Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	50.2KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Kamron Zaripov

Ro'yxatga olish sanasi 30 Noyabr 2023

156 Sotish

Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash

Sotib olish

AUDITORLIK TEKSHIRUVLARI JARAYONIDA BUXGALTERIYA HISOBI VA ICHKI
NAZORAT TIZIMINI BAHOLASH
MUNDARIJA:
KIRISH …………………………………………………..………. ... .…… .. ……...2
I-BOB. AUDITORLIK TEKSHIRUVI VAQTIDA KORXONALARDA
BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL ETISHNING MEYORIY-
HUQUQIY ASOSLARI …………………………………… ....
…………………..4
1.1. Buxgalteriya hisobi tizimining mohiyati
……………………….... ....... .............8
1.2. Korxonalarda buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligi ……………
13
1.3. Buxgalteriya hisobini yaxshilash uchun
tavsiyalar ...................... .....................16
II - BOB KORXONALARDA ICHKI NAZORAT TIZIMI NING AMALDAGI
HOLATI … ................................................................................................. ……...19
2.1. Ichki nazorat tizimining ahamiyati
………… ...................................................22
2.2. Korxona va tashkilotlarda ichki nazorat tizimining funktsiyalari
….................26
2.3. Auditorlik tekshiruvi jarayonida korxonalar i chki nazorat tizimining
samaradorligini baholash ...........……………………... .......................................... 29
Xulosa ………………………………………………………… ...
………………..32
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati……………………… .......
………………...35
1

KIRISH
Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat
tizimini baholash juda muhim ahamiyatga ega. Buxgalteriya hisobi tashkilotning
moliyaviy faoliyatini to‘g‘ri va aniq aks ettirishi kerak, ichki nazorat tizimi esa
tashkilotning moliyaviy hisobotlari, aktivlari va majburiyatlarining xavfsizligini
ta'minlash, qonunlarga muvofiqligini tekshirish va noqonuniy harakatlarning oldini
olishga qaratilgan.
Auditorlar bu jarayonni amalga oshirayotganda, birinchi navbatda,
tashkilotning buxgalteriya siyosati va usullarini tahlil qiladi, bu hisoblarning aniq
va izchil bo‘lishini ta'minlashga yordam beradi. Shu bilan birga, ichki nazorat
tizimi orqali tashkilotning moliyaviy jarayonlari, operatsiyalari va resurslari
boshqarilishini nazorat qiladi.
Bugungi kunda, moliyaviy hisobotlarning ishonchliligi va xavfsizligi yanada
muhimlashgan. Tashkilotlar global raqobat, iqtisodiy noaniqliklar va texnologik
o‘zgarishlar kabi omillarni hisobga olib, o‘zlarining buxgalteriya hisobi va ichki
nazorat tizimlarini muntazam ravishda takomillashtirishga majbur. Shuning uchun,
auditorlar tomonidan amalga oshiriladigan tekshiruvlar nafaqat moliyaviy
xatoliklarni aniqlash, balki tashkilotning umumiy operatsion samaradorligini
oshirishga ham qaratilgan bo‘ladi.
2

Auditorlik tekshiruvlarining samarali bo‘lishi uchun, auditorlar buxgalteriya
va ichki nazorat tizimlarining barcha jihatlarini chuqur tahlil qilishlari kerak, shu
jumladan ichki nazorat tizimining dizayni, amal qilish darajasi va tegishli normativ
hujjatlarning mavjudligi. Bu jarayonni muvaffaqiyatli amalga oshirish
tashkilotning moliyaviy barqarorligini ta'minlash va uning uzoq muddatli
rivojlanishiga hissa qo‘shadi.
Buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimining auditorlik tekshiruvlarida
baholanishi, nafaqat moliyaviy xatoliklarni aniqlash, balki tashkilotning umumiy
operatsion samaradorligini oshirishga, uning moliyaviy barqarorligini ta'minlashga
ham xizmat qiladi. Auditorlar tomonidan amalga oshirilgan baholashlar,
tashkilotning kelajakdagi rivojlanishiga va uning iqtisodiy barqarorligini saqlashga
yordam beradi. Samarali ichki nazorat tizimi va aniq buxgalteriya hisobi esa
tashkilotning ishonchliligini va ijobiy obro‘sini oshiradi.
3

I-BOB. AUDITORLIK TEKSHIRUVI VAQTIDA KORXONALARDA
BUXGALTERIYA HISOBINI TASHKIL ETISHNING MEYORIY-
HUQUQIY ASOSLARI
Iqtisodiyotimizga bozor munosabatlarini kirib kelishi, xalqaro integratsiyani
kuchayishi, mulkka bo’lgan munosabatlarining o’zgarishi, korxonaning moliya-
xo’jalik faoliyatlariga xorijiy investorlarni kirib kelishi kabi jarayonlar
buxgalteriya hisobi tizimida qo’shimcha vazifalarni keltirib chiqaradi.
Iqtisodiyotning rivojlanishida muhim hamda ajralmas bo’g’in hisoblangan korxona
faoliyatini zamonaviy usullar bilan boshqarishda, korxona mablag’lari va ularning
tashkil topish manbalari to’g’risidagi ma’lumotlar katta ahamiyat kasb etadi.
Bunday ma’lumotlar korxonada tashkil qilingan buxgalteriya hisobi tizimi orqali
yetkazib beriladi. Ma’lumotlarning qay darajada aniq, haqqoniy va xolisona
bo’lishi korxona buxgalteriyasining tarkibiy tuzilishiga, u erda faoliyat
yuritayotgan buxgalter kadrlarning bilimiga, malakasiga hamda buxgalteriya
hisobini jamiyatda bo’layotgan o’zgarish va rivojlanishlarga mos holda
takomillashib, yangilanib borishiga bog’liq bo’ladi.
Auditor, auditorlik tekshiruvlari jarayonida xo‘jalik yurituvchi subyektning
buxgalteriya hisobi tizimining tashkil qilinishi qonunchilik talablariga
muvofiqligini tekshirishi va natijalarini ish hujjatlarda aks ettirishi lozim. Agar
xo‘jalik operatsiyalarini aks ettirishda quyidagi talablar bajarilsa, u holda xo‘jalik
subyektining buxgalteriya hisobi tizimi samarali hisoblanadi:
4

a) xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida ularning amalga oshirilgan
vaqtini to‘g‘ri aks ettirsa;
b) xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobida to‘g‘ri summada qayd etilsa;
v) xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining schyotlarida qonunchilik
va hisob siyosati talablari asosida to‘g‘ri aks ettirilgan bo‘lsa;
g) buxgalteriya hisobi va moliyaviy hisobot uchun muhim ahamiyatga ega
bo‘lgan xo‘jalik operatsiyalarining tafsilotlari aks ettirilgan bo‘lsa.
Auditorlik tekshiruvlari jarayonida tekshirilayotgan xo‘jalik subyekti
buxgalteriya hisobining tashkil qilinishi, yo‘lga qo‘yilishi va yuritilishiga taalluqli
ichki hujjatlar bilan tanishish zarur va uning haqiqiy holati mazkur
Standartning 16-bandi talablariga qanchaliq muvofiqligini aniqlash lozim. Zarur
hollarda bunday solishtirish uchun hisobda alohida summalarning birlamchi
hujjatlardan ularning hisobot hujjatlarida aks ettirishgacha bo‘lgan harakatini
kuzatish tavsiya etiladi.
Auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonunchilik ushbu Qonun va boshqa
qonunchilik hujjatlaridan iboratdir.
Agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston
Respublikasining auditorlik faoliyati to‘g‘risidagi qonunchiligida nazarda
tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari
qo‘llaniladi.
Ushbu Qonunda quyidagi asosiy tushunchalar qo‘llaniladi:
auditor — auditorning malaka sertifikatiga ega bo‘lgan jismoniy shaxs;
Auditorlar reyestri — auditorning malaka sertifikatiga ega bo‘lgan
auditorlarning auditorlik faoliyati sohasidagi vakolatli davlat organi rasmiy veb-
saytiga joylashtirilgan ro‘yxati, bundan O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
tomonidan shakllantiriladigan reyestr mustasno;
5

auditorlik tashkiloti — auditorlik tekshiruvlarini o‘tkazish va turdosh
xizmatlar ko‘rsatish bo‘yicha auditorlik faoliyatini amalga oshiruvchi tijorat
tashkiloti;
Auditorlik tashkilotlarining reyestri — auditorlik tashkilotlarining
auditorlik faoliyati sohasidagi vakolatli davlat organi rasmiy veb-saytiga
joylashtirilgan ro‘yxati;
auditorlik faoliyati — auditorlik tashkilotlarining auditorlik xizmatlarini
ko‘rsatish bo‘yicha tadbirkorlik faoliyati;
audit qo‘mitasi — xo‘jalik yurituvchi subyektning kuzatuv kengashi
a’zolaridan iborat bo‘lgan, qoida tariqasida, kamida bir nafar mustaqil a’zoni o‘z
ichiga oladigan, moliyaviy hisobotni tuzishning to‘g‘riligi ustidan nazorat
o‘rnatilishi, mustaqil auditorlik tashkilotining tanlanishi, auditorlik tekshiruvi
o‘tkazilishi jarayonlarini kuzatish, shuningdek ichki va tashqi auditorlik
tekshiruvlari natijalarini olish hamda o‘rganish uchun mas’ul bo‘lgan qo‘mita;
renking — auditorlik tashkilotlarining faoliyatini tavsiflovchi muayyan
ko‘rsatkichlar bo‘yicha guruhlarga ajratilgan auditorlik tashkilotlarining tartibga
solingan ro‘yxatlarini shakllantirish;
talabgor — malaka sertifikatini olishga yoki uning amal qilish muddatini
uzaytirishga da’vogar bo‘lgan jismoniy shaxs.
Auditor jamiyat manfaatlari ustuvorligiga rioya etishi, beg‘araz bo‘lishi va
taxminlarga asoslanishi, manfaatlar to‘qnashuvi yoki boshqa shaxslarning
bosimlari sababli o‘zining kasbga oid fikr-mulohazasida tavakkalchilik qilmasligi,
auditorlik tashkilotining obro‘siga salbiy ta’sir ko‘rsatadigan holatlarga yo‘l
qo‘ymasligi kerak.
Auditorlar va auditorlik tashkiloti xodimlari auditorlik xizmatlari ko‘rsatish
jarayonida o‘zlariga ma’lum bo‘lib qolgan ma’lumotlarni o‘ziga auditorlik
xizmatlari ko‘rsatilgan shaxslarning yozma roziligisiz oshkor qilishga hamda
6

o‘zgalarga berishga haqli emas, bundan korrupsiyaga qarshi kurashish to‘g‘risidagi
qonunchilikda, jinoiy faoliyatdan olingan daromadlarni legallashtirishga,
terrorizmni moliyalashtirishga va ommaviy qirg‘in qurollarini tarqatishni
moliyalashtirishga qarshi kurashish to‘g‘risidagi qonunchilikda nazarda tutilgan
hollar mustasno.
Auditorlik tekshiruvlari vaqtida quyidagi asosiy tamoyillarga e'tibor qaratiladi:
- To'liq va aniq hisobot : Auditorlik tekshiruvlari, buxgalteriya hisobi to'g'ri
va aniq bo'lishi kerakligini ta'minlash uchun amalga oshiriladi. Bu degani,
korxona barcha moliyaviy operatsiyalarni to'g'ri qayd etishi va hisobotlarda
aks ettirishi zarur.
- Auditning mustaqilligi : Auditorlarning tekshiruvda ishtirok etishi, mustaqil
bo'lishi kerak. Ya'ni, auditorlar auditni tashqi va ichki bosimlardan holi
ravishda amalga oshirishi lozim.
- Huquqiy asoslar : Auditorlik faoliyati va buxgalteriya hisobini yuritishning
barcha bosqichlari O'zbekiston Respublikasining qonunlariga, shu jumladan
me'yoriy hujjatlar va standartlarga to'liq mos kelishi kerak.
- Xatoliklar va noto'g'ri hisoblar : Auditorlik tekshiruvlari jarayonida
xatoliklar va noto'g'ri buxgalteriya yozuvlari aniqlansa, auditorlar bu
holatlarni tuzatish uchun tavsiyalar beradi.
Auditorlik tekshiruvlari va buxgalteriya hisobini tashkil etishning me'yoriy-
huquqiy asoslari har yili yangilanib boradi. Buxgalteriya hisobini to'g'ri tashkil
etish va auditorlik tekshiruvlarini muvaffaqiyatli o'tkazish uchun barcha qonunlar,
xalqaro standartlar va me'yoriy hujjatlarga qat'iy rioya qilish zarur. Bu
korxonaning moliyaviy holatini shaffof va ishonchli qilish uchun juda muhim.
7

1.1. Buxgalteriya hisobi tizimining mohiyati
Buxgalteriya hisobi — bu tashkilotning moliyaviy faoliyatini, ya'ni
mablag‘larning kirishini va chiqishini, shuningdek, moliyaviy holatini va
natijalarini aks ettirish uchun qo‘llaniladigan tizimdir. Buxgalteriya hisoboti
statistika va operativ hisobotlari bilan birgalikda moliyaviy hisobotning tarkibiy
qismini tashkil etadi. Davriyligiga ko ra Buxgalteriya hisoboti chorak, yarim yil, 9ʻ
oy va bir yil uchun tuziladi. Maqsadiga ko ra ichki va tashqi turlarga bo linadi.
ʻ ʻ
Ichki Buxgalteriya hisoboti korxona va uning tarkibiy bo linmalari faoliyatini
ʻ
tahlil etish hamda boshqarishga xizmat qiladi. Tashqi Buxgalteriya hisoboti
korxonaning moliyaviy holati haqida axborotlar oladigan boshqaruv hamda nazorat
idoralariga beriladi. Buxgalteriya hisobi tashkilotning barcha moliyaviy
operatsiyalarini yozib borish, tahlil qilish va hisobotlarni shakllantirish uchun zarur
bo‘lgan me'yorlar va protseduralardan iboratdir. Bu hisob nafaqat moliyaviy
xatoliklarni aniqlashda, balki qarorlar qabul qilishda ham muhim rol o‘ynaydi.
1997-yil 1-yanvardan Buxgalteriya hisoboti qamraydigan ma’lumotlar doirasi
(buxgalteriya balansi, moliyaviy faoliyat haqida hisobot, kreditorlik va debitorlik
qarzdorligi haqida ma’lumotnoma, asosiy vositalar harakati, pul oqimlari, o z
ʻ
kapitali to g risidagi hisobotlar va boshqalar)ni O zbekiston Respublikasi Moliya
ʻ ʻ ʻ
vazirligi belgilaydi. Buxgalteriya hisoboti ning belgilangan muddatda topshirilishi
va majburiyligi ularga qo yiladigan asosiy talabdir. Korxonalar yillik Buxgalteriya
ʻ
8

hisobotini yakunlangan yildan keyin 15-fevraldan (chet el investitsiyalari
ishtirokidagi korxonalar 1-martdan), choraklik Buxgalteriya hisoboti ni chorak
tugagach, 25 kundan kechikmay mulk egalariga, korxona joylashgan hududdagi
davlat statistika idoralariga, davlat soliq inspeksiyalariga va boshqa davlat
organlariga topshirishlari shart.
Buxgalteriya hisobini hozirgi zamon talabi darajasida tashkil etish quyidagi
kompleks tadbirlar bilan ta’minlanadi:
1. Buxgalteriya hisobini qonuniy tartibga solish va uning me’yoriy bazasini
shakllantirish;
2. Uslubiy ta’minot (yo’riqnomalar uslubiy ko’rsatmalar, sharxlar) bilan;
3. Kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash bilan;
4. Xalqaro professional tashkilotlar bilan hamkorlik qilish yo’li bilan;
5. Hisobni boshqarish tizimini qaytadan tashkil etish yo’li bilan.
Buxgalteriya hisobi xo‘jalik faoliyati jarayonlari, aktivlar, ularning manbalari va
oxirgi moliyaviy natijalarni aks ettirishni makon va zamonda, dialektik harakatda
amalga oshiradi. Aynan shunday yondashish buxgalteriya hisobining metodini
ifodalaydi. Buxgalteriya hisobining metodining mohiyati unda qo‘llaniladigan
usullarda yorqin namoyon bo'ladi.
Buxgalteriya hisobining asosiy vazifalari:
1. Moliyaviy hisobotlarning shakllantirilishi: Tashkilotning moliyaviy
holatini aniq aks ettiruvchi hisobotlarni tayyorlash. Buxgalteriya hisobi bu
jarayonni aniq va ishonchli tarzda bajarishga yordam beradi.
2. Moliyaviy resurslarni boshqarish: Tashkilotning mablag‘larini to‘g‘ri va
samarali tarzda taqsimlash. Bu resurslar nafaqat kompaniyaning o‘zini, balki
uning xodimlari, mijozlari va kreditorlari uchun ham muhimdir.
9

3. Hisoblarning to‘g‘riligini ta'minlash: Har bir operatsiyaning moliyaviy
hisobotlarda to‘g‘ri aks ettirilishini ta'minlash. Bu buxgalteriya hisobi orqali
amalga oshiriladi.
4. Qonunlarga muvofiqlik: Buxgalteriya hisobi, tashkilotning moliyaviy
faoliyatini joriy qonunlar, me'yorlar va boshqa normativ hujjatlar talablariga
muvofiq yuritilishini ta'minlaydi.
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 14.08.1998 y. 474 sonli
ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan
26.07.1998 y. n 17-17/86 tasdiqlangan 1-sonli “Hisob siyosati va moliyaviy
hisobot” nomli O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standarti
talabidan kelib chiqib buxgalteriya hisobini yuritishda quyidagi tamoyillardan ham
foydalanish talab etiladi: hisoblab yozish tamoyili, ikki yoqlama qayd etish usuli
bilan hisob yuritish tamoyili, xo’jalik operatsiyalari, aktivlar va passivlarga pul
bilan baho berish, ahamiyatlilik tamoyili, muhimiylik tamoyili, tugallanganlik
tamoyili, izchillik tamoyili.
Hisoblab yozish tamoyili - buxgalter tegishli daromad va xarajatlarni qaysi
hisobot davriga kiritish kerakligi tо‘g‘risida qaror qabul qilishi lozimligini
bildiradi. Hisoblash tamoyiliga asosan aktivlar, passivlar, xususiy kapital,
daromadlar, xarajatlar va boshqa xо‘jalik muomalalari yuzasidan haridorga yuklab
jо‘natilgan mashulot, bajarilgan ish, kо‘rsatilgan xizmatlar yuzasidan olinadigan
pul mablag‘lari, korxona hisob raqamiga qachon kelib tushishidan qat’iy nazar,
hisobot davriga taalluqli ekanligini bildiradi. Ular mazkur hisobot davrida
buxgalteriya hisobida aks ettiriladi.
Ikki yoqlama qayd etish usuli bilan hisob yuritish tamoyili - korxona
buxgalteriyasida xо‘jalik muomalalarini ikki yoqlama yozish tamoyili asosida aks
ettirish kerakliligini bildiradi. Ikki yoqlama yozish tamoyili sodir bо‘lgan xо‘jalik
muomalasiga tegishli bо‘lgan summani bir vaqtning о‘zida bitta schyotning debet
10

tomoniga va aynan shu summani ikkinchi bir schyotning kredit tomoniga qayd
qilishdan iborat bо‘ladi.
Aktivlar va passivlarga pul bilan baho berish tamoyili - buxgalteriya hisobida
barcha xo’jalik operatsiyalari, voqealar, aktivlar va passivlar bir xil birlikda
o’lchanishi - pul bilan baholanishi lozimligini bildiradi. Pul umum qabul qilingan
о‘lchov birligi hisoblanib, uning vositasida korxonada sodir bо‘ladigan hodisalar
bitta umumiy maxrajga keltiriladi. Natijada ular qо‘shish yoki ayirish mumkin
bо‘lgan raqamlar kо‘rinishida aks ettiriladi. Masalan: korxona 2000000 naqd
pulga, 150 ming kvadrat metrga teng bino maydoniga, 10 ta yuk va 4 yengil
avtomashinasiga, 10 tonna mineral о‘g‘itga va shu kabi boshqa xо‘jalik
mablag‘lariga ega. Korxona ixtiyoridagi hamma mulkni miqdorini topish uchun bu
narsalarni hammasini qо‘shib chiqish mumkin emas. Bunda korxona mulklarini
pulda ifodalash yordam beradi: 2000000 sо‘m naqd pul, yuk tashish
mashinalariining qiymati 100000000 sо‘m, yengil avtomashinalarning qiymati
40000000 sо‘m va mineral о‘g‘itning qiymati 3000000 sо‘m – bularni qо‘shib
chiqish mumkin. O’zbekiston Respublikasida pul birligi - so’m, uning bo’laklari -
tiyinlardir.
Hisobot davrining daromadlari bilan xarajatlarining muvofiqligi tamoyili -
buxgalteriya hisobida shu hisobot davriga tegishli bо‘lgan daromadlarni olishga
asos bо‘ladigan xarajatlarni aks ettirish lozimligini bildiradi. Agar daromadlar
bilan xarajatlar о‘rtasida bevosita bog‘liqlik mavjud bо‘lsa, unda xarajatlar
taqsimotining biron bir usuliga muvofiq bir nechta hisobot davrlari о‘rtasida
taqsimlanadi. Masalan bir necha yilga taqsimlanadigan amortizatsiya xarajatlari.
Ahamiyatlilik tamoyili - foydalanuvchilarga beriladigan axborotlar
korxonaning moliyaviy va xо‘jalik faoliyatlariga baho berish hamda qarorlar qabul
qilish uchun ahamiyatlidir. Shuning uchun korxonaning moliya-xо‘jalik faoliyatiga
baho berish hamda qarorlar qabul qilish sifati buxgalteriya hisobi yetkazib
beradigan axborotlarni tо‘g‘riligiga bog‘liq bо‘ladi.
11

Muhimiylik tamoyili - axborotlarning foydalanuvchilar tomonidan qabul
qilinadigan qarorlarga ta’siri borligini bildiradi. Tushirib qoldirilgan yoki notо‘g‘ri
taqdim etilgan axborotlar foydalanuvchilar tomonidan qabul qilinadigan qarorlar
mohiyatiga ta’sir etsa bunday axborotlar muhim hisoblanadi. Axborotlar
buxgalteriya hisobida ularning muhimiylik tamoyili asosida guruhlarga bо‘linib
yoki alohida-alohida aks ettiriladi.
Tugallanganlik tamoyili – buxgalteriya hisobi moliyaviy hisobotlarni
ishonchliligini ta’minlash maqsadida hisobot davridagi axborotlar tо‘g‘risida
yetarlicha tо‘la ma’lumot taqdim etishi kerak. Izchillik tamoyili –
foydalanuvchilarga korxonaning moliya-xо‘jalik faoliyati tо‘g‘risida taqdim
etadigan axborotlar, ularning, faoliyatlarida bо‘ladigan о‘zgarishlarni aniqlash
uchun turli davrlardagi hisobotlarni qiyoslash imkoniyatiga ega bо‘lishlari kerak.
Shuning uchun buxgalteriya hisobida axborotlar izchillik tamoyili asosida hisobga
olinishini bildiradi.
Buxgalteriya hisobi tizimi, tashkilotning moliyaviy holatini va faoliyatini to'g'ri
va ishonchli tarzda kuzatib borish, hisobga olish va tahlil qilish uchun zarur
bo'lgan asosiy vositadir. U tashkilotning barcha moliyaviy operatsiyalarini tartibga
solib, hujjatlashtirib, ularni tegishli hisoblar orqali aks ettiradi. Buxgalteriya hisobi
tizimi orqali tashkilotning moliyaviy holati va faoliyatini baholash imkoniyatiga
ega bo'lamiz. Shuningdek, tizim orqali xatoliklar aniqlanib, tuzatilishi mumkin, bu
esa korxonaning moliyaviy hisobotlarini ishonchli va to'g'ri bo'lishini ta'minlaydi.
Buxgalteriya hisobi tizimi moliyaviy operatsiyalarni to'g'ri va samarali
boshqarishga yordam beruvchi muhim vosita bo'lib, tashkilotning iqtisodiy
faoliyatini kuzatish, baholash va boshqarishda asosiy o'rin tutadi. Tizimning
samarali ishlashi, tashkilotning moliyaviy holatini yaxshilash va qarorlar qabul
qilish jarayonlarini soddalashtirishga yordam beradi.
12

1.2. Korxonalarda buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligi
Korxonalarda buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligi — bu
tashkilotning moliyaviy faoliyatini aniq va o'z vaqtida aks ettirish uchun zarur
bo'lgan muhim omillardir. To‘g‘ri va ishonchli buxgalteriya hisobi korxonaning
moliyaviy holatini to‘g‘ri baholash va tahlil qilish imkonini beradi, bu esa
faoliyatni samarali boshqarish uchun zarur bo‘ladi.
Buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligini ta'minlashda quyidagi
asosiy omillar muhim hisoblanadi:
1. Moliyaviy operatsiyalarni to‘g‘ri hujjatlashtirish : Har bir iqtisodiy
operatsiya yoki harakatning to‘liq va aniq hujjatlashtirilishi, ya'ni
buxgalteriya yozuvlarining to‘g‘ri aks ettirilishi muhimdir. Bunda
operatsiyalarni aniq va ishonchli tarzda tasdiqlovchi hujjatlar kerak bo‘ladi
(masalan, cheklar, shartnomalar, hisob-fakturalar).
13

2. Hisoblar va hisob-kitoblar : Hisoblarning to‘g‘ri tuzilishi va ular orasidagi
munosabatlarning aniq aks ettirilishi buxgalteriya hisobining ishonchliligini
ta'minlaydi. Har bir operatsiya to‘g‘ri hisobda aks ettirilishi lozim.
3. Ichki nazorat va audit : Korxonalarda ichki nazorat tizimlari va auditlar
buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligini ta'minlashda katta rol
o‘ynaydi. Ichki nazorat va audit xatoliklar va firibgarliklarni aniqlash,
tizimning samaradorligini oshirishga yordam beradi.
4. Me'yoriy hujjatlarga rioya qilish : Buxgalteriya hisobi yuritishda mavjud
qonunlar va normativ hujjatlarga qat'iy rioya qilish zarur. Buxgalteriya
hisobi to‘g‘ri yuritilishi uchun mamlakatdagi buxgalteriya standartlariga,
soliq qonunchiligiga va boshqa tegishli me'yorlarga amal qilish kerak.
5. Kadrlar malakasi : Buxgalteriya hisobi bilan shug'ullanuvchi
mutaxassislarning malakasi va tajribasi to‘g‘ri hisob yuritishda muhim
omildir. Yaxshi malakali buxgalterlar va moliyaviy mutaxassislar korxonada
hisobni to‘g‘ri yuritishga yordam beradi.
О ‘zbekistonda jamiyat rivojlanishining bozor munosabatlariga asoslangan
bosqichida, iqtisodiyotni isloh qilish borasida ulkan ishlar amalga oshirildi. Eng
muhimi, mulkni xususiylashtirilishi natijasida davlat ham korxonalar qatori
iqtisodiy subyektga aylandi. Endilikda mashulot ishlab chiqarish va uni kimga,
qachon, qanchadan sotishni davlat emas, balki korxonalarning о ‘zlari hal qiladi.
Bozorda raqobat vujudga kela boshladi. Qaysi ishlab chiqaruvchi bozorga arzon,
sifatli va keng assortimentli, xaridorgir b о ‘lgan tovarni chiqarsa, uning mavqei
bozorda ortib boradi. Bozorda qanday tovar va mashulotlarga talab yuqori b о ‘lsa,
mazkur tovar va mashulotlar о ‘z haridorini tezroq topib, korxona k о ‘proq foyda
oladi.
Korxonada axborot berish tizimi ish faoliyatini shunday tashkil qilishi lozimki,
korxonani boshqarish uchun zarur b о ‘lgan, bozordagi narx, ishlab chiqarilayotgan
mashulot tannarxi va mashulotni sotishdan olinadigan daromad t о ‘g‘risidagi
14

ma’lumotlar boshqaruv apparati xodimlarining “q о ‘l ostida” doimo mavjud va
istalgan paytda axborot olish imkoni yaratilgan b о ‘lishi lozim. Bunday vazifalar
boshqaruv tizimining asosiy b о ‘g‘ini b о ‘lgan – buxgalteriya hisobi yordamida
bajariladi. Shuning uchun bozor munosabatlari rivojlangan mamlakatlarda
buxgalteriya hisobini “Biznes tili” deb, bekorga aytishmagan.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida buxgalteriya hisobi faqat hisob-taftish va statistika
vazifasini bajarmaydi. Balki hisob ma’lumotlaridan foydalanuvchilar uchun
korxonaning faoliyati t о ‘g‘risida axborot t о ‘plash, uni qayta ishlash va uzatish
vositasiga aylanadi. Shuning uchun bugungi kunda buxgalterlarga q о ‘yiladigan
talabalar ham tubdan о ‘zgardi. Ulardan x о ‘jalik operatsiyalarini buxgalteriya
hisobida qayd etish bilan bir qatorda, hisob ma’lumotlarini tahlil qilish,
foydalanuvchilarni axborotlar bilan ta’minlash, menejerlarga korxona moliyaviy
ahvolining barqarorligini yaxshilashga imkon beradigan y о ‘llarni k о ‘rsatib berish
va korxona moliyasini boshqarish ishlari bilan shug‘ullanish talab qilinadi.
Buxgalteriya hisobi korxonaning faoliyatida sodir b о ‘ladigan x о ‘jalik
operatsiyalarini yoppasiga va uzluksiz kuzatib, miqdor jihatdan о ‘lchab, hujjatlarda
qayd qilish asosida axborot t о ‘plash va ularni о ‘zining registrlarida о ‘z vaqtida,
uzluksiz hisobga olish vazifasini bajaradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida
korxonalarning tashkil qilinadigan hisobi siyosati, hisob k о ‘rsatkichlarining
t о ‘laligi va buxgalteriya hisobini о ‘z vaqtida, ratsional tashkil qilishlik hamda
analitik va sintetik hisob ma’lumotlarining mos b о ‘lishligi kabi talablarga javob
berishi kerak.
Korxonalarda buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va ishonchliligi tashkilotning
moliyaviy faoliyatini samarali boshqarish, tahlil qilish va nazorat qilishda muhim
ahamiyatga ega. Ularning ta'minlanishi uchun moliyaviy operatsiyalarni aniq
hujjatlashtirish, to‘g‘ri hisoblar va ichki nazorat tizimlarini joriy etish, shuningdek,
malakali kadrlar ishga jalb etish zarur. Bu o‘z navbatida, tashkilotning moliyaviy
holatini to‘g‘ri baholash va ishonchli qarorlar qabul qilish imkonini beradi.
15

1.3. Buxgalteriya hisobini yaxshilash uchun tavsiyalar
Buxgalteriya hisobini yaxshilash uchun bir nechta tavsiyalarni ko'rib chiqish
mumkin. Quyidagi fikrlar buxgalteriya jarayonlarini yanada samarali qilish,
xatoliklarni kamaytirish va umumiy moliyaviy boshqaruvni yaxshilashga yordam
beradi:
1. Avtomatlashtirish va raqamli texnologiyalarni joriy etish
 Buxgalteriya dasturlari : Buxgalteriya hisobini avtomatlashtirish uchun
zamonaviy buxgalteriya dasturlarini (masalan, 1C, QuickBooks, Zoho
Books) joriy qilish. Bu dasturlar hisob-kitoblarni tezlashtiradi, ma'lumotlarni
saqlashda xatoliklarni kamaytiradi va hisobotlarni tayyorlashni
osonlashtiradi.
16

 Elektron hujjatlar : Hujjatlarni raqamli shaklda saqlash, arxivlash va
tizimga kiritish jarayonini avtomatlashtirish. Bu xatoliklarni kamaytiradi va
vaqtni tejaydi.
2. Xodimlarni malakasini oshirish
 Doimiy treninglar : Buxgalterlar uchun yangi qonunlar, me'yoriy hujjatlar
va texnologiyalar bo'yicha doimiy treninglar tashkil etish. Bu xodimlarni
sohada yangiliklar va o'zgarishlardan xabardor qilishga yordam beradi.
 Tajriba almashish : Boshqa tashkilotlar bilan tajriba almashish va o'zaro
seminarlar o'tkazish.
3. Ichki nazorat va audit tizimini mustahkamlash
 Ichki audit : Har bir hisobot davrida ichki audit o'tkazish, bu moliyaviy
xatoliklarni tezda aniqlashga yordam beradi.
 Nazorat tizimi : Hisob-kitoblar va xodimlar faoliyatini nazorat qilish uchun
ichki tartib va qoidalar yaratish. Bu, ayniqsa, katta kompaniyalarda muhim.
4. Hisob-kitoblarni to'g'ri tashkil qilish
 Hisob-kitoblarni tahlil qilish : Buxgalteriya ma'lumotlarini muntazam
ravishda tahlil qilish va hisobotlar tayyorlash. Bu korxona moliyaviy holatini
yaxshiroq tushunishga yordam beradi va kerakli qarorlarni qabul qilishda
yordam beradi.
 Hisob-varag'ini to'g'ri tashkil qilish : Hisob-varag'ida barcha turdagi
operatsiyalarni aniq va to'g'ri aks ettirish. Bu o'z navbatida soliq, auditorlik
va boshqa tekshiruvlar uchun muhim.
5. Soliq qonunchiligiga rioya qilish
17

 Soliq masalalarida maslahat olish : Soliq qonunchiligida o'zgarishlar
doimiy ravishda yuz beradi, shuning uchun soliq masalalari bo'yicha
malakali mutaxassislar bilan maslahatlashish zarur.
 Soliyaviy rejalashtirish : Soliq yuki va to'lovlarni rejalashtirish, shuningdek,
soliq imtiyozlari va chegirmalaridan foydalangan holda xarajatlarni
optimallashtirish.
6. Buxgalteriya hujjatlarini tahlil qilish va tasniflash
 Hujjatlarni muntazam tekshirish : Buxgalteriya hujjatlarini vaqtida
tekshirib, tasniflashni yaxshi tashkil etish zarur. Bu audit va tekshiruvlarda
muammo bo'lmasligi uchun muhim.
 Hujjatlarni elektron shaklda saqlash : Buxgalteriya hujjatlarining har
birini elektron formatda saqlash, ularni tezda qidirish va tahlil qilish
imkonini beradi.
7. Kichik va o'rta bizneslar uchun tashkiliy tuzilmani optimallashtirish
 Kichik korxonalar uchun maslahatchilar : Kichik va o'rta bizneslar uchun
buxgalteriya xizmatlarini optimallashtirishda, tashqi maslahatchilardan
foydalanish yoki ularning yordamida kompaniya uchun eng samarali
yechimlarni topish mumkin.
 Moliya boshqaruvi : Moliya va buxgalteriya bo'yicha muvofiqlashtirilgan
boshqaruv tizimini yaratish. Bu korxona moliyaviy barqarorligini saqlashga
yordam beradi.
8. Xatoliklarni oldini olish va xatoliklarni tahlil qilish
 Xatoliklarni tahlil qilish : Buxgalteriya xatoliklari va noaniqliklarni tahlil
qilish, sabablarini aniqlash va bunday xatoliklarni kelajakda oldini olish
uchun chora-tadbirlar ko'rish.
18

 Xatoliklarni kuzatish tizimi : Xatoliklarni aniqlash uchun tizimli nazorat
mexanizmlarini joriy etish.
9. Buxgalteriya hisoboti va moliyaviy tahlil
 Davriy moliyaviy tahlillar : Hisob-kitoblar va moliyaviy holatni muntazam
ravishda tahlil qilib, korxonaning faoliyatini tahlil qilish va unga mos
ravishda strategiyalar ishlab chiqish.
 Prognozlash : Kelgusi moliyaviy davrlar uchun prognozlar tuzish va har
qanday risklarni kamaytirish uchun aniq rejalashtirish.
Buxgalteriya hisobini yaxshilash uchun yuqoridagi tavsiyalarni amalga oshirish
orqali korxonangizning moliyaviy barqarorligini va shaffofligini ta'minlash
mumkin. Har bir qadamni diqqat bilan bajarish va xodimlarni doimiy ravishda
o'qitib turish bu sohada muvaffaqiyatga erishish uchun muhimdir.
II - BOB KORXONALARDA ICHKI NAZORAT TIZIMI NING AMALDAGI
HOLATI
Korxonalarda ichki nazorat tizimi — bu korxonaning faoliyatini samarali
boshqarish, moliyaviy hisobotlarning to'g'riligi va ishning qonunlarga
muvofiqligini ta'minlash uchun joriy etilgan metodlar va protseduralardir. Ichki
nazorat tizimining amaldagi holati korxonaning ichki tizimlarining samarali
ishlashi, xatoliklar, firibgarlik va suiiste'molliklardan himoya qilishga qaratilgan.
Korxonalarda ichki nazorat tizimi quyidagi asosiy elementlarni o'z ichiga oladi:
19

1. Boshqaruvning izchilligi : Boshqaruvning to'g'ri tashkil etilishi va
maqsadlar bilan mos kelishi.
2. Xavf va xavflarni baholash : Korxona faoliyatining barcha sohalarida
xavflarni aniqlash va ularni boshqarish.
3. Ichki nazorat jarayonlari : Barcha operatsiyalarni nazorat qilish va ularning
to'g'ri bajarilishini ta'minlash.
4. Moliyaviy hisobotlarning to'g'riligi : Moliyaviy ma'lumotlarning aniq va
ishonchli bo'lishi.
5. Ichki audit va tekshiruvlar : Korxona ichidagi faoliyatni va protseduralarni
tekshirish.
6. Tashkilot va huquqiy me'yorlarga muvofiqlik : Tashkilotning qonunlarga
va siyosatga rioya qilishini ta'minlash.
Ichki nazorat tizimining samarali ishlashi, xatoliklarni kamaytiradi va korxona
faoliyatining to'g'ri yo'nalishda bo'lishini ta'minlaydi.
Ichki nazorat tizimi bir necha asosiy komponentlardan iborat bo'lib, ular
quyidagilardan iborat:
1. Nazorat muhiti: Bu korxonaning umumiy madaniyati, etika va nazoratga bo'lgan
munosabatini ifodalaydi. Etika kodekslari, boshqaruv usullari va rahbariyatning
nazorat tizimiga qo'ygan e'tibori bu komponentning muhim qismlaridir.
2. Tavakkalchilikni baholash: Bu jarayon korxona oldida turgan potensial xavflarni
aniqlash va tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Tavakkalchilikni samarali baholab,
korxona muvaffaqiyatsizliklarnini oldini olish imkoniyatiga ega bo'ladi.
3. Nazorat faoliyatlari: Bu xavflarni kamaytirish yoki oldini olishga qaratilgan aniq
amallar va protseduralardir. Masalan, ikki tomonlama imzo talab qilish,
inventarizatsiya o'tkazish, va buxgalteriyaga kiritilayotgan ma'lumotlarni tekshirish
kabi chora-tadbirlar kiradi
4. Axborot va kommunikatsiya: Ichki nazorat tizimi samarali ishlashi uchun to'g'ri,
to'liq va o'z vaqtida ma'lumot almashish muhimdir. Ichki va tashqi ma'lumotlarni
20

samarali boshqarish va ulash imkonini beruvchi tizimlar mavjud bo'lishi kerak.
5. Monitoring: Ichki nazorat tizimining samaradorligini doimiy ravishda kuzatib
borish jarayonidir. Bu jarayon orqali korxona ichki nazorat amaliyotlarining
qanchalik yaxshi ishlashini va ularni yaxshilash imkoniyatlarini baholaydi.
Statistika ma’lumotlariga qaridigan boo’lsak, ichki nazoratning samaradorligi
bo'yicha xalqaro tajribada bir nechta qiziqarli raqamlar mavjud. Masalan, Xalqaro
ichki auditorlar instituti (IIA) ma'lumotlariga ko'ra, samarali ichki auditori mavjud
bo'lgan korxonalarda firibgarlik holatlari 35% ga kamayadi. Shuningdek, ichki
nazoratning choralari samaradorligining o'sib borishini ko'rsatadi: yaxshi tashkil
etilgan nazorat tizimi korxonalarda moliyaviy yo'qotishlarni o'rtacha 3%ga
kamaytiradi.
O'zbekistonda ham ichki nazorat tizimlari rivojlanmoqda. 2020-yilda o'tkazilgan
tadqiqotlarga ko'ra, O'zbekistonning o'rta va katta korxonalarining 60% dan ortig'i
ichki auditori xizmatlarini joriy qilgan. Ushbu auditorlar korxonalar uchun
moliyaviy nazorat protseduralarini takomillashtirish, tavakkalchiliklarni baholash
va nazorat qilish bo'yicha tavsiyalar beradi.
Bundan tashqari, mamlakatda ichki nazorat tizimlarini joriy qilish va
takomillashtirish bo'yicha tadbirlar doirasida ko'plab seminarlari, treninglari va
sertifikatlash dasturlari tashkil etiladi. Korxonalarda ichki nazorat jarayonlarining
takomillashuvi ularning raqobat qobiliyatini oshiradi, xalqaro standartlarga mos
faoliyat yuritishlariga ko'maklashadi.
Umuman olganda, ichki nazoratni samarali tashkil etish o'ziga xos afzalliklarga
ega bo'lishiga qaramay, uni doimiy tarzda rivojlantirish va optimallashtirish kerak,
chunki bozor sharoitlari va korxona faoliyatida doimiy ravishda o'zgarishlar yuz
beradi. Shu tariqa, ichki nazorat tizimining yuqumliligi kuchayadi va korxonaning
umumiy samaradorligi oshadi.
21

Amaldagi holat korxonaning ichki nazorat tizimining samaradorligini tekshirishga
yordam beradi. Agar tizimda zaifliklar bo'lsa, bu tizimni yaxshilash uchun tegishli
choralar ko'rish lozim.
2.1. Ichki nazorat tizimining ahamiyati
Ichki nazorat tizimi har qanday tashkilot yoki korxonada muhim rol o'ynaydi.
Bu tizimning mohiyati ijro etish, resurslarni samarali boshqarish va xatolarni
kamaytirishda ko'rinadi. Ichki nazorat tizimi korxona ichidagi barcha jarayonlarni
nazorat qiladi va xavf-xatarlarga nisbatan barqarorlikni ta'minlashda yordam
beradi. Ichki nazorat tizimining asosiy vazifalaridan biri - tashkilotning moliyaviy
hisobotlarini aniqlik va haqqoniylik bilan tayyorlashdir. Bu jarayonda turli nazorat
usullari qo'llaniladi, masalan, budjet nazorati, moliyaviy tahlillar, va auditlar.
22

Shuningdek, ichki nazorat tizimi orqali xodimlarning ish faoliyatini baholash,
resurslardan oqilona foydalanishni ta'minlash va noqonuniy harakatlarning oldini
olish imkoniyati mavjud. Baholaganimizda, ichki nazorat tizimlari turli auditorlik
qoidalari va standartlari asosida tuziladi. Bu tizimlar xalqaro miqyosda tan olingan,
masalan, COSO (Committee of Sponsoring Organizations of the Treadway
Commission) modeli. Bu model ichki nazorat tizimlarini beshta tarkibiy qismga
ajratadi: nazorat muhit, xavf-xatarlarni baholash, nazorat faoliyatlari, axborot va
kommunikatsiya, va monitoring. Statistik ma'lumotlarga ko'ra, samarali ichki
nazorat tizimiga ega bo'lgan tashkilotlarda moliyaviy xatoliklar 30 foizdan ortiq
kamayadi. Bundan tashqari, resurslardan samarali foydalanish orqali nafaqat
zararning kamayishi, balki 20 foizgacha bo'lgan daromadning ortishi ham
kuzatiladi.
Ichki nazorat tizimlari har bir turdagi tashkilot uchun moslashtirilishi kerak.
Masalan, ishlab chiqarish korxonalari uchun bu tizim texnologik jarayonlarni va
sifatni nazorat qilishga yo'naltirilgan bo'lishi mumkin. Bank va moliya
muassasalari uchun esa, xavflarni boshqarish va moliyaviy operatsiyalarni kuzatish
asosiysi hisoblanadi. Ta'kidlash joizki, mamlakatimizda ichki nazorat tizimlarini
rivojlantirish va amalga oshirish bo'yicha qonunchilikka muvofiq chora-tadbirlar
ko'rilmoqda. Bu tizimning samarali faoliyat ko'rsatishi uchun rahbariyatning
qo'llab-quvvatlashi, xodimlarning malakasini oshirish va zamonaviy
texnologiyalardan foydalanish zarur.
Ichki nazorat tizimi- bu buxgalteriya hisobi va hisobotining to’g’riligini
ta’minlashga qaratilgan, hamda korxona resurslaridan maqsadga muvofiq oqilona
foydalanishga imkon yaratadigan doimiy, kundalik ishlar majmuidir. Yaxshi
tashkil etilgan ichki nazorat tizimi quyidagi elementlari bilan tavsiflanadi:
- axborotlarni to’plash tizimi mavjud xatolarni o’z vaqtida aniqlaydi;
- amaldagi mas’uliyat tizimi har qanday vazifani boshdan oxirigacha yakka
o’zi amalga oshirishiga yo’l qo’ymaydi;
- har qanday muomalalarni muvofiqlashtirish tizimi mavjud;
23

- inventarizatsiya muntazam ravishda o’tkaziladi;
- buxgalteriya hisobotlari va rejadan chetga chiqishlar tahlil qilinadi.
Agar har kunlik ish ichki nazorat ostida bo’lsa, daromadlar ko’payadi. Kundalik
ish ishonchli bo’lsa daromadni yo’qotish xavf-xatari ham pasayadi. Ichki
nazoratning tuzilishi turli xil bo’lishi, korxona faoliyati, uning hajmi, EHM bilan
jihozlanganligi, rahbariyatning shaxsan nazorat qila olish imkoniyatlari va ko’plab
boshqa omillarga bog’liq.
Ichki nazorat tizimini baholashning asosiy maqsadi auditni rejalashtirish,
shuningdek auditorlik amallarining turlarini, o’tkazish vaqti va hajmini aniqlash
uchun puxta zamin yaratib, ularni auditorlik tekshiruvining dasturida aks
ettirishdan iborat. Faraz qilaylik, auditor tomonidan dastlabki auditorlik tekshiruvi
dasturi tayyorlangan va u oldinda turgan ishlarning borishi to’g’risida ma’lum
tasavvurga ega. Dastlabki dastur sifatida o’tgan yilgi auditorlik tekshiruvining
dasturi olinib, mijoz-korxonadagi ichki nazorat tizimini dastlabki tahlil qilish va
samarasizlik xavf-xatarini baholash natijalariga muvofiq tuzatishlar kiritiladi.
Auditorlik tekshiruvi dasturi moliyaviy hisobotdagi axborotlarning
ishonchliligini tasdiqlashga qaratilgan amallar ro’yxatidan iborat. Har bir
auditorlik amalining turi, o’tkazish vaqti va miqyosi aniqlanib, u moliyaviy
hisobotning bir yoki bir necha ko’rsatkichlari bilan bevosita bog’liq. Auditorlik
amallarining ettita asosiy turi mavjud: qayta sanash, kuzatish, tasdiqlash, og’zaki
so’rov, hujjatlarni tekshirish, nusxa ko’chirish va tahlil qilish amallari.
Ichki nazorat tizimi samarali bo’lishi uchun funktsional mas’uliyatlar yoki
xizmat vazifalarining etarli darajada taqsimlanishi juda muhimdir. Bu nazorat
amallari samaradorligining muhim sharti hisoblanadi. Bular quyidagilardan iborat:
- xo’jalik muomalalarini amalga oshirishga ruxsat etish. Bu vazifani xo’jalik
muomalalarini rasmiylashtirish huquqiga ega xodimlar bajaradilar. Ruxsat
etish ma’lum turdagi muomalalar (masalan, barcha turdagi sotish)ga
24

taalluqli, umumiy, yoki maxsus (masalan, muhim aktivni sotishga ruxsat
etish) bo’lishi mumkin.
- xo’jalik muomalalarini ro’yxatga olish. Ko’pchilik korxonalarda xo’jalik
muomalalarini yozish (hisob yuritish) va hisobot ishlari kompyuter
yordamida bajariladi;
- xo’jalik faoliyatida korxona mablag’larining saqlanishini ta’minlash. Bunda
korxonaga tegishli aktivlarga haqiqatda egalik qilish yoki ular ustidan
nazorat o’rnatish nazarda tutiladi;
- schyotlarda aks ettirilgan summalarni va haqiqatda mavjud aktivlarni vaqti
vaqti bilan taqqoslab turish. Bu erda aktivlarni muntazam inventarizatsiya
qilish va tafovutlar aniqlangan hollarda tegishli choralarni qo’llash
tushuniladi.
Ichki nazorat tizimi korxona faoliyatining samaradorligini oshirishda, risklarni
boshqarishda, firibgarliklar va qonunbuzarliklarni oldini olishda, resurslardan
samarali foydalanishda va xodimlar ish faoliyatini nazorat qilishda juda muhim
ahamiyatga ega. Ichki nazorat tizimi orqali korxona o‘z faoliyatini tartibga solib,
uzoq muddatli muvaffaqiyat va barqarorlikka erishishi mumkin.
Umuman olganda, ichki nazorat tizimining mohiyati keng qamrovli va u
korxonalarning umumiy muvaffaqiyatiga bevosita ta'sir ko'rsatadi. Shu bilan birga,
ushbu tizim orqali buzilishlar, sug'urta firibgarliklari va boshqa moliyaviy kriminal
ehtimollarini minimallashtirish mumkin. Ayniqsa, bugungi kunda tehnologiyalar
va axborot-kommunikatsiya vositalari rivojlanganligi sababli, dinamik va
moslashuvchan ichki nazorat tizimlarini joriy etish ustuvor ahamiyat kasb
etmoqda.
25

2.2. Korxona va tashkilotlarda ichki nazorat tizimining funktsiyalari
Ichki nazorat tizimiga ko'p hollarda korxona rahhariyati tomonidan shu korxona
xodimlari firibgarliklarining oldini olish uchun amalga oshiriladigan ishlar majmui
sifatida qaraladi. Aslida, bu vazifa ichki nazorat tizimining ko'plab vazifalaridan
faqatgina birini tashkil etadi. Umuman olganda, ichki nazorat tizimi korxonaning
o'z oldiga qo'ygan ma'lum maqsadlariga erishishini ta'minlash uchun ishlab
chiqilgan chora tadbirlar majmuyidir. Korxonada ichki nazorat tizimini tashkil
etishdan maqsad quyidagilar:
26

1) korxona egaligida bo'lgan aktivlarning isrof bo'lishi, suiiste'mol qilinishining
oldini olish;
2) buxgalteriya ma'lumotlarining to'g'ri va to'liq ishlab chiqilishini ta'minlash;
3) korxona xodimlari va bo'limlarining korxona siyosatiga mos ravishda ish olib
borishlarini ta'minlash;
4) korxona xodimlari va bo'limlari faoliyatilli sarnaradorlik nuqtayi nazaridan
o'rganish.
Bir so'z bilan aytganda, ichki nazorat tizimi korxona rahbariyati uchun shu
korxona ish faoliyati belgilangan rejaga, tartib-qoidaga mos ravishda borayotganini
yoki rejadan chetlanishlar bo'layotgan muammoli nuqtalarni aniqlash imkonini
beradi.
Ichki nazomt tizirni korxonaning faqatgina moliyaviy yoki buxgalteriya
tizimini qamrab olmay, korxonaning barcha faoliyat sohalarini o'z ichiga oladi.
Misol uchun: xarid qilish, ishlab chiqarish, saqlash, sotish, yetkazib berish. Ichki
nazomt tizimi korxona rahbariyatiga korxona faoliyatining har bir sohasi bo'yicha
ishonchli, o'z vaqtida va zaruriy ma'lumotlar yetkazib berilishini ta'minlaydi.
Buning natijasida rahbariyat korxona faoliyati ustidan doimiy ravishda nazorat olib
borish asosida korxona faoliyatini tartibga soladi va belgilangan maqsadlarga
erishilishini ta'minlaydi. Yillik budjet, korxona ichki ishlab chiqarish
standartlarining joriy etilishi, ishlab chiqarish va saqlash jarayoni ustidan nazoratni
tashkil etish ham ichki nazorat tizimining bir ko'rinishidir.
Ichki nazorat tizimi moliyaviy operatsiyalarni, shu jumladan, hisob-kitoblarni,
balansni, xarajatlarni, daromadlarni va boshqa moliyaviy jarayonlarni boshqaradi.
Bu jarayonlarning to‘g‘riligi, ishonchliligi va to‘liq ekanligini tekshirish orqali
tashkilotning moliyaviy holatini barqaror saqlashga yordam beradi.
- Moliyaviy hisobotlar va audit : Tashkilotning moliyaviy hisobotlarini
to‘g‘ri tayyorlash va ularga har qanday noto‘g‘riliklarni aniqlash uchun ichki
27

audit va tekshiruvlar olib boriladi. Bu moliyaviy aldov yoki firibgarliklar
xavfini kamaytiradi.
- Buxgalteriya nazorati : Buxgalteriya operatsiyalarining barcha bosqichlari,
shu jumladan, xarajatlarni va daromadlarni qayd etish, tekshiriladi va
kuzatib boriladi.
Ichki nazorat tizimi tashkilotning kundalik faoliyatini nazorat qilish orqali
samaradorlikni oshirishga qaratilgan. Bu operatsiyalarni boshqarish, resurslarni
optimal taqsimlash va ishlab chiqarish jarayonlarini yaxshilashga yordam beradi.
Ichki nazorat tizimining ahamiyati ayniqsa yirik, murakkab ishlab chiqarish
tizimiga ega bo'lgan korxonalar uchun katta ahamiyatga ega. Bir qator rivojlangan
davlatlar, xususan AQSHda yirik korporatsiyalarda ichki nazorat tizimini tashkil
etish Xorijda Korrupsion Faoliyatga Qarshi Qonun (Foreign Corrupt Practices Act)
bilan belgilangan va majburiydir. Bu qonunning qabul qilinishiga sabab, o'tgan
asrning 70-yillarida AQSHning bir qator yirik korporatsiyalari xorijiy davlatlar
bozorlarida o'z o'rinlarini mustahkamlab olish maqsadida shu davlatlar yuqori
mansabdor shaxslariga katta miqdordagi mablag'lami ajratganliklari ma'lum bo’ldi.
Bu mablag'lar shu davlatlar qonunlariga ko'ra qonuniy, ammo AQSH
qonunchiligiga ko'ra pora berish hisoblangan. Ba'zan bu mablag'lar shu
korporatsiyalar bosh rahbarlariga hech qanday xabar bermasdan ajratilgan.
Ichki nazorat tizimi tashkilotlarning samarali va xavfsiz ishlashini ta’minlash
uchun juda muhim. U nafaqat moliyaviy va operatsion jarayonlarni, balki
xodimlar, texnologik jarayonlar va xavf-xatarlarni boshqarishda ham muhim rol
o‘ynaydi. Yaxshi tashkil etilgan ichki nazorat tizimi korxona va tashkilotning uzoq
muddatli muvaffaqiyatini ta’minlashga yordam beradi.
28

2.3. Auditorlik tekshiruvi jarayonida korxonalar i chki nazorat tizimining
samaradorligini baholash
Auditorlik tekshiruvi jarayonida korxonalar ichki nazorat tizimining
samaradorligini baholash — bu ichki nazorat tizimining to‘g‘ri ishlashini, uning
samaradorligini va korxonaning maqsadlariga qanchalik mos kelishini aniqlashga
qaratilgan bir qator faoliyatdir. Auditorlik tekshiruvi jarayonida ichki nazorat
tizimining samaradorligini baholash korxonaning moliyaviy holati, operatsion
faoliyati va yuridik jihatdan qo‘llaniladigan qonunlar bilan muvofiqligini tekshirish
uchun zarurdir.
29

Auditor ichki nazorat tizimining ishonchliligini va tekshirish o’tkazishda unga
tayanish mumkinligi haqida asosli qaror qabul qila olishi uchun bu tizimni
o’rganadi. Nazorat tizimining ishonchliligi, uning hisob yuritishda muayyan
shaxslar qasddan qilishi mumkin bo’lgan, shuningdek tasodifiy yo’l qo’yiladigan
xatolarning oldini olish va aniqlash layoqatidan iborat. Agar auditorning fikricha,
ichki nazorat tizimi ishonchli bo’lsa, bunda u tekshiruv ob’ektlaridan birortasi
bo’yicha schyotlar yoki muomalalarni tekshirishni to’liq yoki qisman ichki nazorat
tizimining ishlashini tekshirish natijasi bilan almashtirishi mumkin. Agar, ichki
nazorat tizimi ishonchli va sezilarli darajada izdan chiqmasdan ishlayotganligini
aniqlansa, u bunday tizimdagi buxgalterlik ma’lumotlarida ham katta xatolar yo’q
deb taxmin qilishga haqlidir. Agar, ichki nazorat tizimi samarasiz bo’lsa, auditor
uning kamchiliklaridan kelib chiqadigan xatarli vaziyatlarni bartaraf qilish uchun
testlar soni va uni tanlash hajmini ko’paytirishi lozim. Ichki nazorat tizimini ko’rib
chiqishda, auditor avvalo, korxona ma’muriyatining ichki nazoratga munosabatini,
ya’ni korxona rahbarining fikrlash xususiyatlarini, ularning rahbarlik qilish
uslubini, aniq moliyaviy hisobotga munosabatini o’rganadi. Auditor korxona
atrofidagi ishchanlik muhitini ham inkor qilmasligi lozim. O’rganishning ushbu
bosqichida auditor mijoz bilan tuzilgan shartnomadan kelib chiqadigan tahlikali
vaziyatlarni baholashda to’plagan ma’lumotlaridan foydalanadi. Rejalashtirish
paytida ichki nazorat tizimi faoliyatining barcha tomonlarini batafsil tahlil qilib
chiqish lozim. Auditor olingan ma’lumotlarni yagona tizimga keltirish uchun
qisqacha hisobot tayyorlab, unda quyidagilarni bayon qiladi: korxonaning faoliyat
qilish sohasi va printsiplari; rahbariyatning ishonchli hisob va nazorat tizimini
yaratishga oid majburiyatlari; rahbariyatning korxona faoliyatini nazorat qila olish
layoqati.
Faoliyat sohasini bayon qilishda auditor asosiy diqqat-e’tiborini ichki
nazoratning alohida uchastkalariga qaratadi. To’g’ri yo’lga qo’yilgan ichki nazorat
tizimi xatolar vujudga kelishini bartaraf etib, natijada, noto’g’ri, befoyda qarorlar
qabul qilish hamda zararlar vujudga kelishini imkon qadar kamaytiradi. Buning
30

ustiga ichki nazorat yaxshi yo’lga qo’yilganda tasodifiy xatolar oson aniqlanadi,
ataylab qasddan qilingan xatolar esa faqat puxta o’ylangan doimiy tekshiruv va
mas’uliyatlarni taqsimlash tizimi yordamida bartaraf qilinishi mumkin. Ko’plab
mutaxassislar ta’kidlashicha, ichki nazorat tizimi faqat korxonada ichki nazorat
ichki audit xizmati tomonidan amalga oshirilgandagina yaxshi samara beradi,
jamoatchilik taftish komissiyasiga yuklanganida esa yomon ishlaydi, boshqalar esa
ichki audit ichki nazorat tizimi elementlaridan birigina xolos deb tasdiqlaydilar.
Auditor ichki nazorat tizimini o’rganish va baholash jarayonini o’tkazish hamda
hujjatlashtirishda quyidagi namunaviy shakllardan foydalanishi zarur:
- maxsus ishlab chiqilgan testlar;
- rahbar xodimlar va buxgalteriya xodimlarining fikrlarini aniqlash uchun
namunaviy savollar ro’yxati;
- maxsus blankalar va tekshiruv varaqalari; bloksxemalar va grafiklar;
- kamchiliklar ro’yxati, bayonnomalar yoki dalolatnomalar.
O’zbekiston Respublikasi «Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi qonunida ichki
nazoratga taaluqli qandaydir maxsus talablar yo’q. Shuning uchun auditor ichki
nazorat tizimini baholashda ikkita omilga tayanadi:
- ichki nazoratning maqsadi korxona rahbariyati uchun ham, auditor uchun
ham bir xil buxgalteriya hisobotining ishonchliligi va ob’ektivligini
ta’minlash;
- auditorlik hisobotining tahliliy qismida ichki nazorat holatini ekspertiza
qilish natijalarini aks ettirish zarur.
Korxonalar ichki nazorat tizimining samaradorligini auditorlik tekshiruvi
jarayonida baholash korxona faoliyatining to‘g‘ri va samarali amalga oshirilishini
ta'minlashga yordam beradi. Auditorlar, tizimning ishini baholash orqali potentsial
xatoliklar va muammolarni aniqlash, ularni bartaraf etish va ichki nazoratni
yaxshilash bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqadilar. Bu jarayon korxonaning
31

moliyaviy barqarorligini, operatsion samaradorligini va qonunlarga mosligini
ta'minlashga yordam beradi.
Xulosa
Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobini va ichki nazorat
tizimini baholash korxonaning moliyaviy va operatsion holatini aniq va ishonchli
tahlil qilishda muhim ahamiyatga ega. Buxgalteriya hisobining to‘g‘riligi va
qonunlarga muvofiqligi, shuningdek, ichki nazorat tizimining samaradorligi va
xavf-xatarlarni boshqarish qobiliyati, tashkilotning moliyaviy barqarorligini va
xavfsizligini ta’minlashda katta rol o‘ynaydi. Auditorlar, buxgalteriya
32

operatsiyalarini, hujjatlarning to‘g‘riligini, moliyaviy hisobotlarni va ichki
nazoratning amaldagi jarayonlarini tekshiradilar. Agar ichki nazorat tizimi samarali
bo‘lsa, bu xato va firibgarliklarni aniqlash va oldini olishga imkon beradi. Shunday
qilib, auditorlik tekshiruvi buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini tahlil qilish
orqali tashkilotning moliyaviy barqarorligi va operatsion samaradorligini
yaxshilashga xizmat qiladi.
O‘zbekistonning iqtisodiy taraqqiyoti va bozor munosabatlariga o‘tish
jarayonida korxonalarda buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimining samarali
tashkil etilishi ham muhim ahamiyat kasb etadi. Auditorlik tekshiruvlari ushbu
tizimlarning holatini baholash va takomillashtirish yo‘nalishlarini belgilashda
asosiy vosita hisoblanadi.Tadqiqot davomida O‘zbekiston korxonalarida
buxgalteriya hisobi tizimi to‘g‘ri yuritilishi va xalqaro standartlarga mosligi,
shuningdek, ichki nazorat tizimining samaradorligi tahlil qilindi.
O‘zbekistonda buxgalteriya hisobi milliy va xalqaro me’yoriy-huquqiy asoslar
bilan tartibga solingan. Korxonalarda hisob tizimini yuritish jarayoni asosan milliy
buxgalteriya standartlari va Xalqaro moliyaviy hisobot standartlariga (IFRS) mos
ravishda olib borilmoqda. Shu bilan birga, ayrim korxonalarda buxgalteriya
ma’lumotlarining ishonchliligi va to‘g‘riligi yetarli darajada kafolatlanmaganligi
kuzatiladi.
Korxonalarda ichki nazorat tizimi mavjud bo‘lsa-da, uning samaradorligi
turlicha. Ayrim kompaniyalarda ichki nazorat tizimi yaxshi yo‘lga qo‘yilgan
bo‘lsa, ba’zi korxonalarda bu tizim yetarli darajada samarali emas. Xususan,
xodimlarning vakolatlari va javobgarliklarini aniq belgilash, moliyaviy hujjatlar
bo‘yicha ikki tomonlama tekshiruv tizimini joriy etish va xavf-xatarlarni oldindan
baholash mexanizmlarini takomillashtirish talab etiladi.
Auditorlik tekshiruvlari korxonalar moliyaviy hisobotining haqqoniyligi va
ishonchliligini oshirishda muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekistonda mustaqil auditorlik
tashkilotlari faoliyat yuritmoqda va ular tomonidan korxonalarning moliyaviy
33

holati baholanmoqda. Biroq, ba’zi auditorlik tekshiruvlari yuzaki
o‘tkazilayotganligi sababli, muammolarni chuqur tahlil qilish yetishmayapti. Shu
bois, auditorlik jarayonlarini takomillashtirish, xususan, ilg‘or texnologiyalar va
axborot tizimlaridan foydalanishni kengaytirish talab etiladi.
Buxgalteriya hisobi tizimini takomillashtirish uchun xodimlarning malakasini
oshirish, ilg‘or tajribalarni o‘rganish va avtomatlashtirilgan dasturiy ta’minotlardan
foydalanish muhim. Ichki nazorat tizimini kuchaytirish uchun ichki audit
bo‘limlarini rivojlantirish, moliyaviy risklarni kamaytirish bo‘yicha yangi
strategiyalarni joriy etish lozim.
Auditorlik jarayonlarini kuchaytirish va tekshiruvlarning shaffofligini
ta’minlash uchun mustaqil auditorlarning professional malakasini oshirish va
tekshiruvlarni yanada chuqurroq o‘tkazish zarur.
Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston korxonalarida buxgalteriya hisobi va ichki
nazorat tizimining yanada rivojlantirilishi korxonalarning moliyaviy shaffofligi va
samaradorligini oshirishga xizmat qiladi. Auditorlik tekshiruvlarining sifatini
yaxshilash esa bu jarayonda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Shu bois, davlat organlari,
biznes subyektlari va auditorlik kompaniyalari hamkorlikda tizimni yanada
rivojlantirishga e’tibor qaratishlari lozim.
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati
1. Bakieva X., Rizaev N. Buxgalteriya hisobi nazariyasi.
2. Dusmuratov R.D. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. -T.: “Fan va texnologiya”,
2013 y.
3. Jo‘raev N., Bobojonov O., Abduvaxidov F., Sotvoldieva D. Moliyaviy va
boshqaruv hisobi. Darslik. -T.: 2007 y.
4. Ortik о v X.A. va b о shqalar. Buxgalt е riya his о bi b о ‘yicha uslubiy q о ‘llanmalar
t о ‘plami. T.: “NORMA”, 2010 y.
34

5. Xoshimov B. Buxgalteriya hisobi nazariyasi.Darslik. - T.: Yangi asr avlodi,
2004 y.
6. Sotivoldiev A.S. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. O‘quv qo‘llanma. - T.:
“IQTISOD-MOLIYA”, 2007 y.
7. XolbekovR.O. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. Darslik. - T.: Cho‘lpon nomidagi
nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2011y.
8. G‘ul о m о va F.G‘. Buxgalt е riya his о bini mustaqil о ‘rganish uchun q о ‘llanma. -
T.: Norma, 2010 y.
9. Zavalishina I.A. Yangicha buxgalteriya hisobi. - T.: “Iqtisodiyot va huquq
dunyosi” nashriyot uyi, 2003 y.
Internet saytlar:
1. www.lex.uz – O‘zbekiston Respublikasi Qonun hujjatlari ma’lumotlari bazasi.
2. www.gov.uz – O‘zbekiston Respublikasi hukumat portali.
3. www.mf.uz (O‘zb е kist о n R е spublikasi M о liya vazirligi sayti)
35

Auditorlik tekshiruvlari jarayonida buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimini baholash

Sotib olish