Global isish va dunyo okean sathining ko‘tarilishi xavfi - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	30000UZS
Hajmi	109.4KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 May 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

59 Sotish

Global isish va dunyo okean sathining ko‘tarilishi xavfi

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
BUXORO DAVLAT UNIVERSITETI
TABIIY FANLAR VA AGROBIOTEXNOLOGIYALAR
FAKULTETI
2-1 Geo22 guruh talabasi Hazratqulova Laylo ning
“ Global isish va dunyo okean sathining ko‘tarilishi xavfi” mavzusida
KURS ISHI
Bajardi: Hazratqulova Laylo
Ilmiy rahbar: ______________________________________
Buxoro-2025

MUNDARIJA:
KIRISH................................................................................................................. 3
I-BOB. GLOBAL ISISH VA UNING EKOLOGIK TA ’ SIRI
1.1. Global isishning sabablari va jahon iqlimiga ta’siri………………………… 6
1.2. Global isishning ekologik tizimlar va biologik turli-tumanlikka
ta’siri…….. 13
1.3. Global isishning ijtimoiy-iqtisodiy
oqibatlari ……………………………….. 18
II-BOB. DUNYO OKEANI SATHINING KO‘TARILISHI XAVFI
2.1. Okean sathining ko‘tarilishi sabablari va uning
ta ’ siri ………………………. 25
2.2. Okean sathining ko‘tarilishi va sohildagi
hududlar ………………………….. 28
2.3. Okean sathining ko‘tarilishi va xavf-xatarlarni kamaytirish
choralari………. 31
XULOSA……………………………………………………………………….. 37
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................. 39
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Global isish va dunyo okeani sathining ko‘tarilishi
bugungi kunda insoniyat uchun eng katta ekologik xavf va muammo bo‘lib, bu
ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy masalalarga to‘g‘ridan-to‘g‘ri ta’sir ko‘rsatmoqda.
Jahon miqyosida kuzatilayotgan iqlim o‘zgarishlari, shu jumladan havo
haroratining ortishi, muzliklarning erishi, ekstremal ob-havo hodisalarining
ko‘payishi, dunyo okeani sathining ko‘tarilishi kabi jarayonlar nafaqat tabiiy
muhitga, balki insonlarning hayoti, sog‘lig‘i, iqtisodiy faoliyatiga, yashash
joylariga ham katta ta’sir ko‘rsatmoqda. Global isishning asosiy sabablari
antropogen faktorlar, ya’ni odamlarning ishlab chiqarish faoliyati, sanoatning
taraqqiyoti, avtomobillarning chiqindilari, energiya manbalaridan noto‘g‘ri
foydalanishdir. Bu jarayonlarning asosiy oqibatlari sifatida atmosferada issiqxona
gazlarining miqdorining ortishi va o‘zgarishlarning kechikib amalga oshishidir.
Okeanlarning issiqlikni so‘rish qobiliyatining kamayishi, muzliklarning erishi
natijasida suvlarning ko‘payishi va suvning kengayishi — bularning barchasi
okean sathining ko‘tarilishiga olib kelmoqda. Okean sathining ko‘tarilishi esa,
ayniqsa, sohildagi aholi yashaydigan hududlarda toshqinlar, eroziya va yer
yuzasining yutilishi kabi tabiiy ofatlarga sabab bo‘ladi. Bu jarayonlar ekologik
tizimlarni, agrar va sanoat sohalarini, hatto xalqaro savdo va ijtimoiy muhitni ham
bevosita ta’sir qiladi. Dunyo okeanidagi sathning ko‘tarilishi, shuningdek, yirik
shaharlarning joylashgan hududlarini, ya’ni sohil bo‘yidagi shaharlarni xavf ostiga
qo‘yadi. Mavjud vaziyatni inobatga olgan holda, dunyo miqyosida iqlim
o‘zgarishlari va okean sathining ko‘tarilishi masalalari jahonning barcha davlatlari
uchun dolzarb bo‘lib qolmoqda.
3

Dunyo bo‘ylab bu masala bilan bog‘liq chora-tadbirlarni amalga oshirishga
qaratilgan bir qator xalqaro hujjatlar va farmonlar mavjud. Masalan, Paris iqlim
kelishuvi (2015) iqlim o‘zgarishining oldini olish va uni nazorat qilish bo‘yicha
xalqaro hamkorlikni mustahkamlashni maqsad qilgan. Bu kelishuvga ko‘ra,
ishtirokchi davlatlar o‘zlarining issiqxona gazlarini kamaytirishga va iqlim
o‘zgarishiga qarshi strategiyalarni ishlab chiqishga majburdirlar. Okean sathining
ko‘tarilishi, o‘z navbatida, Birlashgan Millatlar Tashkiloti tomonidan "Tog‘lar va
okeanlar" dasturlari orqali kuzatib borilmoqda, bu esa global iqlim o‘zgarishining
eng muhim oqibatlaridan biri sifatida e’tirof etilgan.
O‘zbekiston Respublikasida ham bu masalalar ahamiyatga ega bo‘lib, iqlim
o‘zgarishining va okean sathining ko‘tarilishining oldini olish bo‘yicha harakatlar
amalga oshirilmoqda. 2017-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining "Iqlim
o‘zgarishining oldini olish va unga moslashish bo‘yicha chora-tadbirlar
to‘g‘risida"gi farmoni qabul qilingan bo‘lib, bu hujjat mamlakatda iqlim
o‘zgarishiga qarshi kurashishda qadamlar tashlashga va ekologik barqarorlikni
ta’minlashga yo‘naltirilgan. Ushbu farmon asosida, mamlakatda issiqxona gazlari
chiqarilishini kamaytirish, qayta tiklanuvchi energiya manbalarini rivojlantirish,
suv resurslarini tejash va tabiatni muhofaza qilishga qaratilgan turli chora-tadbirlar
amalga oshirilmoqda. Okean sathining ko‘tarilishining oldini olish va iqlim
o‘zgarishining salbiy oqibatlariga qarshi kurashishda xalqaro hamkorlik, ilg‘or
texnologiyalarni joriy etish va ekologik siyosatni samarali amalga oshirish zarurati
kundan-kunga ortib bormoqda. Shunday qilib, global isish va okean sathining
ko‘tarilishi masalalari nafaqat ekologik, balki iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy jihatdan
ham insoniyat uchun dolzarb bo‘lib qolmoqda. Bu masalalarni hal qilish uchun
faqat milliy emas, balki xalqaro miqyosda ham jiddiy va tezkor choralar ko‘rish
zarur.
Kurs ishining maqsadi. Global isish va dunyo okeani sathining ko‘tarilishi
jarayonlarini tahlil qilish, bu jarayonlarning tabiatga, ijtimoiy va iqtisodiy
sohalarga ta’sirini o‘rganishdir. Global isishning sabablarini va oqibatlarini,
4

shuningdek, okean sathining ko‘tarilishi bilan bog‘liq xavf-xatarlarni kamaytirish
uchun amalga oshirilayotgan xalqaro va milliy chora-tadbirlarni aniqlashga
qaratilgan. Shuningdek, iqlim o‘zgarishiga qarshi kurashishda ekologik siyosatning
roli, davlatlar o‘rtasida hamkorlikning ahamiyati va yangi texnologiyalarning joriy
etilishining zarurligi ko‘rib chiqiladi. Global isish va okean sathining ko‘tarilishi
bilan bog‘liq muammolarni chuqur tahlil qilish va bu sohada amalga oshirilishi
lozim bo‘lgan amaliy chora-tadbirlarni taklif etishdir.
Kurs ishining vazifalari:
 Global isishning sabablarini va oqibatlarini tahlil qilish.
 Okean sathining ko‘tarilishi jarayonini o‘rganish.
 Iqlim o‘zgarishining ijtimoiy va iqtisodiy ta’sirini tahlil qilish.
 Xalqaro va milliy ekologik siyosatni o‘rganish.
 Xavf-xatarlarni kamaytirish bo‘yicha amaliy chora-tadbirlar ishlab
chiqish.
 Ilg‘or texnologiyalar va innovatsion yechimlarni tahlil qilish.
 Iqlim o‘zgarishiga moslashish strategiyalarini ishlab chiqish.
Kurs ishining predmeti. Global isish va dunyo okeani sathining ko‘tarilishi
jarayonlari, ularning tabiatga, ijtimoiy va iqtisodiy sohalarga ta’siri, shuningdek,
ushbu muammolarga qarshi kurashishda amalga oshirilayotgan xalqaro va milliy
chora-tadbirlar.
Kurs ishining obyekti. Global isish va dunyo okeani sathining ko‘tarilishi
bilan bog‘liq ekologik, ijtimoiy va iqtisodiy jarayonlar. Ushbu jarayonlarning
ta’siri va oqibatlari, shuningdek, bu masalalarni hal qilish uchun amalga
oshirilayotgan xalqaro va milliy siyosatlar, strategiyalar va amaliy chora-tadbirlar
o‘zgartirish, tahlil qilish va o‘rganish obyekti hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi: kirish, 2 ta bob, umumiy xulosa va foydalanilgan
adabiyotlar ro‘yxatidan iborat.
5

I-BOB. GLOBAL ISISH VA UNING EKOLOGIK TA ’ SIRI
1.1. Global isishning sabablari va jahon iqlimiga ta’siri
Global isish — bu Yer yuzasidagi o‘rtacha havo haroratining ortishi jarayoni
bo‘lib, u inson faoliyati va tabiiy omillar tomonidan keltirib chiqarilgan. Global
isishning asosiy sabablarini ikkita omilga ajratish mumkin: antropogen (inson
faoliyati bilan bog‘liq) omillar va tabiiy omillar.
Antropogen omillar — bu inson faoliyati tufayli yuzaga keladigan va global
isishga olib keluvchi omillardir. Bunga sanoat, transport, qishloq xo‘jaligi, yirik
infratuzilma ob’ektlari va boshqa sohalarda amalga oshiriladigan amaliyotlar
kiradi. Insonning tabiiy resurslarni ishlatishi va energiya ishlab chiqarish
jarayonlari atmosferaga ko‘plab issiqxona gazlarini chiqaradi. Ushbu gazlar, o‘z
navbatida, atmosferada issiqxona effekti yaratadi, bu esa haroratning ortishiga olib
keladi.
1. Karbonat angidrid (CO )₂ : Karbonat angidrid — global isishning eng
asosiy manbalaridan biridir. Sanoat inshootlari, transport vositalari, energiya ishlab
chiqarish va boshqa faoliyatlar natijasida CO atmosferaga chiqariladi. Karbonat
₂
angidridning atmosferadagi miqdorining ortishi Yer yuzasida haroratning ortishiga,
iqlim o‘zgarishlariga olib keladi. CO atmosferadagi issiqxona gazlarining asosiy
₂
qismini tashkil etadi va uning miqdori so‘nggi yillarda keskin oshgan.
2. Metan (CH )
₄ : Metan gazlari qishloq xo‘jaligi, xususan, chorvachilik
faoliyati, shuningdek, tabiiy gaz qazib olish jarayonlari natijasida atmosferaga
6

chiqariladi. Metan karbonat angidridga qaraganda issiqxona effekti yaratishda 20
baravar kuchliroqdir. U o‘zining issiqlik ushlab qolish qobiliyati bilan iqlim
o‘zgarishiga juda katta ta’sir ko‘rsatadi.
3. Azot oksidlari (NOx) : Azot oksidlari — atmosferada issiqxona effekti
yaratadigan boshqa bir guruh gazlardir. Oziq-ovqat ishlab chiqarish, sanoat
jarayonlari va transport vositalaridan chiqadigan bu gazlar atmosferaga kirib,
issiqxona effekti yaratadi. Azot oksidlarining eng asosiy manbalari sanoat va
transport tizimlaridir. Ushbu gazlar qisqa muddatli va kuchli issiqxona ta’siriga
ega.
4. O‘rmonlarning kesilishi va landshaftlarning shikastlanishi : O‘rmonlar
— karbonat angidridni yutadigan va atmosfera tarkibini muvozanatga keltiradigan
tabiiy tizimdir. O‘rmonlar kesilganda, ularning karbonat angidridni saqlash
qobiliyati yo‘qoladi. O‘rmonlarning yo‘qolishi bilan, atmosferaga chiqarilayotgan
karbonat angidrid miqdori ortadi va bu global isishning kuchayishiga olib keladi.
Shuningdek, yer resurslarini noto‘g‘ri ishlatish, yerning dehqonchilik uchun
mo‘ljallangan qismida qishloq xo‘jaligini noto‘g‘ri yuritish ham issiqxona
gazlarining miqdorini oshiradi. Ekologik muvozanatning buzilishi va tabiiy
resurslarning ishlatilishi global isishning yana bir sababidir.
Tabiiy omillar va ularning global isishga ta’siri. Global isishning tabiiy
omillari ham mavjud, ammo ularning ta’siri antropogen omillar bilan
solishtirganda ancha kamroq va qisqa muddatli bo‘ladi. Tabiiy omillar ko‘proq
iqlimning tabiiy tsikllari bilan bog‘liq bo‘lib, ular Yerning tabiiy jarayonlari orqali
iqlimni o‘zgartiradi. Quyidagi tabiiy omillar global isishga ta’sir qiladi:
1. Vulkanik faollik . Vulkanik faollik Yerning ichki kuchlari natijasida
yuzaga keladi. Vulqonlar atmosferaga katta miqdorda turli xil gazlar, jumladan,
karbonat angidrid (CO ), sulfat va boshqa gazlarni chiqaradi. Vulkanik₂
faoliyatning iqlimga ta’siri qisqa muddatli bo‘lishi mumkin. Masalan, 1991-yilda
Pinatubo vulqonining portlashi natijasida atmosferaga katta miqdorda sulfat
changlari chiqarilgan va bu quyosh nurlarining Yer yuzasiga kirishini kamaytirgan.
7

Natijada, 1992-yilga kelib, global harorat 0.5°C ga pasaygan. Biroq, vulqon
faolligining issiqxona gazlari chiqarishi uzoq muddatli iqlim o‘zgarishiga olib
kelmaydi. Vulkanik faoliyat iqlimni vaqtincha sovutadi, lekin bu ta’sir vaqt o‘tishi
bilan yo‘qoladi.
2. Okean tsikllari . Okeanlar Yer yuzasida issiqlikni saqlab, tarqatishda
katta rol o‘ynaydi. Okeanlarda yuzaga keladigan tabiiy tsikllar, masalan, El Niño
va La Niña hodisalari, iqlimni shakllantirishda muhim ahamiyatga ega.
 El Niño — bu okean suvlari haroratining oshishiga olib keladigan tabiat
hodisasidir. El Niño fazasida, Tinch okeanining ekvator mintaqasida suvlari
harorati ko‘tariladi va bu iqlimda o‘zgarishlarga olib keladi. Okeanlarning
haroratining ko‘tarilishi atmosferada namlikni o‘zgartiradi va bu global miqyosda
qurg‘oqchilik va kuchli yomg‘irlarni keltirib chiqarishi mumkin. El Niño hodisasi
ko‘plab geografik hududlarda iqlimning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi, masalan,
Janubiy Amerika, Janubiy Osiyo va Avstraliya.
 La Niña — El Niño hodisasining aksidir. La Niña paytida Tinch
okeanining suvlari soviydi va bu global haroratni pasayishiga olib keladi. La Niña
fazasi sovuq iqlim sharoitlarini yaratadi va ko‘proq yog‘ingar shamollarni
keltiradi, bu esa iqlimni sovutadi.
3. Quyosh faoliyati . Quyoshning faoliyati ham iqlimga ta’sir qiladi. Quyosh
nurlari Yerga keladigan energiyaning asosiy manbaidir. Quyoshning nurlanishi
o‘zgarishi va quyosh dog‘lari sonining ko‘payishi yoki kamayishi iqlimning
o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin. Quyosh faolligining o‘zgarishi atmosferaga
kelayotgan energiya miqdorini o‘zgartiradi. Quyosh nurlanishining oshishi iqlimni
iliqlashtirishi mumkin, aksincha, nurlanish kamayganda, Yer yuzasidagi harorat
pasayadi. Quyosh faoliyati o‘zgarishining ta’siri uzoq muddatli bo‘lishi mumkin,
lekin hozirgi kunda Quyosh faolligining o‘zgarishi global isishni asosli tarzda
tushuntirib bera olmaydi, chunki quyosh nurlanishining o‘zgarishi nisbatan
kichikdir.
8

4. Tabiiy gazlarning chiqarilishi . Yerning tabiiy jarayonlari ham issiqxona
gazlarining atmosferaga chiqarilishiga olib keladi. Masalan, o‘rmonlardan,
botqoqlardan va boshqa tabiiy manbalardan metan, karbonat angidrid kabi gazlar
chiqadi. Bu tabiiy gazlar o‘zining issiqxona effekti yaratishi mumkin. O‘rmonlar
tabiiy ravishda karbonat angidridni yutadi, ammo o‘rmonlarning kesilishi va
qishloq xo‘jaligi faoliyati bu gazlarni atmosferaga chiqarishga olib keladi.
Shuningdek, metan chiqishi ham tabiiy manbalardan yuzaga keladi, masalan,
botqoqlardan yoki cho‘ponlardan. Ammo, tabiiy gazlarning chiqarilishi antropogen
gazlar bilan taqqoslaganda ancha pastdir va ularning iqlimga ta’siri kamroq
bo‘ladi.
5. Yerning orbita va eksen o‘zgarishlari . Yerning orbita va egilishidagi
o‘zgarishlar, ya’ni Milankovitch tsikllari, iqlimning uzoq muddatli o‘zgarishiga
olib keladi. Bu tsikllar Yerning Quyosh atrofida aylanishini va egilish burchagini
o‘zgartiradi. Yerning orbita o‘zgarishi va egilish burchagining ta’siri uzoq
muddatli iqlim o‘zgarishlariga olib keladi. Masalan, Yerning orbita shakli
o‘zgarishlari muzlik davrlarining boshlanishiga va tugashiga sabab bo‘ladi.
Shuningdek, Yerning eksenining o‘zgarishi ham iqlimga ta’sir ko‘rsatadi, chunki u
Quyosh nurlarining Yer yuzasiga qanday tushishini o‘zgartiradi.
Tabiiy omillar global isishga ta’sir ko‘rsatadi, lekin ularning ta’siri
antropogen omillar bilan solishtirganda ancha kamroq va qisqa muddatli bo‘ladi.
Vulqon faolligi, okean tsikllari, Quyosh faoliyati va tabiiy gazlarning chiqarilishi
iqlimni vaqtincha o‘zgartirishi mumkin, lekin so‘nggi yuz yilliklarda global
isishning asosiy sababi insonning sanoat faoliyati va issiqxona gazlarining
ko‘payishi hisoblanadi. Inson faoliyatining tabiiy jarayonlarga nisbatan kuchli
ta’siri global isishning boshli sababidir.
Issiqxona gazlarining atmosferadagi miqdorining ortishi global isishning
asosiy sabablaridan biridir. Bu gazlar atmosferada issiqxona effekti yaratadi, ya’ni
ular Quyoshdan kelgan nurlarning bir qismini so‘rib, Yer yuzasiga qaytaradi, bu
esa havo haroratining ortishiga olib keladi. Quyoshdan kelgan energiyaning katta
9

qismi atmosferadan o‘tib, Yer yuzasiga yetib boradi. Yer yuzasi esa bu energiyani
qaytaradi, lekin issiqxona gazlari energiyani qaytarib, uni atmosferada saqlaydi, bu
holatni issiqxona effekti deb atashadi. CO issiqxona gazlari orasida eng asosiy va₂
muhim hisoblanadi. Ushbu gaz atmosferada ko‘p vaqt davomida saqlanadi va
uning miqdorining ortishi Yerning o‘rtacha haroratining oshishiga olib keladi.
Karbonat angidridning atmosferaga chiqarilishi ko‘p jihatdan inson faoliyati bilan
bog‘liq. Sanoat, transport, energiya ishlab chiqarish va o‘rmonlarni kesish kabi
faoliyatlar CO ni atmosferaga chiqaradi. 19-asrning oxiridan boshlab, asosan
₂
sanoat inqilobi natijasida atmosferadagi CO miqdori sezilarli darajada oshdi, bu
₂
esa global isishning asosiy sabablaridan biri sifatida tan olingan. Karbonat
angidridning miqdori atmosferada yirik o‘zgarishlarga olib kelmoqda va bu iqlim
o‘zgarishining eng aniq belgisidir.
Metan issiqxona gazlarining ikkinchi eng kuchli vakilidir. CO ga
₂
qaraganda, metan o‘zining issiqxona effekti bilan 25-30 baravar kuchliroqdir.
Ammo, metan atmosferada uzoq vaqt saqlanmaydi, uning davomiyligi qisqa
muddatdir, taxminan 10-12 yil atrofida. Metanning asosiy manbalari qishloq
xo‘jaligi (ayniqsa, chorvachilik va mol go‘shti ishlab chiqarish), tabiiy gazlarning
qazib olinishi, organik chiqindilar va botqoqlardir. Qishloq xo‘jaligida metan hosil
bo‘lishining asosiy sabablaridan biri, hayvonlarning oshqozonida mikroblarning
oziq-ovqatni parchalayotganida metan ishlab chiqarishidir. Metanning atmosferaga
chiqishi global isishning tezlashishiga olib keladi, chunki bu gazning issiqxona
effekti juda kuchlidir.
Azot oksidlari (NO ) — bu gazlar ham issiqxona effektini yaratadi, lekin
ₓ
CO yoki metan kabi boshqa gazlarga qaraganda kamroq ta’sir qiladi. Azot
₂
oksidlari asosan qishloq xo‘jaligi, sanoat va transport jarayonlarida hosil bo‘ladi.
Bu gazlar havoning ifloslanishiga sabab bo‘lishi bilan birga, ozon qatlamini ham
o‘zgarishlarga olib keladi. NO ning asosiy manbalari ozuqa ishlab chiqarish,
ₓ
transport vositalari va issiqlik ishlab chiqarish sanoatidir. Azot oksidlarining
atmosferadagi miqdorining ortishi iqlim o‘zgarishining kuchayishiga yordam
10

beradi. Global isishning tezlashishiga olib kelayotgan boshqa issiqxona gazlari
ham mavjud, masalan, ozon (O ) va sulfatlar, ammo ularning atmosferadagi₃
miqdori kichikroq va ularning ta’siri kamroqdir. Issiqxona gazlarining miqdorining
ortishi Yerning haroratini ko‘tarish bilan birga, ko‘plab salbiy oqibatlarga olib
keladi. Bu oqibatlar orasida quyidagilarni ajratish mumkin:
 Muzliklarning erishi va dengiz sathining ko‘tarilishi.
 Ekstremal ob-havo hodisalarining tez-tez yuzaga kelishi, masalan, kuchli
yomg‘irlar, qurg‘oqchiliklar, issiqlik to‘lqinlari va boshqalar.
 Tabiat va biota tizimlarining o‘zgarishi, jumladan, hayvonlar va
o‘simliklar o‘z joylashuvini o‘zgartirishi, ba’zi turlarning yo‘qolishi.
 Suv resurslarining kamayishi va qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishining
pasayishi. Issiqxona gazlarining atmosferadagi miqdorining ortishi, insoniyatning
kelajagi uchun jiddiy xavf tug‘diradi va global isishni yengish uchun chora-
tadbirlar zarur.
Global isishning natijalari. Global isishning natijalari keng ko‘lamli va
turli sohalarda sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda. Ushbu ta’sirlar quyidagi asosiy
yo‘nalishlarda aniqlanadi:
1. Okean sathining ko‘tarilishi . Global isish natijasida, muzliklar eriydi va
okeanlar suvni kengaytiradi. Muzliklarning erishi antarktika va Grenlandiya kabi
yirik muzliklar hududlarida kuchayib bormoqda. Ushbu jarayon okean sathining
ko‘tarilishiga olib kelmoqda, bu esa, ayniqsa, sohildagi shaharlar va past joylarda
joylashgan mamlakatlar uchun jiddiy xavf tug‘diradi. To‘fonlar, tsunamilar va
toshqinlar rivojlanishi mumkin, bu esa yer yuzasining yutilishi va aholi
punktlarining zarar ko‘rishiga olib keladi. Ayniqsa, Boshqa o‘zgarishlar bilan
birga, suv sathining ko‘tarilishi, ko‘plab orollarni va qirg‘oq hududlarini xavf
ostiga qo‘yadi.
2. Ekstremal ob-havo hodisalari . Global isishning yana bir ta’siri ob-havo
hodisalarining kuchayishi va ekstremallashuvidir. Issiqlik to‘lqinlari, kuchli
bo‘ronlar, yomg‘ir va qurg‘oqchiliklar tez-tez yuz bermoqda. Ushbu hodisalar
11

iqlimning o‘zgarishini ko‘rsatadi va tabiiy ofatlar sifatida iqtisodiyot, qishloq
xo‘jaligi va aholi hayotiga katta zarar yetkazadi. Misol uchun, kuchli yomg‘irlar va
toshqinlar qishloq xo‘jaligi uchun katta muammo tug‘diradi, yomg‘irlarning
to‘plangan suvi yerning bo‘shlig‘ini kuchaytirishi mumkin. Issiqlik to‘lqinlari esa
qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini qisqartirish, odamlar salomatligiga ta’sir ko‘rsatish
va inson hayoti uchun xavf tug‘dirishga olib keladi.
3. Biodiversitlikning kamayishi . Global isish iqlimning o‘zgarishiga olib
kelgani sababli, hayvonlar va o‘simliklar turlarining yashash muhiti o‘zgaradi. Bu
o‘zgarishlar ba’zi turlarni yo‘qotishga yoki migratsiyaga olib kelishi mumkin.
O‘simliklar va hayvonlar o‘zgarishlarga moslasha olmaydi, natijada biologik
xilma-xillik kamayadi. Ayniqsa, o‘rmonlarning kesilishi, qishloq xo‘jaligining
o‘sishi va antropogen ta’sirlar biota tizimiga zarar etkazmoqda. Bu turlar
yo‘qolishi tabiiy muvozanatni buzadi va insonga oziq-ovqat va dori-darmon ishlab
chiqarish, tabiiy resurslar va boshqa ko‘plab sohalarda zarar yetkazadi.
Ekosistemalar va tabiiy resurslar insonning hayoti va taraqqiyoti uchun muhim
bo‘lib, ularning yo‘qolishi iqtisodiy va ekologik inqirozga olib kelishi mumkin.
4. Agrar sektorda salbiy ta’sirlar . Iqlim o‘zgarishi qishloq xo‘jaligi uchun
ham salbiy oqibatlarga olib kelmoqda. Suv manbalarining kamayishi,
qurg‘oqchilik va yerning unumdorligini pasayishi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini
yetishtirishga zarar etkazadi. Bu iqtisodiy jihatdan ahamiyatli bo‘lib, oziq-ovqat
xavfsizligini ham tahdid qilishi mumkin. Issiqlik to‘lqinlari va o‘zgarishlar hosilni
pasaytiradi va qishloq xo‘jaligi sohasida katta ziyon yetkazadi.
Global isishning natijalari Yerning iqlimi, ekologiyasi, iqtisodiyoti va
insoniyat hayotiga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Okean sathining ko‘tarilishi, ekstremal
ob-havo hodisalari, biologik xilma-xillikning kamayishi va qishloq xo‘jaligiga
ta’siri kabi omillar global isishning natijalari sifatida ko‘rinmoqda. Ushbu ta’sirlar
inson hayotini xavf ostiga qo‘yishi mumkin, shuning uchun global isishning oldini
olish uchun xalqaro miqyosda chora-tadbirlar qabul qilish zarur.
12

1.2. Global isishning ekologik tizimlar va biologik turli-tumanlikka
ta’siri
Global isish iqlimning o‘zgarishiga sabab bo‘lib, bu o‘zgarishlar ekologik
tizimlar va biologik turli-tumanlikka jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. O‘zgarishlarning
natijasida flora va fauna o‘zgarib, ayrim turlar yo‘qolishi, boshqalari esa yangi
sharoitlarga moslashishga majbur bo‘ladi.
Global isish va iqlim o‘zgarishi ekologik tizimlarga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. Bu o‘zgarishlar o‘simliklar va hayvonlar turar joylarining yo‘qolishiga,
ko‘plab turlarni yo‘qotish xavfini oshirishga va okean va dengiz ekosistemalarida
jiddiy o‘zgarishlarga olib keladi. Haroratning oshishi, yomg‘ir rejimining
o‘zgarishi, qurg‘oqchilik va suv manbalarining kamayishi kabi omillar
ekosistemalarda muvozanatsizlikni yuzaga keltiradi. Iqlimning o‘zgarishi
natijasida ba’zi o‘simliklar va hayvonlar o‘z turar joylarini yo‘qotadi yoki ularga
moslasholmaydi. Masalan, tog‘li hududlarda yashovchi o‘simliklar balandlik
bo‘yicha yuqoriga ko‘tarilishga majbur bo‘ladi. Agar ular yangi sharoitlarga
moslasha olmasa, bu turar joylarning yo‘qolishiga olib kelishi mumkin. Yana bir
misol sifatida, ba’zi o‘simliklar va hayvonlar uchun ideal yashash muhiti
o‘zgaradi, bu esa turlarni xavf ostiga qo‘yadi.
13

Global isishning ta’siri tufayli ko‘plab turlar, masalan, arktik hududlarda
yashovchi oq ayiq va boshqa sovuq havoga moslashgan hayvonlar, o‘z yashash
joylarini yo‘qotishi mumkin. Bu turar joylar kamaygach, turlar ozuqa manbalarini
ham topishda qiyinchiliklarga duch kelishadi. Natijada, bu turlarni yo‘qolish xavfi
kutib turadi. Ayniqsa, yirik va ko‘plab turlar o‘zlarining ekologik tizimlarida
o‘zgarishlarni qiyinchilik bilan qabul qiladi, bu esa ekologik tizimlarning
barqarorligiga tahdid soladi. Okeanlar va dengiz ekosistemalarida ham sezilarli
o‘zgarishlar ro‘y bermoqda. Okean haroratining oshishi va suv kislotalanishi suv
ostidagi turlar, masalan, marjon riflari va dengiz o‘simliklarini xavf ostiga qo‘yadi.
Marjon riflari issiq suvda o‘z hayotiy jarayonlarini davom ettira olmaydi, bu esa
ularning yo‘qolishiga olib keladi. Marjon riflarining yo‘qolishi dengiz
ekosistemalarini va baliqlarga asoslangan oziqlanish zanjirini jiddiy ravishda
buzadi. Bu, o‘z navbatida, dengiz hayotining barqarorligini xavf ostiga qo‘yadi.
Shu bilan birga, iqlim o‘zgarishi hayvonlar va o‘simliklarning migratsiya
yo‘llarini ham o‘zgartiradi. Ko‘plab turlar yangi hududlarga migratsiya qilishga
majbur bo‘lishadi, ammo ba’zi turlar uchun bunday migratsiya imkoniyatlari
cheklangan. Yangi migratsiya yo‘llari ko‘plab turlar uchun yangi hayot sharoitlari
yaratishi mumkin, ammo ba’zi turlar bunday o‘zgarishlarga moslasha olmaydi va
ularning ko‘payishi to‘xtaydi. Global isishning ekologik tizimlar va biologik
xilma-xillikka ta’siri juda katta va uzoq muddatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.
Ekosistemalardagi o‘zgarishlar tabiiy muvozanatni buzadi va ko‘plab turlarni
yo‘qolish xavfini oshiradi. Bu, o‘z navbatida, insoniyat hayoti va uning farovonligi
uchun jiddiy tahdidlar yaratadi.
Biologik turli-tumanlikni yo‘qotish global isish va iqlim o‘zgarishlarining
eng jiddiy oqibatlaridan biridir. Biologik xilma-xillik — bu Yer yuzidagi turli
o‘simlik, hayvon va mikroorganizmlarning xilma-xilligi va ularning o‘zaro
bog‘liqligidir. Iqlim o‘zgarishlari ekologik tizimlarga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi va
biologik turli-tumanlikni xavf ostiga qo‘yadi. Global isish bu xilma-xillikka zarar
14

etkazadi va uning yo‘qolishiga olib keladi. Biologik turli-tumanlikni yo‘qotishning
asosiy sabablaridan ba’zilari quyidagilardan iborat:
1. Tabiiy resurslarning kamayishi . Iqlim o‘zgarishi natijasida tabiiy
resurslar kamayadi. Suv manbalarining kamayishi, qurg‘oqchilik va boshqa
ekologik o‘zgarishlar o‘simliklarning o‘sishiga va hayvonlarning yashashiga zarar
etkazadi. Suvning ko‘payishi va toshqinlar ham turli xil organizmlar uchun xavf
tug‘diradi. Resurslarning kamayishi o‘z navbatida biologik xilma-xillikka ta’sir
qiladi, chunki ba’zi turlar uzoq vaqt davomida o‘zlarini saqlab qololmaydi. Bu
holat, ayniqsa, o‘simliklar va hayvonlarning migratsiyasi va yashash joylarining
yo‘qolishiga olib keladi.
2. Yangi turlarni kiritish va invaziv turlar . Global isish ba’zi hududlarga
yangi turlarni olib kelishi mumkin. Bu turlar yangi muhitte muvaffaqiyatli
o‘rnatilib, mahalliy turlar uchun raqobatni kuchaytiradi va ularning yashash muhiti
kamayadi. Invaziv turlar ko‘pincha biologik xilma-xillikka zarar etkazadi, chunki
ular mahalliy turlarni siqib chiqaradi, ekosistemada yangi noqulay sharoitlar
yaratadi. Invaziv turlar o‘simliklar va hayvonlarning yashash joylarini o‘zgartirib,
tabiiy ekosistemalarda muvozanatsizlikka olib keladi.
3. Qishloq xo‘jaligiga zarar etkazuvchi o‘zgarishlar . Iqlim o‘zgarishi
qishloq xo‘jaligi tizimlarini xavf ostiga qo‘yadi. Qurg‘oqchilik va suvning kamligi
bu sektorlarda hosilning kamayishiga olib keladi. Bu o‘simliklar va chorvachilik
uchun resurslarning kamayishiga sabab bo‘ladi. O‘simliklar va hayvonlar o‘zaro
bog‘liq, shuning uchun ularning birining yo‘qolishi yoki kamayishi ekosistemadagi
muvozanatni buzadi. Qishloq xo‘jaligidagi bu o‘zgarishlar ekosistemalarga zarar
etkazadi va biologik xilma-xillikni kamaytiradi. Shu bilan birga, qishloq xo‘jaligi
o‘zgarishlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘simlik va hayvon turlariga ta’sir ko‘rsatadi,
chunki ular oziq-ovqat manbalarining kamayishi va o‘zgarishi bilan duch keladilar.
4. Kislotalanish va suvning issiqlanishi . Global isish oqibatida
okeanlarning harorati oshmoqda va suvning kislotalanishi ham kuzatilmoqda. Bu
o‘zgarishlar, ayniqsa marjon riflarining yo‘qolishiga olib keladi, chunki marjonlar
15

faqat salqin va oz miqdordagi kislotali suvda yashay oladi. Marjon riflarining
yo‘qolishi, o‘z navbatida, okean ekosistemalarini va biologik xilma-xillikni jiddiy
tarzda xavf ostiga qo‘yadi. Marjon riflari ko‘plab dengiz hayvonlari va
o‘simliklarining yashash joylarini ta’minlaydi, shuning uchun ularning yo‘qolishi
ekosistema uchun yirik zarar etkazadi. Iqlim o‘zgarishi natijasida hayvonlar va
o‘simliklar turar joylarini o‘zgartirishi, o‘zaro aloqalarini yo‘qotishi va yangi
ekologik sharoitlarga moslashishga majbur bo‘lishi mumkin. Bu o‘zgarishlar
ko‘plab turlarni xavf ostiga qo‘yadi, bu esa biologik xilma-xillikni kamaytiradi va
ekosistemalarning barqarorligini tahdid qiladi.
Iqlim o‘zgarishi va global isish ekologik tizimlar va biologik turli-
tumanlikka jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Bu o‘zgarishlar o‘simliklar, hayvonlar va
boshqa organizmlar uchun turli qiyinchiliklarni keltirib chiqaradi, chunki ular
yangi iqlim sharoitlariga moslashishga harakat qilishadi. Quyida fauna va flora
o‘zgarishlari haqida batafsil ma’lumot:
Flora (O‘simliklar) o‘zgarishlari. O‘simliklar uchun harorat o‘zgarishi
katta ta’sir ko‘rsatadi. O‘simliklar haroratning oshishiga sezgir va ular o‘sishi
uchun optimal haroratni talab qiladi. Agar harorat juda yuqori bo‘lsa, ba’zi
o‘simliklar o‘zlarini saqlay olmaydi, bu ularning yo‘qolishiga olib keladi. Masalan,
tropik o‘rmonlar yoki yuqori tog‘lik o‘simliklar issiq vaqtlarda yuqoriga yoki
pastga migratsiya qilishga harakat qilishadi, lekin ular odatda aniq hududlarda
o‘sadi va yangi joylarga ko‘chish imkoniyatlari cheklangan. Iqlim o‘zgarishlari
namlikni o‘zgartiradi. Ayrim joylarda qurg‘oqchilik kuchayadi, bu o‘simliklarning
o‘sishiga zarar etkazadi. Ba’zi o‘simliklar suv manbalarining kamayishi bilan birga
o‘z hayotini saqlab qolish uchun yangi joylarga ko‘chib borishi mumkin. Suv
miqdori kamaygan hududlarda o‘simliklar o‘sishi cheklangan va ular ko‘pincha
o‘zgaruvchan sharoitlarga moslasholmaydi. O‘simliklar o‘zlarining tarqalishini
iqlim sharoitlariga moslashgan holda amalga oshiradi. Biroq, harorat va yomg‘ir
miqdorining o‘zgarishi o‘simliklarning geografik tarqalishini o‘zgartiradi.
Masalan, o‘rmon hududlari iqlim o‘zgarishi tufayli shimolga yoki janubga
16

ko‘chishi mumkin. Ba’zi turlar o‘zini yangi joyda o‘rnatib olish uchun
moslashishga harakat qilishadi, lekin ba’zi o‘simliklar o‘z sharoitlarini yo‘qotib,
yo‘qolishi mumkin. Ekstremal ob-havo hodisalari, masalan, issiqlik to‘lqinlari yoki
kuchli yomg‘irlar, o‘simliklar uchun katta muammo tug‘diradi. Bu hodisalar
o‘simliklarning o‘sishiga zarar etkazadi va ba’zi turlarni butunlay yo‘q qilishi
mumkin. Issiqlik to‘lqinlari o‘simliklar uchun suvsizlik va stressni kuchaytiradi,
natijada, ularning organizmida o‘sish jarayonlari to‘xtaydi.
Fauna (Hayvonlar) o‘zgarishlari. Iqlim o‘zgarishi natijasida ba’zi
hayvonlar migratsiya yo‘nalishlarini o‘zgartiradi. Hayvonlar o‘zlarining yashash
joylarida iqlim o‘zgarishlariga moslashishga harakat qiladilar, ammo ba’zi turlar
migratsiya yo‘nalishlarini o‘zgartirishi mumkin. Masalan, qushlar va baliqlar
o‘zlarining ko‘chish yo‘nalishlarini yoki kuzatish muddatlarini o‘zgartirishi
mumkin. Yomg‘ir miqdorining kamayishi yoki haroratning oshishi hayvonlarning
yangi hududlarga migratsiya qilishiga olib keladi. Iqlimning o‘zgarishi hayvonlar
o‘rtasidagi raqobatni kuchaytiradi. Ba’zi turlar yangi sharoitlarga moslashishga
harakat qiladilar, ammo bu boshqa turlar uchun raqobatni kuchaytiradi. Masalan,
tropik mintaqalarda yangi turlar mavjud bo‘lsa, bu mahalliy hayvonlarga zarar
etkazishi mumkin. Yangi turlar o‘zlarini o‘stirish uchun resurslarni siqib
chiqarishadi va mahalliy turlar yashash joylarini yo‘qotadi. Iqlim o‘zgarishi bilan,
ayrim hayvonlar o‘z yashash joylarini yo‘qotadi. Suv manbalarining kamayishi
yoki qurg‘oqchilik hayvonlarning oziq-ovqat manbalariga zarar etkazadi. Oziq-
ovqat manbalarining kamayishi ba’zi turlarni yo‘qolishiga olib kelishi mumkin.
Masalan, qishloq xo‘jaligi faoliyati va iqlim o‘zgarishi oqibatida ba’zi hayvonlar
oziq-ovqat yetishmovchiligi bilan duch keladi. Iqlim o‘zgarishi natijasida ko‘plab
turlar o‘z hayotiy muhiti o‘zgarishiga qarshi turish imkoniyatiga ega bo‘lmaydi.
Misol uchun, arktik mintaqalarda yashovchi oq ayiq va polar qushlar o‘z yashash
joylarini yo‘qotishi mumkin. Iqlim o‘zgarishlari tufayli ularning oziq-ovqat
manbalari kamayadi va ularning migratsiya yo‘nalishlari o‘zgaradi, bu esa ular
uchun xavf tug‘diradi. Okean va daryo ekosistemalaridagi o‘zgarishlar ham
17

hayvonlar uchun xavf tug‘diradi. Okean haroratining oshishi va suvning kislotali
bo‘lishi ba’zi dengiz turlarini xavf ostiga qo‘yadi. Marjon riflarining o‘limi yoki
migratsiya yo‘nalishlarining o‘zgarishi dengiz hayvonlarining yashash sharoitini
buzadi. Bu turlarning yo‘qolishi yoki migratsiyasi ekosistemalarning noaniqligini
kuchaytiradi.
Iqlim o‘zgarishi flora va fauna o‘rtasidagi o‘zaro bog‘liqlikni va ekologik
tizimning barqarorligini buzadi. O‘simliklar va hayvonlar o‘z sharoitlariga
moslashishga harakat qilishadi, ammo bu o‘zgarishlarga moslashmagan turlar
yo‘qoladi. Bu iqlimning global o‘zgarishi bilan bog‘liq bo‘lib, ekologik tizimlarni,
biologik xilma-xillikni va odamlarning hayotini sezilarli darajada o‘zgartiradi.
O‘simliklar va hayvonlar turlarining saqlanishi uchun ekologik tizimlar va yashash
muhiti o‘zgarishlarini minimallashtirish zarur.
1.3. Global isishning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari
Global isish nafaqat ekologik tizimlarga, balki ijtimoiy va iqtisodiy
sohalarga ham jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Haroratning oshishi va iqlim o‘zgarishlari
butun dunyo bo‘ylab agrar, sanoat, va salomatlik sohalarida sezilarli o‘zgarishlarga
olib keladi.
Global isish qishloq xo‘jaligi va agrar sohada sezilarli o‘zgarishlarga olib
kelmoqda. O‘simliklar va chorvachilikni ta’sir qiladigan bir qator omillar mavjud.
Haroratning oshishi, qurg‘oqchilik va suv resurslarining kamayishi kabi omillar
qishloq xo‘jaliklarida hosilning kamayishiga, chorvachilikda salomatlikning
yomonlashishiga va ekologik tizimlarning buzilishiga olib keladi. Haroratning
oshishi va qurg‘oqchilik natijasida o‘simliklar o‘sishi uchun zarur bo‘lgan
sharoitlar yomonlashadi. Bu o‘simliklarning o‘sishini, ozuqa moddalari va suvni
o‘zlashtirishni qiyinlashtiradi. Iqlimning o‘zgarishi, ayniqsa, bug‘doy,
makkajo‘xori va guruch kabi asosiy qishloq xo‘jaligi mahsulotlari uchun zararga
olib keladi. Suv resurslarining kamayishi ham qishloq xo‘jaligiga zarar yetkazadi.
Suvning kamayishi, sug‘orish tizimlarining samaradorligini pasaytiradi, bu esa
18

hosilni kamaytiradi. Boshqa tomondan, suvning ko‘payishi va toshqinlar, yerning
eroziyaga uchrashiga olib keladi va ekinlarni yuvib ketishi mumkin. Suvning
kamayishi qishloq xo‘jaligi uchun jiddiy tahdiddir. Qurg‘oqchilik, issiq havoning
ko‘payishi va o‘zgaruvchan ob-havo sharoitlari sug‘orish imkoniyatlarini
cheklaydi.
Dehqonlar o‘z ekinlarini sug‘orish uchun zarur bo‘lgan suvni olishda
qiyinchiliklarga duch keladilar. Bu holat, oziq-ovqat yetkazib berish zanjirini
buzishi va narxlarning oshishiga olib kelishi mumkin. Chorvachilikni ta’sir
qiladigan omillar ham juda muhimdir. Haroratning oshishi va yem-xashak
yetishmovchiligi hayvonlarning salomatligini yomonlashtiradi. Hayvonlarning
ozuqa moddalari va suvga bo‘lgan ehtiyoji ortadi, ammo iqlim o‘zgarishi sababli
bu ehtiyojlar to‘liq qondirilmaydi. O‘simliklarning o‘sishi va yem-xashak
sifatining pasayishi hayvonlarning o‘sishini, ishlab chiqarishni va salomatlikni
yomonlashtiradi. Chorvachilikda iqlim o‘zgarishlari hayvonlarning biologik
faolligini ham kamaytiradi. Ba’zi hayvon turlari yangi ob-havo sharoitlariga
moslashish qiyin. Haroratning oshishi, yangi yem-xashak turiga moslashish
qobiliyatini susaytiradi, bu esa chorvachilik mahsulotlarining ishlab chiqarilishiga
salbiy ta’sir qiladi. Yuqoridagi omillar agrar sektorni to‘liq o‘zgartiradi va oziq-
ovqat xavfsizligini ta’minlashda jiddiy muammolarni keltirib chiqaradi. Buning
oldini olish uchun zamonaviy texnologiyalarni joriy etish, suv boshqaruvi
tizimlarini samarali ishlatish va qishloq xo‘jaligida barqaror resurslardan
foydalanish zarur. Yangi iqlim sharoitlariga moslashish uchun agrar sohada ilg‘or
strategiyalar va texnikalar ishlab chiqilishi kerak. Bu, nafaqat qishloq xo‘jaligini,
balki umumiy iqtisodiyotni ham mustahkamlashga yordam beradi.
Global isish sanoat sektoriga sezilarli ta’sir ko‘rsatmoqda, va bu ta’sirlarning
o‘zgarishi ishlab chiqarish jarayonlarini, energiya resurslarini va infratuzilmani
to‘g‘ridan-to‘g‘ri shakllantiradi. Global isishning sanoatga ta’sirlaridan biri
energiya iste’molining oshishidir. Haroratning ko‘tarilishi va ob-havo
sharoitlarining o‘zgarishi sanoatning energiya ehtiyojlarini o‘zgartiradi. Masalan,
19

issiq havoning ortishi va iqlimning o‘zgarishi konditsionerlar, sovutish tizimlari va
boshqa energiya iste’molini talab qiluvchi inshootlarga ehtiyojni oshiradi. Bu esa
ishlab chiqarish jarayonlarining narxini oshiradi, chunki energiya resurslariga
bo‘lgan talab ortadi. Energiya resurslarining narxi o‘zgarishi, ishlab chiqarish
jarayonlarini qiyinlashtiradi va bu ijtimoiy-iqtisodiy tizimni ham
murakkablashtiradi. Iqtisodiyotning turli sohalaridagi ishlab chiqarish jarayonlari
energiya va boshqa resurslarga muhtoj bo‘lgani sababli, energiyaning narxi va
mavjudligi iqtisodiy barqarorlikka ta’sir qiladi.
Global isish o‘zgarishlari natijasida yuzaga kelgan kuchli yomg‘irlar,
toshqinlar, issiqlik to‘lqinlari va boshqa ekstremal ob-havo hodisalari sanoat
inshootlariga zarar yetkazishi mumkin. Bu hodisalar sanoat ob’ektlarining ishdan
chiqishiga, ishlab chiqarish jarayonlarining uzilishiga va infrostruktura
zararlanishiga olib keladi. Misol uchun, katta toshqinlar yoki kuchli yomg‘irlar
sanoat binolarini va ishlab chiqarish tizimlarini zararli holatga keltirishi mumkin,
bu esa ishlab chiqarishning qisqarishiga va yirik sanoat tarmoqlarining
samaradorligini kamayishiga olib keladi. Ishlab chiqarish jarayonlarining uzilishi,
xom ashyo va mahsulotlarni yetkazib berish tizimlaridagi uzilishlar global va
mahalliy iqtisodiyotlar uchun katta tahdid yaratadi. Bu o‘z navbatida, iqtisodiy
faoliyatni susaytiradi, ish o‘rinlarini yo‘qotish, foyda kamayishi va global
iqtisodiyotdagi o‘zgarishlarga olib kelishi mumkin. Sanoatning uzilishi va
zararlanishi iqtisodiyotning samaradorligini kamaytiradi. Misol uchun, sanoat
sektori tabiiy ofatlar va iqlim o‘zgarishi ta’sirida ishlab chiqarish quvvatlarini
qisqartirishi yoki butunlay to‘xtatishi mumkin. Bu iqtisodiy o‘sishni sustlashtiradi
va ishsizlik darajasini oshiradi. O‘zgaruvchan ob-havo sharoitlari sanoatning
barqaror ishlashini va ishlab chiqarish jarayonlarini qiyinlashtiradi. Shuningdek,
iqtisodiyotdagi o‘zgarishlar mamlakatlar o‘rtasidagi iqtisodiy aloqalarni ham ta’sir
qiladi, chunki iqlim o‘zgarishlari to‘g‘ridan-to‘g‘ri savdo va iqtisodiy
munosabatlarga ta’sir ko‘rsatadi.
20

Global isishning sanoat sektori uchun ta’siri, texnologik yangiliklarni
yaratish va energiyani tejash texnologiyalariga ehtiyojni oshiradi. Sanoatni yanada
barqaror qilish va iqlim o‘zgarishlariga moslashish uchun texnologiyalarni
yangilash zarurati paydo bo‘ladi. Masalan, energiya samaradorligini oshirish,
yashil texnologiyalarni joriy etish va qayta tiklanuvchi energiya manbalaridan
foydalanish sanoatni global isishning salbiy ta’sirlariga qarshi himoya qilishga
yordam beradi. Bu esa uzoq muddatda iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga yordam
beradi. Global isish sanoat sohasiga ko‘plab ta’sirlar ko‘rsatadi. Ishlab chiqarish
jarayonlari, energiya resurslari, sanoat infratuzilmasi va iqtisodiy samaradorlikning
pasayishi iqtisodiy muammolarni keltirib chiqaradi. Bu muammolarni bartaraf
etish uchun energiya samaradorligini oshirish, barqaror ishlab chiqarish tizimlarini
yaratish va iqlim o‘zgarishlariga moslashish texnologiyalarini joriy etish zarur.
Shunday qilib, sanoat sektori uchun barqaror va iqlimga moslashgan yechimlar
ishlab chiqish, nafaqat ekologik muammolarni hal qilish, balki iqtisodiy o‘sish va
barqarorlikni ta’minlashda ham muhimdir.
Global isish inson salomatligiga bir nechta salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Iqlim o‘zgarishlari va global isishning oqibatlari quyidagi shakllarda namoyon
bo‘ladi:
1. Kasalliklarning tarqalishi. Iqlim o‘zgarishlari, ayniqsa tropik va
subtropik hududlarda, yuqumli kasalliklarning tarqalishini kuchaytiradi.
Haroratning ko‘tarilishi va namlikning oshishi mikroorganizmlarning o‘sishi
uchun qulay sharoit yaratadi. Bu esa malyariya, deng, leptospiroz, zaharli
suyuqliklar, va boshqa infeksion kasalliklarning tarqalishini tezlashtiradi. Issiq
harorat va ko‘proq yomg‘irlar bakteriyalar va viruslarning ko‘payishini
rag‘batlantiradi, bu esa salomatlikka xavf tug‘diradi. Mavjud iqlim o‘zgarishlariga
moslashishga qodir bo‘lmagan hududlarda yuqumli kasalliklarning tez tarqalishi
mumkin, natijada jamoat salomatligi tahdidga uchraydi.
21

2. Issiqlikning salbiy ta’siri. Issiqlik to‘lqinlari organizmga ko‘plab salbiy
ta’sirlar ko‘rsatadi. Yuksalgan haroratlar odamlarning issiqlikni boshqarish
tizimiga kuchli bosim o‘tkazadi, va bu holat sog‘liqni yomonlashtiradi. Issiqlik
stressi, dehidratsiya, yurak-qon tomir kasalliklari, nafas olish tizimi kasalliklari va
boshqa sog‘liq muammolariga olib kelishi mumkin. Issiqlikning ortishi, ayniqsa
qariya yoshdagi va kasallikka moyil bo‘lgan shaxslar uchun xavfli. Odamlar
issiqlikni engish uchun ko‘proq sovutish tizimlaridan foydalanishga majbur
bo‘ladilar, bu esa energiya iste’molining oshishiga va iqtisodiy bosimga olib
keladi.
3. Qurg‘oqchilik va suv tanqisligi. Global isish natijasida suv
resurslarining kamayishi va qurg‘oqchilikning kuchayishi jiddiy muammolarni
keltirib chiqaradi. Suv resurslarining tanqisligi ichimlik suvi yetishmovchiligiga
olib keladi. Bu esa, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda, suv ta’minoti va
sanitariya xizmatlariga ehtiyojni oshiradi. Suvning ifloslanishi, undan
foydalanishning kamayishi va salbiy sanitariya sharoitlari ichak kasalliklarining
tarqalishini kuchaytiradi, bu esa jamoatchilik salomatligiga xavf tug‘diradi. Suv
resurslarining kamayishi va qurg‘oqchilikning kuchayishi agroekologik tizimlarni
ham yomonlashtiradi, chunki suv tanqisligi qishloq xo‘jaligi faoliyatini to‘xtatish,
oziq-ovqat xavfsizligini buzish va salomatlikni yomonlashtiradi.
4. Allergik kasalliklarning ortishi. Global isish va havoning ifloslanishi,
allergik reaktsiyalarning ortishiga olib keladi. Issiqlikning oshishi va qurg‘oqchilik
tufayli o‘simliklar va daraxtlar polenini ishlab chiqarishning ortishi allergik
kasalliklar, masalan, astma, rinit va boshqa allergiyalarga olib keladi. Bu
o‘zgarishlar nafaqat yuqori haroratlar, balki o‘simliklarning polen chiqarishini
uzaytirishi bilan bog‘liq.
5. Iqlim o‘zgarishlari va psixologik ta’sir. Iqlim o‘zgarishlari va global
isish odamlarning psixologik holatiga ham ta’sir qiladi. Ijtimoiy izolyatsiya,
migratsiya, uydan ajralish va yerning yo‘qolishi kabi omillar odamlarning ruhiy
salomatligiga zarar yetkazadi. Qayta-qayta tabiiy ofatlar, toshqinlar, yong‘inlar va
22

qurg‘oqchiliklar psixologik stressni kuchaytiradi va jamoat salomatligi tizimlarini
ta’sir qiladi. Yangi sharoitlarga moslashish uchun jismoniy va ruhiy salomatlikni
tiklashda qo‘shimcha resurslar va chora-tadbirlar talab qilinadi. Global isishning
inson salomatligiga ta’siri ko‘plab jiddiy oqibatlarga olib keladi. Yuqumli
kasalliklarning tarqalishi, issiqlik to‘lqinlarining oshishi, suv resurslarining
tanqisligi va allergik kasalliklarning ortishi salomatlik tizimiga katta bosim
o‘tkazadi. Bularning barchasi jamoatchilik salomatligini himoya qilish uchun
samarali choralar ko‘rish zarurligini ko‘rsatadi. Inson salomatligi uchun global
isishning salbiy ta’sirlarini bartaraf etish uchun ilg‘or tibbiyot, ijtimoiy yordam va
ekologik siyosatni uyg‘unlashtirish lozim.
Global isishning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari, ayniqsa, ijtimoiy tengsizlikni
kuchaytirishi va global migratsiyaning tezlashishiga sabab bo‘ladi. Ushbu oqibatlar
nafaqat ekologik, balki iqtisodiy va ijtimoiy tizimlar uchun ham keng ko‘lamli
muammolarni keltirib chiqaradi. Global isish kambag‘al va rivojlanayotgan
mamlakatlarda yashovchi odamlar uchun eng katta tahdiddir. Ular resurslarga
cheklangan kirish imkoniyatiga ega bo‘lib, o‘zlarini iqlim o‘zgarishlaridan eng
ko‘p zararlangan guruh sifatida his qilishadi. Qurg‘oqchilik, toshqinlar va boshqa
ekologik falokatlar oziq-ovqat xavfsizligi va suv ta’minotiga zarar etkazadi, bu esa
iqtisodiy farqlarni yanada oshiradi. Shuningdek, kambag‘al mamlakatlar ijtimoiy
xizmatlarga, masalan, sog‘liqni saqlash, ta’lim va infratuzilma kabi xizmatlarga
kamroq kirish imkoniyatiga ega. Ularning hayot sharoitlari og‘irlashib, iqtisodiy
inqirozlar kuchayadi, bu esa ijtimoiy tengsizlikni yanada kuchaytiradi. Global
isishning ijtimoiy tengsizlikka ta’siri nafaqat rivojlanayotgan mamlakatlarda, balki
rivojlangan mamlakatlarda ham namoyon bo‘ladi. Ko‘plab rivojlangan
mamlakatlarda ham iqlim o‘zgarishlari va tabiat hodisalarining kuchayishi ijtimoiy
tafovutlarni yanada chuqurlashtiradi. Misol uchun, yuqori ijtimoiy qatlamlarda
yashovchilar, iqlim o‘zgarishlarining zararli ta’sirlaridan kamroq zarar ko‘radi,
chunki ular ko‘proq resurslarga, himoyaga va yuqori sifatli infrastrukturaga ega.
23

Aksincha, past ijtimoiy qatlamdagi odamlar yuqori narxlar, resurslarning
yetishmasligi va qurg‘oqchilik kabi omillarga ko‘proq duch kelishadi.
Global isishning ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlari migratsiyaning kuchayishiga
olib keladi. Qurg‘oqchilik, toshqinlar, yong‘inlar, issiqlik to‘lqinlari va boshqa
tabiiy ofatlar ko‘plab odamlarni yashash joylarini tark etishga majbur qiladi. Bu
migratsiya ko‘pincha iqlim o‘zgarishlari natijasida yuzaga kelgan to‘siqlar,
resurslarning kamayishi yoki ekologik falokatlar bilan bog‘liq bo‘ladi. Odamlar
o‘z uylarini tark etib, boshqa hududlarga yoki mamlakatlarga ko‘chishadi, yangi
yashash joylari va yaxshi sharoitlarni izlashadi. Ko‘plab odamlar ekologik
migratsiyaga duch keladi, ya’ni ular tabiiy ofatlar tufayli, masalan, toshqinlar yoki
qurg‘oqchiliklar tufayli o‘z hududlarini tark etishga majbur bo‘lishadi. Bu
migratsiya ko‘pincha jiddiy ijtimoiy va siyosiy oqibatlarga olib keladi. Yangi
joylarda aholi sonining ortishi yangi ijtimoiy va iqtisodiy muammolarni yuzaga
keltiradi. Yangi kelgan odamlar uchun yashash joylari, ish o‘rinlari, suv va oziq-
ovqat resurslari kabi zaruriy ehtiyojlar ko‘proq talab qiladi, bu esa resurslarga
bo‘lgan bosimni oshiradi. Global migratsiyaning ijtimoiy va siyosiy ta’sirlari
ko‘plab mamlakatlarda mavjud. Ko‘chib kelgan aholi jamiyatdagi mavjud
infratuzilma va resurslarga bo‘lgan talabni orttiradi, bu esa yangi hududlarda
yashovchilar orasida raqobatni kuchaytiradi va ijtimoiy beqarorlikni yuzaga
keltiradi. Masalan, migratsiya oqimlari ko‘pincha siyosiy qarama-qarshiliklar,
millatlararo nizolar yoki iqtisodiy notinchliklarga olib keladi. Migratsiya yangi
joylarda sog‘liqni saqlash, ta’lim va boshqa asosiy xizmatlarni ta’minlashga
bo‘lgan ehtiyojni oshiradi. Biroq, ko‘plab rivojlanayotgan mamlakatlar uchun bu
ta’minotni barqaror saqlash murakkab bo‘lishi mumkin. Bu holatlarning barchasi
global isishning ta’siridan kelib chiqadi va odamlarni muhim qarorlar qabul
qilishga undaydi. Global isish ijtimoiy tengsizlikni kuchaytirish va global
migratsiyani oshirishga olib keladi. Bu jarayonlar faqat ekologik emas, balki
siyosiy va iqtisodiy beqarorlikni ham kuchaytiradi. Odamlarning yangi hududlarga
ko‘chishlari, resurslarga bo‘lgan ehtiyojni oshiradi va jamiyatlarda yangi ijtimoiy
24

muammolarni yuzaga keltiradi. Bu ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik tizimlarni
qiyinlashtiradi va global hamkorlikni talab qiladi.
II-BOB. DUNYO OKEANI SATHINING KO‘TARILISHI XAVFI
2.1. Okean sathining ko‘tarilishi sabablari va uning ta ’ siri
Okean sathining ko‘tarilishi global isishning eng jiddiy va keng tarqalgan
oqibatlaridan biridir. Bu fenomen bir qator sabablarga ko‘ra yuzaga keladi va
uning ta’siri ekosistemalarga, inson faoliyatiga va tabiatga keng ta’sir ko‘rsatadi.
Muzliklarning erishi global isishning eng jiddiy va aniq ko‘rinadigan
oqibatlaridan biridir. Arktika va Antarktida kabi hududlarda muzlar tezroq eriy
boshladi, bu jarayon issiq haroratlarning ortishi va atmosferadagi karbonat angidrid
(CO2) miqdorining oshishi bilan bog‘liq. Muzlarning erishining ikki asosiy oqibati
bor: okean sathining ko‘tarilishi va issiqlikni so‘rish qobiliyatining kamayishi.
Muzning erishi, eng avvalo, okean sathining ko‘tarilishiga olib keladi. Muzlar,
asosan, quruqlikda joylashgan muzliklar va qutblarda yirik muz yotqizmalari
25

tarzida mavjud. Muzning erishidan so‘ng, erigan muzlar suvga aylanishi natijasida
okean sathining ko‘tarilishiga sabab bo‘ladi. Okeanlar ko‘proq suvni o‘z ichiga
oladi, bu esa qirg‘oq hududlari uchun xavfli bo‘lishi mumkin. Muzlarning erishi,
ayniqsa, Polyar hududlarida ko‘proq sodir bo‘ladi, bu esa global miqyosda okean
sathining oshishiga olib keladi. Muzlar qishki va yozgi haroratning yengil farqiga
ta’sir qilishi mumkin. Muz erishi natijasida, bu hududlarda haroratning yuksalishi
kutilganidan ham yuqori bo‘ladi. Muzlar yer yuzasining yirik qismini qoplagani
uchun, ular issiqlikni o‘z ichiga olishini kamaytiradi. Ammo muzlar erib ketgach,
ko‘proq suv yuzasi mavjud bo‘ladi, va bu suvlar issiqlikni yutishga yordam beradi.
Muzlar erib ketganidan so‘ng, suvlarning kengayishi va yirikroq suv yuzalarining
shakllanishi okean sathini ko‘taradi.
Muzlarning erishi bilan bog‘liq yana bir salbiy ta’sir issiqlikni so‘rish
qobiliyatining kamayishidir. Muzlar, ularning oq rangli yuzasi bilan, quyosh
nurlarini aks ettirish xususiyatiga ega. Muzlar erib, o‘zgarayotgan suvlar esa
ko‘proq quyosh nurini o‘z ichiga olishga moyil bo‘ladi. Muzning oq yuzasi quyosh
nurlarini aks ettirgan bo‘lsa, suv sirtlari ko‘k va qora rangda bo‘lsa, bu ular uchun
ko‘proq quyosh nurlarini yutish imkonini beradi. Bu, o‘z navbatida, suvlarni
qizdiradi va global haroratning ortishiga olib keladi. Suvning bu holati iqlimni
tezroq qizdirishga olib keladi, chunki suv nurlanishini yutishi oqibatida, uning
harorati oshadi. Shuningdek, bu issiqlikni saqlab qolishni kuchaytiradi va
muzliklarning erishiga doimiy ta’sir qiladi. Yangi erigan suvlar ko‘proq issiqlikni
yutadi, bu esa muzlarning qayta erishi jarayonini tezlashtiradi. Bu o‘zgarishlar
iqlim o‘zgarishining kuchayishiga olib keladi va uning davriy tsikllarini
kuchaytiradi. Muzliklarning erishi nafaqat o‘zining ta’siri bilan, balki global isish
jarayonini kuchaytirishi va uning tezlashishiga sabab bo‘ladi. Okean sathining
ko‘tarilishi, qirg‘oq hududlarining yo‘qolishi va issiqlikni so‘rish qobiliyatining
kamayishi iqlim o‘zgarishining salbiy ta’sirlarini kuchaytiradi, bu esa butun dunyo
bo‘ylab ekologik va ijtimoiy muammolarni keltirib chiqaradi.
26

Okeanlarning kengayishi global isishning asosiy oqibatlaridan biri sifatida,
okean sathining ko‘tarilishi orqali sodir bo‘ladi. Bu jarayon faqat muzliklarning
erishi bilan bog‘liq emas, balki suvning issiqlikni yutish qobiliyatining oshishi
bilan ham bog‘liqdir. Suvlarning issiqlikni so‘rib, kengayishi natijasida suvning
zichligi kamayadi, bu esa okean sathining ko‘tarilishiga olib keladi. Okean
sathining ko‘tarilishi bir qator ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy oqibatlarga olib
keladi. Okean sathining ko‘tarilishi eng ko‘p qirg‘oq hududlarida zararli
oqibatlarga olib keladi. Suvning oshishi qirg‘oqlarda eroziya jarayonlarini
kuchaytiradi, bu esa qirg‘oq chiziqlarini o‘zgartiradi. Toshqinlar va erozion
jarayonlar natijasida, qirg‘oqni tashkil qiluvchi landshaftlar va tabiiy hududlar
yo‘qoladi. Masalan, kichik orollar va qirg‘oq hududlari toshqinlar tufayli butunlay
yo‘qolishi mumkin. Bu hududlar aholisi va ularning yashash sharoitlarini bevosita
tahdid qiladi. Ko‘plab mamlakatlar, ayniqsa, past yerlarda joylashganlar, global
isishning qirg‘oq hududlariga ta’siri natijasida o‘z erlarini yo‘qotmoqda.
Okean sathining ko‘tarilishi shaharlar, portlar, yo‘llar va boshqa muhim
infratuzilmalarga xavf soladi. Suvning oshishi natijasida, qirg‘oqdagi iqtisodiy
faoliyatni ta’minlashda muammolar yuzaga keladi. Bu, ayniqsa, baliqchilik, turizm
va boshqa qirg‘oq sohasidagi sanoat tarmoqlari uchun jiddiy xavf tug‘diradi.
Portlar va shaharlar suv bosishidan, toshqinlardan, shuningdek, yo‘qotishlar va
zararlar ko‘rishadi. Ko‘plab mamlakatlar uchun, portlar va qirg‘oq infratuzilmasi
iqtisodiy faoliyatning muhim tarkibiy qismidir, shuning uchun okean sathining
ko‘tarilishi global iqtisodiyotga jiddiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. Okeanlarning
kengayishi dengiz ekosistemalarini bevosita tahdid qiladi. Ko‘plab dengiz
hayvonlari va o‘simliklari qirg‘oq hududlarida yashaydi, shuningdek, baliqlar va
boshqa dengiz turlari ushbu hududlarni o‘zlarining yashash joyi sifatida
foydalanadi. Okean sathining ko‘tarilishi va qirg‘oq hududlarining yo‘qolishi, bu
turdagi ekosistemalarga zarar yetkazadi. Korall riflari va boshqa dengiz hayotining
yashash joylari ham yo‘qolishi mumkin. Korall riflari o‘zining rangli va rang-
barang turlari bilan tanilgan bo‘lib, ular dengiz hayoti uchun zarur bo‘lgan oziq-
27

ovqat zanjirining muhim qismidir. Shu bilan birga, qirg‘oqdagi balinalar, dengiz
kaplumbağalari va boshqa hayvonlar o‘z yashash joylarini yo‘qotishi mumkin.
Okean sathining ko‘tarilishi baliqchilik sohasiga ham salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Baliqchilik tizimlari uchun eng muhim omil – baliqlarning yashash joylari va
ularning ko‘payish zonalari. Okeanlarning kengayishi va qirg‘oq hududlarining
yo‘qolishi, baliq va boshqa dengiz hayvonlarining yashash joylarini kamaytiradi.
Suvning ko‘tarilishi, shuningdek, baliq ovlash uchun muhim bo‘lgan turli
hududlarda baliqlarning miqdorini kamaytirishi mumkin. Bu esa global oziq-ovqat
ta’minoti tizimining buzilishiga olib keladi, chunki baliq ovlash rivojlangan
mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlar uchun oziq-ovqatning muhim manbai
hisoblanadi. Okeanlarning kengayishi va ko‘tarilishi faqatgina okeanlarni emas,
balki iqlim tizimlarini ham o‘zgartiradi. Suvning kengayishi, issiqlikni yutish
qobiliyatini oshiradi va bu iqlim o‘zgarishlarini yanada kuchaytiradi. Okeanlarning
ko‘tarilishi, tropik to‘fonlar va boshqa tabiiy ofatlarning kuchayishiga olib kelishi
mumkin. Bu to‘fonlar va toshqinlar, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda katta
ijtimoiy va iqtisodiy oqibatlarga olib keladi. Okeanlarning kengayishi, issiqlikni
ko‘proq yutish bilan, global iqlimning o‘zgarishiga sabab bo‘ladi, va shu bilan
birga, toshqinlar, qurg‘oqchilik va boshqa ekologik ofatlar ko‘proq sodir bo‘ladi.
2.2. Okean sathining ko‘tarilishi va sohildagi hududlar
Okean sathining ko‘tarilishi sohildagi hududlar uchun katta ekologik,
iqtisodiy va ijtimoiy ta’sirlar keltirib chiqaradi. Ushbu jarayon, asosan, qirg‘oq
hududlarida joylashgan aholi va iqtisodiy faoliyatni to‘g‘ridan-to‘g‘ri tahdid
qilmoqda. Sohil hududlaridagi ko‘plab shaharlar va aholi punktlari, xususan,
turizm, baliqchilik, port infratuzilmalari va boshqa sanoat tarmoqlariga tayanadi,
shuning uchun okean sathining ko‘tarilishi ularga jiddiy xavflar yaratadi. Sohil
hududlari dunyoning eng zich yashash joylaridan biri bo‘lib, millionlab odamlar
ushbu hududlarda yashaydi va iqtisodiy faoliyatning ko‘pchiligi qirg‘oq bilan
bog‘liqdir. Ushbu hududlar eksport, import, baliqchilik va sanoat tarmoqlari uchun
28

muhim ahamiyatga ega, shuning uchun okean sathining ko‘tarilishi bu
faoliyatlarga katta ta’sir ko‘rsatadi.
Okean sathining ko‘tarilishi birinchi navbatda qirg‘oq hududlaridagi aholiga
bevosita ta’sir qiladi. Ushbu jarayon natijasida, aholi uylarini, infratuzilmalarini va
qishloqlarini yo‘qotish xavfi bilan duch keladi. Okean sathining oshishi va eroziya
jarayonlari natijasida qirg‘oq hududlarida joylashgan shaharlar va qishloqlar
ko‘chirilishi yoki qayta tiklanishi kerak bo‘ladi. Bu esa aholi sonining kamayishiga
yoki migratsiyaga olib keladi, chunki qirg‘oq hududlarida yashashning xavfli
bo‘lishi odamlarni boshqa joylarga ko‘chishga majbur qiladi. Okean sathining
ko‘tarilishi qirg‘oq infratuzilmasiga katta zarar etkazishi mumkin. Portlar, yo‘llar,
ko‘priklar va sanoat hududlari suv toshqinlari, eroziya va boshqa tabiiy ofatlar
tufayli yo‘qolishi yoki jiddiy zarar ko‘rishi mumkin. Bunday holatda, eksport-
import faoliyati to‘xtashi yoki sezilarli darajada cheklanishi mumkin. Bu esa
iqtisodiy faoliyatni susaytiradi va mamlakatlarning iqtisodiy tizimiga katta zarar
yetkazadi.
Baliqchilik va agrar sanoat ham okean sathining ko‘tarilishidan jiddiy
ta’sirlanadi. Sohil hududlari ko‘plab baliqchilik faoliyatlari uchun asosiy hudud
bo‘lib, bu tarmoqlar oziq-ovqat ta’minoti va iqtisodiy rivojlanish uchun muhimdir.
Okean sathining ko‘tarilishi natijasida, baliqlarning yashash joylari va ko‘payish
joylari kamayadi, bu esa baliqchilik sanoatiga zarar yetkazadi. Baliqchilik
hududlarining yo‘qolishi, ayniqsa, rivojlanayotgan mamlakatlarda oziq-ovqat
xavfsizligiga tahdid soladi, chunki baliqchilik ko‘plab jamoalar uchun asosiy oziq-
ovqat manbai hisoblanadi. Shu bilan birga, qirg‘oq hududlaridagi qishloq xo‘jaligi
va boshqa agrar sanoat tarmoqlari ham zarar ko‘rishi mumkin, chunki suvning
oshishi va toshqinlar yerlarga zarar yetkazishi mumkin. Bu tarmoqlarda
ishlayotgan odamlar o‘z ish joylarini yo‘qotishi, shu bilan birga, iqtisodiy
tarmoqlarning barqarorligi buzilishi mumkin. Okean sathining ko‘tarilishi
sohildagi hududlarda yashovchi aholi, infratuzilma va iqtisodiy faoliyatga bevosita
ta’sir qiladi. Bu jarayon iqtisodiy tizimni zaiflashtiradi, aholi sonining kamayishiga
29

yoki migratsiyaga olib keladi va baliqchilik sanoatiga katta zarar etkazadi.
Shuningdek, qirg‘oq hududlaridagi infratuzilmalarning yo‘qolishi va agro-sanoat
tarmoqlarining zarar ko‘rishi ham kutilayotgan salbiy oqibatlardandir.
Okean sathining ko‘tarilishi butun dunyo bo‘ylab keng qamrovli ta’sirlarga
ega bo‘lib, ayniqsa, qirg‘oq hududlari uchun sezilarli xavf tug‘diradi. Bu
jarayonning kutilayotgan ta’sirlari global iqlim o‘zgarishlari, ijtimoiy va iqtisodiy
muammolarni kuchaytiradi, shuningdek, hududiy migratsiyaga sabab bo‘ladi.
Okean sathining ko‘tarilishi birinchi navbatda qirg‘oq hududlarida toshqinlar va
suv bosish xavfini oshiradi. Suvning oshishi natijasida, past joylarda joylashgan
shaharlar va qishloqlar suv ostida qolishi mumkin. Bu kabi toshqinlar, ayniqsa,
tropik va subtropik mintaqalarda keng tarqalishi mumkin, chunki bu hududlar
odatda past cho‘qqilar va keng qirg‘oq chizig‘iga ega. Toshqinlar va suv bosish uy-
joylar, infratuzilma va qishloq xo‘jaligi tizimlarini jiddiy tarzda yo‘q qilish xavfini
tug‘diradi. Ko‘plab aholining uy-joylarini yo‘qotishi, keng tarqalgan suv
toshqinlari va yuqori darajadagi xavf odamlarning turar joylarini va ishlash
joylarini o‘zgartirishi kerak bo‘lishi mumkin.
Okean sathining ko‘tarilishi global iqlim o‘zgarishlarini kuchaytiradi.
Issiqlikni yutishning ortishi va ko‘proq energiya yutilishi iqlimning o‘zgarishini
tezlashtirishi mumkin. Bu, o‘z navbatida, to‘fonlar, qurg‘oqchilik, yomg‘irlar va
boshqa tabiiy ofatlarni kuchaytiradi. Xususan, tropik mintaqalarda kuchaygan
to‘fonlar va ko‘proq yirik suv hodisalari, o‘zgarayotgan iqlim bilan bog‘liq bo‘lib,
butun dunyo miqyosida ijtimoiy va iqtisodiy xavflarni oshiradi. Okeanlar, o‘z
navbatida, atmosfere ko‘proq issiqlikni o‘z ichiga olishi, iqlimning sezilarli
darajada o‘zgarishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bu o‘zgarishlar, ayniqsa,
rivojlanayotgan mamlakatlarda ijtimoiy muammolarni kuchaytiradi, chunki bu
hududlarda resurslar va infratuzilma kam bo‘lishi mumkin, bu esa odamlarning
hayotini yanada og‘irlashtiradi. Okean sathining ko‘tarilishi qirg‘oq hududlaridagi
aholining migratsiyasini keltirib chiqaradi. Sohil hududlaridagi aholining uylarini
yo‘qotishi yoki xavf ostida bo‘lishi ko‘plab odamlarni boshqa hududlarga
30

ko‘chishga majbur qiladi. Bu hududiy migratsiya, o‘z navbatida, ijtimoiy
noaniqlikni kuchaytiradi. Ko‘plab odamlar yangi joylarga ko‘chib, yangi yashash
joylarini topishlari kerak bo‘ladi. Bu esa, resurslar, infratuzilma va xizmatlarga
talabning oshishiga olib keladi. Ko‘chib kelgan aholining yangi joylarda mavjud
joylashish tizimlariga moslashishi va mavjud infratuzilmani qo‘llab-quvvatlashi
kerak bo‘ladi. Biroq, yangi hududlarga ko‘chib kelgan odamlar uchun bu jarayon
murakkab bo‘lishi va yangi ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy muammolarni keltirib
chiqarishi mumkin. Okean sathining ko‘tarilishi nafaqat qirg‘oq hududlariga, balki
butun dunyo miqyosida ijtimoiy, iqtisodiy va ekologik o‘zgarishlarga olib keladi.
Bu jarayon toshqinlar, suv bosish, iqlim o‘zgarishlari va migratsiya oqimlarini
kuchaytiradi, bu esa butun dunyo uchun yangi xavflar va noaniqliklarni yuzaga
keltiradi. Aholi migratsiyasi va infratuzilmaning yo‘qolishi global miqyosda yangi
muammolarni keltirib chiqarishi mumkin.
2.3. Okean sathining ko‘tarilishi va xavf-xatarlarni kamaytirish
choralari
Okean sathining ko‘tarilishi (OSK) — global isish natijasida yuzaga
kelayotgan va okean suvlarining issiqlikni so‘rish va muzliklarning erishi tufayli
kengayishi bilan bog‘liq bo‘lgan jarayon bo‘lib, qirg‘oq hududlarida sezilarli
darajada ta’sir ko‘rsatadi. Bu jarayon faqat tabiiy muhitga emas, balki iqtisodiyot
va jamiyatga ham jiddiy xavflar soladi. Shu bois, okean sathining ko‘tarilishining
xavf-xatarlarini kamaytirish uchun turli choralarning amalga oshirilishi zarur.
31

Qirg‘oqni mustahkamlash va infratuzilmani yaxshilash, okean sathining
ko‘tarilishi va uning salbiy ta’sirlaridan himoya qilishda asosiy ahamiyatga ega.
Qirg‘oq hududlarida rivojlanayotgan iqtisodiy faoliyat va aholining zichligi tufayli
bu hududlar ko‘plab tabiiy xavf-xatarlarga duch kelmoqda. Suvning ko‘tarilishi,
toshqinlar va eroziya jarayonlari qirg‘oqni jiddiy tarzda tahdid ostiga qo‘yadi. Bu
jarayonlarni kamaytirish va qirg‘oqni himoya qilish uchun bir qator amaliy
choralarning amalga oshirilishi zarur.
Qirg‘oqni mustahkamlash uchun to‘g‘ri materiallardan foydalangan holda
barqaror to‘siqlarni qurish, eroziya jarayonlarini sezilarli darajada sekinlashtiradi.
Beton va boshqa mustahkam materiallar, masalan, qayta ishlangan plastmassa yoki
turli geosintetik materiallar, qirg‘oqni eroziyaga qarshi himoya qilishda samarali
ishlaydi. Bu to‘siqlar, shuningdek, toshqinlar va dalgalarning qirg‘oqni
shikastlashining oldini oladi. Tog‘ jinslarini himoya qilish uchun qirg‘oqdagi tog‘
jinslarini mustahkamlash zarur. Bu, erni yuqori suvlardan himoya qilish va eroziya
jarayonlarini kamaytirishning bir usuli sifatida ishlaydi. Tog‘ jinslarining tabiiy
strukturasini saqlab qolish, qirg‘oqni eroziyadan himoya qilishda muhim rol
o‘ynaydi. Portlar va sanoat hududlarini himoya qilish uchun sun’iy to‘siqlar va
ko‘priklar qurish talab etiladi. Portlar va sanoat hududlari iqtisodiy faoliyatning
markazlari bo‘lib, ular qirg‘oqda joylashgan va okean sathining ko‘tarilishi,
toshqinlar va boshqa tabiiy ofatlarga sezgir. Shu sababli, bu hududlarni himoya
qilish uchun yuqori sifatli inshootlar qurish zarur. Sun’iy to‘siqlar, shu jumladan,
to‘fonlardan himoya qilish uchun mo‘ljallangan sun’iy orollar, yangi
texnologiyalar yordamida qurilishi mumkin. Qirg‘oqni mustahkamlash va
infratuzilmani yaxshilash, okean sathining ko‘tarilishiga qarshi kurashishda muhim
choralardir. Bu choralar qirg‘oqdagi aholi va iqtisodiy faoliyatni himoya qilishga
yordam beradi, shu bilan birga, tabiiy ofatlarga nisbatan chidamli hududlar
yaratadi. Bunday chora-tadbirlar uzoq muddatda qirg‘oqni barqarorlashtirish va
ijtimoiy, iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qiladi.
32

Barqaror yer foydalanish va qurilish siyosatini joriy etish – okean sathining
ko‘tarilishi tufayli yuzaga keladigan xavf-xatarlarni kamaytirishda muhim
strategiyalardan biridir. Qirg‘oq hududlarida aholi zich joylashganligi, sanoat,
turizm va transport infratuzilmasining asosiy qismi aynan shu hududlarda
joylashgani sababli, har qanday tabiiy ofat bu yerlarda katta iqtisodiy va ijtimoiy
yo‘qotishlarga olib kelishi mumkin. Shu sababli, barqaror va uzoq muddatli
yondashuv talab etiladi.
Eng avvalo, yer resurslarini rejalashtirish siyosati kuchaytirilishi zarur.
Bunda yerga bo‘lgan talab, iqlim o‘zgarishlari prognozlari, okean sathining
ko‘tarilish sur’atlari va aholi migratsiyasi kabi omillar hisobga olinadi. Yer
resurslaridan foydalanganda ekologik barqarorlik, xavfsizlik va kelajak avlod
manfaatlari ustuvor bo‘lishi kerak.
Yer foydalanishning qat’iy tartibga solinishi doirasida, qirg‘oqdan ma’lum
masofadagi zonalarda qurilishlarni cheklash lozim. Ilmiy tadqiqotlar va iqlim
modellari asosida xavfli zonalar aniqlanadi. Misol uchun, qirg‘oqdan kamida 500
metr masofada har qanday turar joy yoki sanoat obyektlarini qurish taqiqlanishi
mumkin. Bu zona “tampon zona” deb ataladi va asosan tabiiy yashil hududlar
(qumloqlar, botqoqliklar, o‘rmonlar) bilan band qilinadi, bu esa ham tabiiy to‘siq
bo‘lib xizmat qiladi, ham ekotizimni saqlab qoladi. Qurilishlar uchun xavfsiz
hududlar belgilash masalasida esa, okean sathidan yuqori joylarda (masalan, 5-10
metr balandlikdan yuqorida) joylashgan hududlar tanlanadi. Ushbu hududlar iqlim
prognozlari va dengiz sathining ko‘tarilish sur’atlari asosida maxsus xaritalar
yordamida aniqlanadi. Qat’iy geologik, gidrologik va ekologik ekspertizalardan
so‘nggina yangi qurilishga ruxsat beriladi. Bu nafaqat xavfsizlikni ta’minlaydi,
balki tabiiy ofat sodir bo‘lish ehtimolini ham kamaytiradi. Qurilish me’yorlari va
standartlari qayta ko‘rib chiqilishi kerak. Qirg‘oq hududlarida barpo etilayotgan
inshootlar suv toshqinlariga, kuchli shamollarga va yer silkinishlariga chidamli
bo‘lishi shart. Zamonaviy qurilish texnologiyalari, masalan, ko‘tarilgan
poydevorlar, drenaj tizimlari va suv toshqinlariga qarshi mustahkam devorlar
33

qo‘llanilishi kerak. Bunga qo‘shimcha ravishda, yashil infratuzilma – ya’ni, tabiiy
o‘simliklar va ekologik to‘siqlar (mangrovlar, qirg‘oq bo‘yidagi o‘rmonlar) ham
tabiiy himoya vositasi sifatida muhim ahamiyatga ega. Barqaror yer foydalanish va
qurilish siyosati orqali qirg‘oq hududlarida xavfsiz yashash, iqtisodiy faoliyatni
davom ettirish va kelajakdagi iqlim xavflarini minimallashtirish imkoniyati paydo
bo‘ladi. Bu siyosat mahalliy va milliy darajadagi muvofiqlashtirilgan yondashuvni,
qat’iy nazoratni va barqaror rivojlanishga asoslangan qarorlar qabul qilishni talab
qiladi.
Okean sathining ko‘tarilishi va uning natijasida yuzaga keladigan xavf-
xatarlarni kamaytirishda eng muhim yo‘nalishlardan biri bu erta ogohlantirish
tizimlarini yaratish va favqulodda vaziyatlarga tayyorgarlik ko‘rishdir. Bu choralar
bevosita inson hayotini saqlab qolish, moddiy zararlarni kamaytirish va tabiiy
ofatlarga nisbatan tezkor harakat qilish imkonini beradi. Okean sathining
ko‘tarilishi bilan bog‘liq xavflar, ayniqsa toshqinlar, suv bosish, tsunamilar, kuchli
shamollar va yomg‘irlar orqali yuzaga chiqadi. Ushbu xavf-xatarlar ko‘pincha
to‘satdan yuz beradi, shuning uchun har qanday tahdidga tayyor turish zarur. Erta
ogohlantirish tizimlari asosan xavf-xatarning oldindan aniqlanishi va bu haqda
aholiga tez va samarali tarzda axborot berilishini o‘z ichiga oladi. Bunda
zamonaviy texnologiyalar, sun’iy yo‘ldoshlar, gidrologik va meteorologik
monitoring uskunalari orqali suv sathining o‘zgarishi, atmosferadagi bosim,
harorat va shamol kuchi kabi o‘zgarishlar doimiy kuzatib boriladi. Ushbu
kuzatuvlar asosida xavf darajasi baholanadi va aholini ogohlantirish bo‘yicha
maxsus signallar beriladi. Aholiga SMS xabarlar, radio, televideniye, internet va
mobil ilovalar orqali tezkor ogohlantirishlar yuboriladi. Qirg‘oq hududlarida
sirenalar, ogohlantiruvchi chiroqlar yoki maxsus ovozli tizimlar ham o‘rnatilishi
kerak. Eng muhimi, bu axborot aholiga tushunarli va aniq tarzda yetkazilishi
lozim.
Erta ogohlantirish tizimlari bilan bir qatorda, favqulodda vaziyatlarga
tayyorgarlik ko‘rish ham nihoyatda muhim hisoblanadi. Aholi toshqinlar va boshqa
34

tabiiy ofatlar yuzaga kelganda qanday harakat qilishi, qayerga ko‘chishi, qanday
buyumlarni olib ketishi, kimga murojaat qilishi kerakligini oldindan bilishi zarur.
Buning uchun muntazam ravishda mashg‘ulotlar, treninglar va seminarlar tashkil
etilishi lozim. Maktablar, bog‘chalar, korxonalar va ijtimoiy tashkilotlarda
favqulodda vaziyatlarga oid amaliy mashqlar o‘tkazilishi kerak. Har bir hudud
uchun alohida evakuatsiya rejasi ishlab chiqilishi va bu rejani barcha aholi bilishi
zarur. Evakuatsiya yo‘nalishlari maxsus belgilar bilan ko‘rsatilishi, boshpana
joylari esa zarur vositalar bilan jihozlangan bo‘lishi lozim. Tezkor yordam
ko‘rsatish guruhlari, tibbiy yordam xodimlari va qutqaruvchilar doimo tayyor
turishi, maxsus transport vositalari, dori-darmonlar, oziq-ovqat zaxiralari va
aloqani ta’minlovchi qurilmalar har doim ish holatida bo‘lishi kerak. Suv bosish
xavfi yuqori bo‘lgan joylarda aholiga individual xavfsizlik vositalari — qutqaruv
kamzullari, fonuslar, radioaloqa moslamalari tarqatilishi mumkin. Tabiiy ofat yuz
berganidan so‘ng, aholiga psixologik va ijtimoiy yordam ko‘rsatish tizimi ham
yo‘lga qo‘yilishi zarur. Okean sathining ko‘tarilishi global muammo bo‘lib, u bilan
kurashish nafaqat texnologik, balki ijtimoiy va tashkiliy yondashuvni ham talab
etadi. Shu boisdan, erta ogohlantirish tizimlari va favqulodda vaziyatlarga
tayyorgarlik choralari barcha darajadagi tashkilotlar, mahalliy hokimliklar,
nodavlat tashkilotlari va xalqaro hamkorlik asosida amalga oshirilishi zarur. Ana
shundagina bu xavfli ekologik muammo oldida insoniyat zarur darajada tayyor
bo‘ladi.
Okean sathining ko‘tarilishi bilan bog‘liq xavf-xatarlarni kamaytirishda
tabiiy ekotizimlarni tiklash va saqlash muhim ahamiyatga ega. Mangrov
o‘rmonlari, botqoq erlar va korall riflari kabi tabiiy to‘siqlar qirg‘oq hududlarini
himoya qilishda samarali vositalardir.
Mangrov o‘rmonlari va botqoq erlarni tiklash : Mangrov o‘rmonlari va
botqoq erlar qirg‘oq hududlarini toshqinlar va eroziyadan himoya qiladi. Ular
suvni yutib olish va toshqinlarning kuchini kamaytirish orqali qirg‘oq
infratuzilmasini saqlab qolishga yordam beradi. Shuningdek, bu ekotizimlar
35

ko‘plab hayvonot turlari uchun yashash joyi bo‘lib xizmat qiladi, bu esa biologik
xilma-xillikni saqlashga yordam beradi.
Korall riflarini saqlash : Korall riflari dengiz to‘lqinlarining kuchini
kamaytirib, qirg‘oq hududlarini himoya qiladi. Ular dengiz hayotining xilma-
xilligini ta’minlab, baliqchilik va turizm kabi iqtisodiy faoliyatlar uchun muhim
resurs hisoblanadi. Korall riflarini saqlash orqali nafaqat ekologik, balki iqtisodiy
barqarorlikka ham erishish mumkin. Tabiiy ekotizimlarni tiklash va saqlash orqali
okean sathining ko‘tarilishi bilan bog‘liq xavf-xatarlarni kamaytirish, biologik
xilma-xillikni saqlash va iqtisodiy barqarorlikni ta’minlash mumkin
Okean sathining ko‘tarilishi global miqyosdagi jiddiy ekologik
muammolardan biridir. Bu holat nafaqat qirg‘oq hududlaridagi infratuzilma va
iqtisodiyotga, balki butun jamiyatga ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli, bu tahlikaga
qarshi kurashishda nafaqat hukumat va tashkilotlar, balki har bir fuqaroning
xabardorligi va faol ishtiroki juda muhim ahamiyatga ega. Jamiyatni xabardor
qilish bu jarayonning birinchi bosqichidir. Aholining okean sathining ko‘tarilishi
bilan bog‘liq xavf-xatarlar haqida bilimli bo‘lishi, ularning xavfli holatlarda
qanday yo‘l tutishlari, xavfsiz zonalarni tanlashlari, ekologik muvozanatni
saqlashda qanday rol o‘ynashlari mumkinligini tushunishlari zarur. Bu borada
ta’lim muassasalari, ommaviy axborot vositalari, ijtimoiy tarmoqlar va mahalliy
jamoalarning roli beqiyosdir. Ekologik ta’lim dasturlari orqali maktab yoshidagi
bolalardan boshlab har bir fuqaroni atrof-muhitga nisbatan mas’uliyatli bo‘lishga
undash mumkin. Dasturlarda okeanlarning ahamiyati, iqlim o‘zgarishlari, suv
bosish xavfi, yer resurslaridan oqilona foydalanish va barqaror yashash tarziga doir
bilimlar beriladi. Bu esa, o‘z navbatida, kelajakda ongli, ekologik mas’uliyatli
avlodni shakllantiradi.
Jamiyatni ekologik loyihalarga, masalan, daraxt ekish, qirg‘oq hududlarini
tozalash, plastik chiqindilarga qarshi kurashish, suv resurslarini tejash bo‘yicha
aksiyalarga jalb etish ijobiy natija beradi. Aholining ushbu jarayonlarga bevosita
jalb qilinishi, ularning ekologik muammolarni o‘z muammolari deb his qilishlariga
36

sabab bo‘ladi. Ishtirok etish uchun rag‘batlantirish tizimlari — sertifikatlar,
mukofotlar, jamiyat e’tirofi — samaradorlikni yanada oshiradi. Hukumat va
fuqarolik jamiyati o‘rtasida o‘zaro ishonchli hamkorlik shakllantirilishi kerak.
Mahalliy boshqaruv organlari fuqarolarga yetarli ma’lumot va yordam ko‘rsatishi,
ularning tashabbuslarini qo‘llab-quvvatlashi lozim. Bu orqali odamlar o‘zlarining
kelajagini himoya qilishda faol ishtirok etishga intiladi. Okean sathining
ko‘tarilishi kabi global muammoga qarshi kurashish uchun barcha fuqarolarning
bilimli, mas’uliyatli va faol bo‘lishi zarur. Aholining xabardorligi va ishtiroki
barqaror kelajakni yaratish yo‘lida eng kuchli quroldir.
XULOSA
Global isish insoniyat tarixidagi eng dolzarb va keng qamrovli ekologik
inqirozlardan biridir. Bu hodisa Yer atmosferasida issiqxona gazlarining —
xususan, karbonat angidrid (CO ), metan (CH ), azot oksidi (N O) kabi gazlarning₂ ₄ ₂
ortiqcha to‘planishi natijasida yuzaga keladi. Bu gazlar Quyoshdan kelayotgan
issiqlikni atmosferada ushlab turib, Yer yuzasining haroratini asta-sekin oshirib
37

boradi. Oxirgi o‘n yilliklarda global harorat o‘rtacha 1°C ga ko‘tarildi, bu esa yer
yuzasidagi tabiiy muvozanatning buzilishiga olib kelmoqda. Global isishning eng
jiddiy oqibatlaridan biri — bu dunyo okeanlari sathining ko‘tarilishidir. Bu jarayon
ikki asosiy omil bilan izohlanadi: birinchidan, qutb mintaqalaridagi muzliklar —
xususan, Antarktida, Grenlandiya va tog‘ muzliklari erib, okeanga qo‘shilmoqda.
Ikkinchidan, issiqlik natijasida okean suvlari kengaymoqda. Harorat ortgan sayin,
suv molekulalari ko‘proq joy egallaydi va bu ham sathning ko‘tarilishiga olib
keladi. Ilmiy prognozlarga ko‘ra, agar hozirgi tendensiya davom etsa, 2100 yilga
borib okean sathi 0,6 metrdan 2 metrgacha ko‘tarilishi mumkin. Bu esa millionlab
odamlarning yashash hududlariga bevosita tahdid soladi.
Okean sathining ko‘tarilishi natijasida pasttekislikdagi qirg‘oq hududlari,
port shaharlar, orol davlatlar suv ostida qolish xavfi ostida qoladi. Toshqinlar, yer
sho‘rlanishi, chuchuk suv manbalarining ifloslanishi, qishloq xo‘jaligi yerlari
yaroqsiz holga kelishi, baliqchilik faoliyatining kamayishi kabi salbiy holatlar avj
oladi. Bu esa oziq-ovqat xavfsizligi, sog‘liqni saqlash, iqtisodiy barqarorlik va
aholi migratsiyasi kabi ko‘plab sohalarda chuqur inqirozlarga olib keladi. Ayniqsa,
Bangladesh, Maldiv orollari, Niderlandiya, Indoneziya kabi mamlakatlar hozirdan
boshlab bu muammoning salbiy oqibatlarini his qilmoqda. Bu muammoning
ijtimoiy-siyosiy oqibatlari ham bor. Okean sathining ko‘tarilishi sababli yuzaga
keladigan iqlim migratsiyasi natijasida millionlab odamlar o‘z uylarini tark etishga
majbur bo‘ladi. Bu esa yangi yashash joylari uchun raqobatni kuchaytiradi,
ijtimoiy keskinliklar va hatto mojarolarni yuzaga keltirishi mumkin. Davlatlar
orasida suv resurslari, hududiy xavfsizlik va muhojirlar oqimi masalalarida
kelishmovchiliklar paydo bo‘lish ehtimoli ortadi.
Ushbu muammoga qarshi kurashish uchun xalqaro hamjamiyat birgalikda
harakat qilishi kerak. Bu borada Parij iqlim kelishuvi muhim qadam bo‘ldi.
Shuningdek, har bir davlat milliy strategiyalar ishlab chiqib, issiqxona gazlari
chiqindilarini kamaytirishi, qayta tiklanadigan energiya manbalarini rivojlantirishi
va barqaror iqtisodiy yondashuvlarni amalga oshirishi zarur. Shu bilan birga,
38

qirg‘oq hududlarida moslashuv choralarini ko‘rish — ya’ni, qirg‘oqlarni
mustahkamlash, xavfsiz joylarda qurilishlar olib borish, erta ogohlantirish
tizimlarini yaratish, tabiiy to‘siqlarni tiklash, ekologik ta’lim va jamiyat ishtirokini
kuchaytirish ham alohida ahamiyatga ega. Tabiiy ekotizimlarni — xususan,
mangrov o‘rmonlari, botqoq yerlar, korall riflari kabi himoya zonalarini saqlash va
tiklash orqali okean sathining ta’sirini yumshatish mumkin. Ushbu ekotizimlar
tabiiy to‘siq vazifasini bajaradi, toshqinlarni yumshatadi, biologik xilma-xillikni
saqlaydi va aholi uchun muhim iqtisodiy resurslarni taqdim etadi.
Xulosa qilib aytganda, global isish va uning natijasida yuzaga kelgan okean
sathining ko‘tarilishi insoniyat uchun real va dolzarb xavf hisoblanadi. Bu
muammo ekologik, ijtimoiy, iqtisodiy va siyosiy jihatdan chuqur ta’sir ko‘rsatadi.
Uning oldini olish yoki ta’sirini kamaytirish faqat ilm-fan, siyosiy iroda, xalqaro
hamkorlik va jamiyatning faol ishtiroki orqali amalga oshiriladi. Har bir inson bu
borada o‘z mas’uliyatini his qilishi, atrof-muhitga ehtiyotkorlik bilan munosabatda
bo‘lishi, ekologik ongni yuksaltirishi orqali global darajadagi iqlim muammosiga
hissa qo‘sha oladi. Bu esa nafaqat hozirgi avlod, balki kelajak avlodlar uchun ham
barqaror va xavfsiz yashash muhitini ta’minlashga xizmat qiladi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Andijon Davlat Universiteti. Qishloq xo‘jaligida iqlim o zgarishi vaʻ
global isish ta’siri . – Andijon DU, 2024. – 145 bet.
2. Azimov, D. S. Iqlim o zgarishlari va xalqaro siyosatdagi roli
ʻ . –
Siyosatshunoslik, 2023. – B. 65–70.
3. Barotov, F. M. Dunyoviy ekologiya va global isish . – Ekologiya va
Jamiyat, 2023. – B. 89–93.
39

4. Bojarov, O. A. Iqlim o zgarishi va uning ta’siriʻ . – BuxDU, 2024. – B. 30.
5. Ergashev, I. D. Qirg‘oq liniyasining ekologik holati va okean sathining
ko‘tarilishi . – Tabiat va jamiyat, 2023. – B. 120–125.
6. Ismoilov, A. X.; Sheraliyev, D. A. Biodiversitet va iqlim o zgarishlari
ʻ . –
Biologiya va ekologiya, 2023. – B. 85–90.
7. Jabborov, A.; Abdurahmonov, Z. Iqlim o zgarishlari va insoniyatning
ʻ
jismoniy va ijtimoiy ta’siri . – Ijtimoiy Fanlar, 2023. – B. 100–110.
8. Mahmudov, A. J. Global isishning qishloq xo‘jaligiga ta’siri . – Agrar
iqtisodiyot, 2023. – B. 97–102.
9. Mammadov, A. S. Ekologik tahdidlar va insoniyat xavfi: iqlim o zgarishi
ʻ .
– Ekologiya va inson, 2023. – B. 56–60.
10. Maxamadova, G. E. Iqlim o zgarishi va global isish
ʻ . – Ta’lim va
Ekologiya, 2023. – B. 63–67.
11. Muradov, Z. D. Tabiiy resurslar va iqlim o zgarishi
ʻ . – Resurslar va
ekologiya, 2024. – B. 88–93.
12. Namangan Davlat Universiteti. Tabiiy fanlar va iqlim o‘zgarishi . –
NamDU, 2024. – 123 bet.
13. O‘zbekiston Milliy Axborot Agentligi. Global isishning oqibatlari va
ijtimoiy ta’sirlari . – UZA, 2023. (uza.uz)
14. O‘zbekiston Respublikasi Suv xo‘jaligi vazirligi. Suv resurslari va
global isish . – Uzsuv.uz, 2022. (uzsuv.uz)
15. Rahmonova, N. O. Global isish va demografik muammolar . –
Tadqiqotlar.uz, 2024. – B. 47–50.
16. Raufov, M. A. Okean sathining ko‘tarilishi va global ekologiya . –
Ekologiya va Tabiyat, 2024. – B. 120–125.
17. Salimov, A. B. Ekologik xavf-xatarlar va iqlim o zgarishiga qarshi
ʻ
kurash . – Tabiyat va ekologiya, 2022. – B. 30–35.
18. Samarqand Davlat Universiteti. Global isish va uning ijtimoiy-ijtimoiy
ta’siri . – SamDU, 2023. – 115 bet.
40

19. Sirojiddinov, A. N. Iqlim o‘zgarishiga qarshi kurash va ijtimoiy
muammolar . – Xalqaro siyosat, 2023. – B. 40–45.
20. Shodiev, A. K. Qirg‘oq hududlarining ekologik xavfsizligi va global
isish . – Qishloq xo‘jaligi fanlari, 2023. – B. 133–138.
21. Toshkent Davlat Iqtisodiyot Universiteti. Global isishning iqtisodiy
ta’sirlari . – TDUI, 2022. – 130 bet.
22. Toshkent Davlat Texnika Universiteti. Energiya samaradorligi va
global isish . – TDTech, 2023. – B. 77–81.
23. Turdikulov, S. G.; Lutfullayeva, N. B. Global iqlim o‘zgarishi:
sabablari va oqibatlari . – Ta’lim innovatsiyasi, 2024. – Vol. 3, No. 4.
24. Tursunov, K. S. Global isish va o‘sishning iqtisodiy tahlili . – Iqtisodiyot
fanlari, 2024. – B. 50–55.
25. Vikipediya. Global isish . – Vikipediya, 2023. (uz.wikipedia.org)
26. Vikipediya. Iqlim o zgarishiʻ . – Vikipediya, 2023. (uz.wikipedia.org)
27. Voxidov, F. Z. Energiya manbalari va ularning global isishga ta’siri . –
Texnika va ekologiya, 2024. – B. 75–80.
28. Xaydarov, M. X. Tropik hududlarda global isish va o‘zgaruvchan ob-
havo . – Ekologiya va o‘rmon xo‘jaligi, 2023. – B. 115–120.
29. Xudoyorov, L.; Mavlonova, S. H. Global isish va issiqxona gazlari . –
Ilm Fan Xabarnomasi, 2023. – Vol. 2, No. 1. – B. 56–60.
41

Sotib olish