	08 Yanvar 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Sotuvchi

Husenov Jahongir

Ro'yxatga olish sanasi 03 May 2024

10 Sotish

Atlantika okeani

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
__________________ UNVERSITITETI
TABIIY FANLAR FAKULTETI
“EKALOGIYA VA GEOGRAFIYA KAFEDRASI”
“ Himoyaga ruxsat etilsin ”
Tabiiy fanlar fakulteti dekani
___________________
“___”_____________2024
“5110500 – Geografiya va iqtisodiy bilim asoslari’’ ta’lim yo‘nalishi
______ guruh talabasi _____________ning
“______________________________________________”
mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar:
_________o’qit. ______________
“Himoyaga ruxsat etilsin”
“Ekalogiya va geografiya”
Kafedra mudiri.__________________
__________________
“____”__________________2024
GULISTON-2024
1

MUN DA RIJ A :
KIRISH .......................................................................................................................................................... 3
I BOB. DUNYO OKEANI HAQIDA UMUMIY TAVSIF ....................................................................................... 5
1.1. Dunyo okeani haqida umumiy ma’lumot .............................................................................................. 5
1.2. Dunyo okeani tagi geologik tuzilishi va relyefi ...................................................................................... 8
II BOB. ATLANTIKA OKEANIGA UMUMIY GEOGRAFIK TAVSIF .................................................................... 10
2.1. Atlantika okeanining geografik o’rni, o’rganish tarixi ......................................................................... 10
2.2. Geologik tuzilishi, relefi ....................................................................................................................... 14
2.3. Iqlimi, tabiat zonalari, tabiiy resurslari ................................................................................................ 19
XULOSA ...................................................................................................................................................... 24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ................................................................................................................ 25
2

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi.
20-asrning ikkinchi yarmida geografiya fanining mustaqil tarmog i sifatidaʻ
shakllangan okean geografiyasining ilmiy yo nalishi SSSR Geografiya
ʻ
jamiyatining V va VI qurultoylari (1970, 1975) qarorlarida rasman tasdiqlangan.
va okean geografiyasi bo’yicha I Butun ittifoq konferensiyasi (1983). Okean
geografiyasining asosiy vazifalari okeanosfera doirasidagi umumiy geografik
qonuniyatlarni o rganish, tabiiy sharoit va okean ekotizimlari o rtasida, tabiiy
ʻ ʻ
resurslar va okean xo jaligi o rtasidagi o ziga xos munosabatlarni o rnatish,
ʻ ʻ ʻ ʻ
tabiatdan oqilona foydalanishning anomal rejimlarini aniqlashdan iborat edi.
Okeanning fizik geografiyasi bir tomondan yagona tabiiy sistema sifatida
okeanning fazoviy tuzilishi va asosiy fizik xossalarini, ikkinchi tomondan esa
umumiyroq sayyoralar sistemasi - biosferaning bir qismi sifatida o rganish bilan
ʻ
shug ullanadi. Uning vazifalariga okean va qit’alar tabiati o’rtasidagi
ʻ
munosabatlarni, okeanosfera va Yer geografik qobig’ining qolgan elementlari
o’rtasidagi keng ko’lamli aloqalarni, ular orasidagi energiya va massa almashish
jarayonlarini va boshqa hodisalarni ochib berish kiradi.
20-asr, ayniqsa uning oxirgi choragi, tabiiy muhitga antropogen ta’sirning
juda jadal o’sishi bilan ajralib turdi, bu Yerda ekologik inqirozni keltirib chiqardi
va bugungi kungacha davom etmoqda. Bu jarayon nafaqat quruqlikni, balki Jahon
okeanini, ayniqsa, iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarga tutash ichki va chekka
dengizlarni ham qamrab oldi. Antropogen yukning katta qismi Atlantika okeani
tomonidan boshdan kechiriladi.
Yuqoridagi holatlar tanlangan mavzuning dolzarbligini belgilaydi. Ishning
tadqiqot ob’ekti - Atlantika okeani, mavzui - uning tabiiy resurslari.
Kurs ishining maqsadi.
3

Talabalarga va o’quvchilarga Atlantika okeaning geografik o’rni,
chegaralari, iqlimi, o’simlik va hayvonot dunyosi bo’yicha bilim va ko’nikmalarini
oshirish.
Kurs ishining vazifalari:
- Atlantika okeaniga umumiy tavsif berish;
- Suvlarning xossalarini, o’simlik va hayvonot dunyosining tarkibini tahlil
qilish, shuningdek, okean minerallariga e’tibor berish;
- Okean rivojlanishining xususiyatlari va muammolarini ochib berish;
- Yakuniy jadval va xulosa chiqarish.
Kurs ishining tarkibi va hajmi. Kurs ishi kirish, ikkita bob, xulosa va
takliflar,foydalanilgan adabiyotlar ro`yxatilardan iborat.
4

I BOB. DUNYO OKEANI HAQIDA UMUMIY TAVSIF
1.1. Dunyo okeani haqida umumiy ma’lumot
Okean ( yunoncha Okeanos ) yoki ummon dengiz suvidan iborat global jism
bo lib, ʻ gidrosferaning asosini tashkil etadi. Yer yuzasining taxminan 71% ini
(~361 million kvadrat kilometr ) Dunyo okeani egallagan.
Okean , Dunyo okeani (yun. Okeanos — Yerni aylanib oqadigan azim
daryo) — Yerning materik va orollarni o rab turuvchi suv qobig i. Gidrosferaning
ʻ ʻ
katta qismi (94%) ni, Yer yuzasining taxminan 70,8% ini egallaydi. Fizik va
kimyoviy xususiyatlari hamda suvining kimyoviy tarkibi jihatidan Okean bir
butun, lekin miqdor jihatidan gidrologik va geokimyoviy ko rsatkichlari xilma-
ʻ
xildir.
Gidrologik rejimining tabiiy-geografik xususiyatlariga ko ra, Dunyo okeani
ʻ
alohida okeanlar, dengizlar, qo ltiqlar, buxta va bo g ozlarga ajralib turadi. 1650-
ʻ ʻ ʻ
yilda golland geografi B. Varenius Dunyo okeanini 5 alo-hida qismga: Tinch,
Atlantika, Hind, Shimoliy Muz, Janubiy Muz Okeanlariga bo ldi. 1845-yilda
ʻ
London geografiya jamiyati ham buni tasdikladi. Keyinroq ba zi olimlar Dunyo
ʼ
okeanini faqat 3 ga ajratadilar: Tinch, Atlantika va Xind okeanlari. 20-asrning 30-
yillaridan boshlab Arktika havzasi sinchiklab tekshirilgandan keyin, 4 alohida
okean ajratildi: Tinch, Atlantika, Hind va Shimoliy Muz Okean Yer sharida Okean
suvi va qurukliklarning taqsimlanishi turlicha. Shimoliy yarim sharda suv sathi yer
sharining 61% ini egallaydi. Bu yerda Okean suvlari qurukdikxa ancha kirib borib,
ko p sonli dengiz va qo ltiqlar hosil qiladi. Barcha ichki dengizlar Shimoliy yarim
ʻ ʻ
sharda joylashgan. Janubiy yarim sharda suv sathi 81% maydonni tashkil etadi,
lekin dengiz va qo ltikdar kam. 81° shimoliy kenglikdan shimolida Shimoliy Muz
ʻ
okeanida va janubiy kenglikning taxminan 56° bilan 65° o rtasida Okean suvi yer
ʻ
sharini uzluk-siz qatlam shaklida o rab olgan. Suv yoki kurukdikning ko pligiga
ʻ ʻ
qarab yer shari okean yarim shari va materik yarim shariga bo linadi. Okean yarim
ʻ
5

sharining qutbi Yangi Zelandiyadan janubi-sharqda, materik yarim sharining qutbi
esa Fransiyaning shimoli-g arbida joylashgan. Gidrosferaning bir qismi bo lganʻ ʻ
Okean atmosfera va Yer pusti bilan uzluksiz o zaro aloqador; shuning uchun ham
ʻ
Okeanning ko pgina muhim xususiyatlari atmosfera va
ʻ Yer po stiga bog liq. ʻ ʻ
Okean issiqlik va namning juda katta akkumulyatoridir. Okean tufayli
Yerda temperatura juda keskin farq qilmaydi, uzoq-uzoq o lkalarga namlik yetib
ʻ
boradi, natijada hayot uchun qulay sharoit vujudga keladi. Okean oqsil moddalarga
ega bo lgan boy oziq-ovqat mahsulotlari manbaidir. Okean energetik, kimyoviy va
ʻ
mineral boyliklar manbai ham bo lib, ularning bir qismidan (suv ko tarilish energi-
ʻ ʻ
yasi, ba zi kimyoviy elementlar, neft, gaz va boshqalardan) inson hozirdanoq
ʼ
foydalanmoqda. Okean va uning dengizlaridan xalqaro aloqalar o rnatishda juda
ʻ
kadim zamonlardan foydalanilgan. Bu esa yangi yerlarning ochilishi va madaniyat
markazlaridan uzok, hududlarni o zlashtirish uchun sharoit yaratdi; transport
ʻ
vositalaridagi texnika taraqqiyoti bu jarayonni yanada tezlashtirdi. Dunyodagi yuk
aylanishning 4/5 qismi Okean yo llari orkali amalga oshiriladi.
ʻ
Okeanning insoniyat hayotidagi roli tez o smoqda. Dunyo mamlakatlari
ʻ
iktisodiyotining turli sohalarida Okeandan foydalanish muammolari (kema
qatnovi, baliq ovlash, Okean resurslaridan ratsional foydalanish, shelfni
o zlashtirish, kontinentlararo kabellar yotqizish, suvni chuchuklashtirish,
ʻ
shuningdek, dengizlarni muhofaza qilish va ifloslanishining oldini olish va
boshqalar) olamshumul ahamiyatga ega bo lib, muhim iqtisodiy, siyosiy va
ʻ
huquqiy masalalarni hal qilish bilan bog liq.
ʻ
Keyingi yillarda Okeanda olib borilgan tadqiqotlar shuni kursatdiki, Okean
tubining relyefi murakkabligi jihatidan materiklar usti relyefidan qolishmaydi.
Tubining geologik tuzilishi va relyefi. Okean tubi maydonining kup qismi
(73,8%) 3000 m dan 6000 m gacha chuqurlikda joylashgan. Okean tubining
planeta miqyosidagi morfostrukturalari (eng yirik shaklari) Yer pusti ayrim
qismlarining tuzilishi va tarixiy rivojlanishidagi tafovutlarga qarab ajratiladi.
Okean tubini eng yirik relyef shakllariga qarab 4 qismga bo lish mumkin: 1)
ʻ
materiklarning suv ostida qolgan chekka qismlari; 2) Okean ka ri; 3)
ʼ
6

materiklarning suv ostida qolgan chekka kismlari bilan Okean qa ri o rtasidagiʼ ʻ
oraliq zona; 4) okean o rtasidagi tog tizmalari.
ʻ ʻ
Okean tubining materiklarga yondosh kismlarining Yer pusti
materiklarnikiga o xshash bo lib, materiklarning suv ostidagi chekkasi hisoblanadi
ʻ ʻ
va unda relyef xususiyatlariga qarab shelf, materik yon bag ri va materik etagi farq
ʻ
qilinadi. Materik etagi bilan chegaradosh Okean qa ri uch qatlamli: yupqa po stdan
ʼ ʻ
iborat yumshoq cho kindili yuqori satlam (yoki "birinchi" seysmik qatlam),
ʻ
"ikkinchi" (bazalt usti qatlami) va pastki qatlam — bazalt qatlami.
Tinch okean chekkalarining katta qismida, Hind okeanining Shimoli-
sharqida, shuningdek, Karib va Skosha (Sko-tiya) dengizlarida materikning suv
ostidagi chekkasi bilan Okean qa ri o rtasida oraliq zona joylashgan. Bu yerlarda
ʼ ʻ
chekka dengiz soyliklari (chuq. 4000– 5000 m gacha), yoysimon tizilgan orollar
(bunday orollarning tepasi suv ustida tog tizmalarini hosil qilgan), chuqur novlar
ʻ
relyefning asosiy shakllaridir; Okeanning eng chuqur joylari ana shu novlarda
(Mariana novi — 11022 m). Bunday orollar zonasida zilzila bo lib, vulkanlar otilib
ʻ
turadi.
Okean o rtasidagi suv osti tog tizmalari Okean tubining 4-yirik shaklidir.
ʻ ʻ
Barcha okeanlarni u boshidan bu boshga kesib o tgan suv osti tog larida rift
ʻ ʻ
vodiylari, rift tizmalari, ko ndalang siniklar, shuningdek, yirik vulkan massivlari
ʻ
uchraydi.
1-rasm. Atlantika okeani
7

1.2. Dunyo okeani tagi geologik tuzilishi va relyefi
Keyingi yillarda olib borilgan geologik va seysmik tadqiqotlar shuni
ko rsatadi-ki, g ovak cho kindilarning qalinligi Okeanning materik yaqinidagiʻ ʻ ʻ
zonalarida 2000–3000 m va undan ham ortiq bo lsa, okean o rtasidagi tog
ʻ ʻ ʻ
tizmalarida, tik tog yon bag irlarida va materik yon bag ri jarliklarida bir necha
ʻ ʻ ʻ
o n m va, hatto, nol m ga tengligi aniklandi.
ʻ
Okean tubi cho kindilari orasida terrigen, biogen (ohakli va kremniyli),
ʻ
vulkanogen va aralash (poligen) cho kindilar ham bo ladi, chuqur suv osti qizil
ʻ ʻ
gillari ana shunday aralash (poligen) cho kindilardir. Terrigen cho kindilar
ʻ ʻ
materiklarning suv ostidagi chekkalarida, Okean qa rining chetlarida va chuqur suv
ʼ
novlarida uchraydi. Ohakli cho kindilar Okeanning issiq va mo tadil zonalarida
ʻ ʻʼ
(50° shimoliy kenglikdan 50° janubiy kenglikkacha) ko proq tarqalgan; Okean
ʻ
qa rida ular foramini-fera va kokkolit-foraminifera yotqi-ziqlaridan, sayoz joylarda
ʼ
— chig anoq va marjon yotqiziqlaridan iborat bo ladi. 4500–5000 m dan chuqurda
ʻ ʻ
SaSO3 erigan holatda bo lgani uchun ohak cho kindilar yo q. Kremniyli
ʻ ʻ ʻ
cho kindilar (radiolyariya va diatom cho kindilar) yuqori mahsulli fitoplankton
ʻ ʻ
zonalariga muvofiq ravishda 3 mintaqa — ikkita qutb yoni va bitta ekvatorial
mintaqalar hosil qiladi. Chuqursuv qizil gili 4500–5000 m va undan ham chuqur
botiklarda bo ladi. Okeanning faol subaerol vulkanizm zonalariga yondashgan
ʻ
qismlarida vulkan cho kindilari shakllanadi. Okean tubida karbonatli cho kin-dilar
ʻ ʻ
(150 mln. km²), chuqursuv qizil gillari (PO mln. km² dan ko proq) va kremniyli
ʻ
gillar (60 mln. km²ga yakin) eng ko p maydonni egallagan.
ʻ
Okean tubida endogen moddalar suv usti vulkanlari mavjud joylardagina
to planmay, Okean o rtasidagi tog tizmalari va yirik siniqdar yaqinida ham
ʻ ʻ ʻ
uchraydi. Tarkibida metallar, ba zi hollarda rudalar [(20—40% gacha Fe), Mn, Co,
ʼ
Ni, Pb, Zn, Ag, Se, Hg va boshqa elementlar] bo lgan qatlamlar ana shular
ʻ
jumlasidandir.
8

Okean cho kindilari dengiz cho kindilariga nisbatan sekinroq to planadi.ʻ ʻ ʻ
Chuqur suv qizil gillari 1000-yil ichida 1 mm, ohakli va diatomli cho kin-dilar
ʻ
1000-yilda 1–30 mm gacha yig iladi. Materik yon bag rining asosida terrigen cho
ʻ ʻ ʻ
kindilar eng tez to pla-nadi (1000-yilda 100 mm).
ʻ
Okean cho kindilarining asosiy qismi zarrachalar shaklida yoki erigan
ʻ
holda materiklardan keladi. Cho kindilarning miqdori va xili iqlim, vertikal,
ʻ
gorizontal va sirkumkontinental zonallikka, shuningdek, tektonik rejimga bog liq.
ʻ
Okean suvi Yer mantiyasi moddalarining differensiatsiyasi mahsulidir.
Okeandagi botiklarning paydo bo lishi haqida turli gipotezalar bor. Chuqur suv
ʻ
havzalaridan iborat hozirgi Okean kamida yura davridan beri mavjud, chunki
Okean tubida bundan qad. jinslar topilganicha yo q. Bo r davri va kaynozoy
ʻ ʻ
erasida havzalar yanada chuqurlashdi va abissal cho kindilar to planib bordi.
ʻ ʻ
Yaqin geologik o tmishda chekka geosinklinal havzalar hisobiga materik chetlari
ʻ
o sib borgan. Geosinklinal dengizlar botiqlaridagi ancha qalin cho kindilar
ʻ ʻ
Okeanning juda qadimiyligidan dalolat beradi. Okean tubi yirik relyef shakllarning
vujudga kelishida Yer po stining vertikal va gorizontal harakatlari muhim rol
ʻ
o ynadi.
ʻ
9

II BOB. ATLANTIKA OKEANIGA UMUMIY GEOGRAFIK TAVSIF
2.1. Atlantika okeanining geografik o’rni, o’rganish tarixi
Atlantika okeani barcha okeanlar o’rtasida maydonining kattaligi jihatidan
ikkinchi o’rinda turadi. Uning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shimoldan janubga
qarab juda katta (16000 km) masofaga cho’zilganligidir. Okeanning eng keng
joyi(13 ming km) mo’’tadil va subtropik kengliklardagi dengizlarning materiklar
ichkarisiga kirib borgan joylarga to’g’ri kelib, Meksika qo’ltig’ining g’arbiy
qirg’og’idan Qora dengizning sharqiy qirg’og’igacha bo’lgan oraliqdadir. Eng
qambir joyi esa 2830 km bo’lib, San-Roke burni va Afrika qirg’og’i oraligidadir.
Maydoni 91,5 mln km 2
ga teng. O’rtacha chuqurligi 3597 m. Suv hajmi 329,7 mln
km 3
. Atlantika okeanini g’arbda Shimoliy va Janubiy Amerika qirg’oqlari, sharqda
Yevropa va Afrika qirg’oqlari o’rab turadi. Janubi-g’arbda u Tinch okeani bilan va
janubi-sharqda Hind okeani bilan tutashgan. Shimolda Atlantika okeani Kanada
arxipelagilari va Norvegiya dengizi orkali Shimoliy Muz okeani bilan bog’langan.
Janubda Antarktida bilan chegaralanadi.
Atlantika okeani uzoq yillar davomida turli xil nomlar bilan atalib kelindi.
Strabon davridan boshlab Atlantika okeani haritalarda G’arbiy okean deb
nomlangan. Ruf Fest Aviyen (IV asr) uni Atlantika okeani deb atagan.
Arxiyepiskop Medblanskiy (Amvrosiy, IV asr) okeanning sharqiy, Ispaniya va
Shimoliy Afrika qirg’oqlarini yuvib turuvchi qismini Gaditan dengizi degan. O’rta
Osiyolik qomusiy alloma Abu Rayxon Beruniy (XI asr) Atlantika okeanini
«Mudhish dengiz» nomi bilan ta’riflagan bo’lsa, arab geografi va sayyohi Abu
Abdulloh Idrisiy (XII asr) "Qorong’ilik dengizi" nomi bilan shohnoma yozgan.
Atlantika okeani nomi birinchi bor 1507 yilda Vald Zemyuller tomonidan to’zilgan
haritalarda berilgan. Bu nom o’sha davrdan boshlab barcha manbalarda keng
qo’llanilib kelinmoqda. Atlantika okeanining qirg’oq chiziqlari shimolda, ayniqsa
YYevropa va Shimoliy Amerika sohillarida kuchli parchalanganva murakkab
10

shakllarni hosil qiladi. Janubiy yarimsharda esa, Afrika va Janubiy Amerika
sohillarida qirg’oq chiziqlari ancha sodda, kam parchalangan.
2-rasm. Atlantika okeanining sxematik xaritasi
Atlantika okeani juda qadim zamondan kishilarga ma’lum bo’lgan. U ilmiy
tadqiqot etilishi jihatdan boshqa okeanlar o’rtasida birinchi o’rinda turadi. Bunga
asosiy sabab okean sohillarida ko’plab iqtisodiy jihatdan rivojlangan
mamlakatlarning joylashganligidir. Qadimgi davrdan boshlab okean va uning
dengiz qirg’oqlarida dengizda suzishning markazlari Qadimgi Gresiyada,
Karfagenda, Skandinaviyada vujudga kelgan.
Atlantika okeani eramizdan oldingi 2 minginchi yillarda O’rtayer
dengizidan keyin dengizda suzuvchilarning ikkinchi ob’ekti bo’lib qoladi.
Eramizdan oldingi (VI asr) davrlarda finikiyaliklar, rimliklar okeaning Yevropa va
Shimoliy Afrika qirg’oqlari bo’ylab suzishgan. Marsellik Pifey eramizdan oldingi
11

IV asrda Shimoliy Atlantika bo’ylab suzishni amalga oshirdi. U suzish paytida bir
qator punktlarning kengliklarini aniqladi, suvning ko’tarilish jaryonini o’rganib,
uning sababini Oy bilan Quyoshning o’ziga tortish qonuniga bog’liq ekanini
birinchi bo’lib isbotlab berdi. 1X-X asrlarda slavyan qabilalari Baltika dengizini
o’zlashtira boshlaganlar. X asrda Leyf Erikson Atlantika okeanini so’zib o’tib,
Nyufaundlend oroli bilan tanishdi, 40° shimoliy kenglikgacha yetib borib Shimoliy
Amerika qirg’oqlarini tekshirdi.
Buyuk geografik kashfiyotlar davrida Atlantika okeani Yerning asosiy suv
yo’li bo’lib qolgan edi. XV asrda Ispan va Portugal dengizchilari Hindiston va
Xitoyga boradigan dengiz yo’llarini qidirib, okeanning ichkari qismlarigacha suzib
borganlar. Shulardan portugal B. Diash (1487), X. Kolumb (1492, 1493, 1498 va
1502 yy), ingliz J.Kabot (1497) va portugal Vasko da Gamma (1498) sayyohotlari
alohida e’taborga sazovor. X. Kolumb kemada suzish paytida Atlantika okeanining
Shimoliy ekvotorial oqimini birinchi bor tezligini o’lchagan, tropik dovul
shamolini tafsilotini bergan , Karib dengizi orollarigacha va Janubiy Amerikagacha
bo’lgan masofani aniqlagan, magnitning og’ish anomaliyasini toptan va okean
chuqurligini o’lchash ishlarini bajargan. 1519-1523 yillarda F. Magellan o’zining
dunyo bo’ylab qilgan birinchi sayohati paytida Atlantika okeanini kesib o’tkan. J.
Kuk (1772), I.F. Kruzenshtern (1803), F.F. Bellinsgauzen va M.P. Lazerov (1819-
1821) sayyohatlari okean haqida ko’plab ilmiy ma’lumotlar berdi.
Atlantika okeani tabiatini kompleks o’rganish XIX asrning oxirida
boshlanadi. «Chellenjer» kemasidagi ingliz ekspeditsiyasi chuqurliklarni, suvning
sho’rligini o’lchadi, okeanning suv massasi xususiyatlari haqida, organik dunyosi
to’g’risida materiallar to’pladi. Okean tabiatini tadqiq etishga rus va sovet
okeanografik ekspeditsiyalari ham katta hissa qo’shdilar. Xalqaro geofizika yili
(1957-1958 yy) davrida okean hayotiga va tabiat komponentlariga taalluqdi juda
ko’p materiallar to’plandi. Hozirgi vaqtda ko’plab mamlakatlarning 40 ta
zamonaviy texnika asboblari bilan jihozlangan ilmiy kemalardan tarkib topgan
ekspeditsiyasi suv massalari xususitlarini, okean tagi relefi va geologiyasini, tabiat
zonalarini tadqiq kilishni davom ettirmoqda. Okeanshunoslar okean bilan
12

atmosferaning o’zaro aloqadorligi va ta’sirini, Golfstrim, Shimoliy Atlantika
hamda Passat oqimlarning tabiatini o’rganmoqdalar.
13

2.2. Geologik tuzilishi, relefi
Geotektonika sohasidagi mutaxassislar Atlantika okeanini eng yosh deb
hisoblashadi. U o’zining zamonaviy konturlarini faqat kaynozoy geologik davrida
oldi. Atlantika okeani tubining tuzilishida materiklarning suv osti cheti, o rta okeanʻ
tizmasi va okean tubi ajralib turadi. O’tish zonasi Tinch okeaniga qaraganda ancha
kamroq.
Materiklarning suv osti chekkasi. Shimoliy Amerikaning suv osti
chegarasining muhim xususiyati bu okean tubining butun maydonining 10,3% ni
egallagan keng shelf zonasi. Shelf shimoli-g’arbiy qismida - Grenlandiya
qirg’oqlarida, Labrador yarim orolida, Yangi Shotlandiyada, uning kengligi 300-
400 km ga etadi, sezilarli darajada taqsimlanadi. Bu mintaqadagi shelf muzlik
relyefining relikt shakllari, chuqur suvli xandaklar, kanyonlar va baland
qirg’oqlarning rivojlanishi bilan tavsiflanadi, ular mezozoy jinslaridan tashkil
topgan ulkan kuestalardir. Burg’ulash natijasida proterozoy jinslari ham topildi, bu
esa ushbu qirg’oqlarni suv bosgan Shimoliy Amerika platformasining bir qismi
deb hisoblash huquqini beradi. So’nggi muzlik chegarasi o’tadigan Cape Cod
yarim orolining janubida, shelf yuzasi bir qator suv bosgan daryo vodiylari bilan
kesib o’tgan yumshoq to’lqinli tekisliklar bilan ifodalanadi. Ulardan eng muhimi
Gudzon daryosi vodiysidir.
Floridaning sharqiy qirg’og’ida katta suv osti Bleyk platosi shelf bilan
tutashadi, uning yuzasi 1000 m chuqurlikda joylashgan qo’pol donli konlardan
iborat.Okeanologlarning fikriga ko’ra, bu dengiz tubiga ta’sir qiluvchi
Gulfstrimning natijasidir. . Bleyk platosi qirg’oq tekisliklariga o’xshash jinslardan
tashkil topgan. Materik qiyaligi platoda yaxshi ifodalangan, 200 m chuqurlikdan
boshlanib, katta tikligi, ko’plab kanyonlar bilan ajralib turadi.
Ulardan eng muhimi 600-700 m chuqurlikda, kengligi 500 m va uzunligi
200 km gacha bo’lgan Gudzon kanyonidir. Kontinental oyoq cho’kindilarning
to’planishi natijasida hosil bo’lgan keng qiyalik tekislik bilan ifodalanadi, asosan
14

loyqalik oqimlari cho’kindilari, cho’kindi moddalar massasini qirg’oq zonasidan
va suv osti kanyonlari bo’ylab tokcha yuzasidan olib o’tadi.
Bagama qirg’oqlari va orollari guruhi Florida shtatining janubi-sharqidagi
Shimoliy Amerikaning suv osti chegarasiga tegishli. Bagama qirg’oqlari marjon
ohaktoshlaridan iborat. Meksika ko’rfazidagi materikning suv osti chekkasining
eng o’ziga xos xususiyati ohaktosh shelf platformalarining tarqalishidir. Shimoliy
va Markaziy Amerikaning butun shelfida to rtlamchi davrda okean sathining ko pʻ ʻ
marta o zgarishi natijasida hosil bo lgan qadimiy qirg oqlar izlari yaqqol ko rinadi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Janubiy Amerikaning shimoliy chekkasi ancha keng javon bilan
chegaralangan bo’lib, uning pastki qismida o’lik marjon tuzilmalari keng
tarqalgan. Braziliya qirg’oqlaridan uzoqda, shelf tor, yuzasi tekislangan. Urugvay
va Argentina qirg’oqlarida shelf 400 km gacha kengayadi. Shelfda mezo-kaynozoy
davri cho’kindilari bilan to’ldirilgan bir qator qadimiy strukturaviy havzalar qayd
etilgan. Argentinaning materik qiyaligi pog onali tuzilishga ega bo lib, kanyonlar
ʻ ʻ
bilan ham ajratilgan. Janubiy Amerikaning butun suv osti chekkasida qit’a
etagining tekisligi yaxshi ifodalangan bo’lib, kenglik yoriqlari bilan chegaralangan
vulqon tizmalarining chiqishlari bilan murakkablashadi. Kontinental etagining suv
osti chegarasining maxsus tuzilishi Folklend suv osti platosidir. Ko’pgina
okeanologlarning fikriga ko’ra, bu tokchaning pastga tushirilgan qismi bo’lib, u
erda denudatsiya relef shakllari ustunlik qiladi va katta tubida chiqib ketishlar qayd
etiladi.
Evropaning suv osti chegarasi o’z tuzilishida Shimoliy Amerikadan ko’p
jihatdan farq qiladi. Skandinaviyaning suv osti chegarasi nisbatan tor Norvegiya
shelfiga ega, uning qirg’oq qismi tekislangan. Tekislik o’ziga xos sirt bilan
tavsiflanadi - ipli tekislik. U sovuq ob-havo, suv toshqini va to’lqin jarayonlarining
birgalikdagi harakati natijasida hosil bo’ladi. Strandflat yuzasi bir qator ko’ndalang
bo’shliqlar bilan murakkablashadi. Britaniya orollari bo’ylab keng javon tarqalgan.
Shimoliy dengiz shelfida mayin tepaliklar (balandligi 50 m) va mayin pastliklar
(chuqurligi 300 m) almashinib turadi. Shelfning qirg’oq qismida uzun qumli
tizmalar topilgan - bu toshqin harakatining natijasidir.
15

Britaniya orollari, Fransiya va Pireney yarim orolining g arbida shelfʻ
geologik jihatdan quruqlikning geologiyasi bilan chambarchas bog liq. U
ʻ
kontinental qiyaligi bilan aniq chegaralangan. Biskay ko’rfazining shelfi tor va
bo’shashgan cho’kindilarning sezilarli qoplamasiga ega emas. Unda denudatsion
relyef shakllari, ko plab qoyali qirg oqlar va orollar ustunlik qiladi. Ko’rfazning
ʻ ʻ
kontinental qiyaligi kanyonlar bilan kesilgan. Evropa bo’ylab kontinental oyoq
kengligi kichik va cho’kindi jinslarning sezilarli qalinligi bilan ajralib turadi.
Pireney yarim orolining suv osti kontinental chekkasi ko p jihatdan Kaliforniya
ʻ
chegarasini eslatuvchi tor shelf, murakkab kontinental qiyalik va kontinental
etagini o z ichiga oladi.
ʻ
Afrika qit’asining shelfining kichik kengligi bilan ajralib turadi. Pireney
yarim oroli va Kanar orollari oralig ida shelf relefi adirli bo lib, yer usti tog
ʻ ʻ ʻ
jinslaridan tashkil topgan ko plab tog tizmalari va Atlas inshootlarining suv osti
ʻ ʻ
davomi bo lgan tog tizmalari kam uchraydi. Shelf Syerra-Leone va Gvineya
ʻ ʻ
qirg’oqlarida maksimal kengligiga etadi. Bu erda suv bosgan daryo vodiylari va
lagunalar aniq ifodalangan, ular bo’ylab materikning qadimgi qirg’oqlari 90 m
gacha chuqurlikda kuzatilgan, shelf mezozoy va kaynozoy cho’kindi jinslarining
qalin qatlamidan iborat. Gvineya ko rfazining shelfi tor bo lib, qumli
ʻ ʻ
cho kindilardan hosil bo lgan. Uning yuzasi tekis. Kongo daryosining og’zida uni
ʻ ʻ
chuqur suv osti vodiysi kesib o’tadi. Kit tizmasining janubida, shelf 400 m
chuqurlikka etadi va butun qirg’oq bo’ylab marjon to’siqlari bilan
murakkablashadi.
Afrikaning qit’a qiyaligi deyarli hamma joyda tik to’siq bilan ifodalangan
va ekvatordan janubda u suv osti kanyonlari bilan kuchli ajratilgan.
Afrikaning kontinental etaklari murakkab tuzilishga ega. Kanar orollarining
shimolida Kanar orollarining vulqon tizmalari bo’lgan tog’li erlar mavjud. Tez-tez
vulqon otilishi mavjud. Vulkanlar buklangan poydevorga ekilgan, bu tektonik
nuqtai nazardan Alp va Gersin davridagi Atlas tog’larining davomi hisoblanadi. Bu
hududning kontinental etaklari bazalt lavalarining keng rivojlanishi bilan ajralib
turadi. Kabo-Verde orollarining suv osti bazasi faol vulqonlar zanjiri hisoblanadi.
16

Shunday qilib, Atlantika okeanining sharqiy qismidagi suv osti kontinental
chekkasining o’ziga xos xususiyati shundaki, uning tuzilishida vulqon jinslari
ishtirok etadi. O’tish zonasi. Atlantika okeanida o’tish zonasi ikkita hudud - O’rta
er dengizi, Karib dengizi bilan ifodalanadi. Karib dengizi (Antiliya orollari)
mintaqasi turli yoshdagi bir qator orol yoylari bilan ajralib turadi. Orol yoylari
halqaga o’xshash tuzilishga ega, ko’pincha oluklar nafaqat tashqi, balki yoylarning
ichki tomonida ham joylashgan. Bu hudud tarkibida tog li yerlarning yirikʻ
massivlari (Gaiti, Kuba) ishtirok etadi. Pastki relyef juda murakkab bo lib,
ʻ
chuqurligi 5000 m gacha bo lgan, suv osti tizmalari bilan ajratilgan bir qancha
ʻ
alohida botiqlardan (Yukatan, Grenada) iborat. Karib dengizi o’tish mintaqasida
chuqur dengiz xandaqlari qayd etilgan.
O rta yer dengizi mintaqasi Karib dengizidan sodda tuzilishi va uzoq
ʻ
rivojlanishi bilan farq qiladi. Uning tektonik tuzilishida yer qobig’ining kontinental
tipi ustunlik qiladi. Bu yerda chuqur suvli xandaklar yo q, lekin ularning qoldiqlari
ʻ
saqlanib qolgan (ellin xandaqi, 5121 m). Orol yoylarining joylashuvi faqat yosh
tog ‘tizmalari (Balear, Ion) ning o’ziga xos konturlari bilan taxmin qilinadi,
ularning ba’zilari suv ostida qoladi. Chuqur dengiz havzalari dengiz tog’lari yoki
katta quruqlik massalari bilan ajralib turadi. Eng yirik havzalar - Balear va Tirren.
Havzalarda yuqori miotsen davriga oid tuzli jinslar (evaporitlar) keng tarqalgan.
Bu Miotsendagi O’rta er dengizi vaqtincha okean bilan aloqasini yo’qotib, ulkan
drenajsiz havza sifatida mavjud bo’lganligini ko’rsatadi. Atlantika okeani bilan
aloqa ancha keyinroq tiklandi (Pontusda). O’rta er dengizining butun o’tish
mintaqasi seysmikdir. Bu yerda faol vulqonlar saqlanib qolgan (Eol orollarida
Stromboli, Sitsiliya orolidagi Etna).
O’rta okean tizmasi. Atlantika okeani tubining topografiyasining xarakterli
xususiyati okeanning markaziy qismida shimoldagi Islandiya orolidan janubdagi
Buvet oroligacha cho’zilgan O’rta Atlantika tizmasining mavjudligidir. Xaritada u
S harfiga o’xshaydi va shimoliy va janubiy qismlardan iborat. Tizma okean
sathidan 2000-3500 m chuqurlikda ajralgan.Ba zi joylarda vulkanik orollar
ʼ
shaklida okean sathidan ko tariladi (Yan-Mayen, Islandiya, Azor orollari, San-
ʻ
17

Paulu, Ko tarilish, Tristan-da-Kunya. , Gough, Bouve). Tog’ tizmasining uzunligiʻ
17000 km ga, kengligi bir necha yuz kilometrga etadi. Buvet orolida tizma sharqqa
burilib, Afrika-Antarktidaga o tadi va Hind okeani tizmalari bilan tutashadi.
ʻ
O’rta Atlantika tizmasi yosh, uning vulqon va tektonik hayoti davom
etmoqda. Bu zilzilalar va suv ostidagi otilishlar bilan tavsiflanadi. 1963 yilda
Islandiyaning janubidagi tizma ichida yangi vulqon oroli Surtsey paydo bo’ldi.
Tog tizmasining eksenel qismi bo ylab eni 30–60 km bo lgan, tizma yuzasiga 2
ʻ ʻ ʻ
km cho zilgan bo ylama chuqur rift vodiysi joylashgan. Rift vodiysi tizmaning
ʻ ʻ
butun uzunligi bo’ylab zilzila epitsentrlari kamariga to’g’ri keladi. Seysmik
tadqiqotlar tizma rift zonasi ostida juda yuqori elastik to’lqin tezligini ko’rsatadi va
geotermik tadqiqotlar issiqlik oqimining yuqori tezligini ko’rsatadi. Rift zonalarida
Yerning chuqur qatlamlariga xos ultramafik jinslar va gabbro topilgan.
Tog tizmasi ko p sonli ko ndalang yoriqlar (Atlantida, San-Paulu, Sankt-
ʻ ʻ ʻ
Yelena va boshqalar) orqali yoriqlar bo ylab bir-biriga nisbatan siljigan alohida
ʻ
blok-bloklarga ajratilgan. Tizma bo’ylab vulqon orollarining kelib chiqishi
ko’ndalang yoriqlar bilan bog’liq. Ekvatordan janubda ko’ndalang yoriqlar
kamroq.
Shimolda Grenlandiya va Svalbard orollari o rtasida o rta okean tizmasi
ʻ ʻ
sharqiy qiyalik bilan materik etagiga tutashib, suv osti vulqon cho qqilari bilan
ʻ
murakkablashgan tor tizma shaklida cho zilgan. Islandiya orolining janubida u
ʻ
Reykjanes deb ataladi va bir necha yuz kilometrgacha kengayadi.
18

2.3. Iqlimi, tabiat zonalari, tabiiy resurslari
Atlantikaning iqlim sharoiti juda xilma-xil bo’lib, okean hayotida benihoya
katta rol o’ynaydi. Iqlimning xilma-xil bo’lishi suvning yuza qatlamini harorati,
parlanishi, sho’rligi, gorizontal va vertikal sirkulyatsiyasi atmosfera jarayonlari
bilan uzluksiz ravishda aloqadorlikda bo’lganligining natijasidir. Bunday umumiy
xususyatlardan tashqari Atlantika okeani iqlimini tarkib topishida regional
xususiyatlar ham muhim rol o’ynaydi. Ana shunday xususiyatlardan biri okeanni
shimoldan janubga qarab meridional yo’nalishda katta masofaga cho’zilganligidir.
Shu tufayli Atlantika akvatoriyasining shimolida ekvatorial iqlim mintaqasidan
boshlab to qutbyoni mintaqasigacha mavjud. Okeanning katta akvatoriyasi
ekvatorial, tropik va subtropik iqlim mintaqalarida joylashgan. Atlantika
okeanining g’arbi bilan sharqi oralig’idagi masofa nisbatan qisqa bo’lganligi
tufayli uning iqlimiga chegaradosh materiklarning ham ta’siri katta. Bunday holat
ayniqsa materiklar ichkarisiga kirib borgan dengizlarning iqlim sharoitida o’z
ifodasini topgan.
Atlantika okeani yuzasida suvning o’rtacha harorati 16,53°C ga teng.
Bu ko’rsatkich Tinch va Hindokeanlaridagi o’rtacha haroratlardan ancha
past. Bunga sabab Atlantika okeanini shimolda Markaziy qutb
havzasining va janubda Antarktikaning sovuq oqimlari bilan doimiy
aloqada bo’lishidadir. Okean suv haroratining pasayishiga Grenlandiya va
Antarktidadagi muz qalqonlarining ham ta’siri kuchlidir. Yoz oylarida suvning eng
yuqori harorati okeanning g’arbiy qismida, Meksika qo’ltig’ida kuzatiladi va 29°C
ni tashkil etadi. Shu faslning o’zida sharqda Givineya qo’ltig’ida suvning harorati
24°C dan oshmaydi. Chunki okeanning bu qismiga yil davomida Bengal sovuq
oqimi ta’sir etib turadi.
Yoz va qish oylarida Atlantika okeanining shimoliy va janubiy qismlarida
suvning harorati bir xilda taqsimlanmagan. Yozdasuvning harorati ekvatorda 26°-
28°C bo’lsa, 60° sh.k.da 8°-12°C va 60°j.k.da 0°-2°C bo’ladi. Qishda esa
19

ekvatorda harorat 25°C bo’lsa, 60° sh.k.da 0°C va 60° j.k.da -8°, -10°C gacha
bo’ladi. Okeanning eng shimoli-g’arbida va janubida suvning harorati -25°C va
undan ham pastga tushadi.
Atlantika okeani ustida Islandiya va Antarktida atmosfera minimumlari,
Shimoliy va Janubiy Atlantika maksimumlari vujudga keladi. Bularning ta’sirida
o’rtacha va tropik kengliklarda juda kuchli shamollar sodir bo’ladi. Ayniqsa
shimoliy tropik kengliklarida uzoq davom etadigan bo’ronlar bo’lib turadi.
Okean suvining sho’rligi suv balansiga va iqlim sharoitiga bog’liq.
Atlantika okeani suvining o’rtacha sho’rligi 35,4°/00 ga teng., Bu esa Tinch (34,9
°/00) va Hind (34,8 °/00) okeanlariga nisbatan ko’proq. Suv sho’rligining
makondagi taqsimlanishi ayniqsa atmosfera yog’inlarining taqsimlanishi va
parlanish miqdori bilan chambarchas bog’liq. Yuqori darajadagi suvning sho’rligi
(37,25°/00) subtropik kengliklarga to’g’ri keladi. Chunki 20° sh.k.da yiliga 640
mm va 20° j.k.da 270 mm yog’in tushadi, parlanish miqdori esa 1640-1660 mm ni
tashkil etadi. Okean yuzasi suv qatlamining eng yuqori sho’rligi 37,9 °/00 bo’lib,
Azor orollarining janubi-g’arbiy tomonidagi akvatoriyaga to’g’ri keladi. Janubiy
Atlantikada esa suvning yuqori sho’rligi 37,6 °/00 bo’lib, Braziliya qirg’oqlaridan
sharq tomondagi akvatoriyada aniqlangan. Subtropik mintaqalardan ekvatorga va
qutblarga tomon suvning sho’rligi pasaya boradi. Ekvatorda yiliga 1770 mm
yog’in tushsa, shundan 1400 mm parlanadi. Bu kengliklarda suvning sho’rligi
35°/00 ni tashkil etadi.Shimoliy o’rtacha kengliklarda 32°/00 va sharqda 35,5°/00
bo’lsa, janubiy o’rtacha kengliklarda 34 °/00 va Antarktida yaqinida 33,6 °/00.
Atlantika okeanida suvning ko’tarilish xususyatlari ham o’ziga xosdir.
Fandi qo’ltig’ida suv ko’tarilishi eng maksimal darajaga yetadi va 18 m ni tashkil
etadi. Suvning bu darajada yuqori ko’tarilishi boshqa okeanlarda uchramaydi.
Okeanning o’rta qismlarida suv atiga 1-2 m atrofida ko’tariladi.
Atlantika okeani akvatoriyasi landshaftlariga muzlar va aysberglar alohida
ko’rinish beradi. Bu yerga muzlar va aysberglar qutblardan oqib kelib, okean
suvining rejimiga va balansiga ta’sir etadi. Shimoliy Atlantikaga Shimoliy Muz
okeanidan har yili 20000 km3, Sharqiy Grenlandiya oqimi yordamida 10000 km3
20

va Baffin dengizidan 5000 km3 muz oqib keladi. Atlantikaning janubiy qismida
muzlar va aysberglar Antarktida materigi yaqinida va Uedell dengizida hosil
bo’ladi. Janubda ayniqsa suzib yuruvchi orollarga o’xshash, hajmi 500 km3
keladigan muz tog’lari aysberglar ham uchrab turadi va ular kemalarning
qatnoviga havf tug’diradi. Oqimlar aysberglarni qutblardan 40° shimoliy va
janubiy kengliklarga oqizib keladi.
Oqimlari.
Atlantika okeanidagi oqimlar o’zining dinamik harakati va yo’nalishi bilan
boshqa okeanlardagi oqimlardan farq qilib , ular kenglik bo’ylab emas, balki
deyarli meridian yo’nalishida harakat qiladi. Bunga sabab okean
konfugratsiyasining tuzilishidir, yani uning shimolidan janubiga qarab uzoq
masofaga, g’arbdan sharqqa qarab esa qisqa masofaga cho’zilganligidir. Atlantika
okeanidagi oqimlar boshqa okeanlardagi oqimlardan yana shu bilan farq qiladiki,
bu yerdagi suv massalari issiqlik va sovuqni bir kenglikdan ikkinchi kenglikka,
juda tez tashib boradi.
Atlantika okeanidagi oqimlar o’zlarining dinamik yo’nalishida ikkita
halqasimon harakat hosil qiladi. Shimoliy yarim sharda Shimoliy Passat,
Golfstrim, Shimoliy Atlantika va Kanar oqimlari birinchi halqasimon harakatni
tashkil etadi. Janubiy yarimsharda esa Braziliya, G’arbiy shamollar, Angola va
Janubiy Passat oqimlari ikkinchi halqasimon harakatni vujudga keltiradi. Shimoliy
va Janubiy Passat oqimlari o’rtaligida Passat oraligi qarshi oqimi harakat qiladi.
Atlantika okeanidagi oqimlarning halqasimon harakat doirasiga qaraganda ancha
kichik. Atantika okeanidagi iliq va sovuq oqimlarning tezligi, suvning harorati va
ho’rligi jadvalda berilgan.
1-jadval. Atlantika okeanidagi iliq va sovuq oqimlar
№ Oqim Tezligi, km/soat Sho’rligi, Harorati,
°C
I Iliq oqim
1 Florida 8-10 36,0 +22, +28
2 Golfstrim 4-6 34,0-36,5 + 10, +22
21

3 Shimoliy Atlantika 2-6 35,0-36,0 +5, +12
4 Gvineya 2-3 34,0-35,5 +23, +28
5 Braziliya 1-2 35,0-37,2 +22, +28
6 Shimoliy Passat 1-2 35,0-36,0 +23, +28
7 Janubiy Passat 1-2 34,0-36,0 +23, +27
II Sovuq oqim
8 Sharqiy Grenlandiya 1 31,0-32,0 0, +2
9 Labrador 1-2 31,0-34,0 0, +7
10 Kanar 1-2 36,0-37,0 + 15, +25
11 Bengal 1-2 35,5-36,5 + 15, +25
12 Folklend 1-2 33,0-35,0 +3, +15
13 G’arbiy Shamollar 1-2 33,5-35,0 0, +15
14 Antarktika 1 33,0-34,3 0, -2
Okeanning tabiat zonalari.
Okean yuzasidagi zonalar. Atlantika okeanining tabiiy sharoiti xilma-xil
bo’lganligi va meridian bo’ylab uzoq masofaga cho’zilganligi tufayli uning
akvatoriyasida ko’plab tabiat zonalari tarkib topgan. Bu yerda Dunyo okeaniga xos
bo’lgan tabiat zonalarining deyarli hammasi shakllangan. Okeanning shimoliy
qismidagi qutbyoni zonasida iliq va sovuq oqimlar tuqnashadigan joyida suv
massalari organik dunyoga boy. Oqimlarning ana shunday o’zaro ta’siri mo’’tadil
zona uchun ham xosdir. Shu sababli bu joydagi suvlar plankton va turli xil
baliqlarga boy. Janubdagi qutbyoni zonasida esa aksincha, u yerda yil davomida
sovuq oqim hukmronlik qilganligi tufayli organik hayot kam rivojlangan.
Atlantika okeani o’rta qismida ekvatorial zona joylashgan. Bu zonaning
yillik yog’in miqdori 1770 mm ga va suvning o’rtacha sho’rligi 35 ‰ ga teng.
Undan shimolda va janubda ikkita subekvatorial, ikkita tropiq ikkita subtropik
zonalarning bepayon iliq suvlari joylashgan. Subtropik va tropik zonalarda
yog’ingarchilik miqdori kam va parlanish miqdori ko’p bo’lganligi tufayli ularning
suvining sho’rligi 37,25 °/00 gacha ko’tariladi. Janubiy qutbyoni zonasida
parlanish kam bo’lganligi sababli suvning sho’rligi 33,6 ‰ gacha pasayadi.
Atlantika okeanining zonalari ichida shimoliy subtropik zonasi
akvatoriyasida tabiati jihatdan ajralib turadigan Sargosso dengizi joylashgan. Uni
suvining sho’rligi ancha baland, 37 ‰ ga teng, harorati yuqori, qishda +23°C va
22

yozda +28°C ni tashkil etadi. Okeanning och havorang suvida suzib yuruvchi
yashil-qo’ng’ir rangdagi sargasso suvo’tlari kuzga tashlanib turadi. Dengiz suvida
plankton kam. Okeanshunoslar bunday joylarni moviy okean cho’llari deb
atashadi. Okean tagidagi zonalar.Atlantika okeani tagining tabiiy sharoiti va u
yerda hosil bo’lgan yotqiziqlarning turlari shimoldan janubga qarab o’zgara boradi.
Okean tagida ham okean yuzasidagiga o’xshash tabiat zonalari xilma-xil. Uning
o’rtalik katta qismida ekvatorial-tropik zonasi, undan shimolda va janubda ikkita
mo’’tadil, ikkita qutbyoni va eng janubiy qismida qutbiy okean tagi tabiat zonalari
mavjud. Har bir zona o’ziga xos suv osti yotqiziqlari bilan harakterlanadi.
Masalan, shimoliy mo’’tadil zonada terrigen yotqiziqlar bilan bir qatorda ohaqli
faraminifer loyqasi ham uchraydi. Bu loyqa Shimoliy Atlantika iliq oqimi ta’sirida
hosil bo’lgan. Ekvatorial-tropik zonada marjon riflari, organik qoldiqli yotqiziqlar
ko’p tarqalgan. Qutbyoni zonasida diatom va aysberg yotqiziqlari hukmronlik
qiladi.
23

XULOSA
Xulosa o’rnida aytadigan bo’lsak Atlantika okeani dunyo okeanlari ichida
kattaligiga ko’ra ikkinchi o’rinda turadigan okean hisoblanib, buyuk geografik
kashfiyotlar shu okeandan boshlangan.. Atlantika okeani orqali to’rt materikni
bog’lab turuvchi eng muhim dengiz va havo yo’llari o’tgan. Bir sutkada okean
ustidan yuzlab samalyotlar qatmaydi.
Atlantika okeani muhim iqtisodiy va strategik ahamiyatga ega. Atlantika
okeaniga dunyo kemalarida tashiladigan yuklarning 60 %, baliqovlashning 40 %
to g ri keladi. Suyuq yoqilg i va metallurgiya xom ashyolari ayniqsa ko pʻ ʻ ʻ ʻ
tashiladi. Atlantika okeani orqali o tgan dengiz va havo yo llari bir qit ani
ʻ ʻ ʼ
ikkinchisi bilan bog laydi. Trans-Atlantika havo yo llarining ko p qismi Shimoliy
ʻ ʻ ʻ
Atlantika orqali o tadi va Yevropadagi London, Parij, Amsterdam va boshqa
ʻ
poytaxt shaharlarni AQSH va Kanada shaharlari bilan bog laydi. Yevropa bilan
ʻ
Janubiy Amerika orasida ham aviatrassa bor. Dunyodagi eng katta portlarning
ko pchiligi Atlantika okeani havzasida joylashgan. Mineral va energetika
ʻ
resurslari. Atlantika okeani mineral xom ashyo zaxiralariga boyil Meksika va
Biskay qo ltig i,Shim., Karib va O rta dengizlari materik sayozligidan neft qazib
ʻ ʻ ʻ
olinadi. Meksika qo ltig idan – oltingugurt, Nyufaunlend qo ltig idan temir rudasi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
Janubiy Afrika qirg oqlari yaqinidan olmos va boshqa foydali qazilmalar olinadi.
ʻ
24

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha harakatlar
strategiyasi to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. O’zbekiston Respublikasining “Elektron tijorat to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi Qonuniga o’zgartish va qo’shimchalar kiritish haqida”gi
2015-yil 22-maydagi O’RQ-385-sonli qoniniga muvofik qabul qilindi. Xalq so’zi,
2015 yil 23 may.
3. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU, 2017. – 488 bet.
4. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash –
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – Toshkent: “O’zbekiston” NMIU,
2017. – 48 bet.
5. Shokalskiy Yu. M., Okeanografiya, 2 izd., L., 1959;
6. Istoshin Yu. V., Okeanologiya, L., 1969;
7. Ditrix G., Obshaya okeanografiya, per. s nem., M., 1962;
8. Shepard F. P., Morskaya geologiya, per. s angl., 2 izd., L., 1969;
9. Internet saytlari:
www.ziyonet.com
www.wikipediya.uz
www.aziyanarod.com
25

Sotib olish