Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	9000UZS
Hajmi	493.6KB
Xaridlar	12
Yuklab olingan sana	12 Avgust 2023
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI ʻ OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR
VAZIRLIGI TOSHKENT MOLIYA INSTITUTI
SIRTQI FAKULTET
“________________________________________________________” KAFEDRASI
“ _______________________________________________________________ ” fanidan

KURS ISHI
МАVZU:
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________.
Bajardi:____________ ______ _____________
Qabul qildi: ____________________________
RO‘YXATGA
OLINDI
“ ____ ” _______20 23 y.
№_________
Imzo _________ Kurs ishi himoya ga
tavsiya qilingan sana
“____” _______20 23 y.
Ilmiy rahbar __ ________
Imzo _______________
Kurs ishi himoya
qilingan sana
«____» _______202 3
y .
Baho « _____ »
_________ ___________
( imzo )
_ _ _________
( imzo )
___________
( imzo ) Komissiya a’zolari :
__________________
_________________ _
_________________

Auditorlik faoliyatining rivojlanish
bosqichlari
Reja
Kirish …………………………………………………………………………….3
1. Auditning paydo bo’lishi va auditorlik faoliyatini shakillantirish 6
2. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari va uning
rivojlanish bosqichlari 12
3. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning maqsadi, iqtisodiyotni
rivojlantirishda uning tutgan o’rni va ahamiyati 20
4. Auditorlik nazorati amalga oshirish mexanizmi va uning rivojlanish
bosqichlari 26
Xulosa 33
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 34
2

Kirish.
Mamlakatimizda barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirish borasida
amalga oshirib kelinayotgan islohotlar bugungi kunda o’zining natijalarini
namoyon etmoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy
o’zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining sishini ta’minlash, samarali
tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo’jaligini isloh
qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini barqaror rivojlantirishda
moliyaviy hisobot auditi ularning faoliyatini mustahkamlashda ahamiyatli yutuqlar
qo’lga kiritishda asosiy omillardan biri bo’lib kelmoqda.
O’zbekistonning xalqaro iqtisodiy maydondagi nufuzi va mavqei xo’jalik
yuyurtuvchi subektlarning moliyaviy hisobotni auditorlik tekshiruvidan utkazishi
hamda moliyaviy faoliyatni mustahkamlanishi orqali sezilarli darajada muntazam
oshib bormoqda. Bunda mamlakatimiz rahbari Islom Karimov tomonidan
“Korporativ boshqaruv tizimidagi printsip va yondashuvlarni tubdan o’zgartirish,
ishlab chiqarish, tashqi iqtisodiy va investitsiya jarayonlariga zamonaviy xalqaro
korporativ menejment standartlarini joriy etish jiddiy e’tiborni talab qiladi. Eng
avvalo, korporativ yoki aktsiyadorlik birlashmalarimizning faoliyati
samaradorligini tanqidiy baholash, ularni xorijiy davlatlardagi ana shunday
korxonalar bilan taqqoslab ko’rish zarur. Chunki, bugungi kunda iqtisodiy
rivojlangan mamlakatlarda, ayniqsa, sanoat sohasida mulkchilikning bunday shakli
muhim o’rin tutadi. Mamlakatimizda ham mulkchilikning mazkur shakli tobora
katta ahamiyatga ega bo’lib bormoqda. Mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish natijasida ayni paytda respublikamizda 1 ming 100 dan ortiq
aktsiyadorlik jamiyati tashkil etildi va faoliyat yuritmoqda. Ularning umumiy ustav
kapitali 11 trillion 700 milliard so’mdan ortiq bo’lib, so’nggi o’n yilda 5,3 barobar
o’sdi.
Hozirgi davrda dunyo mamlakatlari ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyoti o’zining
ma’no-mazmuni jihatidan oldingi bosqichlardan keskin farq qiladi. Bunda eng
asosiy va muhim jihat – milliy iqtisodiyotlarning tobora integratsiyalashuvi va
3

globallashuvining kuchayib borishidir. Ayni paytda bu jarayonlar xalqaro
maydondagi raqobatning ham keskinlashuviga, har bir mamlakatning xo’jalik
sube’ktlar moliyaviy o’z mavqeini mustahkamlashi uchun kurashining
kuchayishiga ham ta’sir ko’rsatadi.
Biroq, o’z o’rnida ta’kidlash lozimki, jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashuv
va globallashuvning ijobiy tomonlari bilan bir qatorda ma’lum ziddiyatli jihatlari
ham mavjud. Jumladan, turli mamlakatlardagi iqtisodiy rivojlanishning bir tekisda
bormasligi, ya’ni korxona, tashkilotlarda moliyaviy hisobotlarda aks ettirilgan
ma’lumotlarning haqqoniy emasligi, turli faoliyatdan olingan pul mablag’larni
noto’g’ri sarflanishi, xalqaro valyuta kredit munosabatlarining buxgalteriya
hisobida aniq aks ettirilmaganligi dunyo mamlakatlari o’rtasida ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish jihatidan tafovutlar chiqishiga, jahon xo’jaligining yaxlit tizim sifatida
barqaror rivojlanishiga to’sqinlik qiladi. Shuningdek, mazkur jarayonlarining yana
bir xususiyatli jihati – jahonning bir mamlakatida ro’y berayotgan ijtimoiy-
iqtisodiy larzalarning muqarrar ravishda boshqa mamlakatlarga ham o’z ta’sirini
o’tkazishi hisoblanadi.
Ma’lumki, so’ngi yillarda auditorlik faoliyatini shakllantirish va
rivojlantirish bo’yicha qator ijobiy ishlar amalga oshirildi. Jumladan, O’zbekiston
Respublikasi Oliy Majlisining qaroriga muvofiq, 2020 yil 26 mayda yangi
tahrirdagi 1
«Auditorlik faoliyati to’g’risida» gi Qonun qabul qilindi. Ushbu
qonunni amalga oshirish, auditorlik xulosalari soliq va boshqa nazorat organlari
tomonidan hisobga olinishini ta’minlash maqsadida 2020 yil 22 sentyabrda
O’zbekiston Respublikasi
1
Sh. Mirziyoyev. “2015 yilda iqtisodiyotimizda tub tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, modernizatsiya va
diversifikatsiya jarayonlarini izchil davom ettirish hisobidan xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikka keng yo’l ochib
berish – ustuvor vazifamizdir” “Xalq so’zi” 19.01.2016
4

Vazirlar Mahkamasining 365-sonli «Auditorlik faoliyatini takomillashtirish
va auditorlik tekshirishlarining ahamiyatini oshirish to’g’pisida» gi qarori va
boshqa qator me’yoriy hujjatlar qabul qilindi, Auditorlik faoliyati bilan
shug’ullanish huquqi uchun attestatsiya o’tkazish va auditorlik faoliyatini amalga
oshirish uchun litsenziya berish tartiblari belgilandi. 20 dan ortiq auditorlik
faoliyatining milliy standartlari ishlab chiqildi. Shuningdek, 2020 yil 7 avgustda
O’zbekiston hududida faoliyat ko’rsatayotgan auditorlar va auditorlik
tashkilotlarini ixtiyoriy ravishda birlashtiruvchi mustaqil jamoat tashkiloti -
O’zbekiston auditorlar palatasi tashkil etdi.
Shunga ko’ra, biz mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishining joriy va
istiqboldagi chora-tadbirlarini belgilashda jahon moliyaviy inqirozi oqibatlarining
ta’sirini har tomonlama hisobga olishimiz, iqtisodiy rivojlanish dasturlarini ushbu
jarayonlar ta’siri nuqtai-nazaridan shakllantirishimiz va ularni izchil amalga
oshirishimiz taqozo etiladi.
5

1. Auditning paydo bo’lishi va auditorlik faoliyatini
shakillantirish
Ma’lumki, har qanday voqea, hodisa, buyum qaysi zamonda va makonda
paydo bo’lishidan qat’iy nazar ma’lum zaruriyat tufayli yuzaga keladi. Auditga oid
manbalarda ta’kidlanishicha, uni quyidagi shart-sharoitlar keltirib chiqargan:
 axborot etkazib beruvchilar (ma’muriyat) bilan axborotlardan foydalanuvchilar
(davlat organlari, banklar, aktsiyadorlar, kreditorlar) manfaatlarining mos
kelmasligi, natijada, ular o’rtasida ziddiyatli vaziyatlar yuzaga kelganida
ma’muriyat tomonidan noto’g’ri ma’lumotlar berilishi;
 noto’g’ri axborotlarga asoslangan holda xo’jalik qarorla-rining qabul qilinishi
natijasida noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolinishi yoki inqirozga yuz tutilishi;
 iqtisodiy axborotlarning haqqoniyligini tasdiqlash uchun zarur maxsus bilimlarga
ehtiyoj;
 axborotlardan foydalanuvchilarda ma’lumotlarni bevosita baholash va sifatini
aniqlash uchun maxsus malaka, vaqt va materiallarning etishmasligi va h. k.
Mana shu muammolarni hal qilishga yordam beradigan auditorlik xizmatlari
shakllana boshladi. Uning asosiy vazifasi axborotlardan foydalanuvchilarga taqdim
qilinadigan hisobotlar to’g’risida xolis fikr-mulohazalar bildirishdir. Auditorlar
etarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi hujjatlari va asoslovchi
ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lganliklari uchun bu vazifani malakali
darajada bajaradilar. Bundan tashqari, ular korxona ma’muriyatiga
bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holidirlar.
Ayrim manbalarga ko’ra buxgalter-auditor kasbi XVII asrning o’rtalarida
Evropaning aktsiyadorlik kompaniyalarida aktsiyadorlar, kreditorlar va soliq
xizmati xodimlari o’rtasidagi munozarali masalalarni hal qilib berish zarurati
tufayli shakllana boshlagan. O’sha paytlarda mustaqil faoliyat ko’rsatib,
korxonaning ishlab chiqarish moliya faoliyati to’g’risida aniq xulosa beradigan
mutaxassislarga ehtiyoj kuchaygan.
Natijada, 1862 yili Angliyada, 1867 yili Frantsiyada, 1937 yili esa AQShda
6

majburiy audit to’g’risidagi qonun qabul qilingan. Hozirgi paytda bozor
iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda o’zining tashkiliy huquqiy
infratuzilmalariga ega bo’lgan audit institutlari faoliyat ko’rsatmoqda.
Auditorlik kasbi turli xil mamlakatlarda turlicha nomlanib kelingan.
Masalan, Amerikada jamoatchi-buxgalter, Frantsiyada buxgalter ekspert yoki
schyotlar bo’yicha komissar, Germaniyada xo’jalik nazoratchisi, yoki kitoblar (Das
Buch) nazoratchisi, qator anglo-saksoniya mamlakatlarida kompaniyaning
moliyaviy faoliyatini nazorat qiladigan taftishchi kabilar.
Auditorlik faoliyatining rivojlanishiga 1929-1933 yillarda jahon iqtisodiy
tanazzuli katta turtki bo’ldi. Bu davrda aktsiyadorlik jamiyatlari va boshqa
korxonalarning ko’pchiligi inqirozga yuz tutdilar. Natijada hisobotlarni, xususan,
balans, foyda va zararlar to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarini tasdiqlash tartibini
qat’iy belgilash, ularning to’g’riligi va haqqoniyligini mustaqil auditorlar
tomonidan tekshirish ehtiyoji yuzaga kelgan .
Audit XIX asr o’rtalarida Shotlandiyada ham vujudga kela boshlagan.
Ingliz temiryo’lchilari, sug’urta va boshqa investorlar Shimoliy Amerikaga
yo’l olishganida ular bilan birga yirik ingliz sarmoyador (kreditor)larining
manfaatlarini himoya qiladigan mustaqil taftishchi-auditorlar ham birga borganlar.
1844 yilda Angliyada aktsiyadorlik kompaniyalarining buxgalteriya
schyotlarini, aktsiyadorlarga beriladigan hisobotlarni yiliga kamida bir marta
mustaqil buxgalterlar tekshiruvidan majburiy o’tkazilishini talab qiladigan
qonunlar chiqarilgan.
Dastlab auditorlik vazifalari aniq belgilanmagan bo’lib, barcha investorlar,
aktsiyadorlar, kreditorlar auditorlarni o’zlarining himoyachisi sifatida qabul
qilganlar.
Auditorlar haqida ularni aktsiyadorlar oldidagi mas’ul shaxslar deb qarash
1929 yilda «Kompaniyalar to’g’risidagi qonun» chiqarilishi bilan o’zgardi. Ushbu
qonunga muvofiq barcha kompaniyalar o’zlarining moliyaviy hisobotlarida foyda
va zararlarni majburiy ravishda ko’rsatishlari belgilab qo’yildi.
7

Tarixiy manbalardan ma’lumki, markazlashgan davlatchilikning barpo
bo’lishi hamda rivojlanishi natijasida mamlakatni boshqarish uchun hisob, nazorat
va moliya ishlariga zaruriyat kuchaygan. Ularning ildizlari insoniyatning uzoq
tarixiga borib taqaladi. Masalan, auditorlik professor P. I. Kamishanov
ma’lumotlariga ko’ra taxminan eramizdan oldingi 202 yillarda kasb sifatida
shakllana boshlagan. Bu paytlarda kvestorlar ya’ni Rim Imperiyasi davrida moliya
va sudlov ishlarini olib boruvchi mansabdor shaxslar joylardagi hukumat
buxgalterlari ustidan nazorat qilib turganlar. Kvestorlarning hisobotlari Rimga
yuborilib, imtihon qiluvchilar tomonidan eshitilgan. «Auditor» lotinchadan
«eshituvchi» degan tushuncha ham shundan kelib chiqqan.
Demak, «Audit» tushunchasi lotincha bo’lib, «auditing» - aynan tarjimasi «u
eshitayapti», «eshituvchi» degan ma’nolarni bildiradi.
Keyingi 25 yil mobaynida auditorlik faoliyati 3 xil rivojlanish bosqichidan
o’tdi:
1. Tasdiqlovchi audit – bunda asosan hisob registrlari va hujjatlar
tekshirildi.
2. Maqsadli sistemali audit – bu bosqichda muomala (operatsiya)larni
nazorat qilish sistemasini kuzatish imkoniyati yaratildi.
3. Tavakkalchilikka asoslangan audit - sistemani nazorat qiluvchi
shaxslar tomonidan qabul qilingan boshqaruv qarorlariga baho beriladi.
Maqsadli sistemali audit shakllanishi bilan auditorlar ichki nazorat orqali
ekspertiza o’tkaza boshladilar. Buning oqiba-tida shu narsa isbotlandiki, agar ichki
nazorat tizimi samarali tashkil qilingan bo’lsa, xato va kamchiliklarni aniqlash
uchun jiddiy tekshirishlar o’tkazishga hojat qolmaydi.
Tavakkalchilikka asoslangan audit yoppasiga yoki tanlov yo’li bilan
o’tkaziladigan tekshirish bo’lib, u korxona faoliyati sharoitidan kelib chiqadi va
asosan tor doiradagi ob’ektlarni tekshirish bilan yakunlanadi.
Davlat organlarining auditorlik xizmatlariga munosabati turlicha.
Masalan,
8

AQSh va Buyuk Britaniyada auditorlik tashkilotlari mustaqil bo’lib, ular
auditorlarni o’zlari tayyorlaydilar, tegishli malakaviy unvonlarni beradilar va
keyinchalik ham ularning o’z vazifalarini vijdonan, halol bajarishlarini nazorat
qilib turadilar. Boshqa Evropa mamlakatlarida auditorlik faoliyati hukumat
organlari tomonidan tashkil qilinadi.
Bozorning kengayishi bilan auditorlik firmalari ko’rsatadigan xizmatlar
turlari va hajmlari ham ortib boradi. Ko’plab firmalar odatdagi buxgalteriya
hisobiga oid maslahatlar va xizmatlardan tashqari soliqqa tortish, boshqaruv
faoliyati va axborotlarni olish texnologiyasi, marketing, moddiy ishlab chiqarish
zahiralarini baholash, iqtisodiy rejalashtirish va istiqbolni belgilash, bank va
sug’urta ishlari bo’yicha ham xizmat ko’rsata boshladilar.
Bozor iqtisodi rivojlangan mamlakatlarda moliyaviy nazoratning quyidagi
tashkiliy tizimidan foydalaniladi:
1. Davlat moliyaviy nazoratining oliy organi schyotlar palatasi yoki
davlat bosh auditorlik apparati bo’lib, u bevosita parlament yoki prezidentga
bo’ysunadi. Uning asosiy vazifasi davlat byudjetining xarajatlar qismini umum
nazorat qilishdir.
2. Soliq boshqarmasi. Hukumatga yoki moliya vaziriga bo’ysunadi, davlat
byudjeti daromadlar qismining to’ldirilishini nazorat qiladi.
3. Vazirliklardagi nazorat taftish bo’linmalari byudjet tomonidan
mablag’ bilan ta’minlanib, davlat moliyaviy nazoratining oliy organi yoki tegishli
vazirlikka bo’ysunadi. Asosiy vazifasi byudjet mablag’larining to’g’ri sarflanishini
nazorat qiladi.
4. Mustaqil auditorlik moliyaviy nazorat balans ma’lumotlarining
to’g’riligini, amalga oshirilgan muomalalarning qonuniyligini shartnoma asosida
nazorat qiladi. Nodavlat sektoridagi korxona va tashkilotlarga ham shartnoma
asosida hisob va moliya masalalari bo’yicha maslahat (konsultatsiya) beradi.
Rivojlangan mamlakatlarda mustaqil auditorlik tashqi moliyaviy nazoratning
asosiy shakli bo’lib hisoblanadi va u keng profilli taftishchilar tomonidan amalga
9

oshiriladi.
Turli mamlakatlarda auditni tashkil qilish bilan bog’liq qoidalarni
o’rganish shuni ko’rsatadiki, ularda bir-biriga o’xshashliklar mavjud:
 korxonalar moliyaviy hisobotlarini majburiy audit nazoratidan
o’tkazish;
 auditorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar uchun ma’lum
malakaga ega bo’lishi bilan bog’liq talablar.
 auditorlikka faqat shu mamlakat fuqarolarini tayinlash.
Bu mamlakatlarning har birida auditorlik xizmatlarining soni juda ko’p.
Ularning faoliyati shu darajada keng tarqalganligi xalqaro auditorlik
tashkilotlarining shakllanishiga olib keldi. Xususan, Diplomli jamoatchi
buxgalterlar xalqaro assotsiatsiyasi 147 ta mamlakatda faoliyat ko’rsatadigan 4
mingdan oshiq auditorlik firmalarini birlashtiradi. Xorijiy mamlakatlarning nazorat
amaliyotidagi ijobiy tajribalarni o’rganish va yoyish maqsadida 1953 yili BMT
qoshida nodavlat tashkiloti - Oliy Nazorat Organlarining Xalqaro Tashkiloti
(INTOSAI) tuzilgan. Bu tashkilotni tuzishga quyidagi omillar sabab bo’lgan:
 jahon iqtisodiyotida baynalminallashish tendentsiyalarining
kuzatilishi;
 biznes va savdo-sotiqning rivojlanishi;
 ko’p millatli korporativ operatsiyalarning kengayishi;
 pul mablag’larini samarali nazorat qilishga intilish;
 davlat nazoratining kuchaytirilishi va chet el inves-titsiyalarining
boshqarilishi.
Buxgalter-auditorlarning professional tashkilotlari jahonning ko’p
mamlakatlarida tuzilgan. Jumladan Buyuk Britaniyada Angliya va UELS
mamlakatlarida mustaqil buxgalterlar instituti tashkil qilingan bo’lsa, AQShda
diplomli va diplomsiz jamoatchi buxgalterlarning buxgalter-auditorlar jamiyati,
Germaniyada Auditorlar palatasi va Auditorlar instituti faoliyat ko’rsatmoqda.
Barcha auditorlik firmalari, xizmatlari o’z faoliyatlarida «Xalqaro audit
10

normalari va qo’shimcha ishlar Nizomi» dan foydalanadilar. Xalqaro audit
normalari normativi 29 ishdan iborat bo’lib, unga yana 4 ta qo’shimcha ishlar
normativlari ham kiritilgan.
Tashqi audit bilan birga ko’pchilik korxonalarda ichki audit yo’lga qo’yilgan
bo’lib, ular ishlab chiqarish xarajatlarining darajasi, rentabellik, tejamkorlik,
maqbul rejimga rioya qilish va ko’rsatiladigan xizmatlarning yuqori sifatliligi
ustidan nazorat qiladilar.
Firmalarning, shu jumladan auditorlik firmalarining ham bozorda
mustahkam o’rin topishida ularning mahsulot (ish, xizmat)larining sifati muhim
ahamiyatga ega. Ichki audit transnatsional firmalar ishlab chiqarish-moliya
faoliyatining muhim omilidir. Masalan, «Istmen Kodak» oliy sifatli sport mollari
sotish va xizmat ko’rsatish bo’yicha jahonda etakchi o’rin egallaydi. Unda ichki
auditning tashkil qilinganiga 60 yildan oshgan. Uning uchun mas’uliyat Rochester
(Nyu- York shtati) dagi umumiy audit bo’limiga yuklangan.
Har bir korxona va har bir tadbirkor ular xo’jalik yuritadigan sohada amalga
oshiriladigan muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish zarurati bilan
to’qnashadilar. Ammo audit nima ekanligini hali ko’pchilik tushunib etgan emas.
Audit mamlakatimizdagi xo’jalik faoliyatini nazorat va iqtisodiy tahlil
qilishning nisbatan yangi yo’nalishidir. Agar Јarb mamlakatlarida audit 150 yildan
buyon ma’lum bo’lsa, O’zbekistonda esa, mustaqil faoliyat sohasi sifatida xo’jalik
yuritishda davlat monopoliyasidan voz kechish va bozor iqtisodiga o’tish natijasida
shakllana boshladi. Shuning uchun auditorlik faoliyati rivojlangan mamlakatlar
tajribasini o’rganish zarurdir. Ta’kidlash joizki, oldin ham mamlakatimizdagi
korxonalar, tashkilotlar va muassasalarda xo’jalik faoliyatini nazorat va taftish
qilish amalga oshirilgan. Ammo, nazorat va taftish bilan audit tushunchalari bir-
birlariga yaqin bo’lsa ham, ularni bitta narsa deb tushunish to’g’ri emas.
Auditorlik bizning tushunchamizdagi xo’jalik faoliyatining tahlili, hujjatli
to’liq taftish, balans schyotlarini tekshirish yoki aytaylik, sud-buxgalterlik
ekspertizasi emasligiga qaramasdan, auditorlar o’z xizmat vazifalarini amalga
11

oshirish chog’ida yuqorida sanab utilgan ishlar tartibi va hisob hamda nazorat-
tahliliy amaliyotning boshqa sohala-ridan foydalanadilar.
Audit tushunchasi nazorat va taftish tushunchalariga qaraganda
kengroq,chunki u nafaqat moliyaviy ko’rsatkichlar to’g’riligini tekshirishni, balki
xarajatlarni maqbullashti-rish va qonuniy asosda foydani ko’paytirish maqsadida
xo’jalik faoliyatini yaxshilash bo’yicha takliflar ishlab chiqishni o’z ichiga oladi.
Auditni biznesni o’ziga xos ekspertiza qilish deb ta’riflash mumkin. Bunda
buxgalteriya hisobi va ichki xo’jalik nazorati shartnoma asosida amalga oshirilib,
moliya-xo’jalik muomalalarining qonunchilikka muvofiqligi tekshiriladi (ya’ni
hisobot ko’rsatkichlarining haqqoniyligi nazorat qilinadi). Shuningdek, noo’rin
xarajatlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida ekspert konsultatsiyasi o’tkaziladi.
Biznes bo’yicha ekspert vazifalarini bajarish uchun auditor keng bilim,
mahorat va tajribaga ega bo’lishi lozim.
Bizning mustaqil mamlakatimizda auditning dunyoga kelishi va auditorlik
firmalarining barpo etilishi asosan, aktsiyadorlik jamiyatlari, qo’shma korxonalar
va tijorat banklarining tashkil etilishi bilan bog’liq bo’lib, ularning hisobotlari
auditor xulosasiz rasmiy maqomga ega bo’la olmaydi.
2. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning huquqiy asoslari
va uning rivojlanish bosqichlari.
So’nggi yillarda dunyoning ko’pgina mamlakatlarida audit sohasi moliyaviy
bozorning muhim elementlaridan biri sifatida jiddiy ravishda isloh qilinmoqda.
Bizning fikrimizcha, ushbu hodisaga tadbirkorlik tizimlarining faoliyat yuritishi va
rivojlanishining ob’ektiv sharoitlarining o’zgarishi, xususan kelgusida global
dolzarb vazifalarni echish doirasida integratsiya jarayonlarining faollashuvi,
auditorlik faoliyatining dunyoning iqtisodiyoti ko’proq modernizatsiyalashgan
mamlakatlari hamda hududiy va xalqaro iqtisodiy birlashmalarni shakllantirishga
intilishi, so’nggi yillarda biznes faoliyatini rivojlantirishning intellektual
omillarining kuchayishi, zamonaviy informatsion texnologiyalaridan foydalanish
va boshqalar sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Ma’lumki, O’zbekiston jahon xo’jalik
12

tizimining teng huquqli a’zosi bo’lib borar ekan, mamlakatimiz audit tizimining
rivojlanishiga xalqaro tajriba yanada kattaroq ta’sir ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
shakllanishi va rivojlanishining juda qisqa davri ichida audit sohasi mustaqil
professional tadbirkorlik faoliyati va milliy iqtisodiyot moliyaviy
infratuzilmasining ajralmas elementi sifatida o’z o’rnini topdi. O’zbekistonning
mustaqillikka erishganidan so’ng jahon iqtisodiy hamjamiyatining
integratsiyalashuviga, xalqaro tashkilotlarning faoliyatida ishtirok etishga intilishi,
mamlakatdan milliy audit tizimining jahon tajribasida qabul qilingan uslubiy
tamoyillar bilan yaxlitligini, davlat biznes tuzilmalari moliyaviy hisobot
ko’rsatkichlarining xorijiy mamlakatlarda qo’llaniladigan o’xshash ko’rsatkichlar
bilan mosliligini ta’minlashni talab qiladi.
Axborot resurlarning ishonchliligini ta’minlash va ulardagi mavjud bo’lgan
risklarini bo’zib ko’rsatilishi – bu manfaatli axborot-ma’lumotlarini yuqori
darajada aniqlikda olishda foydalanuvchilarga doimiy duch keladigan asosiy
muammolardir. Aynan shu holat, jamiyatning tegishli tayyorgarlikka, malakaga,
tajribaga ega bo’lgan mustaqil ekspertlar xizmatlariga ehtiyoj shakllanishiga olib
keldi. Respublikada bunday muammolarni echish maqsadida, hozrgi kunda bozor
iqtisodiyotining ajralmas elementi sifatida bo’lgan mustaqil auditorlik tashkilotlari
tashkil qilindi.
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish
tizimi hukmatning yuqori organlari tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy-normativ
qonun hujjatlari asosida tartibga solinadi va u quyidagicha ko’rinishga ega (1.5-
rasmga qarang). Bunga muvofiq auditorlik faoliyatini tartibga solishda bosh
qomusimiz Respublika Kostituttsiyasi va undan so’ng “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonun hamda Oliy majlis palatalarining qarorlari va boshqa
me’yoriy hujjatlari muhim ahamiyatga kasb etadi.
Respublikamizda auditorlik faoliyatida tubdan yangi bo’lgan huquqiy –
meyoriy qonunchilik bazasi yaratildi. Ushbu yaratilgan baza mamlakatimizda
13

auditorlik faoliyatini rivojlantirishda muhim bosqichlarini bosib o’tishga asos
bo’ldi.
Iqtisod fanlari nomzodi, dotsent R.D. Do’smuratovning ta’kidlashicha,
respublikamizda auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga solishning
rivojlanishi quyidagi uch bosqichga ega(1.1-jadval) 2
:
Mamlakatimizda auditorlik faoliyatini huquqiy-me’yoriy tartibga solish
sohasidagi muhim ahamiyatga ega bo’lgan hamda auditorlik faoliyatini
yuritishdagi tartiblarning keskin o’zgarishi va rivojlanishiga turtki bo’lgan
me’yoriy hujjatlari qabul qilinganligiga qarab tadqiqot natijasida biz auditorlik
faoliyati rivojlanishining quyidagi uch bosqichini belgilashga muvaffaq bo’ldik.
1-jadval
Respublikamizda auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga
solishning rivojlanish bosqichlari
Bosqichlar Davr Qisqacha tavsifi
I-bosqich 2010-2013
yillar 90-yillarning boshidan 2013 yilgacha, ya’ni
2012 yil 9 dekabrda “Auditorlik faoliyati
to’g’risida” qonun qabul qilinguncha
II-bosqich 2013-2020
yillar Auditorlik faoliyati milliy standartlari (AFMS) ishlab
chiqila boshlandi. 2020 yil 26 mayda “Auditorlik
faoliyati to’g’risida”gi qonunning yangi tahriri va
2020 yil 20 sentyabrda Vazirlar mahkamasining 365-
sonli “Auditorlik faoliyatini takomillashtirish va
auditorlik tekshiruvlarining
ahamiyatini oshirish to’g’risida”gi qarori va
boshqalar;
Sh-bosqich 2021
yildan O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2027 yil 4
aprelda PQ-615- sonli “Auditorlik tashkilotlari
faoliyatini yanada takomillashtirish va ular
ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni
14

hozirgacha oshirish to’g’risida”gi qarori;
2021 yil 17 sentyabrda “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi o’zgartirish va qo’shimchalar kiritish
haqida qonun qabul qilindi;
Yangi auditorlik milliy standartlari va ularga
tenglashtirilgan me’yoriy hujjatlar ishlab
chiqilmoqda;
Quyida har bir bosqichni batafsil tavsiflashga harakat qilamiz. O’zbekiston
Respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil qilishdagi dastlabki bosqichlaridan
birinchisi , uni kelajakda rivojlanishi va istqbolini yaratish maqsadida 2012 yil 9
dekabrda “Auditorlik faoliyati to’g’risda”gi qonun qabul qilindi. Auditorlik
faoliyatini rivojlanishining birinchi bosqichi 2012 yil “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan boshlandi. Mustaqil audit yordamida
davlat va xususiy mulk egalarining mulkiy manfaatdorligini himoya qilish
Qonunning asosiy maqsadi etib belgilangan edi.
1-rasm. Respublikada auditorlik faoliyatini me’yoriy-huquqiy tartibga
solishning rivojlanish
Shuni ta’kidlash muhimki, ushbu Qonun xalqaro tamoyillarga yaqinroq
15O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini
me’yoriy-huquqiy tartibga solishning rivojlanish
2017 yil – hozirga qadar
III - bosqich 2010 yil – 2017 yil
II - bosqich 2000 yil – 2010 yilI - bosqich

talablariga o’z vaqtida to’liq javob bergan. Qonunda dastlab quyidagi tushunchalar
aniqlashtirildi: audit, auditor, auditorlik tashkiloti, auditorlik xulosasi, auditorlik
faoliyatini litsenziyalash. Shu bilan birgalikda, ushbu qonunda auditorlarning
huquqlari, majburiyatlari va javobgarligi, Auditorlar Palatasi faoliyatining huquqiy
asoslari, moliyaviy hisobotlarni auditorlik xulosasi bilan birgalikda chop etish
talablari, auditorlik tekshiruvlarini o’tqazishdagi cheklovlar va boshqa masalalar
o’z aksini topgan edi. Yuqorida ta’kidlab o’tilgan qonunga muvofiq va mustaqil
nazoratning maqsadga muvofiqligini kuchaytirish, xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga
boshqaruv faoliyati, buxgalteriya hisobi va moliya sohasida malakali yordam
ko’rsatish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining
“Moliyaviy nazoratni mustahkamlash va xo’jalik faoliyatiga moliyaviy
nazoratning auditorlik shakllarini joriy etish to’g’risida” 2013 yil 3 maydagi 198-
sonli Qarori qabul qilindi. Ta’kidlab o’tish joizki, ushbu qarorda har yili majburiy
auditorlik tekshiruvidan o’tuvchi xo’jalik yurituvchi sube’ktlar turlari belgilab
qo’yilgan edi. Shuningdek ushbu qaror Auditor (auditorlik firmasi) to’g’risida
vaqtinchalik nizom va Auditorlar Palatasi to’g’risida vaqtinchalik nizom,
auditorlik firmalari va auditorlarning jamoat tashkiloti faoliyatini tashkil etish va
amalga oshirish uchun aniq ravshan asos sifatida xizmat qiladi. Shular qatorida,
O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 2013 yil 17 iyunda 293-
sonli “Auditorlar va auditorlik firmalarini davlat ro’yxatidan o’tkazish to’g’risidagi
Nizomni tasdiqlash to’g’risida”gi qarori qabul qilindi, bu esa auditorlik
firmalarining faoliyatini tashkil etishga bo’lgan davlatning oshib borayotgan
qiziqishidan dalolat berar edi. Shu bilan birgalikda, Vazirlar Mahkamasining
“Faoliyatning ayrim turlari bilan shug’ullanish uchun maxsus ruxsatnomalar
(litsenziyalar) berish tartibini takomillashtirish to’g’risida”gi 2014 yil 19 apreldagi
215-sonli Qaroriga asosan, Auditorlik faoliyatini litsenziyalovchi davlat organi
sifatida O’zbekiston Respublikasi Moliya Vazirligi belgilangan edi.
Mamlakatimizda auditorlik faoliyati rivojlanishining dastlabki bosqichida
yana bir muhim qadamlardan biri O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
16

Mahkamasining “O’zbekiston Respublikasida qimmatli qog’ozlar bozori
qatnashchilariga maslahat-auditorlik va axborot xizmatlari ko’rsatish agentligini
tashkil etish va uning faoliyati masalalari to’g’risida”gi 2016 yil 25 apreldagi 161-
sonli Qarorining qabul qilinishi bo’ldi, bu esa o’z navbatida qimmatli qog’ozlar
bozori qatnashchilari moliya-xo’jalik faoliyatida auditning rivojlanishi uchun
muhim turtki bo’ldi.
Auditorlik faoliyatini yagona tizim sifatida to’liq rivojlanishida navbatdagi
qadamlardan biri bo’lib, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2016 yil 24
iyuldagi PF-1500 sonli “Respublikada bank auditi tizimini rivojlantirish chora-
tadbirlari to’g’risida”gi Farmonining qabul qilinishi hisoblandi, shunga muvofiq
Respublika Markaziy bankiga quyidagi vakolatlar berilgan edi:
 O’zbekiston Respublikasi banklari tizimiga kiruvchi banklarda
auditorlik tekshiruvini amalga oshirilishini nazorat etish;
 auditorlarga Respublika tijorat banklarida auditorlik tekshiruvlarida
qatnashish huquqini beruvchi malaka sertifikatini berish;
 auditolik tashkilotlariga Respublika tijorat
banklarida auditorlik tekshiruvlarini o’tqazish huquqini
beruvchi maxsus sertifikat berish va boshqalar.
“Auditorlik foaliyati to’g’risidagi” qonunning birinchi chop etilishida
auditorlik tekshiruvlarini o’tqazishda muhim ahamiyatga ega, auditorlik qoidalari
yoki standartlarini kiritish va qayta ishlash masalalri ko’zda tutilmagan edi.
Auditorlar o’z faoliyatlarini xalqaro va milliy tajribalarni umumlashtirish
yordamida, ishlab chiqilgan aniq kasbiy qoidalarga muvofiq amalga oshirishlari
lozim edi. Auditorlik faoliyatini amalga oshirishda qo’llanilishi lozim bo’lgan
asosiy usul va tamoyillar mazmunini ochib beruvchi bunday qoidalar yoki
standartlar bo’lib auditorlik faoliyatini milliy standartlari hisoblanadi.
2019 yilda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 10 iyun 2019
yildagi 296- sonli “O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Oliy Majlis XIV
sessiyasidagi ma’ruzasi asosiy qoidalarini amalga oshirish chora-tadbirlari
17

to’g’risida” qaroriga muvofiq, auditorlik faoliyati milliy standarlarini ishlab
chiqish boshlandi va bu ishga Respublika Moliya Vazirligi mas’ul etib tayinlangan
edi.
“Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi qonunning birinchi nashri o’zining
kutilgan natijasini berdi – ya’ni Respublikada auditorlik faoliyati o’z o’rnini
topganligini ishonch bilan aytish mumkin edi.
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini rivojlantirish va
takomillashtirishning ikkinchi bosqichi 26 may 2020 yilda “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunning yangi tahrirda chop etilishi bo’ldi.
Oldin qabul qilingan qonunning tubdan qayta ishlab chiqilishi, milliy
auditorlik faoliyati tizimining respublikadagi iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirishning umumiy jarayonidan orqada qolishini tugatish, milliy
auditning unga xos bo’lgan funktsiyalarini bosqichma-bosqich, samarali, ratsional
va muvofaqqiyatli bajarish uchun qulayroq sharoitlar yaratilishi zaruriyati bilan
belgilanadi.
Yuqorida ta’kidlangan qonunning yangi tahririda auditor va auditorlik
tashkiloti, auditorlik xulosasi va auditorlik hisoboti o’rtasidagi farqlar aniq
tartiblashtirildi, auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus tarzidagi
tekshiruvlarga ajratildi, auditorlik faoliyatida auditorlik tekshiruvlaridan tashqari
aniq belgilangan professional xizmatlar tartibi, huquqlarning kengayishi, auditorlik
tekshiruvlaridan o’tuvchi xo’jalik sube’ktlari va auditorlik tashkilotlari
majburiyatlari va javobgarliklari, auditorlik tashkilotlari litsenziyasini to’xtatib
turish, tugatish va bekor qilish masalalarini yoritilishi, shuningdek auditorlik
malaka sertifikatini tugatish va bekor qilish kabi masalalar o’z echimini topdi.
Yangi tahrirdagi “Auditorlik faoliyat to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi qonunida ko’zda tutilgan Auditorlik faoliyatining tartibga solish
mexanizmlarini amalga oshirish, shuningdek auditorlik tekshiruvlarining rolini va
huquqiy maqomini mustahkamlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 22 sentyabr 2020 yilda 365-sonli “Auditorlik faoliyatni
18

takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarning axamiyatini oshirish to’g’risida”gi
qarori qabul qilingan edi, bunga muvofiq auditorlik faoliyatini litsenziyalash va
tartibga solish maxsus organi vakolati Respublika Moliya Vazirligiga biriktirilgan
edi, banklarda auditorlik faoliyati qismi uchun esa – Markaziy Bank maxsus organ
etib tayinlangan edi. Shuningdek yuqorida ta’kidlab o’tilgan qaror bilan birgalikda
soliq va boshqa nazorat qiluvchi organlar tomonidan auditorlik xulosalarini
ro’yxatga olish tartibi to’g’risidagi Yo’riqnoma, majburiy auditorlik tekshiruvilari
o’tqazilishidan bosh tortgan xo’jalik yurituvchi sube’ktlardan jarimalarni undirish
to’g’risidagi Yo’riqnoma va auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun auditorlik
tashkilotlariga litsenziya berish to’g’risidagi Yo’riqnomalar ham tasdiqlangan edi.
Moliya Vazirligi orqali davlat tomonidan tartibga solinishi qo’yidagilarni
nazarda tutadi:
 me’yoriy-huquqiy hujjatlarni ishlab chiqish va tasdiqlash, auditorlik
faoliyatini tartibga solish, shu jumladan milliy auditorlik faoliyati standartlarini
ham ishlab chiqish;
 auditorlik tashkilotlarida litsenziya shartlari va talablariga rioya
qilinishini nazorat qilish, litsenziya shartnomalarini amalga oshirish.
 auditorlik malaka sertifikatini olishga da’vogarlar uchun malakaviy
talablarni o’rnatish;
 auditorlik malaka sertifikatini olish uchun auditorlarni o’qitish dasturi
va malaka imtixonini topshirish tartibi bo’yicha respublika jamoat birlashmasining
kelishuvini tasdiqlash;
 auditorlik malaka sertifikatini olish huquqi auditorlar kvalifikatsion
imtihoni respupblika jamoat birlashmasi qatnashchilari tomonidan
o’tqazilishi;
 auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziyani to’xtatib turish va
bekor qilish;
 bekor qilingan va to’xtatib turilgan auditorlik malaka sertifikati
faoliyatini qayta berish;
19

 auditorlik faoliyatini amalga oshirishda litsenziyasi bo’lgan,
auditorlik tashkiloti hisobida va malaka sertifikatiga ega bo’lgan auditorlani
auditorlar reestiriga kiritish.
Banklarda auditorlik tekshiruvlarini o’tqazish masalalari Markaziy bank
tomonidan tartibga solinadi.
Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston respublikasi “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus
tarzidagi shakllarda amalga oshiriladi;
Auditorlik faoliyatini rivojlantirish va takomillashtirishning ushbu
bosqichidagi muhim yo’nalishlaridan biri bo’lib O’zbekiston Respublikasi
Prezidentining 27 sentyabr 2026 yildagi 475-sonli “Qimmatli qog’ozlar bozorini
yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to’g’risida”gi qarorining qabul qilinishi
hisoblanadi.
Shunday qilib, yuqoridagi qarorda quyidagilar ko’zda tutilgan, ya’ni 2027
yil 1 yanvardan boshlab aktivlarining balans qiymati 1 mlrd. so’mdan ortiq
bo’lgan korxonalarda ichki audit tashkil etilishi lozim bo’lib, u kuzatuv kengashi
tomonidan tayinlanadi va o’z navbatida unga hisobot beruvchi hisoblanadi va
shuningdek ustav kapitalida davlat aktsiyalari paketi(ulushi) 50 foizdan ortiq
bo’lgan korxonalarda tashqi auditni o’tkazish uchun auditorlik tashkilotlari,
O’zbekiston Respublikasi Davlat mulkini boshqarish qo’mitasi va Moliya vazirligi
tomonidan aniqlanadigan ro’yxatga muvofiq tanlov asosida tanlab olinadi.
3. Auditorlik faoliyatini tashkil etishning maqsadi, iqtisodiyotni
rivojlantirishda uning tutgan o’rni va ahamiyati
Bozor iqtisodiyoti talablaridagi infratuzilmalar faoliyati yo’lga qo’yilganligi
xorijiy mamlakatlar sarmoyalarining kirib kelishiga zamin bo’lib ko’plab yangi
mahsulotlar ishlab chiqarishga va ish joylari tashkil etilishiga asos bo’lmoqda. Shu
bilan birga, bu kapitalni O’zbekiston iqtisodiyotiga joylashtirmoqchi bo’layotgan
20

xorijiy investorlar oldida ishonchli sherik tanlash va ularning moliyaviy holatini
aniq baholash kabi jihatlari muammoli bo’lib turibdi.
Ma’lumki, har qanday voqea, hodisa, buyum qaysi zamonda va makonda
paydo bo’lishidan qat’iy nazar ma’lum zaruriyat tufayli yuzaga keladi. Auditga oid
manbalarda 3
ta’kidlanishicha, uni quyidagi shart-sharoitlar keltirib chiqargan:
 axborot etkazib beruvchilar (ma’muriyat) bilan axborotlardan
foydalanuvchilar (davlat organlari, banklar, aktsiyadorlar, kreditorlar)
manfaatlarining mos kelmasligi, natijada, ular o’rtasida ziddiyatli vaziyatlar
yuzaga kelganida ma’muriyat tomonidan noto’g’ri ma’lumotlar berilishi;
 noto’g’ri axborotlarga asoslangan holda xo’jalik qarorlarining
qabul qilinishi natijasida noqulay iqtisodiy ahvolga tushib qolinishi yoki inqirozga
yuz tutilishi;
 iqtisodiy axborotlarning haqqoniyligini tasdiqlash uchun zarur
maxsus bilimlarga ehtiyoj;
 axborotlardan foydalanuvchilarda ma’lumotlarni bevosita
baholash va sifatini aniqlash uchun maxsus malaka, vaqt va materiallarning
etishmasligi kabi masalalardir.
Ushbu muammolarni hal qilishga yordam beradigan auditorlik xizmatlari
shakllana boshlagan. Uning asosiy vazifasi axborotlardan foydalanuvchilarga
taqdim qilinadigan hisobotlar to’g’risida xolis fikr-mulohazalar bildirishni taqozo
etgan. Auditorlar etarli bilim va tajribaga, shuningdek, buxgalteriya hisobi
hujjatlari va asoslovchi ma’lumotlarni olish huquqiga ega bo’lganliklari uchun bu
vazifani malakali darajada bajarganlar. Bundan tashqari, ular korxona
ma’muriyatiga bo’ysunmaydigan va uning tazyiqlaridan holi faoliyat yuritganlar.
Rivojlangan mamlakatlarda mustaqil auditorlik tashqi moliyaviy nazoratning
asosiy shakli bo’lib hisoblanadi va u keng profilli taftishchilar tomonidan amalga
oshiriladi.
Turli mamlakatlarda auditni tashkil qilish bilan bog’liq qoidalarni o’rganish
shuni ko’rsatadiki, ularda bir-biriga o’xshashliklar mavjud( 1-chizma)
21

Audit o’tkazishga qo’yilgan talablar
Korxonalar moliyaviy hisobotlarini majburiy audit
nazoratidan o’tkazish;
Auditorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchilar uchun ma’lum
malakaga ega bo’lishi bilan bog’liq talablar;
Auditorlikka faqat shu mamlakat fuqarolarini tayinlash;
1-chizma. Audit o’tkazishga qo’yilgan talablar
Har bir korxona va har bir tadbirkor ular xo’jalik yuritadigan sohada amalga
oshiriladigan muomalalarni auditorlik tekshiruvidan o’tkazish zarurati bilan
to’qnashadilar. Ammo “audit” tushunchasi hali ko’pgina iqtisodiy sub’ektlar uchun
to’liq va aniq tasavvurga ega bo’lmagan sohalardan bir bo’lib qolmoqda.
Mamlakatimizda bozor iqtisodiyoti munosabatlarining shakllanishi va
rivojlanishi, iqtisodiy isloholotlarning liberallashtirishi natijasida turli mulkchilik
shaklidagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini samarali
tashkil etish va ularga professional auditorlik xizmatlar ko’rsatishni
takomillashtirish bugungi kunda dolzarb masalalardan biri hisoblanadi.
Xozirgi kunda O’zbekiston Respublikasining jahon hamjamiyatiga
integratsiyalashuvi sharoitida, iqtisodiy faoliyatni nazorat qilish shakllarini hamda
biznes ko’rsatkichlarini baholash usullari tizimini takomillashtirish muhim
ahamiyat kabs etmoqda. Xususan, moliyaviy nazoratning muhim shakllaridan biri
hisoblangan mustaqil va muqobil auditorlik nazorati mexanizmini samarali
shakllantirish hamda uni bozor iqtisodiyoti infratuzilmasining ajralmas qismi
sifatida rivojlantirish zarurati yanada kuchaymoqda.
Iqtisodiy munosabatlarni erkinlashtirish va islohotlarni chuqurlashtirish
23

natijasida korxonalar moliyaviy-iqtisodiy faoliyati samarali tashkil etish uchun
auditorlik tekshiruvidan o’tkazish, hamda o’zaro hisob-kitobni yaxshilash
maqsadida ularga maslahat, tavsiyalar, moliya, soliqqa tortish, moliyaviy
boshqarish va huquq sohasidag hamda boshqa turlardagi malakali yordam
ko’rsatadigan auditorlarga ehtiyoj yanada kuchaymoqda.
Mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan auditorlik tashkilotlari ish sifatini
yanada oshirish hamda auditor malaka sertifikatiga ega auditorlarni audit
tekshiruvlarini xolisona, sifatli va haqqoniy o’tkazilishini ta’minlashni tartibga
solish maqsadida bir qancha ilmiy va amaliy choralar ishlab chiqilmoqda.
Respublikamizda auditorlarning qonuniy huquq va majburiyatlarini himoya
qiladigan, ular malakasini oshirish bo’yicha doimo tadbirlarni amalga oshiradigan
nodavlat notijorat tashkilotlar tashkil etilib, ular bugungi kunda o’z faoliyatini olib
bormoqda. Bunday tashkilotlar qatoriga O’zbekiston auditorlar palatasi,
O’zbekiston Buxgalterlar va auditorlar Milliy Assotsiatsiyasi va O’zbekiston
biznes fanlari o’qituvchilari assotsiatsiyasi kiradi.
Har qanday tushuncha, ayniqsa ilmiy atama o’zining mohiyatini ifodalovchi
ta’rifiga ega bo’lishi lozim.
Auditorlik faoliyatining ta’rifi o’zining tarixiy taraqqiyot yo’lida turli
manbalarda turlicha bayon qilingan. Masalan, professor M. M. To’laxo’jaevaning
«O’zbekiston Respublikasida Moliyaviy nazorat tizimi» nomli kitobida
auditorlik faolityatiga quyidagicha ta’rif berilgan:
24Auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi
Xo’jalikning moliyaviy faoliyatida aniqlangan xato va kamchiliklarni
bartaraf etish yuzasidan taklif va tavsiyalar berishXo’jalikning moliyaviy faoliyatidagi xato va kamchiliklarini aniqlashXo’jalikning moliyaviy faoliyatiga tegishli bo’lgan ma’lumotlarni taxlil
qilishXo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik faoliyatini amaldagi
qonunchilikka asosan atroflicha o’rganish

2-chizma. Respublikamizda auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi
Auditorlik faoliyati – bu mustaqil malakali mutaxassislar tomonidan
korxonaning moliyaviy hisobotini yoki u bilan bog’liq moliyaviy axborotni ushbu
hisobot yoki axborotning qonun va boshqa normativ hujjatlarga muvofiqlik
darajasi to’g’risida xulosa chiqarish maqsadida tadqiq etilishidir.
Auditorlik faoliyati va auditor tushunchalariga ta’rif 2020 yil 26 mayda
qabul qilingan yangi tahrirdagi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi O’zbekiston
Respublikasi qonunida quyidagicha keltirilgan:
Auditorlik faoliyati deganda auditorlik tashkilotlarininig xo’jalik yurituvchi
sub’ektlarda auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish va professional xizmatlar
ko’rsatish borasidagi tadbirkorlik faoliyati tushuniladi 4
.
O’zbekistonda davlat hoqimiyati va boshqaruvi organlariga auditorlik
faoliyatini amalga oshirish qonun bilan ta’qiqlangan.
Auditor – auditorlik tekshiruvlarini malakali bilim va professional qobiliyat
asosida o’tqazuvchi auditorlik malaka sertifikatiga ega bo’lgan jismoniy shaxsdir.
Auditorlik faoliyatining maqsad va vazifalari tavsifidan kelib chiqib, uni
quyidagicha tasniflash mumkin(
25

Shuningdek, O’zbekistondagi auditorlik faoliyati oldida turgan muhim
vazifalardan biri – xorijlik hamkorlar tan oladigan auditorlik xulosasi berish
qobiliyatiga ega, sertarmoq va professional darajadagi umummilliy auditorlik
kompaniyalari tashkil etish hisoblanadi.
Muvofiq ravishda, yuqorida keltirib o’tilgan auditorlik faoliyatini
rivojlantirish, auditorlik xizmatlari sifatini oshirish, auditorlik tashkilotlari
faoliyatini boshqarishning samarali usullarini tadbiq etish, ularning auditorlik
tekshiruvi natijalari uchun javobgarligini va auditorlik tekshiruvlarining
ob’ektivligini oshirish, shu asosda tadbirkorlik tizimlari tomonidan ularga bo’lgan
ishonchni oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2027 yil 4
apreldagi PQ-615- sonli “Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada
takomillashtirish va ular ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni
oshirish to’g’risida”gi qarori qabul qilindi.
Ushbu qaror O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini kelgusida
isloh qilish yo’lida yana bir kuchli turtki bo’lib xizmat qildi.
Umumiy xulosa qiladigan bo’lsak, Respublikamizda auditorlik faoliyatini
tashkil etishning maqsadi xo’jalik yurituvchi sub’ektlar moliyaviy-xo’jalik
faoliyatini amaldagi qonunchilikka asosan atroflicha o’rganish va tahlil etish,
muammolarni aniqlash hamda ularni bartaraf etish yuzasidan samarali taklif va
tavsiyalar berish bo’lsa, iqtisodiyotda tutgan o’rni mulkchilik shaklidan qat’iy
nazar birinchidan, moliyaviy-xo’jalik faoliyatining ishonchli, xolisona va mustaqil
auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishini ta’minlash, ikkinchidan, amaldagi
qonunchilikning takomillashtirilishi auditorlik xizmatining sifatli o’tkazilishini
rag’batlantirishdan iboratdir.
26

4. Auditorlik nazorati amalga oshirish mexanizmi va uning
rivojlanish bosqichlari
So’nggi yillarda dunyoning ko’pgina mamlakatlarida audit sohasi moliyaviy
bozorning muhim elementlaridan biri sifatida jiddiy ravishda isloh qilinmoqda.
Bizning fikrimizcha, ushbu hodisaga tadbirkorlik tizimlarining faoliyat yuritishi va
rivojlanishining ob’ektiv sharoitlarining o’zgarishi, xususan kelgusida global
dolzarb vazifalarni echish doirasida integratsiya jarayonlarining faollashuvi,
auditorlik faoliyatining dunyoning iqtisodiyoti ko’proq modernizatsiyalashgan
mamlakatlari hamda hududiy va xalqaro iqtisodiy birlashmalarni shakllantirishga
intilishi, so’nggi yillarda biznes faoliyatini rivojlantirishning intellektual
omillarining kuchayishi, zamonaviy informatsion texnologiyalaridan foydalanish
va boshqalar sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda. Ma’lumki, O’zbekiston jahon xo’jalik
tizimining teng huquqli a’zosi bo’lib borar ekan, mamlakatimiz audit tizimining
rivojlanishiga xalqaro tajriba yanada kattaroq ta’sir ko’rsatmoqda.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
shakllanishi va rivojlanishining juda qisqa davri ichida audit sohasi mustaqil
professional tadbirkorlik faoliyati va milliy iqtisodiyot moliyaviy
infratuzilmasining ajralmas elementi sifatida o’z o’rnini topdi.
O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish
tizimi hukmatning yuqori organlari tomonidan ishlab chiqilgan me’yoriy-normativ
qonun hujjatlari asosida tartibga solinadi va u quyidagicha ko’rinishga ega (4-
chizmaga qarang). Bunga muvofiq auditorlik faoliyatini tartibga solishda bosh
qomusimiz Respublika Kostituttsiyasi va undan so’ng “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonun hamda Oliy majlis palatalarining qarorlari va boshqa
me’yoriy hujjatlari muhim ahamiyatga kasb etadi.
O’zbekiston Respublikasining iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
shakllanishi va rivojlanishining juda qisqa davri ichida audit sohasi mustaqil
professional tadbirkorlik faoliyati va milliy iqtisodiyot moliyaviy
infratuzilmasining ajralmas elementi sifatida o’z o’rnini topdi.
27

4-chizma. Auditorlik faoliyatini me’yoriy tartibga solish tizimi
Ta’kidlash joizki, mustaqillikka dastlabki yillari Respublikamizda auditorlik
faoliyatida tubdan yangi bo’lgan huquqiy – meyoriy qonunchilik bazasi yaratildi.
Ushbu yaratilgan baza mamlakatimizda auditorlik faoliyatini rivojlantirishda
muhim bosqichlarini bosib o’tishga asos bo’ldi.
Quyida har bir bosqichni batafsil tavsiflashga harakat qilamiz. O’zbekiston
Respublikasida auditorlik faoliyatini tashkil qilishdagi dastlabki bosqichlaridan
birinchisi, uni kelajakda rivojlanishi va istqbolini yaratish maqsadida 2012 yil 9
dekabrda “Auditorlik faoliyati to’g’risda”gi qonun qabul qilindi. Auditorlik
faoliyatini rivojlanishining birinchi bosqichi 2012 yil “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi bilan boshlandi. Mustaqil audit yordamida
davlat va xususiy mulk egalarining mulkiy manfaatdorligini himoya qilish
Qonunning asosiy maqsadi etib belgilangan edi.
28

O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini rivojlantirish va
takomillashtirishning ikkinchi bosqichi 26 may 2020 yilda “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunning yangi tahrirda chop etilishi bo’ldi.
Oldin qabul qilingan qonunning tubdan qayta ishlab chiqilishi, milliy
auditorlik faoliyati tizimining respublikadagi iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirishning umumiy jarayonidan orqada qolishini tugatish, milliy
auditning unga xos bo’lgan funktsiyalarini bosqichma-bosqich, samarali, ratsional
va muvofaqqiyatli bajarish uchun qulayroq sharoitlar yaratilishi zaruriyati bilan
belgilanadi.
Yuqorida ta’kidlangan qonunning yangi tahririda auditor va auditorlik
tashkiloti, auditorlik xulosasi va auditorlik hisoboti o’rtasidagi farqlar aniq
tartiblashtirildi, auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus tarzidagi
tekshiruvlarga ajratildi, auditorlik faoliyatida auditorlik tekshiruvlaridan tashqari
aniq belgilangan professional xizmatlar tartibi, huquqlarning kengayishi, auditorlik
tekshiruvlaridan o’tuvchi xo’jalik sube’ktlari va auditorlik tashkilotlari
majburiyatlari va javobgarliklari, auditorlik tashkilotlari litsenziyasini to’xtatib
turish, tugatish va bekor qilish masalalarini yoritilishi, shuningdek auditorlik
malaka sertifikatini tugatish va bekor qilish kabi masalalar o’z echimini topdi.
Yangi tahrirdagi “Auditorlik faoliyat to’g’risida”gi O’zbekiston
Respublikasi qonunida ko’zda tutilgan Auditorlik faoliyatining tartibga solish
mexanizmlarini amalga oshirish, shuningdek auditorlik tekshiruvlarining rolini va
huquqiy maqomini mustahkamlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasining 22 sentyabr 2020 yilda 365-sonli “Auditorlik faoliyatni
takomillashtirish va auditorlik tekshirishlarning axamiyatini oshirish to’g’risida”gi
qarori qabul qilingan edi, bunga muvofiq auditorlik faoliyatini litsenziyalash va
tartibga solish maxsus organi vakolati Respublika Moliya Vazirligiga biriktirilgan
edi, banklarda auditorlik faoliyati qismi uchun esa – Markaziy Bank maxsus organ
etib tayinlangan edi. Shuningdek yuqorida ta’kidlab o’tilgan qaror bilan birgalikda
soliq va boshqa nazorat qiluvchi organlar tomonidan auditorlik xulosalarini
29

ro’yxatga olish tartibi to’g’risidagi Yo’riqnoma, majburiy auditorlik
tekshiruvilari o’tqazilishidan bosh tortgan xo’jalik yurituvchi sube’ktlardan
jarimalarni undirish to’g’risidagi Yo’riqnoma va auditorlik faoliyatini amalga
oshirish uchun auditorlik tashkilotlariga litsenziya berish to’g’risidagi
Yo’riqnomalar ham tasdiqlangan edi.
Ta’kidlash lozimki, O’zbekiston respublikasi “Auditorlik faoliyati
to’g’risida”gi qonunga muvofiq auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbus
tarzidagi shakllarda amalga oshiriladi;
Respublikada auditorlik faoliyatini tartibga solishning muhim
elementlaridan biri auditorlik faoliyatining milliy standartlari hisoblanadi.
Respublikada AFMSlarini ishlab chiqish O’zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi tomonidan amalga oshiriladi.
Birinchi AFMS 2019 yil qabul qilingan edi va unda auditorlik
tekshiruvlariga asosiy talablar, rejalashtirish, hujjatlashtirish, auditorlik tanlovlari
va boshqa masalalarga oydinlik kiritildi. Hozirgi kuda Respublikamizda 21 ta
auditorlik faoliyati milliy standartlari qabul qilingan.
Mamlakatimiz audit tizimining kelgusida professional tadbirkorlik tizimi
sifatida rivojlanishi iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishga, O’zbekiston
Respublikasining jahon xo’jalik tizimiga bosqichma bosqich integratsiyalashuviga
va chet el kapitalini keng qamrovli jalb qilinishiga, shuningdek turli mulkchilik va
tashkiliy-huquqiy shakldagi xo’jalik yurituvchi sub’ektlarni tashkil etishga ko’p
jihatdan bog’liq.
Muvofiq ravishda, yuqorida keltirib o’tilgan auditorlik faoliyati sohasidagi
muammolarni samarali bartaraf etish, mustaqil audit tizimini rivojlantirish,
auditorlik xizmatlari sifatini oshirish, auditorlik tashkilotlari faoliyatini
boshqarishning samarali usullarini tadbiq etish, ularning auditorlik tekshiruvi
natijalari uchun javobgarligini va auditorlik tekshiruvlarining ob’ektivligini
oshirish, shu asosda tadbirkorlik tizimlari tomonidan ularga bo’lgan ishonchni
oshirish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2027 yil 4 apreldagi
30

PQ-615 sonli “Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish va ular
ko’rsatayotgan xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi qarori
qabul qilindi.
Yuqorida ta’kidlab o’tilgan qarorning qabul qilinishi mamlakatimizda
audtorlik faoliyatini kelajakda rivojlantirish va takomillashtirish hamda uni isloh
etish yo’lida uchinchi bosqichining boshlanishi bo’lib xizmat qildi.
Ushbu qaror O’zbekiston Respublikasida auditorlik faoliyatini kelgusida
isloh qilish yo’lida yana bir kuchli turtki bo’lib xizmat qildi.
Yuqorida aytib o’tilgan qarorning muhim omillaridan biri bo’lib auditorlik
tashkilotlari to’g’risidagi Nizomning tasdiqlanishi hisoblanadi. Ushbu Nizomda
auditorlik tashkilotlarining asosiy vazifalari, huquq va majburiyatlari,
javobgarliklari, auditorlik tashkilotlari faoliyatini tashkil etish, auditorlik
tashkilotlariga qo’yilgan litsenziya talablari va shartlari, shuningdek, auditorlik
tashkilotlari tomonidan litsenziya talablari va shartlariga rioya qilishining hisobi,
hisoboti va nazorati aniq tartibga solingan.
Audtiorlik faoliyati to’g’risidagi Qonunga va yuqorida aytib o’tilgan
Nizomga muvofiq auditorlik tashkilotli bu - auditorlik faoliyatini amalga oshirish
litsenziyasiga va o’z nomi bitilgan muhrga, mustaqil balansga, banklarda o’z
hisob-kitob raqamiga ega bo’lgan yuridik shaxsdir.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2027 yil 4 aprelda PQ-615-sonli
“Auditorlik tashkilotlari faoliyatini yanada takomillashtirish va ular ko’rsatayotgan
xizmatlar sifati uchun javobgarlikni oshirish to’g’risida”gi qarori qabul
qilinguncha, auditorlik tashkiloti ustav kapitalining kamida 51 foizi bir yoki bir
necha auditorlarga tegishli bo’lishi belgilab qo’yilgan edi (chet el auditorlik
tashkilotining - filial yoki sho’’ba korxonasini tashkil etilish holatlari bundan
mustasno). Bunda: ustav kapitalining ushbu ulushi aynan shu auditorlik
tashkilotining auditoriga (auditorlariga) yoki ushbu tashkilotda ishlamaydigan
auditorga tegishliligi muhim emas edi, muhimi ta’sischida auditorlik malaka
sertifikati bo’lishi hisobga olingan.
31

Endi auditorlik tashkiloti ustav kapitalining ushbu ulushi amaldagi auditorlik
malaka sertifikati bo’lgan, shuningdek, ushbu auditorlik tashkilotining auditori
(asosiy ish joyidagi yoki o’rindoshlik asosidagi shtatdagi xodimi) bo’lgan
ta’sischiga (ta’sischilarga) tegishli bo’lishi lozim. Shunday qilib, auditorlik
tashkiloti ustav kapitalining kamida 51 foizi ushbu auditorlik tashkilotining bir
yoki bir necha shtatdagi auditorlarga tegishli bo’lishi lozim va auditor (auditorlar)
faqat bitta auditorlik tashkilotida ta’sischi bo’lishi mumkin.
Yuqorida eslatib o’tilganidek, O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 4
apreldagi 2027 yildagi PQ-615 sonli Qarori bilan tasdiqlangan auditorlik
tashkilotlari to’g’risidagi Nizomda shuningdek, quyidagilar ko’zda tutilgan:
 auditorlik faoliyatini amalga oshirish uchun qo’shimcha talablar va
shartlar;
 litsenziyaning amal qilishini tugatish uchun asos bo’lib hisoblanadigan
litsenziya talablari va shartlarini bir marta qo’pol ravishda buzishga kiradigan
qo’shimcha talablar;
 auditor malaka sertifikatining amal qilishini tugatish uchun asos bo’lib
hisoblanadigan bir marta qo’pol ravishda buzishga kiradigan qo’shimcha talablar;
 auditorlik tashkilotlariga qo’yiladigan qo’shimcha litsenziya talablari
va shartlari;
Mamlakatimizning bugungi kundagi auditorlik faoliyatida shuni alohida
takidlash lozimki, auditorlik tashkilolari to’g’risidagi nizomga muvofiq auditorlik
tashkilotlari amaliy rotatsiyaga kirishlari ya’ni ular bitta xo’jalik yurituvchi
sub’ektning auditorlik tekshiruvini uch yildan ortiq ketma-ket o’tkazishlari
mumkin emas. “Auditorlik faoliyati to’g’risida”gi O’zbekiston Respublikasi
Qonuniga muvofiq, auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvlarini o’tkazish
uchun shtatdagi auditorlarni yoki auditorlik tashkiloti bilan fuqarolik-huquqiy
xarakterdagi shartnoma tuzgan auditorlarni jalb qiladilar
Auditorlik tashkilotlari auditorlik tekshiruvi buyurtmachilari, xo’jalik
yurituvchi sub’ekt va moliyaviy hisobotdan boshqa foydalanuvchilar oldida
32

moliyaviy hisobot hamda xo’jalik yurituvchi sub’ektning boshqa moliyaviy
axboroti to’g’risida noto’g’ri yakundan iborat bo’lgan auditorlik xulosasini tuzish
oqibatida ularga etkazilgan zarar uchun javobgar bo’ladi.
Auditorlik tekshiruvini sifatsiz o’tkazganlik yoki lozim darajada
o’tkazmaganlik oqibatida xo’jalik yurituvchi sub’ektga va (yoki) auditorlik
tekshiruvining buyurtmachisiga etkazilgan zarar, shu jumladan boy berilgan foyda,
qonun xujjatlarida belgilangan tartibda qoplanishi shart. Bundan ko’rinadiki
auditorlik tashkiloti va auditorlarning xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda auditorlik
tekshiruvlari o’tkazish davrida moliyaviy hisobot va boshqa moliyaviy axborot
to’g’riligi sifatli auditorlik tekshirishlarni amalga oshirish bilan belgilanadi.
Yuqoridagi takliflarni umulashtirgan holda shuni ta’kidlash mumkinki,
bizning Respublikamizda auditorlik va unga yondosh bo’lgan professional
xizmatlarga talab va qiziqishlar oshib boradi, bu esa o’z navbatida O’zbekiston
Respublikasini kelajakda xalqaro auditorlik xizmatlari bozorida milliy auditorlik
faoliyatimiz muvofaqqiyatini ishonchliligini ta’minlaydi.
33

Xulosa
Ushbu kurs ishimizda keltirilgan mavzudagi jumlalarni tahlil qilish orqali
shuni takidalshimiz mumkinki moliyaviy hisobot auditini to’g’ri tashkil qilish va
ulardagi ma’lumotlarni haqqoniyligini tekshirish O’zbekiston iqtisodiyotiga ta’siri
bayon qilib berilgan. Shuningdek, mamlakatimiz xo’jalik sube’ktlarida moliyaviy
hisobot auditini to’g’ri tashkil qilinishi va amaliy tahlil qilish natijasida ularning
moliyaviy faoliyatini yanada mustaxkamlash chora tadbirlari kurs ishimizning
dolzarbligini belgilab beradi.
Auditning paydo bo’lishi va rivojlanishi hamda auditorlik tashkiloti yuqori
sifatli professional xizmat ko’rsatishga erishishi uchun o’z faoliyatini shunday
tashkil etishi kerak-ki, uning ish bajarish yoki xizmat ko’rsatishda qatnashayotgan
xodimlari quyidagi talablarga javob berishi lozim:
halollik va haqqoniylik;
professional kompetentlilik va zarur tajriba hamda malakaga egalik;
professional axloq normalariga rioya qilish va belgilangan standartlar (shu
jumladan korxonadagi ham) talablarini bajarish;
o’z professional majburiyatlarini bajarish chog’ida xodimlarga ma’lum
bo’lgan axborotlarni maxfiy (sir) tutish printsipiga rioya qilish va hokazo.
Mijoz-korxona rahbariyati shartnoma asosida professional xizmatlar
ko’rsatayotgan auditorlar faoliyati ustidan joriy nazorat o’rnatishi va
ko’rsatiladigan xizmatlar sifatiga ta’sir etuvchi muammolar yuzaga kelganda
ularga ma’lum qilishi mumkin.
Ta’kidlash, joizki odatda buyurtmachi auditorlik tashkilotiga murojat
qilganida bitta emas, balki bir necha xizmatni olishni hohlaydi. Shuning uchun
ayrim xizmat turlarini alohida ko’rib chiqishimiz mumkin.
Bu holatlar albatta auditorlik faoliyatini vazifalarini bajarishda auditorlik
tamoyillarini mustaxkamligini ta’minlaydi.
34

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi –T.: O’zbekiston, NMIU, 2017.
2. O‘zbekiston Respublikasining 2020 yil 23 sentyabrdagi 637-sonli "Ta’lim
to‘g‘risida"gi Qonuni.
3. 2022-2026 yillarga mo’ljallangan yangi O’zbekistonning taraqqiyot
strategiyasi
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning 2022 yilning
20-dekabrdagi Oliy Majlis va O‘zbekiston xalqiga murojaatnomasi.
5. O‘zbekiston Respublikasining “Raqobat to‘g‘risida”gi Qonuni.
O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2012 y., 1-son.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentimizning 2019 yil 8 oktyabrdagi
“O‘zbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030 yilgacha rivojlantirish
konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida” gi Farmoni.- // Xalq so‘zi, 2019 yil, 9
oktyabr.
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 30 oktyabrdagi PF-
5564-sonli “Tovar bozorlarida savdoni yanada erkinlashtirish va raqobatni
rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi Farmoni. -// Xalq so‘zi, 2018 yil 31
oktyabr, № 225 (7183).
8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning “Mahalliy
eksport qiluvchi tashkilotlarni yanada qo‘llab – quvvatlash va tashqi iqtisodiy
faoliyatni takomillashtirish chora – tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori Xalq so‘zi, 2017
yil 22 iyun, №123
9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 21 noyabrdagi PQ-
4022-sonli “Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish maqsadida raqamli infratuzilmani
yanada modernizatsiya qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi qarori. – Qonun
hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 22.11.2018 y.
10. Ergashxodjaeva Sh.J., Yusupov M.A. , G’oyipnazarov S.B., Sharipov I.B.
Marketing asoslari. Darslik. - T.: Iqtisodiyot, 2021. - 251 b.
35

11. Yusupov M., Abdurahmonova M.M., Akbarov N.G. Marketing: o‘quv
qo‘llanma. – T.: Innovatsion rivojlanish nashriyot – matbaa uyi, 2020.
12. Nabiev E.G‘oyibnazarov S.Alimuxamedova N. “Menejment.Marketing”
Darslik.- T.: “Iqtisod-Moliya”, 2019 y.
13. Ergashxodjaeva SH.Dj. Strategik marketing. Darslik. - T.: «Sano-
standart» , 2019. - 232 bet.
14. Ergashxodjaeva SH.D. Innovatsion marketing. Darslik. –T.: Iqtisodiyot,
2019. –191 bet.
15. Ergashxodjaeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing
asoslari. Darslik - T.: «IQTISODIYOT» , 2019. - 305 bet.
16. Ergashxodjaeva Sh., Sharifxo‘jaev U. Marketingni boshqarish. Darslik. -
T.:Iqtisodiyot, 2019 y. 462 bet.
17. Ergashxodjayeva Sh.Dj., Yusupov M.A., Xakimov Z.A.,
M.Abduraxmanova. Tovarlar va xizmatlar marketingi. O‘quv qo‘llanma. –T.:
TDIU, Iqtisodiyot, 2019. – 440 bet.
18. Xamdamova G.A., Astanakulov O.T., Matchanov A.A. Menedjment.
Marketing. Uchebnik. T.: “Iqtisod-Moliya” 2019 god.560 str.
19. Xamdamova G., Jumaev O., “Menedjment.Marketing” Uchebnoe
posobie. T.: “Fan va texnologiya”, 2018 god.365 str.
20. Ergashxodjaeva Sh.J., Qosimova M.S., Yusupov M.A. Marketing.
Darslik. - T.: Iqtisodiyot, 2018. - 232 b.
21. Bazarova F.T. “Marketing”. O’quv qo’llanma. T.: “Iqtisod-Moliya” 2015
yil.500 bet.
22. Philip Kotler., Gari Armstrong. “Prinsiples of marketing”2014.719 p.
23. Ergashxodjaeva Sh.Dj., Samadov A.N., Sharipov I.B. Marketing. Darslik.
- T.: Iqtisodiyot, 2013. -346 b.
24. Yillik statistik to’plam 2011-2020 Toshkent-2021 yil
25. O‘zbekiston raqamlarda. O‘zbekiston Respublikasi davlat statistika
qo‘mitasi. –T.: 2020. - 268 b.
36

26. O‘zbekiston hududlarining yillik statistik to‘plami. O‘zbekiston
Respublikasi davlat statistika qo‘mitasi. –T.: 2020.-302 b.
27. www.gov.uz - O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali
28. www.press-service.uz - O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
matbuot xizmati
29. www.stat.uz -O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika qo‘mitasi
30. www.lex.uz – O’zbekiston Respublikasi normativ hujjatlari qilish:
Uslubiy qo’llanma. – T.: TMI. 2026. – 26 b. .
19. Fayziev Sh., Do’stmuratov R. Investitsiyalar auditi va
baholash: O’quv qo’llanma. – T.: TMI. 2026. – 110 b. .
20. Mamatov Z., Narbekov D. Audit asoslari. – T.: TMI. 2027. – 140 b.
22.Auditning xalqaro standartlarini kodifikatsiyalashtirish. – T., 2026. – 206 b.
23. Spravochnik po vneshnemu i vnutrennemu auditu xozyaystvuyushchix
sub’ektov na territorii Respubliki Uzbekistan. – T.: Norma. 2027. – 84 s.
24. Karimov A., Islomov F., Avloqulov A. Xalqaro audit tizimi. –
T.: Iqtisod- moliya. 2027. – 156 b.
25. Do’stmuratov R.D. Audit asoslari. – T.: O’zbekistan milliy
entsiklopediyasi. 2023. – 612 b.
26. Mamatov Z.T., Norbekov D.E., Shakarov K.A. Audit. – T.:
Toshkent Islom universiteti nashriyoti. 2022. – 280 b.
27. Hamdamov K. Audit iqtisodi. – T.: TMI. 2025. – 251 b.
Internet saytlari
28. http://www.iasc.org.uk
29. http://www.aicpa.org/index.htm
30. http://www. uza.uz
31. http://www.uzbekistan.uz
32. http://www.accountingweb.com
33. http://www. ziyonet. uz
37

34. http://www. mf. uz
38

Auditorlik faoliyatining rivojlanish bosqichlari

Sotib olish