Namunaviy loyihalar asosida loyihalashtirilayotgan turar joy hududlarini ko'kalamzorlashtirish - Ekologiya - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	363.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	29 Aprel 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Ekologiya

Sotuvchi

Durdona Nodirova

Ro'yxatga olish sanasi 29 Aprel 2025

0 Sotish

Namunaviy loyihalar asosida loyihalashtirilayotgan turar joy hududlarini ko'kalamzorlashtirish

Sotib olish

Namunaviy loyihalar asosida loyihalashtirilayotgan turar joy
hududlarini ko'kalamzorlashtirish
Kirish
So'nggi yillarda shaharlarning tez urbanizatsiyasi va aholi sonining
o'sishi bilan bog'liq, muammolar tufayli shahar yashil maydonlarining
uy-joy qurilishiga integratsiyalashuvi tobora ortib bormoqda . Bu
nafaqat shaharlarda, balki mahallalarda ham sodir bo'ladi. Bu
muammolarni individualistik va o'z yashash muhitiga befarq bo'lgan
shahar jamiyati belgilariga nisbatan qarashlar tobora kuchayib
bormoqda. Shaharlar yer yuzasida inson faoliyatining eng dramatik
ko'rinishidir ; Bu ta'sirlar aholining ko'payishi yoki xususiy avtotransport
vositalariga yuqori darajada qaramlikdan kelib chiqadi.
Turar joylardagi yashil hududlar umumiy hayot sifatiga ta'sir
qiladi; Shu sababli, rejadan tashqari urbanizatsiya tufayli shaharlarda
yashil maydonlarning qisqarishi odamlarni yashil maydonlar bilan aloqa
qilishlari va ijtimoiy va madaniy ehtiyojlarini qondirishlari mumkin
bo'lgan yangi turar-joy hududlarini izlashga olib keldi. Biroq, yashil
maydonlarni yaratish , ayniqsa rivojlanayotgan mamlakatlarda, kosmos,
resurslar va rivojlanish uchun bosim tufayli e'tiborga olinmaydi, garchi
shahar yashil maydonlari qurilgan va tabiiy muhit bog'lanishi mumkin
bo'lgan ekologik shaharlarni yaratadi.
Uy-joy va yashil infratuzilmaning yaqinlashishi nafaqat estetik
nuqtai nazardan, balki barqaror shahar rivojlanishining muhim tarkibiy
qismidir. Yashil infratuzilma va tabiatga asoslangan echimlar muhim
rejalashtirish yondashuvlari, shuningdek, shahar va landshaftlarda loyiha
hujjatlari va amalga oshirish vositalari. Shahar kontekstida yashil

infratuzilma (GI) kontseptsiyasi shahar va shahar atrofidagi yashil
maydonlar va tabiiy hududlarning sifati va miqdorini ta'kidlaydi.
Ekologik yechimlardan foydalanish (yashil tomlar, favvoralar yoki
hovuzlar) va turar-joylarda qo'shimcha yog'ochli o'simliklar ekish
shaharning barqarorligini oshirishi mumkin va ularni amalga oshirish
barqaror shaharlarga aylantirish bo'yicha har qanday strategiya va
hujjatlarga kiritilishi kerak. Ko'pgina tadqiqotlar kata yashil maydonlar,
bog'lar va o'rmonlarning rekreatsion ahamiyatini o'rganib chiqdi;
Kundalik muhitimizda, xususan, turar-joylarimiz yaqinidagi hududlarda
uchraydigan ko‘katlar to‘liq o‘rganilmagan.
Turar joy ko'kalamzorlari kamdan-kam o'rganiladi, rejalashtiruvchilar
tomonidan muntazam ravishda e'tibordan chetda qoladi va ko'pincha
me'morlar va uy-joy kompaniyalari tomonidan o'gay onalik muolajasini
oladi. shuning uchun landshaft arxitekturasi shahar tarixida deyarli
o’rganilmagan. Ijtimoiy uy-joy kontseptsiyasi Niderlandiyada 1901
yilda paydo bo'lgan, o'shanda siyosiy bo'lmagan tashkilotlar asosiy
maqsad , xususan, ishchilar sinfi uchun yashash sharoitlarini
yaxshilashga qaratilgan. Birinchi jahon urushidan oldin, 1916-1925
yillarda bu tashkilotlar 100 000 ga yaqin yuqori sifatli turarjoylar
qurgan. Biroq, urushning boshlanishi sezilarli buzilishlarni keltirib
chiqardi va portlashlar bu uylarning ko'pchiligini shikastladi yoki vayron
qildi. Urushdan keyingi davrda Germaniya to'g'ridanto'g'ri urushdan
oldingi tajribaga tayangan holda uy-joy inqirozini hal qildi. G'arbiy
hududlarda ko'p xonadonli uy-joy majmualarining aksariyati - kichikdan
tortib to yirik uy-joylargacha - davlat tomonidan moliyalashtiriladigan

tashkilotlar ko'magida qurilgan. Ushbu uy-joylar asosan "notijorat uy-
joy kooperativlari" tomonidan qurilgan va boshqarilgan.
Rossiya shaharlari 20-asrning shaharsozlikdagi eng ulug'vor
tajribalaridan biri edi - markazlashtirilgan sotsialistik davlat
kechiktirilgan, ammo tez urbanizatsiya jarayonini boshqargan. Bu
jarayon mavjud shahar uy-joy fondining muhim qismini
milliylashtirish va yangi shahar qurilishini deyarli monopollashtirishni
o'z ichiga oldi. Birinchi zamonaviy uy-joy massivlari Angliyada sanoat
inqilobi boshlanganda paydo bo'lgan. Bu turar-joy binolari zavodlar
yaqinida qurilgan va shuning uchun ularning xarakteri faqat ishchilar
sinfi edi - bu tendentsiya tez orada Qo'shma Shtatlarda ham tez tarqaldi.
Bu uy-joy inshootlari shakli jihatidan xilma-xil bo'lsa-da, ular asosan
standartlashtirilgan, ko'p qavatli qatorli uylardan iborat edi. Ko'pgina
Evropa mamlakatlarida modernistik va funksional g'oyalar shahar
rivojlanishiga kuchli ta'sir ko'rsatdi va Belgiya ham bundan mustasno
emas edi.
Tarixiy fon
Turar-joy mahallalari shaharlarning muhim qismlari bo'lib, aholining
kundalik hayotini aks ettiruvchi turli faoliyat modellarini o'z ichiga
oladi. Har bir turar-joy mahallasi vaqt o'tishi bilan shakllangan va
o'zgargan uy-joy tipologiyalari va shahar shakllari bilan tavsiflanadi.
“Uy-joy massivi” atamasi bir xil muddatda, odatda shahar chekkasidagi
oÿzlashtirilmagan yerlarda qurilgan, funktsional va fazoviy
jihatdan mustaqil turar joyni anglatadi . Shaharning tarixiy tuzilishidan
ajralib turishi, qat'iy funktsional ajratilishi va yakka shahar tuzilishi bilan
tavsiflangan turar-joy majmuasi Afina Xartiyasida belgilangan

tamoyillarni aks ettiradi. Slovakiyada turar-joy majmualarining
rivojlanishi, shuningdek, ularning mo'ljallangan operatsion
mustaqilligini ta'kidlab, "kompleks uy-joy qurilishi" deb nomlandi .
Turar joy hududlarini ko‘kalamzorlashtirish – bu shunchaki
go‘zallik yaratish emas, balki ekologik muhitni yaxshilash, inson
salomatligini saqlash, hamda qulay yashash sharoitlarini ta’minlash
uchun muhim bosqichdir. Ayniqsa, namunaviy loyihalar asosida barpo
etilayotgan uy-joy massivlarida bu jarayon tizimli va ilmiy asosda olib
borilishi lozim.
Quyida ushbu yo‘nalishda asosiy jihatlarni ko‘rib chiqamiz:
1. Rejalashtirish bosqichi
 Hudud tahlili : Iqlim, tuproq turlari, mavjud flora va fauna
o‘rganiladi.
 Funksional zonalash : Yashash, dam olish, bolalar maydonchasi,
yurish yo‘laklari va sport maydonlari ajratiladi.
 Ko‘kalamzor hudud ulushi : Umumiy maydonning kamida 30–
40% ko‘kalamzor bo‘lishi tavsiya etiladi.
2. O‘simlik turlarini tanlash
 Mahalliy iqlimga mos, kam parvarish talab qiluvchi, changni
tutuvchi va havoni tozalovchi daraxtlar (masalan, chinor, terak,
archa, tut).
 Dekorativ butalar va mavsumiy gullar (atirgul, lola, rayhon).
 Yil davomida yashil bo‘ladigan doimiy o‘simliklar tanlanadi.

3. Suv ta’minoti va parvarish
 Tomchilatib sug‘orish tizimlari joriy etilishi suvni tejash imkonini
beradi.
 Avtomatlashtirilgan sug‘orish tizimlari – parvarish samaradorligini
oshiradi.
4. Ekologik va ijtimoiy ahamiyati
 Havoni tozalaydi, shovqinni kamaytiradi.
 Aholining ruhiy holatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
 Yashash hududining estetik jozibasini oshiradi.
5. Innovatsion yondashuvlar
 Vertikal bog‘lar (devor va balkonlarga o‘rnatilgan yashil zonalar).
 Smart-bog‘lar (sun’iy intellekt asosida sug‘oriladigan).
 Energiya tejamkor yoritish bilan uyg‘unlashtirilgan yashil
maydonlar.
Albatta! Turar joy hududlarini ko‘kalamzorlashtirishda rejalashtirish
bosqichi eng muhim va poydevor bosqich hisoblanadi. Bu bosqichda
hududning o‘ziga xos jihatlari, aholining ehtiyoji, ekologik holat va
estetik talablar hisobga olinadi.
Quyida rejalashtirish bosqichining asosiy elementlarini keltiraman:
1. Hududni tahlil qilish
Bu bosqichda quyidagi jihatlar o‘rganiladi:

 Iqlim sharoiti (temperatura, yog‘ingarchilik, shamol yo‘nalishi)
 Tuproq tahlili (quritilgan, qumloq, sho‘r va h.k.)
 Sun’iy va tabiiy relyef (past-balandliklar, mavjud daraxtlar)
 Yashovchilar soni va ularning ehtiyoji
2. Funksional zonalash (rejalashtirish)
Hududda turli funktsional zonalar ajratiladi:
 Yashil dam olish zonalari – skameykali maydonlar, daraxt soyasi
ostida hududlar
 Bolalar maydonchalari – xavfsiz, yumshoq qoplamali
 Sport maydonchalari – yugurish yo‘laklari, trenajyor zonalari
 Yurish yo‘laklari – daraxtlar oralig‘ida, soyali yo‘llar

 Avtomobil yo‘llari va to‘xtash joylari – yashil panjaralar bilan
ajratilgan
3. Ko‘kalamzor ulushini belgilash
 Har bir turar joy massivida yashil hudud umumiy yer maydonining
kamida 30–40% ini egallashi kerak.
 Yashil maydonlar uylar orasida bir tekisda taqsimlanadi.
4. Vizual va ekologik uyg‘unlik
Daraxt, buta va gullarning balandligi, rangi, barg yozish va to‘kilish
davri uyg‘unlashtiriladi.
 Relyefga qarab landshaft dizayn shakllantiriladi – masalan, tepalik,
sun’iy ko‘l, toshli kompozitsiyalar.
5. Sug‘orish va yoritish tizimi rejalari
 Sug‘orish : markazlashgan yoki avtomatlashtirilgan tomchilatib
sug‘orish tizimi joylashtiriladi.
 Yoritish : energiya tejamkor chiroqlar, ayniqsa yo‘laklar va dam
olish joylari uchun.
Turar joy hududlarini ko‘kalamzorlashtirishda o‘simlik turlarini
to‘g‘ri tanlash – ekologik barqarorlikni ta’minlash, parvarish
xarajatlarini kamaytirish va hududni estetik jihatdan jozibador qilishda
muhim rol o‘ynaydi.
Quyida siz uchun turar joy massivlariga mos o‘simliklar tanlovini
toifalarga ajratib taqdim etaman:

1. Daraxtlar (yirik, soyabop, chang tutuvchi)
Bu daraxtlar havoni tozalaydi, soya beradi va shovqinni kamaytiradi:
 Chinor (Platanus orientalis) – katta soyasi va havoni tozalash
xususiyati bilan mashhur.
 Terak (Populus spp.) – tez o‘sadi, shamolni tutadi, lekin joy
tanlaydi.
 Oq qayin (Betula alba) – salqin hududlar uchun yaxshi,
dekorativ.
 Sofora (Sophora japonica) – gullovchi, issiqqa chidamli.
 Archa (Juniperus spp.) – har doim yashil, shamol va changni
ushlab qoladi.
2. Butalar (dekorativ, chetpan uchun)
Hududlararo chegaralash va dizayn uchun ishlatiladi:
 Atirgul butalari (Rosa spp.) – gullab-yashnaydi, dekorativ.
 Zarnisor (Spiraea spp.) – bahorda chiroyli gullaydi.
 Ligustr (Ligustrum vulgare) – yashil chetpan sifatida ishlatiladi.
 Lavanda – hidli, hasharotlarni uzoqlashtiradi.
3. Gullovchi o‘simliklar (mavsumiy yoki ko‘p yillik)
Estetik ko‘rinish va bioturli xillikni oshiradi:
 Lola (Tulipa spp.) – bahor faslida.
 Narsis (Narcissus) – rang-baranglik uchun.
 Petuniya, begoniyalar, salviyalar – yozda uzluksiz gullaydi.

 Rayhon (Bazilik) – dekorativ ham, foydali.
4. Yerni qoplovchi va past bo‘yli o‘simliklar
Yo‘lak chetlari, gulzorlarda foydalaniladi:
 Barvinok (Vinca minor) – tez ko‘payadi, ko‘lanka uchun ideal.
 Xostalar (Hosta spp.) – soyali joylar uchun.
 Gazonga mo‘ljallangan chim turlari – turli iqlimga mos navlar.
5. Iqlimga moslashtirilgan mahalliy o‘simliklar
Mahalliy o‘simliklar parvarish talabini kamaytiradi va ekologik
moslashuvchan bo‘ladi:
 Tut daraxti – serhosil va issiqqa chidamli.
 Bodom, o‘rik, olma – mevali daraxtlar sifatida ekish mumkin
(agar joy yetarli bo‘lsa).
 Gulbarglar (iberis, alyssum) – issiqqa va qurg‘oqqa chidamli.
Tavsiyalar:
 Mahalliy iqlimga mos va kam suv talab qiladigan turlarni tanlang.
 Allergik reaktsiyalar keltirib chiqaruvchi o‘simliklardan ehtiyot
bo‘ling (masalan, ba’zi tol turlari).
 O‘simliklar balandligini, gullash davrini va parvarish talabini
rejalashtirishda inobatga oling.
Turar joy hududlarini ko‘kalamzorlashtirishda suv ta’minoti va
parvarish tizimi – yashil hududning uzoq umrli, samarali va estetik
saqlanishi uchun muhim yo‘nalish hisoblanadi. Bu jarayonni to‘g‘ri

tashkil etish orqali suv sarfini kamaytirish, o‘simliklarning salomatligini
saqlab qolish va parvarish ishlarini avtomatlashtirish mumkin.
Quyida ushbu yo‘nalishdagi asosiy bosqichlar va tavsiyalarni taqdim
qilaman:
1. Sug‘orish tizimlari (suv ta’minoti)
O‘simliklar turiga va joylashuviga qarab turli sug‘orish usullari
qo‘llaniladi:
Tomchilatib sug‘orish tizimi
 Daraxt, buta va guldonli o‘simliklar uchun ideal.
 Suvni bevosita ildiz zonasiga uzatadi.
 Suv tejaladi (30–50% gacha).
 Avtomatlashtirilgan boshqaruv (sensorlar orqali).
Purskirtma (sprinkler) tizimi
 Chimli maydonlar, ochiq park zonalari uchun mos.
 Katta maydonni qamrab oladi.

 Tungi yoki ertalabki vaqtda ishlatilganda samarali.
Qo‘lda sug‘orish (an’anaviy)
 Kichik maydonlarda oddiy usul.
 Ko‘p mehnat talab qiladi, suv isrofiga olib kelishi mumkin.
2. Avtomatik boshqaruv tizimlari
 Sensorlar : namlik darajasini aniqlab, suv berishni boshqaradi.
 Taymerlar : belgilangan vaqtda avtomatik sug‘orish.
 Smart tizimlar : ob-havo ma’lumotiga asoslangan sug‘orish rejasi.
3. Parvarish bo‘yicha asosiy ishlar
O‘simliklarni shakllantirish va kesish
 Butalar va daraxtlar muntazam kesilib, estetik ko‘rinishda
saqlanadi.
 Qurigan yoki kasallangan shoxlar olib tashlanadi.
Tuproq parvarishi
 Aylanma yumshatish (aeratsiya) – ildizga kislorod kirishini
ta’minlaydi.
 O‘g‘itlash (organik va mineral) – o‘simlikni oziqlantiradi.
Zararkunandalarga qarshi kurash
 Biologik yoki kimyoviy vositalar bilan ishlov berish.
 Profilaktik tekshiruvlar – o‘z vaqtida muammoni aniqlash uchun.

4. Suvni tejash va ekologik yondashuv
 Yomg‘ir suvini yig‘ish va qayta ishlatish tizimlari (tanklar orqali).
 Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklardan foydalanish.
 Mulchalash (yerni yopish) – namlikni saqlab qoladi.
Turar joy hududlarini ko‘kalamzorlashtirishning ekologik va ijtimoiy
ahamiyati nihoyatda katta. Bu jarayon faqatgina estetik go‘zallik
yaratish bilan cheklanmaydi, balki odamlar salomatligi, ekologik
muvozanat va jamiyat farovonligiga xizmat qiladi.
Quyida bu jarayonning asosiy ahamiyatlarini batafsil ko‘rib chiqamiz:
1. Ekologik ahamiyati
Havoni tozalaydi
 Daraxtlar va yashil o‘simliklar karbonat angidrid (CO )₂ ni yutib,
kislorod (O )
₂ ishlab chiqaradi.
 Chang, tutun va zararli gazlarni ushlab qolib, havoning sifatini
yaxshilaydi.
Shovqinni kamaytiradi
 Daraxtlar va butalar ovoz to‘siqlari sifatida ishlaydi, ayniqsa yo‘l
bo‘ylarida.
 10-15 metrlik ko‘kalamzor zona shovqinni 40-50% gacha
kamaytirishi mumkin.

Iqlimni yumshatadi
 Yozda soya va salqinlik yaratadi, asfalt va binolar qizishini
kamaytiradi.
 Mahalliy mikroiqlim shakllantiradi (havo harorati 2-3°C past
bo‘lishi mumkin).
Biologik xilma-xillikni saqlaydi
 Qushlar, hasharotlar va boshqa mayda hayvonlar yashash muhiti
topadi.
 O‘simliklarning xilma-xilligi — ekologik barqarorlik garovi.
Suv muvozanatini saqlaydi
 Yomg‘ir suvi yerga shimiladi, bu yer osti suvlari zaxirasini
to‘ldiradi.
 Eroziya va suv oqimlarining oldi olinadi.
2. Ijtimoiy ahamiyati
Sog‘lom turmush tarzini rag‘batlantiradi
 Ko‘kalamzor maydonlarda yurish, yugurish, sport bilan
shug‘ullanish imkoniyati yaratiladi.
 Toza havo, kislorodli muhit — yurak-qon tomir, nafas yo‘llari
kasalliklarining kamayishiga olib keladi.
Ruhiy holatni yaxshilaydi
 Tabiatga yaqinlik stressni kamaytiradi, depressiyani oldini oladi.

 Rang-barang gullar va tinch muhit – dam olish va psixologik
tiklanish uchun ideal.
Jamoaviylik hissini oshiradi
 Odamlar yashil hududlarda uchrashadi, tanishadi, madaniy va
ijtimoiy faollik ortadi.
 Bolalar va qariyalar uchun xavfsiz, sog‘lom muloqot maydonlari
vujudga keladi.
Hudud obro‘sini oshiradi
 Ko‘kalamzorlashtirilgan joylar har doim qadri baland, ko‘chmas
mulk narxi yuqori bo‘ladi.
 Yashash sifati va ijtimoiy qulaylik ko‘rsatkichlari yaxshilanadi.
Xulosa:
Ko‘kalamzorlashtirish — bu shunchaki bezak emas, inson va tabiat
o‘rtasidagi muvozanatni tiklovchi vosita . Ekologik jihatdan sog‘lom,
ijtimoiy jihatdan faol, qulay yashash muhitini yaratish uchun har bir
loyiha bu masalaga alohida e’tibor qaratishi zarur.
Turar joy hududlarini ko‘kalamzorlashtirishda innovatsion
yondashuvlar qo‘llanilishi – zamonaviy texnologiyalar va ekologik
dizaynni uyg‘unlashtirish orqali yashash sifatini oshirishga qaratilgan.
Bu yondashuvlar nafaqat estetik go‘zallik, balki energiya tejamkorligi,
resurslardan oqilona foydalanish va barqaror rivojlanishga xizmat qiladi.
Quyida innovatsion yondashuvlarning eng dolzarb turlarini keltiraman:

1. Vertikal bog‘lar (vertical gardens / green walls)
 Devorlarga yoki balkonlarga o‘rnatilgan yashil kompozitsiyalar.
 Issiqlikni yutadi, havoni tozalaydi, shovqinni kamaytiradi.
 Shahar sharoitida joy tejash va go‘zallik yaratish uchun ajoyib
yechim.
 Ichki va tashqi makonlar uchun mos.
Masalan: ko‘p qavatli uylar fasadiga o‘rnatilgan yashil devorlar.
2. “Aqlli” sug‘orish tizimlari (smart irrigation)
 Tuproq namligini, ob-havo holatini aniqlovchi sensorlar bilan
boshqariladi.
 Suv faqat zarur bo‘lgan vaqtda, kerakli miqdorda beriladi.
 Mobil ilovalar orqali masofadan boshqarish imkoniyati mavjud.
Suv tejamkorligi: 30–50% gacha.
3. Ekologik landshaft dizayni
 Qurg‘oqchilikka chidamli o‘simliklar (xeriscaping) qo‘llaniladi.
 Yomg‘ir suvini yig‘ish va tabiiy filtratsiya tizimlari (bioswales,
rain gardens) yaratiladi.
 Qayta ishlangan materiallardan (masalan, plastikdan yasalgan
yo‘laklar) foydalaniladi.
4. Quyosh energiyasidan foydalanish
 Yashil hududdagi chiroqlar, sug‘orish tizimlari quyosh panellari
orqali quvvatlanadi.

 Energiya tejaladi, ekologik ifloslanish kamayadi.
Ayniqsa, tungi yoritish tizimida qo‘llaniladigan LED lampalar bilan
samaradorlik oshadi.
5. Barqaror suv ta’minoti tizimi
 Yomg‘ir suvini yig‘ish tizimi orqali bog‘lar va o‘simliklar
sug‘oriladi.
 Filtrlash tizimlari yordamida ichki oqava suvlar qayta ishlanadi.
 Suv aylanish tizimi bilan avtomatik bog‘ sug‘orish moslamalari
ulanadi.
6. GIS va dron texnologiyalarini qo‘llash
 Hududni 3D modellashtirish orqali optimal ekish va joylashtirish
aniqlanadi.
 Dronlar orqali o‘simliklarning holati, kasalliklar yoki qurish
holatlari kuzatiladi.
7. Interaktiv yashil hududlar
 Bolalar va aholining ekologik bilimini oshiruvchi raqamli axborot
panolari.
 QR kodlar bilan har bir o‘simlik haqida ma’lumot olish
imkoniyati.
 Ekologik treninglar, mobil ilova orqali bog‘ parvarishi bo‘yicha
maslahatlar.
Yakuniy so‘z:

Innovatsion yondashuvlar turar joy hududini nafaqat chiroyli, balki
aqlli, barqaror va ekologik xavfsiz muhitga aylantiradi. Bu esa
zamonaviy shaharlarda yashash sifati uchun zaruriy talabdir.
Yashash joylarini ko'kalamzorlashtirish nazariyasi nashrlarini
ko'rib chiqish
Yashil maydonga kirish imkoniyati yashashga yaroqli muhit va
inson farovonligining hal qiluvchi jihati sifatida keng e'tirof etilgan.
Xitoyda uy-joy narxi yuqori bo'lgan turar-joy hududlari odatda
yaxshiroq sifatli va ko'proq turar-joy chorak yashil maydonlarini taklif
qiladi. Natijada, turli xil ijtimoiy-iqtisodiy maqomga ega bo'lgan
rezidentlar o'rtasida RQGS kirishidagi nomutanosibliklar shahar yashil
maydonlaridan foydalanish imkoniyatining tengligiga ta'sir qilishi
mumkin. So'nggi tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, xususiy, umumiy va
mahalla yashil maydonlari ko'chirish bo'yicha qarorlarni qabul qilish
jarayonlarining boshida, odamlar harakat qilish niyatlarini
shakllantirganda dolzarbdir. Postsotsialistik Markaziy va Sharqiy
Yevropa (CEE) mamlakatlarida daromad odamlarning shaharda
yashashi mumkin bo'lgan eng muhim omilga aylandi. Budapeshtda
(Vengriya) olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, badavlat
odamlarning shahar yashil maydoni bilan ta'minlashda ustunligi
unchalik aniq emas, bu ko'p qatlamli tarixiy shahar rivojlanishining
natijasidir. Alohida masala bo'yicha, yangi topilmalar Xitoy turar
joylarida sog'lom qarishni rag'batlantirish uchun ham ovoz, ham ko'rish
qobiliyatini o'z ichiga olgan turar-joy tabiati va faoliyat joylarini
ta'minlash zarurligini ko'rsatadi.

Odatda Vena shahar uylarida ( Wiener Gemeindebau ) joylashgan
turar - joy bloklarini ( Abstandsgrun ) ajratib turadigan keng yashil
maydonlar unutilgan o ' z - o ' zini tashkil etish an ' anasi bilan bir qatorda
bog ' dorchilik uchun katta fazoviy salohiyatga ega . Chex tilidagi “ DO
Z Á HRAD !” qo ‘ llanmasi “ Bog ‘ larga !” tarjimasida shahar bog ‘ larining
ahamiyati va afzalliklaridan tortib tipologiya , rejalashtirish va
boshqarishgacha bo ‘ lgan turli jihatlari haqida ma ’ lumot beradi . U
alohida shaxslar, guruhlar, davlat idoralari va siyosiy vakillar kabi keng
auditoriya uchun mo ljallangan. Qo'llanmada barqaror muhitniʻ
yaratishga yordam berish bilan birga, ko'k-yashil infratuzilmaning bir
qismi sifatida Pragada shahar bog'larini rivojlantirish zarurligiga urg'u
beriladi. Shahar bog lari yetarlicha o rganilmagan va bu mavzuni
ʻ ʻ
pastdan yuqoriga ko tarilgan tashabbuslar orqali yangilash zarurati bor.
ʻ
Bog'dorchilikning boy tarixiga asoslanib, o'nlab yillar davomida
Chexiya va Slovakiya jamiyatida bog'lar muhim rol o'ynadi.
Yashil maydonlarni rejalashtirishda landshaft-ekologik
yondashuvning ahamiyati yashil maydonlar geometriyasini
optimallashtirish va yashil hududlar tarmoqlarini yaratishni o'z ichiga
olgan ko'plab tadqiqotlarda ta'kidlangan. Rezidentlarning ehtiyojlarini
hisobga oladigan va ularni qaror qabul qilish jarayoniga faol jalb
etadigan samarali yashil rejalashtirish jarayonlariga ehtiyoj bor. Yashil
tomlar va jabhalar kabi binolarda yashil infratuzilmaning ahamiyati
muhokama qilinmoqda. Yashil tomlar dunyo miqyosida 100 yildan ortiq
vaqt davomida yaratilgan va hozirda ular shaharni
ko'kalamzorlashtirishning asosiy elementlaridan biri hisoblanadi.
Malayziyada yashil tomlarning aksariyati baland qavatli turar-joy

binolariga o'rnatiladi va ijtimoiy maqsadlar uchun joy sifatida ishlaydi.
Umuman olganda, texnik xizmat ko'rsatish amaliyoti ko'p qavatli turar-
joy binolarida intensiv yashil tomlarni saqlashda hal qiluvchi rol
o'ynaydi, degan xulosaga kelish mumkin. Iqtisodiy sohaga kelsak,
yaqinda o'tkazilgan tadqiqot yashil tomlarning mulk qiymatiga ta'sirini
tahlil qildi. Natijalar shuni ko'rsatdiki, uyingizda bog'lari bo'lgan ko'p
qavatli uylarda yashovchi aholi uyingizda bog'lariga nisbatan ijobiy
munosabatda bo'lib, ularning estetik va ekologik fazilatlarini qadrlaydi.
Tadqiqot shuni ko'rsatdiki, uyingizda bog'lari bo'lgan kvartiralar odatda
bo'lmaganlarga qaraganda qimmatroq bo'lib, uyingizda bog'lari mulkka
qiymat qo'shishi mumkinligini ko'rsatadi .
Tadqiqotimiz natijalari
Slovakiya turar-joylarida yashil maydonlarning fazoviy
joylashuvini tahlil qilish Slovakiyadagi uy-joy tuzilmalarining mavjud
tipologiyasiga va CIDEPning tipik uy-joy shakllari katalogiga
asoslangan. Ushbu tadqiqot shahar rivojlanishining dominant turlarini,
jumladan, yakka tartibdagi uylar, qatorli uylar, nuqtali binolar va blokli
konstruktsiyalarni aniqlashga qaratilgan. Keyinchalik, yashil
maydonlarning konfiguratsiyasi rivojlanish turiga qarab tahlil qilindi,
parklar, jamoat bog'lari yoki turar-joy oldi bog'lari kabi keng tarqalgan
shahar yashil maydonlarini aniqladi. Ushbu tadqiqotning muhim jihati
atrofdagi binolarning turi va balandligi kabi ta'sirini hisobga olgan holda
yashil maydonlarning mavjudligi va fazoviy joylashuvini baholash edi.
Ushbu tadqiqot Slovakiyada ham, xalqaro miqyosda ham, jumladan
Chexiya, Avstriya, Germaniya va Isroil kabi mamlakatlarda turar-joy

zonalarida yashil maydonlar muammosi bo'yicha tegishli adabiyotlar va
amaliy tadqiqotlarni keng ko'lamli ko'rib chiqish bilan qo'llab-
quvvatlandi.
Foydalanish imkoniyati
Turar-joy majmualarining tahlil qilingan shakllariga asoslanib, biz
yashil maydonlarni saralashda yashil maydonlarning mavjudligi hal
qiluvchi omil ekanligini aniqladik. Ushbu yashil maydonlarning
mavjudligi darajasi turar-joy tuzilmalarining tipologiyasiga qarab
sezilarli darajada farq qiladi, bu ularning mo'ljallangan maqsadlariga
qanchalik samarali xizmat qilishiga ta'sir qiladi. Har bir uy-joy
tipologiyasi yashil o'simliklarga kirishni o'ziga xos tarzda birlashtiradi
(5-rasmga qarang); Bu joylarning xususiy, yarim davlat yoki jamoat
bo'lishiga qarab shakllanadi.
Nuqtali binolar odatda kengroq jamoat uchun ochiq bo'lgan umumiy
ochiq joylar bilan o'ralgan. Ular aholi uchun yashil hududlarni
ta'minlasa-da, ularda ko'pincha xususiy yoki yarim xususiy variantlar
mavjud emas. CIDEP katalogiga ko'ra, bunday turdagi tuzilmalar yuqori
sifatli ochiq joylarga ega emas, ochiq ochiq maydonlar faqat to'siq
zonalari bilan cheklangan.
Qator uylar, boshqa omillarga qarab, yarim davlat yoki yarim
xususiydir. Ko'pgina hollarda ular yashil maydonlarga shaxsiy kirishni
ta'minlaydi, masalan, shaxsiy hovlilar yoki kichik old bog'lar, bu aholiga
yashil maydondan to'g'ridan-to'g'ri va eksklyuziv foydalanish imkonini
beradi, lekin ular odatda umumiy umumiy foydalanish joylaridan iborat.

Ridge konstruktsiyalari ichki hovli yoki veranda atrofida
yo'naltirilgan bo'lib, faqat majmua ichida yashovchilar uchun ochiq
bo'lgan umumiy yashil maydonni ta'minlaydi va yarim jamoat muhitini
yaratadi.
Mulk chegaralari bo'ylab ochiq tuzilmalar ko'pincha jamoatchilikka
ochiq yashil maydonlarni yaratadi. Ushbu ochiq tartiblar atrofdagi
shahar landshafti bilan bog'lanishni kuchaytirib, yashil maydonlarni
aholi va jamoatchilik uchun ochiq qiladi. Bino tartibidagi uzilishlar ichki
tashqi makonlarning sifatiga ta'sir qilishi mumkin, bu ham shaxsiy
hayotga, ham osoyishtalikka ta'sir qiladi.
Ochiq hovli dizaynlarida umumiy tashqi makonni o'rab turgan U
shaklidagi tartib mavjud. Ushbu yarim ochiq yashil maydon aholi uchun
ochiq bo'lib, ba'zi shaxsiy hayotni saqlab, ijtimoiy muloqotni
rag'batlantiradi.
Shahar zich joylashgan hududlarda keng tarqalgan blokli
konstruktsiyalar, odatda, hamma uchun ochiq yashil maydonlarni o'z
ichiga oladi, lekin ular, ayniqsa, yopiq hovlilar yoki faqat aholiga
kirishni cheklaydigan cheklangan kirish nuqtalari bilan yaratilgan bo'lsa,
shaxsiy joylar sifatida ham ishlashi mumkin. Bunday
konfiguratsiyalarda ushbu ishlanmalar majmua ichida umumiy tashqi
muhitni saqlab turadigan xususiy yoki yarim xususiy yashil maydonni
ta'minlaydi.

Xulosa
Turar joy hududlarini ko‘kalamzorlashtirish loyihasi aholining
yashash sifati va ekologik farovonligini oshirishga qaratilgan muhim
tashabbusdir. Ushbu loyiha doirasida ko‘p qavatli uylar atrofida, ichki
hovli va yo‘laklarda daraxtlar ekish, gulzorlar barpo etish, maysazorlar
tashkil qilish, yashil maydonlarni parvarishlash kabi tadbirlar amalga
oshiriladi.
Ko‘kalamzorlashtirilgan turar joylar aholiga qulay mikroiqlim
yaratadi, havoni tozalaydi, chang va shovqinni kamaytiradi hamda
ekologik xavfsizlikni ta’minlaydi. Bundan tashqari, yashil hududlar
odamlarning ruhiy salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, ularning dam
olishi va sog‘lom turmush tarzini shakllantirishga xizmat qiladi.
Shuningdek, ushbu loyiha doirasida bolalar maydonchalari, dam
olish joylari va piyodalar yo‘laklari ko‘kalamzor bilan uyg‘un holda
tashkil qilinadi. Bu esa hududni yanada estetik, funksional va jozibador
qiladi.
Umuman olganda, turar joylarni ko‘kalamzorlashtirish zamonaviy
shaharsozlik va barqaror rivojlanishning ajralmas qismi bo‘lib, ekologik
muvozanatni saqlash va aholining sog‘lom yashash muhitini yaratishda
muhim rol o‘ynaydi.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Axmedova Z.M. — Shahar landshafti va ko‘kalamzorlashtirish
asoslari , Toshkent, 2020.
2. Xasanov B.T. — Urbanizatsiya va ekologiya , Toshkent, 2019.
3. “Yashil makon” umumxalq loyihasi doirasidagi uslubiy tavsiyalar,
Ekologiya qo‘mitasi, 2022.
4. O‘zbekiston Respublikasi Qurilish va uy-joy kommunal xo‘jaligi
vazirligining ko‘rsatmalari – www.qurilish.uz

5. FAO – BMT Oziq-ovqat va qishloq xo‘jaligi tashkilotining urban
ekologiyasi bo‘yicha hisobotlari – www.fao.org

Kurs ishi

Sotib olish