Atmosfera havosini ifloslantirivchi manbalar monitoringi - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	13000UZS
Hajmi	495.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Atmosfera havosini ifloslantirivchi manbalar monitoringi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
TA’LIM VAZIRLIGI

QARSHI MUHANDIALIK IQTISODIYOT INSTITUTI

“Atrof muhit sifat analizi va monitoringi” fanidan

MAVZU: Atmosfera havosini ifloslantiruvchi manbalar
monitoringi

Atmosfera havosini ifloslantirivchi manbalar monitoringi

Reja:
1. Kirish
2. Atmosfera haqida umumiy ma’lumot.
3. Atmosferani ifloslantiruvchu manbalar.
4. Atmosferaning ifloslanishi.
5. Ifloslovchi moddalarning monitoring.
6. Atmosferaning monitoring
7. Xulosa
8. Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish

Atmosfera so'zi yunoncha tildan olingan bo'lib (“atmos” - bug', sfera - qobiq, shar)
ya'ni havo qobig'i degan ma'noni anglatib, biosferada hayot mavjudligini
ta'minlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera yerni gazli qismi bo’lib, u
yerni huddi qobiqqa yoki obalochkaga o’xshab o’rab turadi.U deyarli barcha
gazlarnu aralashmasidan tashkil topgan.Shuning uchun ham bu havo deyishadi.
Uning asosisni azot va kislorod tashkil etib, uning miqdoriy ko’rsatkichi 4:1ga
teng.
Insonga faqat pastki qismi ta’sir ko’rsatib, uning uzoqligi 15 – 20 km
hisoblanadi.Chunki bu qismida havoning asosiy qismi kiradi. Atmosferani
o’rganadigan fan meteorologiya hisoblanib, lekin u nafaqat atmosferani balki,
obhavoni ham o’rganadi. Atmosferaning yuqorigi qatlamlari 60dan 300 hattoki
1000 kmga ham yetadi.Bu yerda kuchli shamol, shtorm hattoki shimoloiy siyaniya
ham bo’ladi.Bu sanab o’tilgan barcha hodisalar quyosh nuri, radiatsiya hamda
magnitli to’lqinni sababi tufaylidir.Atmosferaning yuqori qatlamlari – kimyoviy
laboratoriya ham sanaladi.Sabab bu yerda gazlar yuqori temperaturada har xil
kimyoviy birikmalar hosil qiladi.Atmosferaning bu yuqori qatlamlarini
o’rganadigan ilmiy dargoh buni fizik hosida deb ataydi.
1 - jadval
Atmosferaning tarkibi
Gazlar Miqdori (%)
Azot (N
2 ) 78,08
Kislorod (O
2 ) 20,95
Argon (Ar) 0,93
Karbonat angidrid (CO
2 ) 0,03
Neon (Ne) 0,0018
Geliy (Ge) 0,0005
Kripton (Kr) 0,0001
Vodorod (H
2 ) 0,00005
Ksenon (X) 0,000009

Atmosferaning yuqori qatlamlarida bu tarkib quyoshning nuri ta’sirida
o’zgaradi.Quyoshning nuri ta’sirida yuqorida kislorod atom holiga o’tadi.Atom
holidagi kislorod esa atmosferaning yuqori qatlamining asosiy tarkibi
hisoblanadi.Undan tashqari yengil gazlar vodoro hamda geliy ham yuqorigi
qatlamning asosiy tarkibi hisoblanadi. Shunga qaramasdan 30 km pastdagi qatlam
yuqorigi ya’ni 100 km bilan uncha farq qilmaydi.

Atmosferaning tarkibini ya’ni uning massasini, uni tashkil qiladigan
elementlarni massasini bilish uchun unga konsentratsiya tushunchasi kiritiladi.
Atmosferaning asosiy vazifalari quyidagilar :
1. O’z tarkibida kislorod mavjud bo’lib, tirik jonzotlarni nafas olish uchun
imkoniyat yaratadi;
2. Karbonat angidrid mavjud bo’lib, o’simliklarni fotosintez qilishiga
yodam beradi;
3. Ultrabinafsha nurlardan organizmlarni saqlydi;
4. Yer yuzasidagi issiqlikni saqlab turib, ob-havoni boshqarib turadi;
5. Yer yuzasidagi modda ayniqsa gaz moddalarni aylanishida kata rol
o’ynaydi;
6. Suv bug’larini planetga o’tkazadi;
7. UChar holatdagi organizmlar uchun qulay muhit hisoblanadi;
8. Kimyoviy energiya va xom- ashyo manbasi hisoblanadi;
9. Gaz va changlarni o’ziga abul qiladi.
Atmosferaning umumiy massasi 5.14 *10 15
t. Atmosferaning umumiy
massasining 50 % ni quyi qatlam tashkil qilib, qalinligi 5 km. 30 km qalinlikdagi
qatlam esa 99%ni tashkil etadi.
Atmosfera qobig'i quyidagi qatlamlarga bo'linadi .
1. Troposfera – yer sirtida 0-15 km gacha, temperature +15 dan -56 gacha;
2. Stratosfera – 15-50 km gacha, temperature -56 dan -2 gacha;
3. Mezosfera – 50-80 km gacha, temperaturasi -2 dan -92 gacha;
4. Termosfera – 80-800 km gacha, temperaturasi -92 dan +1200 gacha;
5. Ekzosfera – 800-1000 km dan yuqori, temperaturasi +1200 dan yuqori;

Atmosfera yerning ximoya qatlami hisoblanadi, u barcha tirik organizmlarni
zararli kosmik nurlardan, samodan tushadigan meteoritlarning zarrachalaridan
himoya qilib turadi.Sayyoramiz yuzasidagi issiqlikni saqlaydi. Agarda havo qobig'i
bo'lmaganida edi, yer yuzida kunduzi +100 0
C va kechqurun -100 0
C harorat
kuzatilgan bo'lar edi. Unda bulutlar paydo bo'ladi, yomg'ir, qor bunyodga keladi,
shamol hosil bo'ladi, shuningdek yerga namlik berib, tovush o'tkazadi va
hayotbaxsh kislorod manbai hisoblanadi.
Atmosfera shu qatlamlar bilan bir butun qobiq bo'lib hisoblanadi.
Atmosferaning gaz tarkibi deyarli doimiy bo'ladi va _ jadvalda keltirilgan.

Atmosferani tashkil etgan havo zichlikka ega.Bosim yuqoriga ko'tarilgan sari
gazlarning zichligi kamayib boradi. Havo qobig'i o'z og'irligi bilan bizni va
atmosferadagi barcha narsalarni bosib turadi.
Atmosfera havosiningsifati deganda bu uning tarkibidagi elementlarning
miqdori, ularning inson, hayvon va barcha tirik jonzotlarga fizik, ximyaviy va
biologik ta’siri hamda atrofga tasirini belgilab beradi. Atmosfera havosini
sifatliligini faqatgina undagi gazlarning belgilangan miqdordan oshmaganligini
bildiradi ya’ni PDK sini ko’rsatilganligini bildiradi.PDK bu – atmosferadagi
gazlarning maksimu miqdori qaysiki inson organizmiga hamda atrog muhitga hech
qanday ta’sirini ko’rsatmasligi.To’g’rida – to’g’ri ta’sir ko’rsatishi deganda u
insonda birdaniga masaln yo’tal, bosh og’rig’ yoki har xil gazlarni isini sezishi
tushuniladi.Organizmda zararli moddalarni yig’ilishi patologik holatlarni yoki
ba’zi bir organlarni buzilishiga olib keladi.
Atmosferaning ifloslanishi – zararli moddalarning atmosferaga kirib borib,
uning tarkibini o’zgartiradigan aralashmalar.
Atmosferadagi aralashmalar – atmsferaning doimiy tarkibiga kirmagan va
tarqoq holdagi moddalardir. Bu aralashmalarni tarkibiga qarab birlamchi va
ikkilamchi bo’lishi mumkin. Birlamchi aralashmalar- atmosferada o’zining
fizikaviy va ximiyaviy tarkibini o’zgartirmaydi. Ikkilamchi aralashma esa –
atmosferada o’zining tarkibini o’zgartiradi.
Atmosferani ifloslanishi organizmga ta’siriga qarab kimyoviy va fizikaviy
bo’ladi. Ximiyaviy ta’sir deganda ximiyaviy moddalar va ularning har xil
birikmlari tushuniladi. Fizikaviyga esa – radioaktiv nurlanishlar, issiqlikni chiqishi,
shovqin, elektromagnit to’lqinlari va boshqalar.
Atmosfera havosini ifloslanishi – atrof – muhitni zararlanishiga olib
keladiga gazlarni aralashmasidir.
Atmosfera havosini ifloslantiruvchi tabiiy manbalarga quyidagilar kiradi:
chang bo’ronlari, o’rmonlarni yonishi, vulqonlarni otilishi va boshqalar kiradi.
Antropogen ifloslanishni asosiy sabablari ishlab chiqarish korxonalardan
chiqadigan chiqindi va avtotransportlardan chiqadigan chiqindilardir.

1 – rasmAtmosferani ifloslantiruvchi manbalar : 1 – fakel. 2 –tutunli
quvur. 3 – sexning aerasiyasi. 4- basseyni bug’lanishi. 5 – quvur orqali oqib chiqib
ketishlar. 6 – qurilish materillardan chiqadigan changlar. 7 – avtotransportdan
chiqadigan tutunlar. 8- shamol yo’nalishlari.

Ishlab chiqarishdan chiqadigan chiqindilar statsionar bo’ladi. (1 – rasmdagi
1-6), lekin ba’zi harakat qiladigan ham bo’ladi. (1- rasm 7)
Atmosferaga chiqadigan chiqindilar; nuqtali, liniyali va maydonli.
Nuqatali chiqindi manba (1 – rasm 1,2,5,7) bu bir nuqtadagi ifloslanishdir.
Bularga murilar, fakellar, ventilyatsilayalar kiradi.
Liniyali chiqindi manbalarga (1 – rasm 3) avtrotrassalar, ventilyatsiyalar va
boshqalar kiradi.
Maydonli chiqindi manbalarga ishlab chiqarish korxonalar, skladlar,
chiqindilar kiradi.
Asosiy PDKni asoslanishi bu inson organizmiga ta’siri qancha gr yoki foizi
belgilanib olib shunga qarab qo’yiladi. Atmosferani PDKsini baxolashda ikki xilli
mavjud: PDKning maksimumi va PDKning sutkadagi o’rtancha meyori.
PDKmax – zararli moddalarning asosiy harakteristikasi.Insonni zararli
moddalarni ta’siri haqidagi ogohlantirishidir.Bu har xil yo’llar bilan ko’rsatadi.
Masala hid sezishi, bosh og’rishi va boshqalar.
PDK sutkadagi o’rtacha me’yori – toksik mutagen va boshqa ta’sir etadigan
zararli moddalar hisoblanadi. Bunday moddalarning PDKsi ma’lumvaqt davomida
yoki uzoq yillarda inson organizmida yig’ilib unga ta’sir ko’rsatadi.

2 - jadval
Eng ko’p tarqalgan zararli moddalarning PDKsi
Zararli
moddalarning
nomi PDK max mg/m 3
PDK sut. o’rt. me’yori
mg/ m 3

Azot dioksidi 0.085 0.04
Azot oksidi 0.4 0.06
Oltingugurt (IV) oksidi 0.5 0.05
Ammiak 0.2 0.04
Benz(a) piren - 0.1
Uglerod oksidi 5 3
Ko’mir 0.05 0.02
Formaldegid 0.35 0.003
Xlor 0.1 0.03

3 - jadval
Quyidagi jadvalda esa ba’zi zaharli moddalarning ya’ni doimo massasi
ortib boradigan moddalarning PDKsi berilgan (yog’ochli o’simliklar PDKsi).
Zararli moddalarning nomi PDK mg/l
Azot oksidi 0.02
Ammiak 0.04
Benzol 0.05
Metanol 0.1
Sulfat kislotaning bug’lari 0.03
Oltingugurt (IV) oksidi 0.02
Vodorod sulfide 0.008
Chang 0.05
Siklogeksan 0.2
Formaldegid 0.003

Agar kam miqdordagi zararli modda atrof – muhitga salbiy ko’rsatib, lekin
insonga zarari bo’lmasa, u holda uni atrof – muhitga ta’sirini olgan holda PDKsi
belgilanadi.Ba’zi zararli moddalarga PDK o’rnatilmagan.U holda bunday
moddalarga atmosferaga yetkazgan zararniga qarab orientir qilib olinadi.(OBUV –
orientir bezopasniy oroven veshestv). OBUV – qisqa vaqtli gigiyenik normativ
bo’lib, uni hisob kitob qilish natijasida miqdori belgilanadi. Asosan uni ishlab
chiqarish korxonalar atrofida qo’llaniladi.
PDKni normativ butun O’zbekiston bo’yicha bir xil hisoblanadi.Faqat chet
davlatlarda biroz farq qilishi mumkin.

Ba’zi zararli moddalar bir xilda atmosferaga zarar yetkazishi mumkin.
Bunda quyidagi formuladan ishlatilib, hisoblasa bo’ladi:
(1)
Bu yerda:
C
1 ……C
n – zararli moddalarning konsentratsiyasi. PDK
1 …..PDK
n
– zararli moddalarning PDKsi.
Har bir ishlab chiqarish korxona uchun o’zining chiqindilarini tashlashga
me’yoei belgilanadi.Chiqindilarni me’yori har bir sexidan chiqadigan chiqindini
alohida olib uni PDK bilan taqqoslab me’yori belgilanadi. Uni quyidagi formula
bilan aniqlanadi:
(2)
Bu yerda:
C – chiqindi me’yori.
C
f – chiqadigan chiqindi me’yori.
Agar bir nechta ishlab chiqarish korxonalari bir rayonda joylashgan bo’lsa,
unda chiqadigan chiqindi soni ko’payadi.Natijada vaqtinchalik kelishilgan holda
chiqindini tashlanadi.Bu normativni atmosferani vaqtinchalik ifloslanishini oldini
oladi.Chiqindi me’yori har bir korxonaga 5 yil muddatga ruhsat beriladi. Keyin
yana kelishilib sharnoma tuziladi. Agar korxonada yangi sexlar yoki yangi turdagi
mahsulot ishlab chiqarila boshlasa unda chiqindi me’yori boshidan ko’rib
chiqiladi.
Har bir davlat chiqindi me’yorini alohida har bir shahar uchun ko’rib chiqib
qo’yadi.Shunday holda har bir korxonadan chiqadigan chiqindini kamaytirishni
hisobga olib, me’yor qo’yiladi.
Hozirda atmosferaga chiqadigan chiqindi soni baribir ham ko’p.74 %
shaharlarda atmosferaning ifloslanishi yuqori deb baholanadi.16% da esa past.

2 – rasmDavlatlarning atmosferasi ifloslanish darajasi foizlarda berilgan.

O’ zbekistonda atmosfera havosining sifat vamiqdoriy tarkibi shakllanishida
tabiiy ifloslantiruvchi manbalar kabi antropogen ifloslantiruvchi manbalar ham
katta rolo’ynaydi.
Respublika iqlimi quruq zonada joylashgan, uning hududida atmosferaga
yirik tabiiy aerozol emissiyasi manbalari bo’lmish, tez-tez changlito’fonlar ko’p
bo’ladigan qoraqum va qizilqum kabi hamda Orol dengizining qurigan qismi
hisoblanganOrolbo’yi zonasi (Orolqum) mavjuddir.
Ushbu manbalarning asosiy qattiq muallaq zarralari (aerozollar) tuproq va
mineral zarralardir.
O’zbekiston havosining asosiy antropogen ifloslantiruvchilari oltingugurt
oksidi, azot, uglerod,tarkibi va kelib chiqishi turlicha bo’lgan qattiq muallaq
zarralar hisoblanadi.
Respublikada rivojlangan agrosanoat kompleks mavjudligi atmosferaning
sifat tarkibiningo’zgarishiga sezilarli ta`sir ko’rsatadi. Aholisi zich, transport
harakati ko’p bo’lgan yirik shaharlarjoylashuvining xususiyatlari, tor tabiat
havzasida ekologik xavfli ishlab chiqarishlarning mavjudligi va shu bilan bir
vaqtda o’ziga xos tabiiy-iqlimiy sharoitlar (tez-tez uchraydigan inversiya,
atmosferadagi turg’un holatlar) atmosferaning er usti qatlamida ifloslantiruvchi
moddalar to’planishiga sabab bo’ladi. O’zbekistonning havo ifloslanishiga qarshi
kurashish va havoning sifatini nazorat qilish sohasidagi umumiy strategiyasi
atrofmuhitnimuhofaza qilish bo’yicha qonuniy xujjatlar, dasturlar, harakat rejalari
asosida atrof-muhitni, shu jumladan atmosfera havosini muhofaza qilish bo’yicha
harakatlar maqsadli Davlat dasturlari ishlab chiqiladigan loyihalarning tarkibiy
qismi hisoblanadi.
Atmosferaning monitoringini ishlab chiqishda va uni oldindan aytish
davlatni rivojlanishi uchun muhim hisoblanadi. Monitoring ilmiy fundamental
bilimlarni yechishda, uni oldindan aytishda va iqlimni o’zgarishini hamda insonga
ta’sirini ko’rsatib beradi. Hamda monitoring har xil davlatlararo kelishuvlarga
ya’ni Monrealsk va Kiotsk protokoli, transchegaraviy konvensiyalar va boshqalar
bunda misol.
Monitoringni asosiy maqsadi atmosferadagi gazli va aerzsol, radiatsiya
nurlarning hamda termodinamik nurlarning kompleks tekshiruvuni o’tkazish hamda
ular haqida ma’lumot olib, oldini olishdir.
Atmosfera yer sharining havo qobig'i bo'lib, biosferada hayot mavjudligini
taminlovchi asosiy manbalardan biridir. Atmosfera barcha jonzotlarni zararli
kosmik nurlardan himoya qilib turadi, sayyora yuzasidagi issiqlikni saqlaydi. Agar
havo qobigl bo'lmaganida yer yuzasida kunduzi harorat +100 C va kechqurun-100
C harorat kuzatilgan bo'lar edi. Atmosferaning yuqori chegarasi taxminan 2000
km balandlikdan o'tadi, atmosfera bir necha qatlamlardan iborat bo’lib. Uning
asosiy massasi 10-16 km balandlikkacha bo’lgan quyi troposfera qismida

joylashgan, ob - havo va iqlim ko'p jihatdan atmosferadagi jarayonlar bilan
bog'liq. Begona qo'shimchalari bo'lmagan atmosfera havosi quyidagi tarkibiy
qismlardan iborat; azot-78.1%, kislorod 20.9%, argon va boshqa inert gazlar
0.95%, karbonat angidrid 0.03 %. Boshqa gazlarning miqdori nisabtan kam .
Bundan tashqari havoda doim 3-4 % suv bug'lari. Chang zarralari bo’ladi.
Atmosferadagi har bir gaz o'ziga xos fizik va kimyoviy xususiyatlarga egadir.
Atmosferadagi uzoq vaqtdan beri asosiy gazlarning nisbatan doimiy
miqdorlari mavjud bo’lib, so'ngi yillarda inson tasirining kuchayishi natijasida
gazlar balansining o"zgarishi kuzatilmoqda. Atmosferadagi gazlar doimiy miqdori
o’zgarishi sayyoramiz uchun salbiy oqibatlarga olib kelishi aniqlangan. Oxirgi
yillarda atmosferaga o'nlab mlrd tonna karbonat angidrid gazining chiqishi
natijasida sayyoramizning o'rtacha harorati 0,5 c oshgaligi aniqlangan. «parnik
effekti» natijasida yer yuzi o'rtacha haroratining o’zgarishi og'ir ekologik
oqibatlarga olib kelishi bashorat qilinadi.Har yili yer yuzasida yonish jarayonlariga
qo'shimcha o'n milrd tonnadan ortiq kislorod sarflanadi. Biosferada kislorodni
tiklovchi manbalar-yashil o'simliklar maydonining tez qisqarib borayotganligini
hisobga olsak, kelajakda kislorodning kamayishi muommosi yuzaga kelishi
shubhasizdir.
Atmosferaning ifloslanishi deganda havoga begona birikmalarning
qo'shilishi natijasiga uning fizik va kimyoviy xususiyatlarining o’zgarishi
tushuniladi, atmosfera tabiiy va suniy yo'llar bilan ifloslanadi. Vulqonlar otilishi,
chang to'zonlar, o'rmon va dashtlardagi yong'inlar o'simlik changlari
mikroorganizmlar kosmik chang va boshqalar tabiiy ifloslanish manbalaridir.
Suniy ifloslanish manbalariga energetika, sanoat korxonalari, transport, maishiy
chiqindilar va boshqalar kiradi. Hozirgi kunda atmosferaning suniy ifloslanish
darajasi oshib bormoqda .atmosferaning mahalliy, regional va global ifloslanishi
kuzatiladi. Agregat holatiga ko'ra atmosferani ifloslovchi birikmalarni to'rt guruhga
bo'lish mumkin; qattiq, suyuq, gazsimon va aralash birikmalar, havoni ifloslovchi
asosiy modda va birikmalarga aerozollar, qattiq zarrachalar, kurum, azot oksidlari,
uglerod oksidlari, oltingugurt oksidlari, xlorftoruglevodorodlar, metal oksidlari va
boshqalar kiradi, Atmosferaga o'n minglab tonna modda va birikmalar chiqarilgan
bo’lib, ularning o'zaro birikib hosil qilgan aralashmalari to'la urganilmagan.
Bunday nomalum birikmalarning tirik jonzotlarga shu jumladan inson sog'lig'iga
tasiri aniq baholangan emas.
Havoning kuchli ifloslanishi bazi uy hayvonlarining nobud bo'lishiga olib
keladi. Atmosfera havosidagi ifloslantiruvchi moddalarning inson organizmiga
bevosita yoki bilvosita zararli tasir ko’rsatmaydigan miqdori ruxsat etilgan miqdor
(REM) deb yuritiladi . Bunda zararli birikmalarning odam mehnat faoliyatiga va
kayfiyatiga putur etkazmasligi nazarda tutiladi. Havo ifloslanishining muntazam
REM dan yuqori bo'lishi aholi kasallanish darajasining keskin ortishiga olib keladi.

Aholi yashash joylarida havoning ifloslanganlik darajasi va tasiri REM
ko"rsatkichlari bo'yicha belgilanadi. Turli moddalarning tasir darajasiga qarab
xilma-xil REM ko’rsatkichlari belgilangan. Masalan. Quyidagi REM
ko’rsatkichlarini ajratish mumkin; is gazi-0,01 mg/m3: oltingugurt gazi-0,05
mg/m3; xlor-0,03mg/m3; fenol-0,01 mg/m3; formaldegid0,003 mg/m3; qurum-
0,05 mg/m3: va hokozo. REM ko’rsatkichlari turli davlatlarda farqlanishi mumkin.
Hozirgi kungacha atmosfera havosidagi 600 ta kimyoviy moddaning REM lari
ishlab chiqilgan, shuningdek 38 ta moddalaning birlashib ta'sir qilishi o'rganilgan
bo’lib ular uchun me'yorlar belgilangan.
Atmosferaning 20-30 km oraligida joylashgan o'ziga xos himoya
qobig'iozon (O3) qatlamining siyraklashuvi ham dolzarb ekologik muammolardan
hisoblanadi. Ozon qatlami insonlar va barcha jonzotlarni quyoshning ultrabinafsha
nurlarini zararli ta'siridan himoya qiladi. Freon, Xlorftoruglevodorodlar, ozot
oksidlari ta'sirida ozon parchalanadi. Yer yuzi qutublarida, ayrim hududlar va yirik
shaharlar ustida ozon tuynuklari vujudga kelgan. Hozirgi kunda ozonning kamayib
borishi bilan yuzaga kelayotgan ekologik oqibatlarining oldini olish uchun
mahalliy mintaqaviy va umumjahon miqiyosida tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Oxirgi 10-15 yil ichida kislotali yomgirlar ayrim davlatlarda haqiqiy ekologik
falokatga aylanib qoldi. Har qanday qazilma yoqilg'i yondirilganda chiqindi gazlar
tarkibida oltingugurt va ozot qo'sh oksidlari bo'ladi. Atmosferaga millionlab tonna
chiqarilayotgan bu birikmalar yomgirni kislotaga aylantiradi. So'nggi yillarda
AQSH, Kanada, Germaniya, Shvetsiya, Norvegiya, Rossiya va boshqa rivojlangan
davlatlarda kislotali yomg'irlar ta'sirida katta maydondagi o'rmonlar quriy
boshlagan. Bunday yomg'irlar hosildorlikni pasaytiradi, binolar, tarixiy
yodgorliklarni emiradi, inson sog'lig'iga zarar etkazadi. Kislotali yomg'irlarning
uzoq masofaga ko'chishi natijasida turli davlatlar o'rtasida kelishmovchiliklar
yuzaga kelmoqda. Ushbu ekologik xatarni bartaraf qilish uchun mahalliy xalqaro
miqyosida tadbirlar o'tkazilmoqda.
Ayrim hududlardagi havoning harakatsiz turib qolishi oqibatida
kuzatiladigan zaxarli tuman-smog (tutun va tuman aralashmasi) insonlar sog'ligiga
o'ta salbiy ta'sir ko’rsatadi. 1952 yili 5-9 dekabrda Londonda yuz bergan smog
oqibatida 4 mingdan ortiq kishi halok bo’lgan, keyingi yillarda dunyoning yirik
shaxarlarida London tipidagi smog Los-Anjeles tipidagi smoglar qayd qilingan.
Fotokimyoviy smog deganda sanoat va transport chiqindi gazlarining quyosh
nurlari ta'sirida reaksiyaga kirishib xavfli brikmalarni xosil qilishi tushuniladi.
Jumladan ozon, formaldegid va boshqa birikmalarning hosil bo'lishi va
miqdorining ortishi kuzatiladi. Smogning oldini olish muhim ahamiyatiga ega. Yer
yuzida atmosfera havosining ifloslanishini kamaytirish uchun tezlik bilan zarur
choralar ko’rilishi lozim. Amerikalik meteorolog Luis Batgan aytganidek: yoki
insonlar havodagi tutunni kamaytiradilar, aks xolda tutun yer yuzida insonlarni

kamaytiradi. Atmosfera havosi quyoshning issiqlik nurini o’zidan
o’tkazib,saqlaydi.
Atmosferada bulutlar paydo bo’ladi,undan yomgir,qor bunyodga
keladi,shamol hosil bo’ladi.O’z navbatida,atmosfera yerga namlik beradi,tovush
o’tkazadi, hayotbaxsh kislorod manbai hisoblanadi.U modda almashinuvi
jarayonida hosil bo’lgan gazlarni qabul qiladigan havza bo’shlig’i,hayvonot
dunyosi va odam organizmida kechadigan issiqlik almashinuviga va boshqa
fiziologik jarajonlarga o’z ta`sirini ko’rsatadi.Shu boisdan ham atmosferada sodir
bo’ladigan fizik,kimjoviy va biologik o’zgarishlar tirik organizmlarga,shu
jumladan,inson sog’ligiga o’z ta`sirini ko’rsatishi mumkin.
Ifloslanmagan,quruq atmosfera havosi quidagi tarkibiy qismlardan iborat:
azot 78,084 %, kislorod 20,947, argon 0,934, karbonat angidridi 0,0314, neon
0,0018, vodorod 0,00005, metan 0,0002, sulfit angidridi - 0 dan 0,0001 % gacha.
Atmosfera havosidagi har bir gaz o’ziga xos fizik va kimjoviy xususiyatlarga
ega bo’lib,ular tabiatda ma`lum bir o’rin tutishi bilan ajralib turadi.
Insoniyatga,qolaversa barcha jonivorlarga hayot baxsh etadigan atmosfera
havosini hozir asosan ikki manba:tabiiy omillar va inson faoliyatining
mahsuliantropogen manbalar ifloslantiradi.
Antropogen ifloslanishlar asosan sanoat korxonalari avtomobil,havo, temir
yo’l,suv transportlari chiqindi va ajratmalari,shuningdek turli xil yoqilg’ilar
ishlatilishi natijasida paydo bo’ladigan zararli moddalarning havo havzasiga
tushishi oqibatida sodir bo’ladi.
Hozir fan-texnika rivojlangan bir davrda atmosfera havosining ifloslanishi
tobora kuchayib bormoqda. Atmosfera havosining doimiy (stasionar) ravishda
ifloslantiruvchilarga sanoat korxonalari,kommunal va quvvat ishlab chiqaruvchi
ob`ektlar kirsa,harakatdagi ifloslantiruvchilarga avtomobil, temir yo’l va havo
transport vositalari kiradi.
Ma`danlarni maydalash, saralash,kuydirish va boshqa tur ishlov berishlarda
1 m 3
havoga 500mg atrofida chang chiqadi.

Kimyo sanoati atmosfera havosini ifloslantiruvchi manba sifatida.
Kimyo sanoati rang-barang kimjoviy moddalarni-kislotalar,ishqorlar,tuzlar
va boshqa anorganik moddalarni,mineral o’g’itlar ,zaharli ximikatlar, polimerlar,
sintetik tolalar, erituvchilar, smolalar, buyoqlar, laklar, jikhozlar, asbob-uskunalar,
xo’jalik buyumlari,shuningdek sanoatimiz uchun asqotadigan ko’pdan-ko’p
vositalarni ishlab chiqaradi.

Kimyo sanoatining eng yirik tarmoqlaridan biri azotli mineral o’g’itlar
ishlab chiqaruvchi korxonalardir.Bu korxonalar ammiak,azot kislotasi,azotli
mineral o’g’itlar,fosforli o’g’itlar,fosforli tuzlar,sulfat kislotasi ishlab chiqaradi.Bu
tarmoq korxonalarida foydalaniladigan xom - ashyolardan kaliyli o’g’itlar, oxak,
fosforidlar olinadi.Kimyo sanoati tarmoqlariga kiradigan korxonalardan sintetik
kauchuk,xlor,xlorli oxak toshlar,kislotalar,xlorli birikmalar,plastmassa va sun`iy
smolalar,lak buyoqlar,zaxarli kimjoviy moddalar,neft kimyosi maxsulotlari va
yana boshqa kimjoviy maxsulotlar ishlab chiqaruvchi korxonalarni ko’rsatish
mumkin.
Ammiak ishlab chiqarish jarayoni asosini vodorod va azotni sintez qilish
reaksiyaasi tashkil etadi. Mazkur reaksiya yuqori bosimda hamda yuqori darajali
haroratda kechadi. Bunda xom - ashyo sifatida tabiiy koks gazidan
foydalaniladi.Sanoat miqyosida ammiak olish jarayonida atmosfera havosi
korxonalardan chiqadigan is gazi,ammiak va metan kabi tajovuzkor omillar bilan
ifloslanadi.
1 tonna ammiak ishlab chiqarishda hosil bo’ladigan chiqindilar ammiak 100
kg, metan 45 kg, is gazi 100 kg, bo’lishi qayd qilingan. Shuningdek, boshqa
regeneracsiya sexlarida ammiak 105 kg,metan 45 kg miqdorida ajralib
chiqish,atmosfera havosini bo’lgaydi.
50- % li azot kislotasi ishlab chiqarishda ammiak katalizatorlar vositasida
azot oksidiga aylantiriladi va suv bilan absorbcsiya qilinadi.
Mazkur jarayon 3.7, 7.3 va 9 atmosfera bosimida kechadi. Azot kislotasi
ishlab chiqarishda havoga azot kislotasining bug’i uchib chiqadi.Hisoblarga
qaraganda,ishlab chiqarilgan 1 tonna mahsulotga 25-,5 kg chiqindi to’g’ri keladi.
Fosforli (superfosfat, fosfat ammoniy) va murakkab o’g’itlarni (ammofoska,
nitrofoska) ishlab chiqarish jarayonida superfosfat,ftorli birikmalar changi paydo
bo’ladi, shuningdek ammiak,oltingugurt,azot oksidi,is gazi va fosforli
birikmalarning changi atmosfera havosiga ajralib chiqadi, ular ko’pincha ruxsat
etiladigan miqdordan ko’p bo’ladi.Chiqindilarning havoga tarqalish radiusi 5 km
va undan ham ziyod bo’lishi mumkin.Odatda chiqindi,tajovuzkor omillar bilan
ifloslanishning eng ko’pi 2- km li masofa atrofida bo’ladi.

Issiqlik elektr stansiyalari atmosfera havosini ifloslantiruvchi manba
sifatida.
Issiqlik elektr stansiyalari orqali olinadigan elektr quvvati asosan
ko’mir,mazut,gaz kabi yoqilg’ilar yonishning hosilasidir.
Issiqlik quvvatini olishda tabiiy gazdan ham foydalaniladi.Hozir tabiiy
gazdan hayotimizning barcha jabxalarida keng ko’lamda foydalanilmoqda.U
yoqilg’i sifatida juda qadrlanadi. 1 kvt/soat elektr quvvati olish uchun 150-170
gr.gaz kerak bo’ladi.Mabodo gazning yonishi etarli darajada bo’lmay,chala
yonadigan bo’lsa, u holda atmosfera havosiga tajovuzkor omillardan bo’lmish is
gazi,uglevodorodlar,sulfit angidridi va yana boshqa narsalar ajralib chiqishi
mumkin.
Mazut tarkibidagi oltingugurt miqdori 3,5 % ni tashkil qilsa,oltingugurt
oksidining 1 sutkali chiqindisi 728 tonnaga teng bo’ladi,oltingugurt miqdori 4,5 %
ga etsa,uning chiqindisi sutkasiga 936 tonnaga etar ekan.
Nyu-York shahrida yil mobaynida yokiladigan ko’mir atmosfera havosiga
1,5 mln tonna oltingugurt gazini chiqarib tashlaydi.Qizigi shundaki, oltingugurt
gazi havoni ifloslantiruvchi manbadan bir necha km uzoqlikdagi atmosfera
havosida borligi aniqlangan.
Avtotransport va atmosfera havosi.
Hozirgi davrda inson salomatligi uchun eng xavfli manbalardan yana biri
avtotransport vositalaridan chiqadigan zaxarli gazlardir.
Ma`lumotlar shuni ko’rsatadiki,AQSh va Yaponiyada atmosfera havosini
ifloslantiruvchi asosiy manbalar ichida avtotransport vositalari oldingi o’rinda
turadi.Xorijiy mamlakatlar atmosfera havosini ifloslantiruvchi gazlar ichida is
gazi,uglevodorodlar,shuningdek azot oksidlari barcha tajovuzkor gazlarning 60-%
ini tashkil qilsa,bizda 14% ini tashkil qiladi.
Bunday kimyoviy birikmalar 750- m balandlikka ko’tarilib, 3000- m
masofaga etadi.Shuning uchun sanoat korxonalari joylashgan markazlar atrofidagi
turar joylarda sulfat kislotasi yomg’ir bo’lib yog’adi va tabiatga ,shu jumladan,tirik
organizmlarga katta zarar yetkazadi.
Agar 1950 yili atmosferaga 70 mln tonna,1975 yili 120 mln tonna, 1980 yili
181 mln tonna zaxarli omillar chiqarib tashlangan bo’lsa, 2000yilda 280 mln tonna
tajovuzkor moddalar atmosferani bo’lg’ashi taxmin qilinmokda.

Ayniq sa sanoat markazlarining chiqindisi atmosfera havosinigina emas,
keyinchalik tuproqlarni ham ifloslantiruvchi omil bo’lib qoladi. Natijada tuproq
mag’zidan o’simlik tarkibiga hayvonot va odam organizmiga o’tib unda yig’ilib
boradi. Oqibatda qurg’oshin odam qonida yigilib,a`zolariga zaharli ta`sirini
ko’rsatadi.
Atmosfera havosining ifloslanishi turli ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarga olib keladi.
Insonlar sog'lig'ining yomonlashuvi, binolar, tarixiy obidalarning emirilishi,
o'simlik va hayvonlarning nobud bo'lishi va boshqa hodisalar katta iqtisodiy zarar
etkazadi. Faqatgina AQSHda havoning ifloslanishi inson sog'lig'iga etkazilgan
ziyonni hisobga olmaganida, yiliga 30 mlrd. dollardan ortiq moddiy zarar etkazadi.
Atmosfera havosi o'z o'zini tozalash xususiyatiga ega. Lekin uning bu imkoniyati
cheklangan. Yuqori darajadagi texnogen ifloslanishni bartaraf qilish insonlarning
o'zlari amalga oshirishlari lozim bo’gan vazifadir. Havo ifloslanishining oldini
olish va kamaytirishning turli yo'llari mavjud. Korxonalarda tozalash qurilmalari
o'rnatiladi, zararli korxonalar shaxar chekkasiga chiqariladi. Ishlab chiqarish
texnologiyasini o'zgartirish, ayniqsa chiqindisiz texnologiyaga o'tish ushbu
muammoni hal qilishning eng istiqbolli yo'llari hisoblanadi. Hozirgi vaqtda
havoning ifloslanishida avtotransportning hissasi oshib bormoqda. Dunyo bo'yicha
500 mln.dan ortiq avtomobil har kuni havoga yuz minglab tonna zararli birikmalar
chiqaradi. Avtomobil tutunida 200 dan ortiq zararli birikmalar, shu jumladan o'pka
raki va boshqa og'ir kasalliklarni keltirib chiqaruvchi birikmalar (benzapirin,
qo'rg'oshin va boshqalar) mavjud. Toshkent shahrida havo ifloslanishining 70
foizidan ortig'i avtotransport hissasiga to"g'ri keladi. O’zbekistonning boshqa yirik
shaharlarida ham havo ifloslanishida transportning hissasi ortib bormoqda.
Transport harakatini tartibga solish, metro, elektr transportini rivojlantirish,
yoqilg'1 sifatini yaxshilash va boshqa tadbirlar yirik shaharlar havosining
ifloslanishini kamaytirishda muhim ahamiyatga ega. Ekologik toza transport
vositalarini yaratish shu kunning ustuvor vazifalaridan hisoblanadi.
O’zbeksiton Respublikasida atmosfera havosining ifloslanishi eng asosiy ekologik
muammolardan biri hisoblanadi. Shaharlarning asosan tog'oldi va tog'oraliq
botiqlarida joylashganligi, iqlimning issiq va quruqligi O’zbekistonda atmosfera
havosi ifloslanishining nisbatan yuqori bo'lishiga olib kelgan. O’zbekistonda
atmosfera havosi ayniqsa aholi, sanoat va transport yuqori darajada to'plangan
Toshkent va Farg'ona iqtisodiy rayonlarida kuchli ifloslangan. Metallurgiya, kimyo
va mashinasozlik markazlari bo’lgan Olmaliq, Toshkent, Farg'ona, Bekobod,
Andijon, Chirchiq, Navoiy shaharlarida havoning ifloslanish darajasi ancha yuqori.
Bir qator zararli birikmalar bo'yicha ko’rsatkichlari REM dan yuqori bo’lgan bu
shaxarlarning ba'zilarida fotokimyoviy smog xavfi mavjud.
O’zbekistonning bozor munosabatlariga o'tishi va so'nggi yillarda turli
ekologik tadbirlarning amalga oshirilishi natijasida atmosferaga tashlanadigan

chiqindilar miqdorining kamayishi kuzatiladi. Agar 1990 yili atmosferaga
harakatlanadigan va turgun manbalardan 4 mln. tonnadan ortiq zararli birikmalar
chiqarilgan bo'lsa, bu ko’rsatkich 1995 yili 2 mln. tonnagacha kamaygan.
Atmosferaga tashlanadigan chiqindilar miqdorining kamayishi sanoat korxonalari
quvvatining pasayishi va transportda yuk tashish hajmining tushib ketishi bilan
ham bevosita bog'liqdir. O’zbekistonda atmosferaga tashlanadigan ifloslovchi
birikmalar. O’zbekistonda atmosfera havosiga xilma-xil birikmalar chiqariladi.
Zararli birikmalarning 50 foizdan ortig'i uglerod oksidi (is gazi-SO)ga to’g'ri
keladi. Mamlakatimiz hududi Rossiya, Qozog'iston, Tojikiston va boshqa qo'shni
mamlakatlardan keladigan zararli birikmalar bilan ham ifloslanadi. So'ngi yillarda
olib borilayotgan tadqiqotlar (O’zbekistonning tog'li rayonlarida, Toshkent shahri
ustida ozon miqdorining 1012% kamayganligini ko’rsatadi. Orol dengizining
qurigan tubidan ko’tarilayotgan chang va tuzlar ham juda katta maydonda
havoning ifloslanishiga sabab bo'lmoqda. O’zbekistonda atmosfera havosini
muhofaza qilish ustuvor masalalardan hisoblanadi. Havo ifloslanishini kuzatish va
nazorat qilish monitoringi yaxshi yo'lga qo'yilgan. Korxonalar uchun havoni
belgilangan miqdordan ortiqcha ifloslagani uchun to'lov va jarimalar belgilangan.
O’zbekistonda atmosferani muhofaza qilish to'g'risida maxsus qonun (1996
yil, dekabr) qabul qilingan .

1996 yilda qabul qilingan O’zbekiston Respublikasining «Atmosfera
havosini muhofaza qilish to’g’risida»gi qonuni doirasida atmosfera havosini
muhofaza qilish haqidagi
qonunlarning asosiy vazifalari sifatida xujjidagilar belgilangan:
- atmosfera havosining tabiiy tarkibini saqlab qolish;
- atmosfera havosiga zararli kimjoviy, fizik, biologik va boshqa
ta`sirlarning oldini olish va kamaytirish;
- atmosfera havosini muhofaza qilish sohasida davlat organlari,
korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, jamoatchilik birlashmalari va fuqarolarning
faoliyatini xuquqiy tartibga solish.
1995-2005 yillar davrida hukumatning qarori bilan atrof-muhitni
muhofaza qilish bo’yichaharakat Dasturi qabul qilindi va amalga oshirildi.
Atrofmuhitni muhofaza qilish bo’yicha Milliy harakat rejasi (AMMHR), Atrof-
muhit gigiyenasi bo’yiicha Milliy harakat rejasi (AMGMHR) va shahar transporti
tarmog’ida barqaror rivojlanish Strategiyasi havoning ifloslanishiga qarshi
kurashish va boshqa havo sifatini oshirish sohasidagi maqsadlarni belgilab
beruvchi muhim strategik xujjatlar hisoblanadi. Ko’rsatib o’tilgan strategik
xujjatlarda asosiy maqsad etib quyidagilar belgilangan:
- havoning transport va boshqa harakatlanuvchimanbalar tomonidan
ifloslanishini kamaytirish;

- motor yonilg’isi turlarining sifatini oshirish;
- eski transport vositalari, shu jumladan yukmashinalarini
modernizasiyalash va almashtirish;
- yirik shaharlar va tumanlarda avtomobil yo’llari tarmog’ini yaxshilash;
- yetillangan benzinni yetillanmagan benzinga almashtirish va motor
yonilg’isi sifatida tabiiygazdan kengroq foydalanish, shuningdek yonilg’i
xususiyatlari standartlarini oshirish;
- texnik ko’riklar ahamiyatini oshirish va chiquvchi gazlar me`yorlari va
standartlarini nazoratqilishni kuchaytirish, shuningdek davlat va shaxsiy transport
vositalari uchun avtota`mirlash xizmatlari ishini yaxshilash;
- havoning ifloslanishini pasaytiruvchi texnologiyalarni joriy etish yo’li
bilan sanoat korxonalari tomonidan havoning ifloslanishini kamaytirish;
- ozonni buzuvchi moddalarni ho’llashni to’xtatish bo’yicha Milliy
Dasturni amalga oshirish;
- bug’xona gazlari tashlamalarini qisqartirish milliy strategiyasini amalga
oshirish. Havoni muhofaza qilish (chang-gaz tozalash uskunalarini amalda joriy
qilish, avtomobillarni gazyonilg’isiga o’tkazish, foydalanilayotgan dizel
avtomobillari ulushini ko’paytirish, harakat tarkibini yangilash, Farg’ona NHIZ
tomonidan yetillanmagan benzin turlarini chiqarishni o’zlashtirishning
tugallanishi, alohida temir yo’l uchastkalarini elektrtarmog’i ta`minotiga o’tkazish,
ozonni yemiruvchi moddalar (OEM)ni ho’llashni to’xtatish milliy dasturini,
bug’xona gazlari tashlamalarini qisqartirish milliy strategiyasini amalga oshirish)
tadbirlarini bajarilishi natijasida, umuman respublika bo’yicha havo havzasini
muhofaza qilish sohasidagi ekologik holatning barqarorlashish tamoyili
kuzatilmoqda. Bundan tashqari, 2006-2007 yillar davomida O’zbekiston
Respublikasi Prezidentining iqtisodiyotning asosiy tarmoqlarini texnik qayta
jihozlash, shuningdek ifloslantiruvchi moddalarni atmosferaga chiqarishni
barqarorlashtirish va kamaytirishga yo’naltirilgan qator qarorlari qabul qilindi.
Masalan:
- bug’xona gazlarini qisqartirish bo’yicha tadbirlar kompleksini amalga
oshirish maqsadida,«Kioto protokolining Musaffo rivojlanish mexanizmi doirasida
investisiya loyihalarini amalgaoshirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi (2006 yil 6 -
dekabrdagi PQ - 525-sonli);
- 2007 yil 1 martdan avtomobil transporti uchun Evro-2dan past
bo’lmagan, 2010 yil 1 yanvardanesa Evro-3dan past bo’lmagan ekologik
standartlarni joriy etishga yo’naltirilgan «Samarqand avtomobil zavodida ishlab
chiqarishni yanada rivojlantirish va respublika avtotransporti parkini yangilash
chora-tadbirlari to’g’risida»gi (2006 yil 14 dekabrdagi PQ -531-sonli);
- temiryo’l transportida ifloslantiruvchi moddalar tashlamalarini
kamaytirishni belgilab beruvchi Germaniya taraqqiyot banki va quvayt arab

iqtisodiy taraqqiyoti fondi ishtirokida «Toshkent (To’qimachi) – Angren temir yo’l
uchastkasini elektrlashtirish» loyihasini amalga oshirish chora-tadbirlari
to’g’risida»gi (2007 jjil 19 fevraldagi PQ-582-sonli);
- atrof-muhitni muhofaza qilish bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish,
jumladan havo havzasiningifloslanishini pasaytirishni nazarda tutadigan 2007-
2011 yillar davriga qurilish materiallari,kimyo, avtomobil sanoatlari, «Olmaliq
KMK», «O’zmetkombinat» OIChB va boshqalarni modernizasiya qilish, texnik va
texnologik qayta jihozlash dasturlari to’g’risidagi qarorlari shular jumlasidandir.
Havoning ifloslanishiva ozon qatlamining bo’zilishi. Ozonni yemiruvchi
moddalardan (OEM) foydalanish.Atmosferaning yuqori qatlamlaridagi qisqa
to’lqinli ultrabinafsha nurlanishdan biologik hayotni himoya qiluvchi ekran
vazifasini o’tovchi ozonqatlamining buzilishi, atmosfera tarkibining antropogen
o’zgarishlari bilan bog’liq.10 km dan 50km gacha balandlikda stratosfera ozoni
koinotdan ultrabinafsha nurlarining kiribkelishi uchun ishonchli to’siqni hosil
qiladi. Biologik ta`sir xususiyatlari hisobga olinib, ultrabinafsha (UB) nurlari uchta
spektral diapazonga ajratiladi: nurlanish to’lqini uzunligi 100-280 nmbo’lgan UBS,
UB-V (280-315 nm) va UB-A (315-40nm). 1-rasmda Quyosh nurlarining optik
diapazonlarga ajratilishi ko’rsatilgan.
Bakteriosid (mikrob xujayralari va viruslarni o’limiga olib keladigan)
ta`sirga ega bo’lgan eng xavflisi UB-S nurlanish hisoblanadi. U atmosferaning
yuqori qatlamlarida stratosfera kislorodi va ozon qatlami bilan to’liq yutiladi va
ergacha etib kelmaydi. UB-V nurlari ham atmosferaning ozon qatlami tomonidan
yutiladi va yergacha atigi 6% etib keladi, lekin aynan u atrof-muhitga va aholi
sog’ligining holatiga salbiy ta`sir ko’rsatadigan asosiy xatarli oqibatlarga olib
keladi. Nihoyat, UB-A nurlari atmosferada kam to’xtatiladi, lekin uning biologik
ta`siri UB-Vnurlanishga qaraganda qariyb, 1000 baravar zaifdir. Ozon qatlamining
buzilishi stratosferadagiozonning ozonni buzuvchi moddalar bilan kimjoviy
reaksiyalarga kirishi natijasida kechishi mumkin,bu moddalar orasida eng keng
tarqalganlari galogenli uglevodorodlar (XFU, GXFU, galonlar, tetraxlormetan,
metil bromid va boshqalar) hisoblanadi. «O’zgidromet» markazi 1994 yildan
boshlab, Toshkent shahridagi meteostansiyada ozonning umumiy tarkibini (OUS)
doimiy o’lchab bormoqda. O’lchovlar, Gushin konstruksiyasidagi M-124
ozonometri yordamida sutkaning yorug’ vaqtida 7 marta olibboriladi. Olingan
ma`lumot natijalari har oyda atmosferani masofadan zondlashtirish ilmiy-tadqiqot
markaziga (Voeykov nomli Bosh geofizik observatoriyasiga (BGO) uzatiladi.Ko’p
yillik ko’zatuvlarning ko’rsatishicha, nazorat qilinadigan hudud ustidagi ozon
qatlaminingkattaligi 303-397 Dobson birligi oralig’idao’zgaradi, bunday
o’zgarishlar troposferadagi ozonning umumiy tarkibining ko’p yillik variasiyalari
bilan izohlanadi.Ko’zatuvlarning natijalari ko’rsatishicha, Toshkent ustida ozon
qatlamining kamayishi kuzatilmayapti.Ishlarni davom ettirish va Toshkent

stansiyasini Butunjahon meteorologik tashkilotningozonometrik tarmog’iga
qo’shish uchun stansiyani«Brewer» joki «Dobson» turidagi yangi uskunalar bilan
jihozlash, uskunalarni muntazam kalibrovkalash va mutaxassislar
(ozonometristlar)
Rossiyada (Voeykov nomli BGO) malaka oshirish kurslarini o’tashlari zarur. (3 –
rasm)

Chiqindilarning biomonitoring.
Oltingugurt (IV) oksidi – atmosferaniifloslaydigan keng tarqalgan modda bo’lib,
uning fitotoksik xossasi ko’p yillardan beri o’rganilib kelinmoqda.Oltingugurt (IV)
oksidini teploelektro stansiyalar va ba’zi ishlab chiqarish korxonlari chiqaradi. Bu
korxonalar oldida uning konsentratsiyasi juda yuqori, faqat uzoqroq o’sha
korxonalardan konsntratsiyasi pastroq bo’ladi. Sabab bu modda tarqaladi va
konsentratsiyasi pasayadi.
Oltingugurt (IV) oksidi yig’ilishi natijasida o’simliklarni bargi shikastlanganligini
aniqlangan.Bu oltingugurt oksidi oksidlanib, oltingugurt (VI) aylanganligi,
keyinchalik asta – sekinlik bilan esa sulfatga aylanadi.Sulfat esa Oltingugurt (IV)
oksididan ko’ra toksikroq modda hisoblanadi. Agar atmosferada Oltingugurt (IV)
oksidi konsentratsiyasi kichik bo’lsa, u birdaniga SO
3 va H
2 SO
4 ga aylanadi.
Natijada o’simliklar tez shikastlanadi.Sulfatning konsentratsiyasi o’simliklarda
fitotoksikgacha, sekinlik bilan boradi.Barglarda yig’ligan sulfatdan, o’simlikning
tanasidagi sulfatni aniqlash mumkin.
Oltingugurt (IV) oksidining yig’ilishi natijasida o’simlikning barglari rangini
yo’qotish yoki barglaning chakkalaridagi ranglari yo’qotilishi, yoki barglardagi
huddi archaga o’xshasha rasm holda rang yo’qoladi. Bunday rang yo’qolishi
kelgusida endi o’sib chiqayotgan o’simliklarga ta’sir ko’rsatib, qorayish
alomatlarini beradi.
Agar har doimo o’simliklar oltingugurt (IV) oksidini qabul qilinganda xloroz
kassaliklarga o’charb, natijada rangsiz, qizg’iz rangga yoki igna bargli
daraxtlarning barglari uchlari sarg’ish ranggga kirib qoladi.

AMMIAK
Ammiak ishlab chiqarish korxonalar avariya holatga o’tganda yoki
truboprovodlar ishdan chiqqanida atmosferaga chiqadi.Natijada shu ishlab
chiqarish korxonalar atrofidagi o’simliklar juda katta zarar yetkaziladi.Huddi NO
ga o’xshab NH
3 ham kata zararlarga olib keladi.

Ammiakni to’liq zarari hali o’rganilmagan.Ammiakga endi o’sadigan
o’simliklar juda qattiq beriluvchan bo’ladi.Bu o’simliklar xira yashil rangni keyin
esa qattiq yoki qora rangga kiradi.PHni ham konsentrasiyasi oshadi.Shuning uchun
ham ranggi o’zgaradi.Agar ammiakni konsentrasiyasi past bo’lsa u holda
o’simliklarni pastki qismiga zarar yetkazib, uni rangini kulrang rangga
kiradi.Olmalar ammika bilan zararlanganda qizg’ish rangga kiradi.
BOR
Bor asosan oyna ishlab chiqarish korxonalarida, pechlar ishlab chiqarish
korxonalarida chiqindi sifatida chiqishini avval Kanadada aniqlangan.Bu
korxonalar oldidagi o’simliklarda bargalarda nikrozni olib kelgan.Ko’p yillik
o’simliklar esa bundan ham kata zarar ko’rdi.Ayniqsa korxonaning 200m atrofida
juda kata zarar yetkazildi.500 m uzoqroqda esa kamroq konsentrasiyasi borligi
aniqlandi.
VODOROD XLORID
Vodorod xlorid gigroskopik modda bo’lib, u atmosferada suv bilan qo’shilib
tuzli kislotani hosil qiladi.
O’simliklarda nikroz kassalikni keltirib chiqaradi.Natijada ohir oqibat
o’simlik qora rangga kiradi.O’simlikning barcha a’zolariga o’tib, uni quritadi.Agar
u pomidorlarga ta’sir ko’rsatsa u holda pomidorlar qoramtir ranggga yoki oq
rangga kirib qoladi.Ba’zida esa o’simlikning tanasidagi hujayralarni o’lik holatni
keltirib chiqaradi.
OG’IR METALLAR
Atmosferada juda ko’p holatlarda og’ir metallar mavjud.Agar ular
o’simlikka tushib qoladigan bo’lsa, bazida yuvilib ketadi, ba’zida esa epidermisni
zararlaydi.Tuproqda esa og’ir mettalar yig’ilib hosilsizlikka olib keladi.
Ularning kattaligi mikronlarda o’lchanadi.Ularning haqiqiy o’lchamini
aniqlash qiyin.Sababi ular birgalikda qo’shilishadi yoki gaz, suv bilan reaksiyalar
hosil qiladi.Ularning hammasi fitotoksik moddalar.Masalan oltnggugurt karbonati
suv bilan reaksiyaga kirishib kislotali yomg’irni keltirib chiqaradi. Bu esa barcha
o’simlik va tuproqlarga zarar yetkazadi.
Atmosferada deyarli barcha og’ir metallar deyarli absorbsiyalangan holatda,
yoki tuzlar holatda uchraydi. Atmosferadan ulat tuproqqa yoki o’simliklarga
tushadi va yig’iladi.
Ko’pincha tuproqlarda yoki o’simliklarda qo’rg’oshin ko’p
uchraydi.Qo’rg’oshin o’simliklarni bargalariga tushdi lekin yuvilish natijasida esa
o’simliklarning ildiziga tushadi.Ildizlarda yig’ilib ularni zararlaydi.Tuproqqa
tushganda esa o’simliklarni o’sishiga yo’l qo’ymaydi.Lekin haligacha uning asosiy
zararlari aniqlanmagan.
Rux, kadmiylar esa o’simliklardagi hujayralarning xlorozini keltirib
chiqaradi.Bu esa yozda o’simliklarning barglarning sarg’ayishiga olib keladi.

Simob - odatda suyuq holatda ucharydigan metal hisoblanadi. U asosan
bug’lanib o’simliklarga va tupqoqqa zarar yetkazadi. Barglarda qoramtir rangdagi
dog’lar paydo bo’ladi keyinchalik esa u to’kilib ketadi.
Yerning ozon qatlamini muhofaza qilish masalalari mamlakatimiz
siyosatining ustuvor yo’nalishlari qatoridan mustahkam o’rin oldi.O’zbekiston
Respublikasi hukumatining 1999 yil 20 oktyabrdagi 469-sonli «1999-2005 yillarda
O’zbekiston Respublikasida atrof-muhitni muhofaza qilish harakat dasturi
to’g’risida»gi qarori qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasi tomonidan OEMni
ishlatishni bekor qilish bo’yicha Milliy dasturni bajarish negizida, Vena
konvenciyasi vaMonreal protokoli bo’yicha qabul qilingan majburiyatlarni amalga
oshirish, xalqaro hamkorlikni chuqurlashtirish doirasidagi faoliyatning eng muhim
yo’nalishlaridanbiri deb tan olindi. Mazkur Dasturning strategik yo’nalishlaridan
biri, Monreal protokoli xalqaro majburiyatlarini bajarishga bosqichma-bosqich
rioya etishdan iborat.
O’zbekiston Respublikasida OEMdan bosqichma-bosqich voz kechishga
erishishda o’sishni ta`minlash uchun O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 2000 yil 24 yanvardagi 20-sonli «O’zbekiston Respublikasi Ozon
qatlamini ximoya qilish sohasi shartnomalari bo’yicha xalqaro majburiyatlarini
bajarishi bo’yicha chora-tadbirlar to’g’risida»gi, 2000 yil 14 martdagi 90-sonli
«Ozonni yemiruvchi moddalarni va ular tarkibida bo’lgan mahsulotlarni
O’zbekiston Respublikasiga olib kirish va O’zbekiston Respublikasidan olib
chiqishni tartibga solish to’g’risida»gi va 90-sonli qaror o’rniga, 2005 yil 11
noyabrdagi 247-sonli «Ozonni yemiruvchi moddalarni va tarkibida ular mavjud
bo’lgan mahsulotlarni O’zbekiston Respublikasiga olib kirishni va O’zbekiston
Respublikasidan olib chiqishni tartibga solishni takomillashtirish to’g’risida»gi
uchta qarori qabul qilindi. Mazkur qarorlarda:
1. Vena konvensiyasi va Monreal protokoli tomonlari bo’lmagan
mamlakatlardan OEM va ular tarkibida bo’lgan mahsulotlarni olib kirish va olib
chiqishga taqiqlash joriy etildi;
2. OEMlar va tarkibida ular mavjud bo’lgan mahsulotlarni import-eksport
qilishni tartibga solish tizimi joriy etildi va unga amal qilinmoqda;
3. O’zbekiston Respublikasiga OEMning ba`zi turlarini olib kirish
taqiqlangan, Vena konvensiyasi va Monreal protokoli tomoni bo’lgan
mamlakatlardan o’tuvchi moddalar yoki GXFU olib kirish bundan mustasno;
4. O’zbekiston Respublikasiga yuqori ozonni yemirilish qobiliyati
(OEQ)ga ega bo’lgan OEMni qo’llab ishlab chiqarilgan sovutgich uskunalari va
havoni sovutish moslamalarini Vena konvensiyasi va Monreal protokoli tomonlari
bo’lgan mamlakatlardan olib kirish taqiqlangan;
5. 2005-2030 yillar davriga O’zbekiston Respublikasiga o’tuvchi OEM
yoki GXFUni olib kirishga kvotalar (cheklanmalar) joriy etilgan.

1998 yil 1 mayda O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Monreal
protokoliga London va Kopengagen o’zgartirishlarini ratifikasiya qildi. Mazkur
o’zgartirishlar 1998 yil 8 sentyabrdan kuchga kirdi.
OEMni qo’llash va foydalanish mavjud ma`lumotlarining tahlili, OEMni
umumiy foydalanishni kamaytirish tendensiyasi, OEMni chiqarish Milliy dasturi
bosqichli jadvali va yillik maqsadli ko’rsatkichlari oshirib bajarilganligini
ko’rsatdi. O’zbekiston Respublikasida 1990 yildan 2003 yilgacha davr mobaynida
OEM foydalanish dinamikasi 3-rasmda keltirilgan.

3 – rasm O’zbekiston Respublikasida OEMdan foydalanish respublikasi

Chang - qattiq zarralar demakdir, ularning dispers va komponent tarkibi
uning (tabiiy yoki antropogen) kelib chiqishiga bog’liq. Ular tarkibiga mineral
tuzlar, metall oksidlari va organik birikmalar kiradi. O’zbekiston hududida
atmosferaga chang kelib tushishining yirik tabiiy manbalari – qoraqum, qizilqum
va Orolqumning (Orol dengizining qurigan qismining) mustahkamlanmagan qumli
tuproqlari va sho’rxok cho’llari hisoblanadi.
Ochilib qolgan dengiz tubi Orolqum tuzli cho’lini tashkil qildi, bu erdan
har yili katta miqdorda tuz va qum zarrali changlar shamol yordamida tarqaladi.
Quruq to’zonlar massasi o’rtacha yiliga 500 dan 2702 kg/gacha o’zgaradi.Ushbu
chang tarkibidagi sulfat tuzlari 25-48%, xlorid tuzlari – 18-30%, karbonat tuzlari –
10-20%gacha etadi.Chang-tuz ko’chishining asosyj hajmlari sohilbo’yi

polosasining 300km oralig’ida ro’y beradi.Janubiy Orolbo’yida tuproqqa
tushadigan chang miqdori sug’oriladigan yerlarga qaraganda, o’n baravar
ko’proqdir. Antropogen va tabiiy chang manbalari quvvatlarining ko’rsatkichlari
12-rasmda keltirilgan.

4 – rasm Antropogen va tabbiy chang manbalari hajmning taqqoslanishi.

Respublika bo’yicha atmosferaga qattiq zarralar tashlamalari antropogen
manbalarining umumiy hajmi tabiiy manbalarga nisbatan ancha past bo’lib, 1,311
mln.t/yilga baholanadi. Antropogen tashlamalarda qattiq zarralar ulushi yuqori
emas va sanoat manbalari uchun 16%, ko’chma manbalar uchun esa 2%ni tashkil
qiladi (5 – rasm).

5 – rasm Tashlanmalardagi qattiq zarrachalar ulushi: a) – sanoat
manbalarda. b) – harakatlanuvchi manbalarda.

Respublikaning atmosfera havosini ifloslantirishda harakatlanuvchi
manbalarning tashlamalari asosiy manba bo’lib qolmoqda.1989 yildan boshlab,
avtotransportdan ifloslantiruvchi moddalar tashlanishi o’rtacha 3-5%ga kamayishi
kuzatilmoqda.2007 yilda mazkur tashlanmalar 1397,42 ming t yoki atmosferaga
tashlanayotgan ifloslantiruvchi moddalarning umumiy hajmining qariyb 70%ni,
Toshkent shahri va respublikaning boshqa yirik shaharlarida 80% va undan ortiqqa
etadi. Shu bilan birga ko’chma manbalar asosiy ulushi avtomobil transportiga
to’g’ri keladi, uning tashlamalari 60 foizdan ortig’ini tashkil etadi (6-rasmga
qarang).

-
Qattiq zarrachalar
-
boshqalar

6 – rasm Ko’chma ifloslantirish manbalardan ifloslantiruvchi moddalar
tashlanishining taqsimlanishi.

- avtomobil transporti, - qishloq xo’jalgi transporti, - aviasiya
transporti, - temir yo’l transporti, - boshqa ko’chma manbalar.

Xulosa

Birinchi yer ustidagi atmosferaning qobig’i – troposfera bo’lib, u kimyoviy
bog’lanishlardan tashkil topgan gazdir.Unda doimo uzliksiz kimyoviy jarayonlar
bo’ladi.Ular natijada atmosferaga ta’sir etadi. Bu jarayonlarning mexanizmini va
tezlikni bilish atmosferaga chiqadigan antropogen, tabbiy yoki atmosferaning
transformasiyasi natijasida uninh monitoringini bemalol qilsa bo’ladi.
Ko’pincha atmosferaga chiqadigan chiqindilar qayta tiklanadigan yoki
oksidlanishi natijasida chiqadi ( vodorod sulfid, metan, azot oksidi).
Atmosferadagi gazlarning tahlili shuni ko’rsatdi-ki ayniqsa yer yuzasiga yaqin
qismida asosan kuchli oksidlovchi moddalar ko’p hosil bo’lgan.Bularga sulfat
kislota, azot oksidlari, nitrat kislotalari, uglerod oksidlaridir.
Shunday qilib troposferada asosiy rolni oksidlovchi moddalar o’ynaydi.
Atmosfera havosining monitoring – atmosferadagi zararli gazlar haqida
ma’limotlarni beradi, ularning qanchalik darajada zaharliligini, o’simliklarga,
hayvonlarga va insonlarga ta’sirini ko’rsatadi. Rivojlangan
davlatlarda monitoringni ta’minlash uchun ifloslangan havoni
avtomatlashtirilgan tizimlar nazoratini (IHATN) taklif qildi.
Ifloslangan havoni avtomatlashtirish tizimini nazorat qilish masalasini
yechish quyidagilar:
- Avtomatik kuzatish va ifloslantiruvchi moddalarni konsentrasiyasini
registrasiya qilish;
- Olingan moddaning analiz qilib, olingan natijalardan asoslab xulosa
chiqarish;
- Ifloslanishni oldini olishni yo’llarini ishlab chiqish;
- Ifloslanish darajasini aniqlash; - Atrof muhitni ifloslanish oldini olish;
- Aniq ma’lumotlar olish.

Ifloslangan havoni avtomatlashtirilgan tizim nazorati quyidagi gaz aralashmalari
yoki gazlarni aniqlashda ishlatiladi. Masalan; SO
2 ; CO; NO
x ; O
3 ; C
m H
n ; H
2 S; NH
3 ;
Bundan tashqari temperaturani o’lchaydi, havo namligini ham olchab beradi.
Hozirda ifloslangan havoni avtomatlashtirilgan tizim nazorat yildan – yilga o’sib
bormoqda.Sababi uni har xil stansiyalari hamma joylarga qo’yilmoqda.Bu esa
barcha joylarni kuzatishga yordam bermoqda.Keyinchalik esa bu sistemani
takomillashishi natijasida global monitoringni ham yanada rivojantiradi. Bu esa
barcha shaharlar, davlatlar qo’shilishib atmosferani ifloslanishiga kurashishiga
yordamlashadi.

Foydalanilgan adabiyotlar

1. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik
shartlari va taraqqiyot kafolatlari.-T.: 1997. 2. Израэль Ю.А. Экология и
контроль состояния природной среды. -Москва: Гидрометеоиздат, 1984.-555
с.
3. Волков Ю.Г. Как написать диплом, курсовую, реферат. –
Ростовн/Д:Феникс, 2003. –128 с.
4. Другов Ю.С. и др. Методы анализа загрязнений воздуха. –Москва: Химия,
1984.
5. Лейти В. Определения загрязнения воздуха в атмосфере и на рабочем
столе. - Л.: Химия, 1999.
6. XojimatovA.N. Ekologikmonitoring. –T.:
O’zbekistonyozuvchilaruyushmasiAdabiyotjamg’armasinashriyoti, 2004.
7. Ayubova I.X., Musayev M.N., Jamgaryan I.A. Atrof-muhit sifat analizi va
monitoringi.- T.: Cho lpon nomidagi nashriyot-matbaa uyi, 2011. – 256 b. 8.ʻ
Кузнецов И . Н . Подготовка и оформление рефератов , курсовых и
дипломных работ . – Минск : Изд - е ООО « Сэр - Вит », 2000. – 256 с .
9. O’zbekiston Respublikasida atrof-muhit holati va tabiiy
resurslardan foydalanish to’g’risida milliy ma’ruza. – Toshkent: 2008. – 287 b.
10. Мэннинг, Уильям Дж., Биомониторинг загрязнения атмосферы с помощью
растений.1985г.
11. Бреншнайдер Б. Охрана воздушного бассейна от загрязнении. 1989г.
12. www.ziyonet.uz

4- jadv al
Quy osh nurlanishi spek t ari

Quyosh nurlanishi
Ultrabinafsha
(100 – 400 nm ) Ko’zga ko’rinuvchan
(400 – nm760 ) Infraqizil
(760 – ) nm5000
UVA
(315 – )400 nm
UVB
(280 – 315 nm )
UVC
(180 – 280 nm )

- turg’un manbalardan tashlanmalar
- Ko’chma manbalardan tashlanmalar
- Umumiy miqdor

7 – rasm 1997 – 2013 yilgacha O’zbekiston Respublikasi bo’yicha atmosfera
havosiga ifloslantiruvchi moddalarni tashlash dinamikasi.

Atmosfera havosini ifloslantirivchi manbalar monitoringi

Sotib olish