Auditda moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	12000UZS
Hajmi	196.0KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	19 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

7 Sotish

Auditda moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI
__UNIVERSITETI
Ro’yxatga olindi №__________ Ro’yxatga olindi №__________
“_____” ____________20 y. “_____” ____________20 y.
“___________________________ “ KAFEDRASI
“_____________________________ “ FANIDAN
KURS ISHI
Mavzu:________________
Bajardi:_________________________________
Tekshirdi:_______________________________
______________ - 20___
1

Mavzu: Auditda moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar

Mundarija
Kirish ......................................................................................... 3
1.Auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish ............................. 5
2.Moliyaviy hisobot tarkibidagi boshqa ma’lumot ............ 13
3.Auditorlik xulosasi imzolangan sanadan keyin, biroq
moliyaviy hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz
bergan hodisalar ................................................................... 16
4.Auditning ishchi hujjatlarini tuzish .................................. 21
Xulosa ..................................................................................... 33
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................... 35
2

Kirish
Mavzuning dolzarbligi : Yaqin paytga qadar amalda bo'lgan “Auditorlik
faoliyati to'g'risida”gi qonun 2000 yilda qabul qilingan. So'nggi 20 yil ichida bu
bozorda katta o'zgarishlar ro'y bergani va qator islohotlar amalga oshirilgani tufayli
u bugungi kun talabiga to'liq javob bermasligi ayon bo'lib qolgan edi.
Zamonaviy talablar va xalqaro amaliyot printsiplariga asoslangan auditorlik
faoliyatini tartibga solishning samarali tashkiliy-huquqiy mexanizmini yaratish,
qoida va normalarni hamda me'yoriy hujjatlarni yagona normativ-huquqiy hujjatda
unifikatsiyalash va tizimlashtirish maqsadida 2021-yil 25-fevralda yangi tahrirdagi
“Auditorlik faoliyati to'g'risida”gi qonun qabul qilindi.
Qonun bozor iqtisodiyoti talablariga javob beradigan auditorlik xizmatini
tashkil etishga, ushbu kasbning nufuzini va ular ishining sifatini oshirishga
qaratilgan bo'lib, pirovard natijada jamiyat manfaatlarini qondirishga va investorlar
himoyasini kuchaytirishga yo'naltirilgan.
Ushbu huquqiy hujjatda amaldagi qonunning eskirgan va havolaki me'yorlari
qayta ko'rib chiqildi va auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi yagona me'yoriy
hujjat ko'rinishida to'g'ridan-to'g'ri amal qiladigan qonun sifatida qabul qilindi.
Dunyoda auditorlik xizmatlaridan foydalanish rivojlanib boryapti. Xususan, IFAC
– Xalqaro buxgalterlar federatsiyasining rasmiy hisobotiga ko'ra, 130 ga yaqin
davlatda 175 dan ziyod professional buxgalterlar uyushmasi, 3 milliondan ziyod
professional auditor, 100 mingdan ortiq auditorlik tashkiloti mavjud. Birgina
Deloitte tashkilotining o'zi 150 ta davlatda 1600 dan ziyod shartnoma asosida
auditorlik tekshiruvlarini o'tkazib, 46,2 milliard AQSH dollari miqdoridagi
daromadni qayd etdi.
Respublikamizda 2021-yilning 1-yanvar holatiga 99 ta auditorlik tashkiloti
faoliyat ko'rsatib kelyapti, auditorlar soni 572 kishini tashkil qiladi. 19 ta mahalliy
auditorlik tashkiloti yirik xalqaro tarmoq va uyushmalar a'zolari hisoblanadi.
Yurtimizda ham katta to'rtlik (Big-4) - “Ernst &Young”, “Price water house
3

Coupers”, “Deloitte and Touche” va “KRMG” xalqaro auditorlik tashkilotlarining
jamiyatlari faoliyat yurityapti.
Qonun auditorlik faoliyatini faqat auditning xalqaro standartlari asosida
amalga oshirish, uni litsenziyalanadigan turlar tarkibidan chiqarish, maxsus
vakolatli davlat organi sifatida Moliya vazirligi auditorlarning respublika jamoat
birlashmalari (Auditorlar palatasi hamda Buxgalterlar va auditorlar milliy
assotsiatsiyasi) bilan birgalikda, moliya-xo'jalik sohasiga aralashmagan holda,
auditorlik tashkilotlari ishi sifatini tashqi nazoratdan o'tkazish, majburiy auditorlik
tekshiruvidan o'tishi zarur bo'lgan ijtimoiy ahamiyatga ega bo'lgan tashkilotlar
ro'yxatini shakllantirishni nazarda tutadi. Ayni kezda unda auditorlar malakasini
oshirishning samarali tizimini yaratish, jahonning ilg'or tajribalarini tatbiq qilish,
tartibga soladigan qoida va normalarni hamda me'yoriy hujjatlarni yagona
normativ-huquqiy hujjatda unifikatsiyalash va tizimlashtirish, manfaatlar
to'qnashuvining oldini olishga yo'naltirilgan auditorlar professional faoliyatining
axloq qoidalarini joriy etish kabi muhim masalalar ham qamrab olingan. 1
Kurs ishining maqsad va vazifalari: Auditorlik xulosasi imzolangan
sanadan keyin, biroq moliyaviy hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz bergan
hodisalar haqida malumotlar to’plash,chuqur tahlil qilish.
Kurs ishi ob’yekti va predmeti: Auditda moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan
keyingi hodisalar
Kurs ishning tadqiqot uslubi va uslubiyoti: Ilmiy ommabop manbalardan
to’plangan ma’lumotlar tahlil qilib,xulosa va takliflar qilish.
Kurs ishi tuzilishi: Bajarilgan kurs ishi kirish qismi, uchta bob va qilingan
xulosalardan iborat. Ishda o’rganilishi e’tiborga olingan ma’lumotlar tushunarli
ravishda ifodalash uchun chizma jadvallar va rasmlar berildi.Ishga qo’yilgan
maqsadga erishishi uchun to’plangan adabiyotlar manbalarning nomlari va
elektron manzillari keltirildi.
1
“O’zbekiston Respublikasida Auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19 sentyabrdagi PF-3946-sonli Qarori.
4

1.A udit orlik xulosasi v a hisobot ini t uzish
Iqtisodiy sub’ektning buxgalteriya hisobi haqidagi auditorlik xulosasi
auditorlik tashkilotining bu hisobotning ishonchliligi to’g’risidagi fikrini
ifodalaydi.
Auditorlik xulosasi yuridik maqomga ega bo’lgan hamma yuridik va
jismoniy shaxslar, davlat hokimiyat organlari, mahalliy hokimiyat organlari, sud
organlarining hujjatlaridir. Yillik hisobotni tekshirish natijalari bo’yicha auditorlik
xulosasi korxonaning yillik buxgalteriya hisobotining eng muhim unsurlaridan
biridir.
«Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosasi» nomli 700-son XASga
binoan, auditorlik xulosasi - moliyaviy hisobotning haqqoniyligi (to’g’riligi) va
buxgalteriya hisobini yuritish tartibining qonun hujjatlari bilan belgilangan
talablarga muvofiqligi to’g’risida auditorlik tashkilotining fikri yozma shaklda
ifodalangan va xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisobotidan
foydalanuvchilar uchun ochiq bo’lgan hujjat.
Auditorlik xulosasi quyidagi elementlar
1-jadval
Nom («Auditorlik xulosasi» yoki «Auditorlik tashkilotining xulosasi»:
ikkala nom teng huquqli);
Adresatning nomi;
Kirish qismi;
Qayd etish qismi;
Yakuniy qism;
Auditorlik xulosasini berish sanasi;
Auditorlik tashkiloti manzili;
Auditorlar va auditorlik tashkiloti rahbarining imzosi.
Auditorlik xulosasi auditorlik tashkilotining muhri bilan tasdiqlanishi kerak.
5

Auditorlik tashkiloti auditorlik xulosasi shaklining bir xilligiga rioya qilishi kerak.
Auditorlik xulosasi auditorlik tekshiruvining buyurtmachisiga yo’llanib,
buyurtmachining barcha zaruriy rekvizitlari ko’rsatilishi kerak.
Auditorlik xulosasining kirish qismi auditorlik tashkilotining quyidagi
rekvizitlarini o’z ichiga olishi kerak:
 auditorlik tashkilotining yuridik manzili va telefonlari;
 auditorlik faoliyatini amalga oshirish huquqiga litsenziya raqami,
berilgan sana va litsenziya bergan organning nomi;
 auditorlik tashkiloti davlat ro’yxatiga olingani to’g’risidagi
guvohnoma raqami;
 auditorlik tashkiloti hisob-kitob varag’ining raqami;
 auditorlik tekshiruvida ishtirok etgan auditor (auditorlar)ning,
shuningdek, auditorlik tashkiloti rahbarining familiyasi, ismi va
otasining ismi.
Kirish qismida sana va hisobot davri ko’rsatilgan holda tekshirilgan
moliyaviy hisobotlar ro’yxati keltirilishi kerak.
Kirish qismida quyidagilar ko’rsatilishi kerak:
 xo’jalik yurituvchi sub’ekt auditorlik tekshiruvidan o’tkaziladigan moliyaviy
hisobotni tayyorlash va uning haqqoniy bo’lishi uchun javobgar;
 auditorlik tashkiloti auditorlik xulosasining xo’jalik yurituvchi sub’ektning
moliyaviy-xo’jalik faoliyati natijalariga muvofiq bo’lishi uchun javobgar.
Auditorlik xulosasining qayd etuvchi qismida auditorlik tekshiruvi
moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot qonun hujjatlariga, shuningdek
moliyaviyxo’jalik faoliyatining haqiqiy holatiga muvofiqligi va haqqoniyligini
baholashga asoslanishi ko’rsatilishi kerak. 2
Qayd etuvchi qismda auditorlik tekshiruvi fikrni ifodalash uchun etarlicha
asoslar berishi xususida auditorlik tashkilotining tasdig’i berilishi kerak.
2
Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”, O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-
MOLIYA, 2015. -192 b.
6

Auditorlik xulosasining yakuniy qismida auditorlik tashkilotining
tekshirilgan moliyaviy-hisobot xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy-xo’jalik
faoliyatining haqiqiy holati to’g’risida haqqoniy tasavvur berish-bermasligi va
moliyaviy hisobot qonun hujjatlariga muvofiqligi yoki muvofiq emasligi
xususidagi fikri ravshan bayon etilishi kerak.
Auditor auditorlik xulosasini auditorlik tekshiruvi yakunlangan kun bilan
belgilashi kerak.
Auditor auditorlik xulosasini xo’jalik yurituvchi sub’ekt moliyaviy
hisobotga imzo chekkan yoki uni tasdiqlagan sanadan oldin keluvchi kun bilan
belgilashi kerak emas.
Auditorlik xulosasining har bir beti auditor tomonidan imzolanishi kerak va u
auditorlik tashkilotining muhri bilan tasdiqlanishi kerak. Qiziquvchi tomonega
auditorlik xulosasining yakuniy qismini ko’rsatish kerak.
Auditorlik xulosalarining quyidagi turlari mavjud: a) ijobiy auditorlik xulosasi;
b) salbiy auditorlik xulosasi.
Ijobiy auditorlik xulosasi . Auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi
sub’ektning moliyaviy hisoboti uning moliyaviy ahvolini haqqoniy yoritadi va
xo’jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirgan moliyaviy va xo’jalik operatsiyalari
mamlakat qonunchiligi talablariga muvofiq degan fikrga kelganda ijobiy auditorlik
xulosasi tuzilishi kerak.
Salbiy auditorlik xulosasi . Auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi
sub’ektning moliyaviy hisobotida, agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan
bartaraf etilmasa, moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni chalg’itishi mumkin
bo’lgan buzilishlar mavjud degan fikrga kelsa, salbiy auditorlik xulosasi tuzilishi
kerak.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirgan moliyaviy va xo’jalik operatsiyalari
moliyaviy hisobotda haqqoniy aks ettirilgan, lekin qonunchilik talablariga muvofiq
kelmaydigan hollarda ham salbiy auditorlik xulosasi tuziladi.
Odatda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatining auditorlik tashkilotining
aniqlangan buzilishlarni bartaraf etish maqsadida moliyaviy hisobotga tuzatishlar
7

kiritish to’g’risidagi fikriga qo’shilmasligi salbiy auditorlik xulosasini tuzishga
sabab bo’ladi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt auditorlik tekshiruvi davomida aniqlangan
buzilishlarni bartaraf etgan holda salbiy auditorlik xulosasi tuzilmaydi.
Auditorlik xulosasini tuzishdan bosh tortish . Auditorlik tekshiruvi
hajmining cheklanganligi tufayli auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobot
to’g’risidagi fikrni ifodalash uchun etarlicha auditorlik dalillarini olishi mumkin
bo’lmasa, auditorlik tashkiloti auditorlik xulosasini tuzishdan bosh tortishi
mumkin.
Auditorlik tekshiruvi hajmini cheklash - xo’jalik yurituvchi sub’ekt vakillari
yoki uchinchi shaxslarning boshlab yuborilgan auditorlik tekshiruvini auditor
auditorlik xulosasini tayyorlash uchun zarur deb hisoblagan hajmda o’tkazishga
to’sqinlik qilishga yo’naltirilgan ochiqdan-ochiq harakatlari yoki
harakatsizliklaridir. 3
Auditorlik xulosasini tuzishdan bosh tortish ariza shaklida bo’lishi va
"Auditorlik tashkilotining auditorlik xulosasini tuzishdan bosh tortishi to’g’risidagi
ariza" deb nomlanishi kerak.
Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuziladi, shundan ikki nusxa
auditorlik tekshiruvi buyurtmachisiga taqdim etiladi.
Auditorlik xulosasi moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarga tushunarli
bo’lishi, auditorning ishonchi komil emasligi va (yoki) rozi emasligi yuzaga
keltirgan cheklashlarga doir ko’rsatmalarni o’z ichiga olishi kerak.
Auditorlik xulosasi ochiq axborot hisoblanadi, undan moliyaviy hisobotdan
foydalanuvchilarning hammasi foydalana olsin.
Auditorlik xulosasi tegishli moliyaviy hisobotlar bilan birgalikda xo’jalik
yurituvchi sub’ekt tomonidan e’lon qilinishi mumkin.
Auditorlik tekshiruvini o’tkazmasdan tuzilgan yoki auditorlik tekshiruvi
natijalari bo’yicha tuzilgan, lekin auditorlik tekshiruvi davomida auditor
(auditorlar) olgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning hujjatlari mazmuniga muvofiq
3
www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi);
8

kelmaydigan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi qasddan yolg’on hisobot va
xulosa deb hisoblanadi.
Qasddan yolg’on auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini tuzish qonun
hujjatlarida belgilangan javobgarlikni keltirib chiqaradi.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt bilan auditorlik tashkiloti o’rtasida yuzaga
kelgan nizolar qonun hujjatlarida belgilangan tartibda hal etiladi.
O’zbekiston Respublikasida mazkur holatga qisqacha to’xtalib o’tsak. Mavjud
auditorlik xulosalarini umumlashtirish natijalari bo’yicha yig’ma axborot soliq
organlari tomonidan belgilangan tartibda xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni nazorat
organlari tomonidan tekshirishning kelgusi yildagi reja-jadvalini tuzish uchun
Nazorat organlari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi Respublika kengashiga joriy
yilning 1 oktyabrigacha taqdim etiladi. 4
Quyidagilar oxirgi tekshirish o’tkazilgandan keyin kamida 24 oydan oldin
soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan moliya-xo’jalik faoliyati
tekshirilmaydigan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar ro’yxatga kiritishning shartlari
hisoblanadi: xo’jalik yurituvchi sub’ektda oldingi ikki yil uchun har yilgi ijobiy
auditorlik xulosalarining mavjudligi; oxirgi ikki yil mobaynida byudjetga to’lovlar
bo’yicha muddati o’tkazib yuborilgan qarzlarning yo’qligi; xo’jalik yurituvchi
sub’ekt tomonidan moliya-xo’jalik faoliyati soliq organlari va boshqa nazorat
organlari tomonidan tekshirishdan ozod etilgan davrga ijobiy auditorlik
xulosalarining taqdim etilishi.
Salbiy auditorlik xulosasiga ega bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt nazorat
organlari tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tekshirish reja-jadvaliga
belgilangan tartibda kiritilishi kerak.
Mazkur Nizom qoidalarining buzilishi uchun soliq organlari va boshqa nazorat
organlari qonun hujjatlariga muvofiq javob beradilar.
Soliq organlari va boshqa nazorat organlari tomonidan belgilangan tartibda
o’tkazilgan tekshirishda auditorlik xulosasining xo’jalik yurituvchi sub’ekt
4
Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. 2019. –T.: Goskomstat Uzbekistana. 2019. - 130 str.
Uzbekistan v tsifrax. 2019. – T.:, Goskomstat Uzbekistana 2019. – 188 str.
9

moliyaxo’jalik faoliyatining natijalariga muvofiq emasligi aniqlangan taqdirda,
ushbu auditorlik xulosasi oldindan noto’g’ri deb hisoblanadi, auditorlik tashkiloti,
shuningdek, bunda aybdor bo’lgan shaxslar qonunda nazarda tutilgan
javobgarlikka tortiladi. Bunda soliq organlari tegishli auditorlik tashkilotlari
tomonidan amaldagi qonun hujjatlari qoidalarining buzilishi holatlari
aniqlanganligi to’g’risida qn kun muddatda O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligini xabardor qilishlari shart.
Noto’g’ri auditorlik xulosasini tuzganlikda aybdor bo’lgan auditorlik
tashkiloti va shaxslarning javobgarlikka tortilganligi xo’jalik yurituvchi sub’ektni
soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni to’lashning belgilangan tartibini buzganlik
uchun qonun hujjatlarida nazarda tutilgan jarimalardan ozod etmaydi.
Auditorlik hisobotini tuzish
Auditorlik hisoboti - auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini
yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy
hisobotdagi qoidabuzarliklar to’g’risidagi mufassal ma’lumotlardan, shuningdek
auditorlik tekshiruvi o’tkazish natijasida olingan boshqa axborotdan iborat bo’lgan
xo’jalik yurituvchi sub’ekt raxbariga, mulkdoriga, qatnashchilari
(aktsiyadorlari)ning umumiy yig’ilishiga yo’llangan hujjat. Auditor hisobotida
aniqlangan chetga chiqishlar va qoidabuzarliklarni bartaraf etish bo’yicha
tavsiyalar, shuningdek xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliya-xo’jalik faoliyati
samaradorligini oshirish bo’yicha tavsiyalar va takliflar mavjud bo’lishi kerak.
Agap auditorlik tekshiruvi xo’jalik yurituvchi sub’ekt qatnashchilari
(aktsiyadorlari) yoki nazorat qiluvchi va huquqni muxofaza qilish organlari
topshirig’iga binoan auditorlik tashkiloti tomonidan o’tkazilayotgan bo’lsa,
auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvi topshirig’iga binoan o’tkazilayotgan
shaxsga ham taqdim etiladi. 5
5
Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya.
10

Auditorlik hisobotidagi axborot maxfiy hisoblanadi va oshkor qilinishi
mumkin emas. Ushbu axborotdan foydalangan shaxslar axborotni oshkor qilganlik
uchun qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikka tortiladilar.
Auditorlik hisoboti elementlari
2-jadval
Nomi («Auditorlik hisoboti» yoki «Auditorlik tashkilotining hisoboti»: ikkala
nom bir xil kuchga ega);
Adresatning nomi;
Kirish qismi;
Tahliliy qism;
Yakuniy qism.
Auditorlik hisobotining har bir sahifasiga moliyaviy hisobotning auditorlik
tekshiruvini amalga oshirgan auditor (auditorlar) imzo chekishi shart.
Auditorlik hisoboti buyurtmachining barcha zaruriy rekvizitlarini ko’rsatish bilan
auditorlik tekshiruvi buyurtmachisiga yuboriladi.
Auditorlik xisobotining kirish qismi . Auditorlik hisobotining kirish
qismida auditorlik tashkiloti rekvizitlari, shu jumladan auditorlik faoliyatini
amalga oshirishga litsenziyaning raqami va sanasi, auditorlar va auditorlik
tekshiruvida qatnashgan boshqa shaxslar to’g’risidagi ma’lumotlar, shuningdek,
auditorlik tekshiruvini o’tkazish uchun asos va xo’jalik yurituvchi sub’ekt
faoliyatining umumiy tavsifi keltiriladi.
Auditorlik xisobotining taxliliy qismi . Auditorlik hisobotining tahliliy
qismi standartga havola qilishi va unda quyidagilar bo’lishi shart:
 xo’jalik yurituvchi sub’ektda ichki nazorat holatini tekshirish natijalari
(batafsil bayoni);
 buxgalteriya hisobi holati va moliyaviy hisobotni tekshirish natijalari;
 moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amalga oshirish paytida qonunchilik
talablariga rioya etilishini tekshirish natijalari;
11

 soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblash hamda to’lashning
to’g’riligini tekshirish natijalari; aktivlarning butligini tekshirish natijalari.
Xo’jalik yurtiuvchi sub’ekt ichki nazoratining holatini tekshirish natijalari
to’g’risidagi axborot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
 ichki nazorat tizimining xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyatining miqyoslari
va xususiyatiga muvofiqligi umumiy bahosi;
 auditorlik tekshiruvi mobaynida aniqlangan ichki nazorat tizimining xo’jalik
yurituvchi sub’ekt faoliyatining miqyoslari va xususiyatiga jiddiy
nomuvofiqliklari bayoni.
Xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisoboti
holatini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborot quyidagilarni o’z ichiga olishi
kerak:
 buxgalteriya hisobini yuritish va moliyaviy hisobotni tuzishning belgilangan
tartibiga rioya qilinishini baholash;
 auditorlik tekshiruvi davomida aniqlangan buxgalteriya hisobini yuritish va
 moliyaviy hisobotni tayyorlashning belgilangan tartibini jiddiy buzishlar
bayoni.
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt tomonidan moliyaviy-xo’jalik operatsiyalarini
amalga oshirish paytida qonunlarga rioya etishini tekshirish natijalari to’g’risidagi
axborot quyidagilarni o’z ichiga olishi kerak:
Xo’jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirgan moliyaviy-xo’jalik
operatsiyalarining qonunchilikka muvofiqligini baholash; auditorlik tekshiruvi
davomida aniqlangan, xo’jalik yurituvchi sub’ekt amalga oshirgan moliyaviy-
xo’jalik operatsiyalarning qonunchilikka jiddiy nomuvofiqliklari bayoni.
Soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni hisoblashi va to’lashning
to’g’riligini tekshirish natijalari to’g’risidagi axborot quyidagilarni o’z ichiga olishi
kerak:
 tuzilgan va tegishli organlarga taqdim etilgan soliqlar va boshqa majburiy
to’lovlar to’g’riligining bahosi; soliqlar va boshqa majburiy to’lovlarni
12

hisoblash va to’lashning belgilangan tartibini buzish faktlari, soliq
solinadigan bazani belgilash paytidagi chetga chiqishlar bayoni.
Aktivlar butligini tekshirish natijalari aktivlarni inventarlashga asoslanishi
va o’z ichiga ularning haqiqatda mavjudligi va butligi to’g’risidagi ma’lumotlarni
olishi kerak.
Auditorlik xisobotining yakuniy qismi. Auditorlik hisobotining yakuniy
qismi auditorlik tashkilotining aniqlangan chetga chiqishlar va huquq buzilishlarini
bartaraf etishga doir tavsiyalarini, shuningdek xo’jalik yurituvchi sub’ektning
moliyaviyxo’jalik faoliyati samaradorligini oshirishga doir takliflari va
maslahatlarini o’zi ichiga olishi kerak. 6
2.Moliy av iy hisobot t ark ibidagi boshqa ma’lumot
Moliyaviy hisobot tarkibidagi boshqa ma’lumotga quyidagilar kirishi mumkin:
 Ijroiya organi raisi yoki ish boshqaruvchisining xati;
 Moliya hisobotlari va ichki nazorat uchun uning mas’ulligi xususida
ma’muriyatning bayonoti;
 Asosiy moliyaviy ko’rsatkichlar;
Quyidagilarning moliyaviy sharhi:
 kapital qo’yilmalar;
 b)texnik qarash va kapital ta’mirlash, reklamaga, shuningdek, tadqiqot va
ishlanmalarga doir foydalanish xarajatlari;
Tushuntirish yozuvlari;
Moliyaviy ma’lumotlarni ochib beradigan chizmalar, jadval va grafiklar.
Boshqa ma’lumot va tekshirilgan moliyaviy hisobotlarini o’z ichiga olgan
hujjatni auditor o’qishi kerak.
6
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi. Toshkent shahri
2018 yil 28 dekabr.
13

Hujjatni o’qiyotgan auditor xo’jalik yurituvchi sub’ektning faoliyati va
moliyaviy ahvolini yaxshi bilishi, audit paytida aniqlangan muammolardan
xabardor bo’lishi shart.
Auditor boshqa ma’lumotni tekshirilgan moliya hisobotlari bilan
taqqoslashdan tashqari raqamli ma’lumotlarni qayta sanaydi, ularni ish
qog’ozlaridagi raqamlar bilan solishtiradi.
Agar boshqa ma’lumot moliya hisobotlariga kiritilgan ma’lumotlarni o’z
ichiga olsa, bunday ma’lumotlar tekshirilgan moliya hisobotlaridagi ma’lumotlar
bilan taqqoslanishi kerak.
Boshqa ma’lumotda tilga olingan barcha ko’rsatkichlar tekshirilgan moliya
hisobotlari asosida qaytadan sanab chiqiladi.
Yangidan sanab chiqilgan ma’lumotlar boshqa ma’lumotdan olingan
ko’rsatkichlar bilan taqqoslanishi kerak. 7
Boshqa ma’lumot moliya hisobotlarining, masalan, sotilgan mahsulot
tannarxi, savdo chiqimlari va umumiy boshqaruv xarajatlari to’g’risidagi
ma’lumotlarini tasdiqlaydigan tushuntirish yozuvlarini o’z ichiga olishi mumkin.
Ana shu tushuntirish yozuvlarining ayrim qismlari auditor ish qogozlaridagi
kengaytirilgan qoralama balans ma’lumotlari bilan taqqoslanadi.
Agar boshqa ma’lumotni o’rganayotganda auditor ana shu ma’lumot bilan
tekshirilayotgan moliya hisoboti o’rtasida jiddiy zid kelishni aniqlasa, auditor
moliya hisoboti yoki boshqa ma’lumot tuzatilishi kerakmi yoki yo’qligini
belgilashi kerak. 8
Agar tekshirilayotgan hisobotga tuzatish kiritish zarur bo’lsayu, xo’jalik
yurituvchi sub’ekt tuzatishlarni o’z moliya hisobotiga kiritishdan bosh tortsa,
auditor shak-shubhasiz ijobiy xulosadan farq qiluvchi xulosa tuzishi kerak.
Agar boshqa ma’lumot tuzatishga muhtoj bo’lsayu, xo’jalik yurituvchi
sub’ekt unga tuzatishlar kiritishdan bosh tortsa, auditor auditorlik xulosasiga
aniqlangan jiddiy zid kelish bayon etilgan xatboshini kiritish masalasini ko’rib
7
Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z. Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya.
8
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. 2019. –T.: Goskomstat Uzbekistana. 2019. - 130 str.
14

chiqishi yoki boshqa choralar ko’rishi shart. Kqrilgan choralar, masalan, dastlabki
auditorlik xulosasidan farqlanadigan yangi xulosa tuzish yoki fikrini ifodalashdan
bosh tortish, alohida holatlarga, zid kelish tabiati va muhimligiga bogliq bo’ladi.
Auditor yuzaga kelgan vaziyatda bundan keyin nima qilish xususida
tavsiyalar olish uchun yuristga murojaat qilishi kerak.
Jiddiy zid kelishlarni aniqlash maqsadida boshqa ma’lumotlarni
o’rganayotgan auditor faktlarni jiddiy buzishlarga duch kelishi mumkin.
Mazkur standart nuqtai nazaridan olganda "faktlarni jiddiy buzishlar", agar
tekshirilayotgan moliya hisobotida taqdim qilingan masalalarga taalluqli
bo’lmagan bunday ma’lumot noto’g’ri taqdim etilgan bo’lsa, mavjud deb
hisoblanadi.
Agar auditor boshqa ma’lumotda faktlarni jiddiy buzishlar borligini
aniqlasa, u ana shu masalani xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati bilan birga
muhokama qilishi kerak. Masalani rahbariyat bilan muhokama qilayotganida
auditor har doim ham boshqa ma’lumotning va auditor so’rovlariga rahbariyat
javoblarining asosliligini baholashi mumkin emas va mulohazalar hamda fikrlar
o’rtasida haqiqatan ham farq bor-yo’qligini ko’rib chiqishi kerak. 9

Auditor shubhasiz faktlar jiddiy buzilgan deb hisoblagan taqdirda u
rahbariyatdan xo’jalik yurituvchi sub’ekt yuristi singari malakali uchinchi tomon
bilan maslahatlashishni iltimos qilishi va olingan javobni tahlil qilishi shart.
Agar auditor boshqa ma’lumotda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati
tuzatishdan bosh tortayotgan faktlar buzilishi mavjud degan xulosa chiqarsa,
auditor o’zining nuqtai nazarini yozma shaklda ijroiya kengashiga ma’lum qilishi
va keyingi tadbirlari xususida o’z yuristi bilan maslahatlashib olishi kerak.
Hech qanday boshqa ma’lumotdan auditorlik xulosasi tuzilgunga qadar
auditor foydalana olmagan taqdirda u boshqa ma’lumot bilan moliya hisoboti
muvofiq kelmasligining muhimlik darajasini belgilash uchun boshqa ma’lumotni
iloji bo’lgan eng qisqa muddatlarda o’rganishi kerak bo’ladi.
9
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. 2019. –T.: Goskomstat Uzbekistana. 2019. - 130 str.
15

Agar boshqa ma’lumotni o’rganarkan, auditor jiddiy zid kelishlarni belgilasa
yoki faktlarni ochiqdan-ochiq jiddiy buzishlarni aniqlasa, u moliya hisoboti va
boshqa ma’lumotni qaytadan ko’rish kerakligi yoki kerak emasligini belgilashi
kerak.
Tekshirilayotgan moliya hisobotini qayta ko’rib chiqish taqozo etiladigan
taqdirda "Balans tuzilgan sanadan keyingi voqealar" standarti qoidalariga amal
qilish lozim.
Boshqa ma’lumotni qayta ko’rib chiqish zarur bo’lgan va xo’jalik yurituvchi
sub’ekt uni amalga oshirishga rozi bo’lgan hollarda auditor holatlar bo’yicha
rusumqoidalarni bajarishi shart. Rusum-qoidalarga ilgari chiqarilgan moliya
hisoboti, auditorlik hisoboti va boshqa ma’lumot foydalanuvchilariga o’zgarishlar
to’g’risida ma’lum qilinganiga ishonch hosil qilish uchun rahbariyat amalga
oshirgan tadbirlar sharhi kiritilishi mumkin.
Boshqa ma’lumotni qayta ko’rib chiqish zarur bo’lgan, lekin rahbariyat qayta
ko’rishni amalga oshirishdan bosh tortadigan hollarda auditor tegishli harakatlar
amalga oshirilishi mumkinligini ko’rib chiqishi shart. Bunday harakatlarga
auditorda shubha uyg’otadigan boshqa ma’lumotga doir masalalarda xo’jalik
yurituvchi sub’ekt rahbariyatini yozma shaklda xabardor qilish, shuningdek,
yuridik maslahat olish kabi tadbirlar kiritilishi mumkin. 10
3.A udit orlik xulosasi imzolangan sanadan k ey in, biroq moliy av iy
hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar y uz bergan hodisalar
Moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyin, biroq auditorlik xulosasi
imzolangunga qadar yoxud auditorlik xulosasi imzolangandan keyin, biroq
tekshiriladigan xo’jalik yurituvchi sub’ektning moliyaviy hisoboti e’lon
qilinadigan sanagacha yuz bergan hodisa va dalillar, shuningdek moliyaviy hisobot
e’lon qilingandan so’ng yuz bergan hodisalar uning mazmuni va to’g’riligiga ta’sir
10
Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”, O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-
MOLIYA, 2015. -192 b.
16

ko’rsatgan taqdirda auditorlik tashkilotining harakatlarini aniqlash muhim
hisoblanadi.
«Kelgusi davr moliyaviy ma’lumotlarini o’rganish» nomli 560-son
XASda quyidagi asosiy tushunchalardan foydalaniladi:
3-jadval
a)moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar (keyingi hodisalar) -
hisobot davri tugagan paytdan boshlab auditorlik xulosasi imzolanadigan sanaga
qadar yuz bergan, shuningdek auditorlik xulosasi imzolangandan keyin aniqlangan,
tekshirilayotgan hisobot davriga taalluqli bo’lgan va moliyaviy hisobotga
tuzatishlar kiritishni yoki unda axborotni oshkor etishni talab etadigan hodisalar;
b)moliyaviy hisobot tuziladigan sana - hisobot davridagi oxirgi kalendar kuni;
v) auditorlik xulosasi imzolanadigan sana - auditorlik xulosasida uni imzolash
chog’ida qo’yilgan sana, undan keyin, odatda, auditorlik tekshiruvi bilan bog’liq
axboriy materiallarga oid barcha tekshiruvlar to’xtatiladi, bu muddat tugagach,
auditorlik xulosasiga birorta ham tuzatish kiritilmaydi.
Auditorlik tashkiloti auditorlik xulosasini moliyaviy hisobot tuziladigan sanadan
ilgari imzolay olmaydi;
g) moliyaviy hisobot taqdim etiladigan sana - xo’jalik yurituvchi sub’ektning
moliyaviy hisobotini amalda undan foydalanuvchilarga beriladigan yoki bu hisobot
qonun hujjatlarida belgilangan tartibda e’lon qilinadigan sana.
Auditorlik xulosasini imzolash chog’ida auditorlik tashkiloti auditorlik
xulosasi imzolanadigan sanaga qadar moliyaviy hisobotda aks ettirilishi lozim
bo’lgan, moliyaviy hisobotga tuzatish yoki qo’shimchalar kiritishni talab etadigan
barcha hodisalar u tomonidan lozim ravishda aniqlangani, baholangani va
tekshirilganiga amin bo’lishi kerak.
Auditorlik tashkiloti auditorlik xulosasi imzolanadigan sanaga yaqin qolganda
moliyaviy hisobotga tuzatishlar kiritishni yoki unda axborotni oshkor etishni talab
17

etadigan hodisalarni aniqlash uchun mo’ljallangan taomillarni bajaradi. Bunday
taomillar, odatda, quyidagilarni o’z ichiga oladi:
a) xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati tomonidan belgilangan, keyingi
hodisalarni aniqlash imkoniyatini yaratuvchi taomillar sharhi;
b) hisobot davri tugaganidan keyin o’tkaziladigan aktsiyadorlar
yig’ilishi, direktorlar kengashi majlislari va ijroiya organining bayonnomalari bilan
tanishib chiqish hamda bayonnomalari hali tayyorlanmagan yig’ilishlarda
muhokama qilingan masalalarni oydinlashtirish;
v) pul mablag’lari smetalari, harakat prognozlari va rahbariyatning boshqa
tegishli hisobotlari bilan tanishib chiqish;
g) tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt yuridik xizmatining sud
muhokamalariga (agar ular o’rinli bo’lsa) taalluqli bo’lgan faoliyati bilan tanishib
chiqish;
d) tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga moliyaviy
hisobotga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan keyingi hodisalarga taalluqli savollar.
Bunday savollar quyidagilarni o’z ichiga oladi:
 dastlabki yoki tugallanmagan ma’lumotlar asosida hisobga olingan
moddalarning joriy holati; yangi majburiyatlar qabul qilinganmi, yangi
zayomlar olingan yoki ajratilganmi,kafillik shartnomalari tuzilganmi;
 aktivlarni sotish amalga oshirilganmi yoki rejalashtirilmoqdami;
 yangi aktsiyalar yoki qarz majburiyatlari chiqarilganmi, sub’ektni qo’shib
yuborish yoki tugatish to’g’risidagi bitimlar tuzilganmi yoki
rejalashtirilmoqdami;
 aktivlarni davlat daromadiga qaratish yoki ularning, masalan, yong’in yoki
toshqin natijasida nobud bo’lishi holatlari yuz berganmi;
 mavjud xatarlar yoki shartli hodisalar bilan bog’liq qandaydir o’zgarishlar
yuz berganmi;
 onda-sonda qo’llaniladigan qandaydir buxgalteriya tuzatishlari kiritilganmi
yoki ko’rib chiqilyaptimi;
18

 moliyaviy hisobotni tayyorlash uchun foydalaniladigan hisob siyosatining
o’rinliligiga shubha tug’diradigan biror-bir hodisalar yuz berganmi yoki yuz
berishi mumkinmi. 11
Agar bo’linmani boshqa auditor auditorlik tekshiruvidan o’tkazayotgan
bo’lsa, asosiy auditor boshqa auditor tomonidan bajariladigan keyingi hodisalarga
taalluqli bo’lgan taomillarni baholashi, shuningdek boshqa auditorni
rejalashtirilayotgan auditorlik xulosasini imzolash sanasi haqida xabardor qilishi
lozim.
Agar auditor moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatuvchi hodisalar to’g’risida
xabar topsa, u mazkur hodisalarning moliyaviy hisobotda to’g’ri aks ettirilishini
tekshirishi lozim.
Auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobot to’g’risidagi auditorlik xulosalari
imzolangan sanadan keyin yuz bergan hodisalar uchun javobgar bo’lmaydi. Bunda
xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati auditorlik xulosasi imzolangan sanadan
keyin, biroq moliyaviy hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz bergan
moliyaviy hisobotga ta’sir ko’rsatuvchi hodisalar haqida auditorlik tashkilotiga
xabar berilishi uchun javobgar bo’ladi.
Agar auditorlik tashkiloti auditorlik xulosasi imzolangan sanadan keyingi
davrda, biroq moliyaviy hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz bergan
hodisalar haqida xabar topsa, u moliyaviy hisobot va auditorlik xulosasiga tuzatish
kiritish kerakligini aniqlashi, yuzaga kelgan muammolarni xo’jalik yurituvchi
sub’ekt rahbariyati bilan muhokama qilishi hamda bunday hodisalar moliyaviy
hisobotga jiddiy ta’sir ko’rsatadigan holatlarda mazkur hisobotga tegishli
o’zgartirishlar kiritishni talab qilishi lozim.
Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati moliyaviy hisobotga o’zgartirish
kiritgan bo’lsa, ilgari tayyorlangan auditorlik xulosasiga havolani o’z ichiga olgan
yangi auditorlik xulosasini tayyorlash lozim. Bunda yangi xulosaga o’zgartirilgan
moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan oldingi sana qo’yilmasligi kerak.
11
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
19

Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati auditorlik tashkiloti talab
qilayotgan va jiddiy tusdagi tuzatishlar kiritilishini zarur deb topmasa, auditorlik
tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ektni mazkur dalil haqida yozma ravishda
xabardor qilishi, o’zgartirishlar kiritilmagan taqdirdagi oqibatlar uchun
javobgarlikni xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatiga yuklashi hamda salbiy
auditorlik xulosasi tuzishi kerak. 12
Agar auditorlik xulosasi xo’jalik yurituvchi sub’ekt (buyurtmachi)ga berilgan
bo’lsa, auditorlik tashkiloti buyurtmachini va (yoki) xo’jalik yurituvchi sub’ekt
rahbariyatini sub’ekt moliyaviy hisobotni va unga doir auditorlik xulosasini
uchinchi shaxslarga taqdim etmasligi haqida yozma ravishda xabardor qilishi
lozim.
Agar moliyaviy hisobot uchinchi shaxslarga berilgan bo’lsa, auditor mazkur
uchinchi shaxslar auditorlik xulosasiga tayanmasligi uchun chora ko’rishi kerak.
Moliyaviy hisobot e’lon qilinganidan keyin auditorlik tashkiloti mazkur
moliyaviy hisobotga tegishli so’rovlar yo’nalishiga taalluqli hech qanday
majburiyatga ega bo’lmaydi.
Agar moliyaviy hisobot e’lon qilinganidan keyin auditorlik tashkiloti
tekshirilayotgan hisobot davriga tegishli bo’lgan hamda moliyaviy hisobotga
tuzatishlar kiritishni va unda axborotlarni oshkor qilishni talab etadigan hodisalar
haqida xabar topsa, auditorlik tashkiloti moliyaviy hisobotni qayta ko’rib chiqish
zarurligi masalasini ko’rib chiqishi, uni xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati
bilan muhokama qilishi va mazkur holatlarda maqsadga muvofiq bo’lgan chora-
tadbirlar ko’rishi lozim.
Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati moliyaviy hisobotni qayta ko’rib
chiqayotgan bo’lsa, auditorlik tashkiloti xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati
bilan birgalikda ilgari taqdim etilgan moliyaviy hisobot bilan auditorlik xulosasini
olgan barcha kishilarni yuzaga kelgan vaziyat haqida xabardor qilishga doir
tadbirlarni bajarishi hamda qayta ko’rib chiqilgan moliyaviy hisobot bo’yicha
yangi auditorlik xulosasini taqdim etishi kerak.
12
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
20

Bunda yangi auditorlik xulosasi ilgari tayyorlangan auditorlik xulosasiga
havolani o’z ichiga olishi va qayta ko’rib chiqilgan moliyaviy hisobot tuzilgan
sanadan oldingi sana qo’yilmasligi lozim.
Agar xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyati ilgari taqdim etilgan moliyaviy
hisobot va auditorlik xulosasini olgan barcha kishilarni yuzaga kelgan vaziyat
haqida xabardor qilish uchun zarur chora-tadbirlarni ko’rmayotgan va moliyaviy
hisobotni qayta ko’rib chiqmayotgan bo’lsa, auditor uni qayta ko’rib chiqishni
zarur deb hisoblagan holda xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbariyatini uchinchi
shaxslar auditorlik xulosasiga tayanmasliklari uchun auditor chora-tadbirlar
ko’rishi to’g’risida xabardor qilishi lozim.
Kelgusi davr uchun moliyaviy hisobotni e’lon qilish sanasi yaqinlashayotgan
bo’lsa, yangi hisobotda tegishli axborot oshkor qilinishi sharti bilan, moliyaviy
hisobotni qayta ko’rib chiqish va yangi auditorlik xulosasi berishga zarurat
tug’ilmasligi mumkin.
Moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyin yuz bergan hodisa va dalillarga doir
auditorlik tashkilotining barcha harakat va qarorlari majburiy tartibda auditorning
ish hujjatlarida aks ettirilishi kerak. 13
4.A udit ning ishchi hujjat larini t uzish
Auditorlik faoliyatining barcha jabhalarida bo’lgani kabi ishchi hujjatlarni
tuzish va uni yuritish bo’yicha maxsus standart ishlab chiqilgan.
Auditorlik tashkiloti tomonidan o’tkaziladigan auditning tekshiruvi majburiy
ravishda hujjatlashtirish bilan bog’lanishi, ya’ni qabul qilingan ma’lumotni
auditorlik tekshiruvining mazkur standartiga muvofiq ravishda rasmiylashtirilgan
auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlari to’plamida aks ettirilishi lozim.
Auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlar to’plami
4-jadval
1. auditning tekshiruvi o’tkazishning rejalari hamda dasturlari;
2. auditorlik takshkiloti tomonidan foydalanilgan omillar hamda ularning
natijalarini ta’rifi;
13
Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”, O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-
MOLIYA, 2015. -192 b.
21

3. xo’jalik yurituvchi sub’ektlar tushuntirishlari, izohlari va arizalari;
xo’jalik yurituvchi sub’ekt hujjatlarining nusxalari, jumladan
fotonusxalari;
4. xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobini ichki nazorati
hamda tashkil qilish mexanizmining ta’rifi;
5. auditorlik tashkilotining tahliliy hujjatlari;
6. boshqa hujjatlar.
Ishchi hujjatlar to’plamini yanada aniqroq tasniflash uchun ularni quyidagi turlarga
ajratish maqsadga muvofiqdir:
1. Mijoz hujjatlaridan nusxa;
2. Tekshiruv jarayonida auditor tomonidan tuzilgan hujjatlar;
3. Tekshiruv davomida mijozning yozma tasdiqlari.
Mijoz hujjatlaridan nusxa. Mijoz hujjatlaridan olingan nusxalarni auditor
o’zining ishchi hujjatlari bilan birga saqlashi lozim. Mijoz hujjatlariga quyidagilar
kiradi:
a) korxona Nizomi;
b) ta’sis shartnomasi;
c) ro’yxatdan o’tkazilganlik to’g’risidagi guvohnoma;
d) aktsionerlar yig’ilishining bayonnomalari va boshqa yuridik hujjatlar;
e) mijozning hisob siyosati;
f) auditor tasdiqlashi lozim bo’lgan moliyaviy hisobot.
Bundan tashqari auditor mijoz haqida quyidagi ma’lumotlarni bilishi shart:
a) aktsionerlar, ta’sischilar to’g’risida ma’lumot;
b) asosiy faoliyat turi;
c) korxonalari tarkibi va joylashishi;
d) mijoz rahbariyati, boshqaruvi haqida ma’lumot;
e) korxonani bosharish sxemasi;
f) korxonaning kredit muassasalaridagi schetlari.
22

Auditorlik tekshiruvi jarayonida auditor tomonidan tuzilgan hujjatlar, auditning
ishchi hujjatlari tarkibida katta hajmni egallaydi. Har bir auditorlik tashkilotida
o’rnatilgan ichki standartlar bo’yicha bo’ladi. Bunday hujjatlarga quyidagilar
kiradi:
 auditorlik tekshiruv dasturi;
 buxgalteriya hisobi tizimini baholash va o’rganish natijalari:
 buxgalterlari mansablari bo’yicha taqsimlanishini sxemalari;
 ichki nazorat tizimini o’rganish va baholash natijalari;
 mijozning soliq ttlash bo’yicha xususiyatlari (to’laydigan soliq turlari,
stavkalari, imtiyozlar);
 hisobvaraqlardagi qoldiqlar tahlili;
 korxonaning moliyaviy holati tahlili;
 tekshirish davomida har bir auditorning bajaradigan ishlari grafigi;
 auditorlarning ekspert, konsultantlar bilan muloqotining nusxasi.
Tekshirish davomida mijoz bilan yozma hujjatlariga quyidagilar kiradi:
 auditni o’tkazish bo’yicha xat-taklifnoma;
 shartnoma;
 auditorning xat-majburiyatidan nusxa;
 auditorning mijoz rahbarlaridan olgan xatlari;
 mijozning auditorga yozgan xatlari;
 ekspert xulosalaridan nusxa;
 ma’muriyat axborotlari;
 auditorlik firma hisoboti;
 buxgalteriya hujjatlari va hisobotidagi xatolarni to’g’rilash to’g’risidagi
bayonnoma;
 auditorlik tashkilotining xulosasi.
Auditorlik tekshiruv tugagandan so’ng, bu hujjatlarni auditorlik tashkiloti
arxiviga saqlashga beradi.
Auditorning hujjatlari maxfiy axborotlarni ifodalaydi. Bunday hisobotlarni
saqlash muddati, tartibi auditorlik tashkilotining ichki qoidalarida belgilanadi.
23

Ishchi hujjatlar to’plami tarkibiga auditning tekshiruvini o’tkazayotgan
auditorlik tashkiloti tomonidan tuzilishi yoki auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan
xo’jalik yurituvchi sub’ektdan yoki boshqa shaxslardan qabul qilinishi mumkin.
Ishchi hujjatlar to’plamining shakli hamda mazmuni quyidagi omillarga bog’liq:
 amalga oshirilayotgan faoliyatning xarakteri;
 auditor xulosasining shakli;
 xo’jalik yurituvchi sub’ekt faoliyati (biznesi)ning xarakteri hamda
murakkabligi;
 xo’jalik yurituvchi sub’ektning buxgalteriya hisobi hamda ichki
nazoratining ahvoli;
 alohida taomillarni bajarish vaqtida auditorlik tashkiloti xodimlarining
mehnati ustidan nazorat hamda boshqarishning zarur bo’lgan darajasi;
 auditning tekshiruvini o’tkazish jarayonida o’ziga xos auditning
metodikasi hamda texnologiyasi.
Ishchi hujjatlar to’plamining shakllari auditorlik tashkiloti tomonidan mustaqil
ravishda ishlab chiqiladi. Ishchi hujjatlar to’plami auditorlik tekshiruvini o’tkazgan
auditorlik tashkilotining egaligida bo’ladi. Xo’jalik yurituvchi sub’ektni
hujjatlarining nusxalari, jumladan fotonusxalari, mazkur xo’jalik yurituvchi
sub’ektning roziligi bilan auditorlik tashkilotining ishchi hujjatlari to’plamiga
kiritiladi.
Auditorlik tekshiruvi o’tkazilgan xo’jalik yurituvchi sub’ekt hamda boshqa
shaxslar, jumladan soliq va boshqa davlat organlari, auditorlik tashkilotidan ishchi
hujjatlar to’plami yoki uning nusxalarini to’liq miqdorda yoki biror-bir qismini
taqdim qilishni talab qilishga haqli emaslar.
Ishchi hujjatlar to’plamida bor bo’lgan ma’lumotlar maxfiy hisoblanadi hamda
auditorlik tashkiloti tomonidan oshkor qilinishi mumkin emas.
Ishchi hujjatlar to’plami quyidagilarni o’z ichiga olishi lozim:
 auditning tekshiruvini rejalashtirish haqida yozuv;
 bajarilgan audit xizmatlarining xarakteri, o’tkazish vaqti hamda
hajmi haqida yozuv;
24

 auditorlik tekshiruvi davomida olingan ma’lumotlar asosida
qilingan xulosalar.
Auditorning professional mulohazalarini talab qiladigan barcha jiddiy
masalalar, ushbu masalalar yuzasidan qilingan xulosalar bilan birga, ishchi
hujjatlar to’plamida aks ettirilishi l ozim.
Ishchi hujjatlar to’plami u bilan tanishgan tajribali auditor (auditor
tashkiloti) tomonidan o’tkazilgan auditning tekshiruvi haqida umumiy tushunchaga
ega bo’lishi mumkinligi maqsadida etarli darajada to’liq hamda mukammal
bo’lishi lozim.
Ishchi hujjatlar to’plamiga kiritilgan ma’lumotlar aniq bayon qilinishi hamda
ularning mazmuni va shakllari shubhasiz bo’lishi hamda ularni har xil sharhlash
mumkin bo’lmasligi lozim.
Ishchi hujjatlar to’plamining hajmi va mazmuni quyidagi omillarga bog’liq:
 mazkur xo’jalik yurituvchi sub’ekt yangi buyurtmachi bo’lib
hisoblanadimi yoki yo’qmi;
 xo’jalik yurituvchi sub’ekt nodavlat tashkiloti bo’lib hisoblanadimi yoki
yo’qmi;
 audit tekshiruvi uchinchi tomonning talabiga ko’ra o’tkazilyaptimi yoki
yo’qmi;
 maxsus hisobot talab qilinadimi yoki yo’qmi.
Ishchi hujjatlar to’plami o’z vaqtida tayyorlanishi lozim: auditning tekshiruvidan
oldin, uning davomida hamda tugatilganidan keyin. Xo’jalik yurituvchi sub’ektga
auditor xulosasini taqdim etish paytida butun ishchi hujjatlar to’plami tuzilgan
hamda rasmiylashtirilgan bo’lishi lozim.
Ishchi hujjatlar to’plami tarkibiga kiradigan hujjatlar quyidagi rekvizitlarga ega
bo’lishi lozim: 14
 hujjatning nomi;
 auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan xo’jalik yurituvchi sub’ektning nomi;
 auditorlik tekshiruvi o’tkazilayotgan davr;
14
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
25

 auditning taomilini bajarish yoki hujjatni tayyorlash sanasi;
 hujjatning mazmuni;
 hujjatni tayyorlagan shaxsning shaxsiy imzosi hamda uning tushuntirilishi.
Auditorlik tekshiruvining ishchi hujjatlari to’plamiga kiritilgan hujjatlar ulardagi
ma’lumotlarning manbasiga suyanishi lozim. Ishchi hujjatlar to’plamida shartli
belgilar (ramzlar)dan foydalanilgan bo’lsa, bunday belgilar (ramzlar) tushuntirilishi
lozim. Har bir ishchi hujjati o’z raqamli indeksiga ega bo’lishi lozim. Raqamli
indekslarni tuzilish tizimi hamda berilish tartibi auditorlik tashkiloti tomonidan
belgilanadi.
Auditorlik tekshiruvi tugagandan so’ng ishchi hujjatlar to’plami
auditorlik tashkilotining arxivida majburiy saqlash uchun topshirilishi lozim. Ishchi
hujjatlar to’plamining saqlanishi, rasmiylashtirilishi hamda arxivga topshirilishini
auditorlik tashkiloti rahbari yoki uning vakolatli shaxsi amalga oshiradi.
O’tkazilayotgan auditorlik tekshiruvi ishchi hujjatlar to’plamining mazkur xo’jalik
yurituvchi sub’ektning auditorlik tekshiruvida qatnashmayotgan auditorlik
tashkilotining xodimlariga berilishiga yo’l qo’yilmasligi lozim.
Auditorlik tashkiloti ishchi hujjatlarni ishonchli saqlanishini ta’minlashi lozim.
Saqlash muddati qonunchilikda belgilanadi. Ishchi hujjatlar yo’qolgan yoki ularga
zarar etgan taqdirda auditorlik tashkiloti xizmat tekshiruvini o’tkazishni
ta’minlashi lozim, bu tekshiruvning natijalari tegishli dalolatnoma bilan
rasmiylashtiriladi.
Auditorlik firmasi o’zining biznes rejasini tuzayotganida bo’lajak
mijozlarini aniqlab olishi lozim. Bular qonunga ko’ra o’z moliyaviy
hisobotlarining to’g’riligini tasdiqlovchi auditorlik xulosasini olishi shart mijozlar,
shuningdek, bunday xulosaning mavjudligi shart bo’lmagan, lekin har xil soliqlarni
to’lashda tavakkalchilikni va ko’rilishi mumkin bo’lmagan zararlarni kamaytirish
hamda o’z ishlab chiqarish-tijorat faoliyatlarini takomillashtirish maqsadida
auditorlar bilan hamkorlik qilishga intilgan mijozlar bo’lishi mumkin.
Qonunga ko’ra auditorlik xulosasini olish shart bo’lgan korxonalar
auditorlik firmalarining doimiy mijozlari hisoblanadi. Auditorlik xizmatini
26

ko’rsatish korxonaning ishlab chiqarish-tijorat faoliyati yuzasidan buxgalterlik
hisobi va hisobotining ahvolini ekspertiza qilish, moliyaviy hisobotning to’g’riligi
haqida auditorlik xulosaksi olish maqsadida muayyan davr uchun korxonaning
ishlab chiqarish-tijorat faoliyatini tekshirish (audit), abonementlik xizmati shaklida
auditorlik xizmati ko’rsatish to’g’risida auditorlik firmasi bilan mijoz o’rtasidagi
bitimni imzolashdan boshlanadi.
Hozirgi vaqtda har qaysi auditorlik firmasi auditor va mijozlarning
ma’suliyati, auditorlik tavakkalchiligi haqidagi o’z tushunchalaridan kelib chiqib,
auditni o’tkazish va auditorlik xizmati ko’rsatishga doir bitimlarning turli
shakllaridan foydalaniladi.
Barcha auditorlik firmalari o’zlari bajargan ishning hajmi va sifatini
tasdiqlovchi asosiy hujjatlar hisoblanadigan ishchi hujjatlar tuziladi. Bularning
shakli ixtiyoriy bo’lib, unda firma bajargan ishlarning qisqacha bayoni beriladi,
xususan: qanday birlamchi hujjatlar va hisobga olish registrlari tekshirilganligi;
tekshiruvning qaysi usuli – yalpi usulimi yoki tanlov usuli qo’llanilganligi yoziladi.
Tanlab tekshirishda tanlash darajasi yoki tekshirilgan hujjatlar hajmi yoxud
tanlashning boshqa mezonlari ko’rsatiladi. 15
Ish hujjatlarida quyidagi axborotlar ham ko’rsatiladi:
tekshirish natijalari bo’yicha mulohazalar, masalan, korxonada buxgalterlik
hisobini yuritishning tekshiruv o’tkazilayotgan davrda amalda bo’lgan qonun
hujjatlariga muvofiq kelmaslik faktlari (sezilgan faktlar buxgalterlik hisoboti
ko’rsatkichlariga ta’sir qilsa); tekshiruvga etilmagan birlamchi hujjatlar, hisobga
olish ma’lumotlari kabi hujjatlar, qonun hujjatlariga muvofiq kelmaydigan va
buxgalterlik hisobotining to’g’riligiga ta’sir etadigan boshqa aniqlangan faktlar;
aniqlangan kamchiliklarni bartaraf qilish usullari haqida auditor fikri; korxonaning
ishlab chiqarish-tijorat faoliyatini takomillashtirish yuzasidan auditor fikriga
asoslangan boshqa tavsiyalar.
15
Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”, O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-
MOLIYA, 2015. -192 b.
27

Afsuski, rivojlangan mamlakatlarda keng ma’lum bo’lgan shakli ayrim
texnik jihatlari ham bizning auditda hali boshlang’ich bosqichda auditorning ish
hujjatlari, ya’ni mijoz buyurtmasini bajarishda auditor olib borgan barcha qaydlar
ham shular jumlasiga kiradi.
Ishchi hujjatlarni tayyorlash, shuningdek ularning ro’yxati, shakli va mazmunini
konkretlashtirish auditning muhim qismidir. Ishchi hujjatlari o’ziga xos
xususiyatlari, chunonchi, hujjatning raqami, mijozning nomi, auditor ko’rib
chiqadigan davr, mazmunning bayoni, hujjatni tayyorlagan shaxsning ismi-sharifi,
hujjat tayyorlangan sana kabilarning aniqligi bilan ajralib turishi kerak. Tayyor
ishchi hujjatlar majmui audit doirasida bajarilgan ishlar haqida aniq va ravshan
tasavvur berishi lozim. Ishchi hujjatlarga qilinadigan qaydlar muayyan belgilar
tarzida ifodalanadi.
AQSh, Buyuk Britaniya va ingliz tilida so’zlashadigan boshqa
mamlakatlarning barcha etakchi auditorlik firmalari ishchi hujjatlarni asosan
tasdiqlangan andozalarga muvofiq yuritadi. Ishchi hujjatlar tarkibida uzluksiz
yuritiladigan hujjatlar, auditorlik ma’muriyati hujjatlari va joriy auditorlik
axborotlari farqlanadi. Bularning ichida auditni rejalashtirish materiallari va
dasturlari, mijoz har xil hujjatlarining nusxalari, foydalanilgan yumushlar va testlar
ro’yxati audit jarayonida olingan dalillar va guvohnomalar, shuningdek auditning
turli bosqichlarida chiqarilgan tegishli xulosalar, shu jumladan yakunlovchi
bosqich xulosalari va keyingi voqealar sharhi bo’ladi.
Ishchi hujjatlarining umumiy maqsadi – rejalashtirish, auditni o’tkazish,
axborotlarni to’plash va xulasani tayyorlash jarayonlarida auditorga yordam berish.
Audit jarayonini rejalashtirish va hujjatlashtirishni adekvat (aynan bir xil)
boshqarishga doir vazifalar avvalo auditorlik firmasining zimmasiga tushadi. Bu
vazifalarni bajarish firmaning muvaffaqiyatli ishlashiga yordam beradi.
Rejalashtirish bosqichidayoq auditor mijozning ahvolini tahlil qilishi,
ekspertizadan o’tkazishi va uning biznesi xususiyatlarini hujjatlar bilan qayd qilib
qo’yishi lozim. Eng avvalo, mijozning katta tavakkalchilik bilan o’tkazilishi
mumkin bo’lgan iqtisodiy operatsiyalarini belgilab oladi. Ana shuning asosida
28

suiiste’mollar va moliyaviy hisobotlardagi buzib ko’rsatish faktlarini aniqlash
uchun qanday auditorlik yumushlari zarur bo’lishi haqida bir fikrga keladi.
Bundan tashqari, rejalashtirish bosqichida auditor yana mijozning tashqi
muhiti (munosabatlari) xususiyatlarini ham aniqlashi lozim. Auditni rejalashtirish
va bu jarayonni boshqarish bir-biriga mos kelishi uchun mijozga xizmat
ko’rsatishda boshidan oxirigacha faqat auditning borishini nazorat qilibgina
qolmasdan, balki to’plangan dalillar va ular asosida chiqarilgan xulosalarni
bajariladigan audit yumushlarining muayyan ishchi hujjatlarida puxta qayd qilib
borish lozim.
Shunday qilib, ishchi hujjatlar audit qanday rejalashtirilganligini, uning bajarilishi
qanday nazorat qilinganligini, to’plangan dalillar qanchalik to’g’ri, etarli va
dolzarb ekanligini amalda tasdiqlashi mumkin. Shularning asosida firma auditorlik
xulosasi amalga oshirilgan tekshiruv natijalariga mosligini ko’rsatishi mumkin: bu
natijalar va aniq vaziyatlarga bog’liq holda ishchi hujjatlarda auditorlik
xulosasining aynan qaysi turi bu erda o’rinli ekanligini aniqlash uchun etarli asos
bo’ladi.
Hujjatlardagi ma’lumotlarga qarab, ishning ko’zini biladigan mutaxassislar
audit sohasining mosligini aniqlashi, shuningdek, moliyaviy hisobotning xolislik
darajasi haqida ma’lum tasavvur hosil qilishi mumkin. Shuning uchun ish
hujjatining har qaysi bo’limida u tuzilayotganida ko’zda tutilgan maqsadga erishish
uchun etarli axborotlar bo’lishi lozim. Shu narsa muhimki, hujjatdagi batafsil
ma’lumotlar hisobga olish hujjatlari va tasdiqlangan moliyaviy hisobotdagi
ma’lumotdan farq qilmasligi kerak.
Auditorlik firmasi uchun ishchi hujjatlar mijozga auditorlik xulosasini
taqdim qilishdan oldin auditorlik firmasining o’z nazoratchilari va sheriklari
amalga oshiradigan mijoz uchun bajarilgan ishlarning sifatini nazorat qilishga asos
ham bo’ladi. Agar hohlashsa, ular auditor haqiqatan ham aynan shunday auditorlik
xulosasini tuzish uchun etarli dalillar to’plagan-to’plamaganligini baholashi
mumkin.
Ishchi hujjatlar boshqa ko’p yo’nalishlari uchun ham asos bo’lishi mumkin.
29

Chunonchi, ular: audit mobaynida aniqlangan turli muammolar bo’yicha
auditorlik qo’mitasiga va kompaniya rahbariyatiga rasmiy taqdimnomalar uchun
axborotlar manbai; auditorlik firmasi ichida xodimlar tayyorlash uchun ma’lumot
tarzidagi material (mijoz kompaniyasi nomini ko’rsatmay) bo’lishi, shuningdek
navbatdagi auditorlik tekshiruvlarini rejalashtirish va bajarilishini muvofiqlashtirib
turishiga yordam berishi mumkin.
Agar keyinchalik shunday ehtiyoj paydo bo’lsa, auditor tashqi nazorat
tashkilotlariga taqdim qilimsh, shuningdek sudda dalil sifatida keltirish uchun
ishchi hujjatlardan foydalanishi mumkin.
Auditorning ishchi hujjatlari maxfiy tarzda ekanligiga e’tibor berishi lozim.
Hatto, auditni o’tkazishda ham uning mazmuni bilan boshqa shaxslarni tanishtirish
maqbul emas. Audit tugaganidan keyin ham ishchi hujjatlarni muhofaza qilishning
barcha ko’rishlarini ko’rish kerak. G’arb amaliyotida ishchi hujjatlar faqat
mijozning bevosita ruxsati bilangina boshqa shaxslar tasarrufiga berilishi mumkin.
Agar ishchi hujjatlar sudga talab qilingan bo’lsa, shuningdek auditorlar ish
sifatini tekshirish boshqa auditorlik firmalarining ixtiyoriy dasturi tarkibiga
kiritilgan bo’lsa, bunday ruxsat talab qilinmaydi.
Mijozning maxfiy axboroti bo’lgan ishchi hujjatlarning qimmatli ekanligi
tufayli ularni saqlash joyi va kimda turishi muammosi paydo bo’ldi. Auditorni
mijoz yollagani va xizmatlariga haq to’lagani uchun ham mutlaqo shubhasiz,
auditorning mehnati natijalari mijozning mulki bo’ladi. Bundan tashqari, mabodo
sudli ish paydo bo’lsa, unda auditorning mavqei ancha engillashadi, chunki bu
holda sud dalillarining barcha og’irligi mijoz zimmasiga tushadi. 16
Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda auditorlik firmalari odatda bir
necha yildan keyin ishchi hujjatlarni mikrofilm yoki mikrofishlarga ko’chirib
qo’yishadi.Bu firmada saqlanayotgan hujjatlarning hajmini ancha ixchamlashtiradi,
shuningdek saqlashga ketadigan chiqimlarini kamaytiradi.
16
Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in Accounting and Security Analysis
30

Yuqorida aytilganlardan shunday xulosaga kelish mumkinki, ishchi
hujjatlar mijoz kompaniya moliyaviy hisobotlarining to’g’riligini tasdiqlaydigan
auditorlik xulosasidir.
Ishchi hujjatlarning muhimligi ulardagi ma’lumotlarning ham muhimligini
nazarda tutadi, agar auditor o’z ishchi hujjatlarida zarur hajmdagi ma’lumotlar va
dalillarni keltirmasa yoki buxgalteriya hisobi, ichki nazoratning ahvoli va hokazo
haqida ahamiyatli ma’lumotlar bermasa, oqibat natijada auditorlik xulosasi ham
asoslanmagan yoki noto’g’ri bo’lishi mumkin. Demak, ancha asoslangan va to’g’ri
auditorlik xulosasini olish maqsadida shu talablarga javob beradigan mazmundagi
ishchi hujjatlarni ishlab chiqish lozim.
Xorijiy davlatlarda odatda har qaysi firma ishchi hujjatlarni tashkil qilish va
tayyorlashga o’z yondashuvini ishlab chiqish huquqiga ega. Ularning ko’pchiligi
bu huquqdan foydalanadi, bunda ular chegaralangan vaqt va mablag’lar doirasida
o’z xizmatlarining yuqori sifatini saqlash ehtiyojidan kelib chiqadi. Lekin hamma
ishchi hujjatlar uchun umumiy asosiy tamoyillar ham mavjud. Odatda ishchi
hujjatlar eng umumiy axborotlar, ya’ni mijoz kompaniya haqidagi ma’lumotlardan
boshlanadi, so’ngra auditor bajargan aniq tekshiruvlar haqida muayyan hujjatlar
tuziladi hamda moliyaviy hisobot va auditorlik xulosasi bilan yakunlanadi.
Mijoz bilan imzolangan birinchi shartnomadagi tarixiy yoki asosiy
yangilanadigan hamda joriy va kelgusi auditorlik ekspertizasi va tekshiruvlarga
aloqador bo’lgan axborotlar odatda doimiy fayllarda saqlanadi. Tajribadan
ma’lumki, bunday fayllar mijoz haqidagi qulay manba rolini o’taydi va odatda
ularning ma’lumotlari uzoq vaqt o’z qiymatini yo’qotmaydi. Doimiy fayllarga
kiritiladigan axborotlarning ko’pincha qat’iy belgilangan chegaralari mavjud:
mijozning qisqacha tarixi, faoliyat turi, kompaniyaning ta’sis hujjatlari,
shartnomalari va bitimlaridan ko’chirmalar yoki ularning nusxalari, direktor va
menejment; hisob yuritish siyosati; aktsiyalar obligatsiyalar, va boshqa qimmatli
qog’ozlar bayoni, oldingi tekshiruvlar, tahlil ma’lumotlari va hokazolar.
Tekshirilayotgan davrga taalluqli ishchi hujjatlar fayllarda saqlanadi.
Odatda, joriy fayllar to’plamiga auditni tashkil qilish mexanizmi va dasturi,
31

direktorlar kengashi majlislari bayonnomalarining qisqacha mazmuni; tovar
etkazib beruvchilar va mijozlar bilan bo’lgan munozaralar haqidagi mulohazalar;
tekshirilishi lozim bo’lgan va audit dasturidan kelib chiqadigan bevosita masalalar;
har qaysi masala bo’yicha tekshiruvlar uslublari, usullari va natijalarining muxtasar
bayoni.
Har gal mijoz bilan shartnoma imzolanayotganda auditorlik firmasi ishlarni
tashkil qilish mexanizmini ishlab chiqadi; buning uchun buxgalteriya hisobi va
moliyaviy menejmentning hajmi hamda ahvoli, mijozning ichki nazorat tizimi;
jiddiy e’tibor talab qiladigan eng tang sohalar baholanadi; hisobot davrida yuz
bergan muhim o’zgarishlar ko’rib chiqiladi; audit yoki boshqa xizmatlar dasturi
tuziladi; auditorlik firmasining xarajatlari baholanadi va uning asosida xazmatlar
uchun haq miqdori aniqlanadi; shartnoma bo’yicha bevosita ishlarni bajaradigan
auditorlar tayinlanadi.
Yirik auditorlik firmalarida mijozlarning moliyaviy ahvolini tekshirishni
tashkil qilish masalalari bilan tarmoqlar va faoliyat turiga qarab shu tarmoqlarning
birortasiga ixtisoslashgan alohida menejerlar shug’ullanadi. O’tgan yilgi doimiy va
ishchi fayllari bor doimiy mijozlar bilan shartnoma tuziladigan bo’lsa, shartnoma
tuzish uchun mijozdan hisobot davrida yuz bergan o’zgarishlar haqida ma’lumotlar
so’raladi. Agar mijoz yangi bo’lsa, menejer bo’lajak mijozning ishxonasiga borib,
buxgalteriya hisobi hajmi va ahvolini ichki nazoratning samaradorligini, moliyaviy
hisobotning buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga mosligini ekspertiza qiladi.
Ekspertiza natijalariga ko’ra mijozning ishlab chiqarish-tijorat faoliyatiga audit
tayinlanadi yoki unga hisobga olish ma’lumotlariga o’zgartishlar kiritish va
buxgalteriya hisobi ahvolini talab qilinadigan darajaga etkazish tavsiya etiladi.
Birinchi holda mijoz bilan moliyaviy hisobotning to’g’riligini tekshirish
(audit) uchun shartnoma tuziladi, unga o’tkazilgan ekspertiza xarajatlari ham
qo’shiladi.
Ikkinchi holda agar mijoz auditorlik firmasi menejerining barcha takliflariga
rozi bo’lsa, u bilan ham auditni o’tkazish uchun shartnoma tuziladi, lekin
menejerning takliflarini bajarish uchun muayyan vaqt beriladi. Agar mijoz
32

menejerning takliflariga qo’shilmasa, u o’tkazilgan ekspertiza qiymatini maxsus
shartnoma bo’yicha to’laydi.
X ulosa
Ba'zan audit tekshiruvidan o'tkazilayotgan davr yakunida ma'lum
bo'lmagan, ammo mijoz korxona faoliyatiga aloqador bo lgan ma'lu- motlarʻ
auditor tomonidan audit tekshiuvi yakunlanib, auditorlik xulosasi tayyorlangunga
qadar yuzaga chiqadi va auditorga ma'lum bo'ladi. Bun- day ma'lumotlar moliyaviy
hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar deb nomlanadi. Bunday ma'lumotlar
hisobot davri tugagan paytdan boshlab auditorlik xulosasi imzolanadigan sanaga
qadar yuz bergan, shuningdek, auditorlik xulosasi imzolangandan keyin
aniqlangan, tekshirilayotgan hisobot davriga taalluqli bo'lgan va moliyaviy
hisobotga tuzatishlar kiritishni yoki undagi axborotni oshkor etishni talab etadi-
gan hodisalardir.
Moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar ikki guruhga ajratiladi:
1) moliyaviy hisobot tuzilgan sanada yoki bu sanadan oldin ma'lum bo'lgan
ma'lumotni tasdiqlovchi hodisalar;
2) moliyaviy hisobot tuzilgan sanada yoki bu sanadan oldin ma'lum bo'lmagan
ma'lumotni yuzaga keltiruvchi hodisalar.
Birinchi tur hodisalar: bu tur hodisalar moliyaviy hisobot tuzilgan sanada
ma'lum bo lgan ma'lumotlarni qo'shimcha tasdiqlash uchun xizmat qiladi va
ʻ
faqatgina moliyaviy hisobot tayyorlangan davrdagi taxminlar va summalarga ta'sir
etadi.
Bunday hodisalar natijasida ma'lum bo'lgan ma'lumotlar moliyaviy
hisobotlarning tegishli elementlari (schyotlar) ga tuzatishlar kiritilishini talab etadi.
Misol uchun, mijoz korxona 31-dekabrga balans hisobotining debitorlik qarzlar
elementi bitta yirik va bir nechta kichik debitorlik qarzlardan tashkil topgan deb
faraz qilaylik. Ushbu yirik debitorlik qarzi balans hisoboti tuzilgan sanada debitor
tomonidan to'liq qoplanishi mumkin bo lgan, ammo audit tekshiruvini o'tkazish
ʻ
jarayonida debitor bankrotlikka uchradi. Buning natijasida auditor shubhali qarzlar
bo'yicha rezervga tegishli o'zgartirishlarni kiritishni va bu o'zgarishlarni moliyaviy
33

hisobotlarda belgilangan tartibda aks ettirishni talab etadi. Bu holda mijoz
tomonidan hech qanday firibgarlikka yo'l qo'yilmagan, mijoz faqatgina debitorning
qarzni qoplashiga ishongani va debitorning haqiqiy moliyaviy holatini bilmagan
holda debitorlik qarzini moliyaviy hisobotlarda to'lig'icha aks ettirgan.
Ikkinchi tur hodisalar: bu tur hodisalar moliyaviy hisobotlar tuzilgan
sanada yoki undan oldin mavjud bo'lmagan, ammo auditorlik xulosasi
imzolangunga qadar yuzaga kelgan ma'lumotlarning yuzaga kelishi bilan bog'liq.
Bu tur hodisalar moliyaviy hisobotlar summalariga hech qanday o'zgartirish
kiritishni talab etmaydi, ammo bu ma'lu- motlar moliyaviy hisobotlarga ilovalarda
keltirilishi lozim. Aks holda moliyaviy hisobotlar foydalanuvchilarni
chalkashliklarga olib kirishi mumkin.
Misol uchun, tekshiruvdan o'tayotgan mijoz korxona ishlab chiqarish
nuqtasida moliya yili yakunlangach, sug'urtalanmagan yong'in ro'y berdi va
korxona asosiy vositalarining katta qismi yo'qotildi deb faraz qilaylik. Bu holat
mijoz moliyaviy hisobotlarining asosiy vositalar bo'limida keltirilgan ma'lumotlar
haqiqatdagi ma'lumotlar bilan o'zaro mos kelmaydi.
Ammo bu holat, birinchi tur hodisalardan farqli ravishda, moliyaviy
hisobotlarga hech qanday o'zgartirish kiritilishini talab etmaydi. Bu holat faqatgina
moliyaviy hisobotlarga ilovalarda bayon etilishi lozim. Chunki yong'in moliyaviy
hisobotlar tuzilgandan so'ng ro'y berdi va moliyaviy hisobotlar tuzilgan sanada,
ya'ni yong'inga qadar, asosiy vositalar va moliyaviy hisobotlar ma'lumotlari to'g'ri
bo'lgan.
34

Foy dalanilgan adabiy ot lar
1. “O’zbekiston Respublikasida Auditorlik faoliyatini yanada rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 19
sentyabrdagi PF-3946-sonli Qarori.
2.O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning Oliy Majlisga
Murojaatnomasi. Toshkent shahri 2018 yil 28 dekabr.
3. Fayziev Sh.N., Dusmuratov R.D., Karimov A.A., Kuziev I.N., Avlokulov A.Z.
Audit: Darslik -T.: Iqtisod Moliya.
4. Fayziev Sh., Karimov A. Audit. Uchebnoe posobie. – T.: “IQTISOD-MOLIYa”,
2018. – 328 str.
5. Qo‘ziyev I.N., Fayziyev Sh.N., Avloqulov A.Z., Sherimbetov I.X. “Ichki audit”,
O`quv qo‘llanma. T. IQTISOD-MOLIYA, 2015. -192 b.
6.Analysis and Valuation of Insurance Companies, 2019 Center for Excellence in
Accounting and Security Analysis
7.Statisticheskiy ejegodnik regionov Uzbekistana. 2019. –T.: Goskomstat
Uzbekistana. 2019. - 130 str.
8.Uzbekistan v tsifrax. 2019. – T.:, Goskomstat Uzbekistana 2019. – 188 str.
Internet resurslar:
1.www.ziyonet.uz (Ziyonet ta’lim portali);
2. www.lex.uz (O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy
bazasi);
3. www.gov.uz (O‘zbekiston Respublikasi Hukumat portali);
4. www.mf.uz (O'zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining rasmiy veb sayti).
35

Auditda moliyaviy hisobot tuzilgan sanadan keyingi hodisalar

Mundarija

1.Auditorlik xulosasi va hisobotini tuzish. 4

2.Moliyaviy hisobot tarkibidagi boshqa ma’lumot 12

3.Auditorlik xulosasi imzolangan sanadan keyin, biroq moliyaviy hisobot e’lon qilinadigan sanaga qadar yuz bergan hodisalar 15

4.Auditning ishchi hujjatlarini tuzish. 20

Foydalanilgan adabiyotlar 34

Sotib olish