Auditorlik turlari

Информация о документе

Цена	20000UZS
Размер	128.9KB
Покупки	0
Дата загрузки	03 Июнь 2025
Расширение	docx
Раздел	Курсовые работы
Предмет	Экономика

Продавец

Nurali Axmedov

Дата регистрации 24 Октябрь 2024

5 Продаж

Auditorlik turlari

Купить

KIRISH
Iqtisodiyotni erkinlashtirish va respublikam izda bozor iqtisodiyoti
asoslarini mustahkamlashga yo'naltirilgan islohotlarni chuqurlashtirish
sharoitida bank-moliya tizimi va xususiy tadbirkorlik sektori barqarorligini
ta ’m inlovchi audit tizimi m uhim aham iyat kasb etadi. Zero, m ustaqil
xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini sam aradorlik va unum dorlik
ko'rsatkichiariga asosan baholash, korxonalar boshqaruv va m oliyaviy
faoliyati bilan bog‘liq m uam m oli m asalalar yuzasidan asosli tavsiya
hamda yo'nalish berishda zamoiiaviy mustaqil auditning xizmati beqiyos.
Bu esa milliy iqtisodiyotning xususiy sektori rivojida, shu jum ladan,
xususiy tadbirkorlik va moliyaviy m unosabatlarini qo'llab -q u w atlash
hamda mustahkamlashda katta aham iyatga ega.
Auditorlik faoliyatining milliy iqtisodiyotda tutgan m uhim o ‘rn in i
inobatga olib, mustaqillik yillarida respublikam izda tashqi auditorlik
faoliyati tizimini yanada lakomillashtirish va rivojlantirishga katta e ’tibor
qaratib kelüimoqda. Xususan, 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
« 0 ‘zbekiston Respublikasida xizm at k o ‘rsatish va servís so h asin i
rivojlantirishnijadaUashtixishchora-tadbirlarito‘g‘risida» gi 17. 04. 2006-
yil PQ-325-sonli qaroriga asosan auditorlik sohasida faoliyat yuritayotgan
yuridik shaxslar uch yil muddatga darom ad (foyda) solig‘i va yagona
soliqto'lovi to'lashdan ozod etildi1 ham da « 0 ‘zbekiston Respublikasida
2010 yilgacha b o ‘lgan davrda xizm at ko'rsatish va servís sohasini
rivojlantirishni jadallashtirishga oid qo‘shimcha chora —tadbirlar to‘g‘ri-
sida» gi 21.05.2007-yil PQ -640-sonli qarorlariga asosan m ikrofirm alar
va kichik korxonalar uchun belgilangan sohq imtiyozlariga am al qilish
m uddati 2010-yilning 31-dekabriga qadar uzaytirildi.2
Mustaqillik yillari davomida auditorlik faoliyati rivojiga alohida e ’tibor
berilmoqda.
2

I-bob Xo’jalik yurituvchi subektlarda auditorlik tashkilotlaring audit
o’tgazish turlari va masalalari
Audit turlari xillari va shakillari
Tasdiqlovchi audit tekshirish davomida auditor xar bir xo’jalik muomilasini
tekshirgan va tastiqlagan hamda parallel ravishda hisob registrlarini tuzgan.
Hozirda esa bu hisob ishlarini qayta tiklash deyiladi.
Auditorlik faoliyatiga oid me’yoriy hujjatlar va maxsus adabiyotlarni tahlili
auditini quydagi turlarga bo’lish mumkunligini keltirib chiqaradi; operatsion audit,
muvofiqlik(moslik) auditi va moliyaviy hisobot auditi 1
.
Operatsion audit - korxona xo’jalik mexanizmining alohida bo’limlari
faoliyatini ,ularning samaradorligi,ishonchliligi va boshqaruv uchun foydaliligini
baholash maqsadida amalga oshiriladigan kelishuvdir.Operatsion audit –iqtisodiy
samaradorlik va uning mezoni bo’lgan to’la mehnat unimdorligiga baho berish
maqsadsida xo’jalik tizimi bo’g’inlari faoliyatini tekshirishni o’z ichiga
oladi.Audit tugatilgandan so’ng boshqaruvchiga aksariyat hollarda xo’jalik
muomilalarini takomillashtirish borasida yo’l-yo’riqlar ko’rsatiladi.
Operatsion auditda tekshiruvga boshqaruv tashkiliy tizimining
hajmi,buxgalteriya hisobining tashkiliy uslubi va texnikasi, kompyuter
tizimlari ,marketing uslublari va boshqa javhalar kiritilishi mumkun.
Boshqaruv samaradorligi xo’jalik tizimining turlicha bo’lishiga bog’liqligi
sababli aniq operatsion auditni ifodalash mushkul. Masalan,biron-bir tashkilotda
qimmatli qog’ozlarni sotib olgandan ko’ra ko’chmas mulk xarid qilish
samaraliroqligi aniqlanib, tegishli maslahatlar berilsa, boshqa korxonada umumiy
mehnat unimdorligiga ta’sir qiluvchi omillar o’rganilib, ishlatilmaydigan
zahiralardan foydalanish yo’llari ko’rsatiladi.
1
“ Audit ” (darslik) . Tulaxodjayeva M.M., Ilhomov S h .I. va bosh. Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti.
Iqtisodiyot, 2010. – 456 b.
3

Operatsion auditda tekshirish faqatgina buxgalteriya hisobi bilan
chegaralanmaydi, ballki boshqaruv tizimi, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil
qilish, kampyutyer muomilalari algoritimini takomillashtirish, marketing va
umuman auditorning mutaxasliligidan kelib chiqib, turlicha sohalarni qamrab
olishi mumkun..
Operatsion auditning mushkulligi shundaki,uning ma’lumotlarini ob’ektiv
qiyin. Masalan, moliyaviy hisobot auditida hisobotni belgilangan buxgalteriya
standartlariga mos ravishda tuzulganligini aniqlab baho berishda yo’l qo’yilgan
kamchiliklarni ko’rsatish bir muncha yengildir. Shuning uchun operatsion audit
moxiyati jixatidan ko’proq ma’muriyat uchun maslaxatlar berish, ya’ni
konsaltingdan iborat,desa ham bo’ladi. Oxirgi yillar ichida bu audit turi juda
rivojlangan mamlakatlarda ko’payib bormoqda.
Muvofiqlik(moslik) auditi - bu korxona xo’jalik tizimida amaldagi
qonunchilikka oid hujjatlar va yo’riqnomalar bilan belgilangan me’yorlarga hamda
ma’muriyat xodimlari uchun ishlab chiqilgan muolaja va qoidalarga qanday roiya
etilayotganligining tekshiruvidir. Shuningdek,muvofiqlik auditi koprxona
mulkdorlari va aksiyadorlari buyurtmasiga asosan tavsiya qilingan boshqaruvga
oid me’yoriy (muolajalar)ga korxona nizomiga muvofiq qay darajada ma’muriyat
tomonidan roiya etilayotganligini tekshirish maqsasida ham amalga oshirilishi
mumkun. Muvofiqlik auditi – yuqori boshqaruv (mamuriyat) tomonidan
belgilangan ko’rsatma va qoidalarni xo’jalik tizimida bajarilishi darajasi ustidan
o’tgaziladigan nazorat moslik auditining maqsadini tashkil etadi. Masalan,
boshqaruvchilar tomonidan o’rnatilgan , bajarilishi shart bo’lgan muolajalarga
buxgalteriya xodimlari tominidan amal qilinishi, moddiy boyliklarning
saqlanishining ta’minlanishi va ularni sarflashning belgilangan chegaralardan
chiqmasligiga roiya qilish darajasi yoki kreditorlar va banklar bilan tuzilgan
bitimlarga korxona tomonidan amal qilinishini nazorat qilish va boshqalar.
4

Byudjet tomonidan moliyalashtirilgan tashkilotlar nazorat qilinganda ham
asosan moslik auditi o’tgaziladi, chunki bunday tashkilotlarda bajarishi lozim
bo’lgan qoidalar aniq ko’rsatiladi.
Moslik auditining natijalari auditni belgilangan bo’g’ini uchungina ma’lum
qilinadi, negaki bu audit natijalari hisoboddan keng foydalanuvchilarga taaluqli
bo’lmaydi. Ayrim xollarda bir tashkilot o’ziga bo’ysunishi kerak bo’lgan
tashkilotni nazorat qilish uchun ham moslik auditni belgilash mumkun.Masalan,
hukumat tomonidan soliq to’lovchilarning deklaratsiyasini tekshirish uchun
auditorlarni jalb qilish mumkin.
Moliyaviy hisobot auditi - hisob va hisobotda qayt etilgan ma’lumot
belgilangan mezonlarga muvofiqligini tekshirish uchun amalga oshiriladi.Odatda,
buxgalteriya hisobining umumqabul qilingan tamoyillari va qoidalari majmui
mezonlar bo’lib hisoblanadi.
Moliyaviy hisobot auditi-bu auditining asosiy turi bo’lib, moliyaviy hisobot
belgilangan mezonlar asosida tayyorlanganligini aniqlaydi. Belgilangan mezonlar
bu asosan umumiy qabul qilingan buxgalteriya shartlaridir. Moliyaviy hisobotga
buxgalteriya balansi, moliyaviy natijalar to’g’risidagi hisobot, asosiy vositalar
harakati to’g’risidagi hisobot, pul oqimlari to’risidagi hisobot, xususiy capital
to’g’risidagi hisobot va shu hisobotlarga taaluqli bo’lgan tushuntirishlar kiradi.
Moliyaviy hisobot auditi natijalaridan xar-xil gruhlar, turli maqsadlar uchun
foydalanadi. Albatta, har bir foydalanuvchi o’zi audit o’tgazganidan ko’ra iqtisodiy
samaradorlik nuqtai nazaridan bitta auditor hamma uchun xulosa tayyorlab bergani
ma’qul. Agar foydalanuvchini umumiy audit natijalari qoniqtirmasa, u qo’shimcha
malumotlar olishi mumkun. Masalan, korxonaga ssuda berish bermaslik masalasini
hal qilish uchun bankka umumiy audit natijalari yetarli bo’lsa, ikkita korxonaning
qo’shilishi masalasini hal qilish uchun kengroq ma’lumotlar zarur bo’ladi.Bunday
hollarda korparatsiyalar qo’shimcha audit o’tgazish uchun shaxsiy auditorlardan
foydalanishi mumkun.
5

Profissor M.Musayevning fikricha, ‘’moliyaviy audit xo’jalik yurutuvchi
su’bektlarning moliyaviy ko’rsatgichlarini tekshirishga qaratilgan. Bunday audit
ko’pgina hollarda ta’sischilar , investorlar va boshqa tashqi maanfatdorlarning
buyurtmalari asosida o’tgaziladi. Moliyaviy auditning asosiy maqsadi moliyaviy
natijalarning haqqanoy asosli ekanligi, moliyaviy hisobotning to’g’ri
tuzilganligiga baho berishdan iborat.’’
B.Q. Hamdamovning o’zining ‘’Audit iqtisodi’’ monografiyasida
auditorlarni quydagicha gruhlarga ajratadi; ‘’Rivojlangan mamlakatylarda
auditorlar asosan turtta gruhga ajratiladi. Masalan, AQSH da bularga bosh hisob
xizmati auditorlari, soliq inspektorlari, ichki xo’jalik auditorlari va xolis
buxgalterlar kiradi.
Bosh hisob xizmati auditorlari – federal hukumat xizmatlari tarmog’iga kiradi
va faqat kongiress oldida hisobot berib, kongiressning auditorlik vazifalarini
bajaradi, mohiyati jihatidan to’la moslik auditi funksiyalari asosida ish yuritadi.
Bundan tashqari federal hukumati tomonidan amalga oshirilayotgan turli
rejalarning unimdorligi va samaradorligini baholaydi.
Soliq inspektorlari –fediral soliq qonunlarining bajarilishini nazorat qilishadi.
Audit qilinadigan soliq tushumlari oddiy ya’ni jismoniy shaxslar tomonidan
to’lanadigan soliqlardan tortib, murakkab ya’ni yuridik shxslarning, jumladan yirik
kompaniyalarning foydalarini aniqlash bilan bog’liq bo’lishi mumkin Bunday
auditorlarga soliq qonunchiligini mukammal bilish talab qilinadi.
Ichki xo’jalik auditorlari –ichki audit korxona, birlashma yoki tashkilotning
boshqaruv tizimiga kirib, menijerlar uchun nazorat funksiyalarini bajarishga
yordam beradi.Ichki xo’jalik auditorlarining malaka darajasi shu korxonaning
boshqaruv tizmi talablariga binoan belgilanib, mustaqilligi chegaralangan.
Bu toifadagi audit korxona ma’muriyatini zarur ma’lumotlar bilan
ta’minlanib, buxgalteriya xizmati va boshqa funksional tizimlar bilan hamkorlikda
ish yutritadi.
6

Xolis buxgalterlar –auditorlik firmalarning asosiy vazifasi bu ochiq chop
etiladigan moliyaviy hisobotarni tekshirish va to’g’riligini tastiqlashdir.Bunday
hisobotlardan yuqorida ta’kidlanganidek, har xil toifadagi gruhlar foydalanadi. Shu
sababli hozirgi kunda iqtisodiyotda ‘’Auditdan o’tgan moliyaviy hisobot’’ degan
jumla keng ishlatilmoqda. Bu o’z navbatida ‘’Xolis auditor’’ degan iboraning
ishlatilishini taqazo etadi.Xolis buxgalterlarni tayyorlash va bu nomga sazavor
bo’lish yo’llari turli mamlakatlarda turlicha lekin har birida ham ‘’buxgalteriya
hisobi ‘’to’g’risida maxsus diplom buxgalteriya sohasida ma’lum ish staji va
maxsus imtihonlarni topshirish talab qilinadi.Ayrim davlatlarda, masalan,xolis
auditor bo’lish uchun xolis buxgalterlar qayta tayyorlanib, audit faoliyati bilan
shug’ullanishi uchun ruxsatnoma beriladi
Audit faoliyatini olib borish uchun ruxsatnomalar berish turlicha amalga
oshiriladi Ayrim davlatlarda bu faoliyat davlat tomonidan amalga oshirilsa,
boshqalarida kasbiy uyishmalar ruxsatnoma beradi.
Auditorlik faoliyati (professional xizmatlar bundan mustasno) maxsus
ruxsatnoma letsenziya asosida amalga oshiriladi.
Auditorlik faoliyatini tartibga soluvchi normative hujjatlarni, shu jumladan
auditorlik faoliyatining milliy standartini o’z vakolatlari doirasida ishlab chiqadi va
tasdiqlaydi.
Auditorlik tashkiloti letsenziya shartnomasida nazarda tutilgan letsenziya
talablariga va shartlariga roiya etishini nazorat qiladi.
Auditor malaka sertifikatini olish uchun davogarlarga malaka talablarini
belgilaydi.
Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi bilan kelishgan holda auditor
malaka sertifikatini olish uchun o’quv dasturlarini va malaka imtixonlarini
topshirish tartibini tastiqlaydi.
7

Auditorlarning respublika jamoat birlashmasi ishtirokida auditor malaka
sertifikatini olish huquqiga doir malaka imtixonini o’tgazadi.
Qonun hujjatlarida belgillangan tartibda auditorlik faoliyatini amalga
oshirishga doir letsenziyalarni amal qilishini to’xtatib turadi, tugatadi va bekor
qiladi, shuningdek, ushbu malumotlarni ommaviy axborot vositalarida e’lon qiladi.
Auditorlar malaka sertifikatini beradi, amal qilinishini tugatadi va bekor
qiladi.
Audit xillari bo’yicha ichki vatashqi auditga ajratiladi.
Ichki audit boshqaruv nazoratining ajralmas va muhim elementi bo’lib
hisoblanadi. Yirik korxonalarda rahbariyatning yuqori bo’g’ini tashkilot faoliyati
va quyi rahbariyat tizimi yuzasidan kundalik nazorat bilan shug’ullanmasligi
oqibatida ichki auditga ehtiyoj vujudga keladi. Ichki audit aynan ushbu faoliyat
to’g’risida ma’lumot beradi va menejerlar hisobotining ishonchliligini tasdiqlaydi.
Ichki auditning kerakliligi asosan zahiralar kamomadini oldini olish va korxona
ichida kerakli bo’lgan o’zgarishlarni amalga oshirishdan kelib chiqadi.
Yirik korxonalarda ichki auditorlarning ma’lum vazifalarini bosh buxgalter
yoki moliyaviy deriktorga bo’ysingan buxgalteriya qoshidagi taftish gruhlari
bajaradilar, lekin ichki auditorlarning vazifa doiralari kengroq va quydagilardan
iborat .
-ichki tizimga oid nazorat muolajalarini bajarilishini taminlash
-aktivlar holati yuzasidan nazorat qilish rahbariyat tomonidan qaror qabul
qilinishida foydalanadigan ma’lumot aniq ekanligini tastiqlash.
-ichki nazorat tizimi samaradorliligini taxlil qilish va ma’lumot ustidan
ishlash;
-boshqaruv ma’lumot tizimi tomonidan taqdim etiladigan malumot sifatiga
baho berish.
8

Ichki auditning maqsadi korxonada to’liq foydalanilmagan imkoniyatlarni
aniqlash korxona xodimlarining o’z vazifalarini to’liq bajarilishiga yaqindan
yordan berishdan iborat.
Bu borada yuqoridagi fikriga qo’shilib bo’lmaydi, chunki ichki audit korxona
boshqaruvining ajralmas qismi bo’lib, korxonaning shtatdagi ichki auditorlar
tomonidan amalga oshiriladi.
Tashqi audit- korxonalar buyurtmalari shartnomalarga asoslangan mustaqil
auditorlar, auditorlik firmalari tomonidan amalga oshiriladi. Shuningdek, tashqi
auditning xususiyatlaridan biri tekshiruvni amalga oshirayotgan auditorlar
tekshiruv olib borayotgan xo’jalik yurutuvchi sebekt hech qanday manfaatga ega
emasligidir, ya’ni tasischi, mulkegasi,aksiyador,tekshirilayotgan iqtisodiy
su’bektning buxgalteriya hisobotiga qo’yiladigan talablariga roiya qilinishi uchun
mas’ul rahbar va boshqa mansabdor shaxslar emas hamda korxona rahbariyati
bilan qarindosh (akasi ukasi xotini otasi onasi singlisi) va ular bilan xizmat
aloqador emas.
Qonunda belgilanishicha ‘’ Auditorlik tekshiruvining buyurtmachisi
auditorlik tekshiruvi o’tgazilishini qo’zg’atuvchi xo’jalik yurutuvchi se’bekt, uning
mulkdori, shuningdek ustav kapitalida qonun hujjatlarida belgilanganidan kam
bo’lmagan miqdordagi ulushga ega qatnashchilar va aksiyadorlar nazorat qiluvchi
yoki huquni muhofaza qiluvchi organlardir.
Tashqi auditni o’tgazishdan maqsad tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ektning
moliyaviy-xo’jalik holatini aniqlash va yillik moliyaviy hisobotni tasdiqashdir.
Shuningdek, tashqi audit shartnomaga asosan buxgalteriya hisobini yo’lga
qo’yilganligini yaxshilash, moliya samaradorligini oshirish, soliqqa tortish bazasi
yuzasidan, tekshirilayotgan seb’ekt va uning segmentlari faoliyatini tashkil etish va
boshqarish bo’yicha bir qator tavsiyalarni ishlab chiqish maqsadida amalga
oshirilishi mumkin.
9

Auditorlar yoki auditorlik firmalari tomonidan amalga oshirilgan tashqi audit
natijalari tekshirilgan korxonaning hisobi, ichki nazorati holatlari, yillik hisobi
ishonchliligi to’g’risida xulosa tuzish va taqdim etish yo’li bilan rasmiylashtiriladi.
Auditorlar nazorat yoki huquni muhofaza qiluvchi organlarning
topshiriqlariga binoan faqat auditorlik tashkiloti bilan nazorat yoki huquqni
muhofaza qiluvchi organlar o’rtasida tuzilgan shartnoma aosida turli tekshiruvlarni
o’tgazishda mutaxasislar sifatida ishtirok etishlari mumkin.
1.2 Xo’jalik yurituvchi subektlarda audit xalqaro standartlarining
ahamiyati va vazifalari shakillanishi va turlari.
Bozor iqtisodi turli mulkchilik asosida vujudga keladi. Bunday sharoitda ish
yuritish uchun sifatli aniq va hisoblashga moyil ma’lumot o’ta muhimdir. Umuman
olganda XXI asr bu ma’lumotlar asri bo’lishi muqarrar. Ya’ni bu omilga iqtisodiy
barqarorlik ,samaradorlik va sifatli ish yuritish ko’p jihatdan bog’liq bo’ladi.
Iqtisodiy malumotga baho berish, uni kelib chiqish manbalarini tekshirish uchun
auditorlik nazoratining o’rni ajralib turadi.
Auditlik nazorati mohiyati, maqsadi va vazifalarini chuqurroq anglab yetish
uchun audit taraqqiyoti tarixiga nazar tashlash zarur.Qo’shma korxonalarning
vujudga kelishi audit taraqqiyotiga muhimrol o’ynadi. Auditor mulkdor oldida
javobgar bo’lib qoldi va balans bog’liqligi
Auditning xalqaro standartlari va Moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlarini qo‘llash
Auditorlik faoliyati rivojlanishining va buxgalteriya hisobi tizimini
takomillashtirishning hozirgi bosqichi milliy va xalqaro standartlarning o‘zaro
muvofiqligi masalalarini oldingi o‘ringa chiqardi va ushbu ikki standartlar
izimining doimiy ravishda takomillashib borishi, hamda
O‘zbekistonda Auditning xalqaro standartla i (AXS) va Moliyaviy
hisobotning xalqaro standartlarining (MHXS) amaliyotda qo‘llanishimazkur
masalaning dolzarbligini uzluksiz tarzda saqlab kelmoqda. O‘zbekiston
10

Respublikasi Prezidentining 2015 yil 24 apreldagi PF-4720-sonli “Aktsiyadorlik
jamiyatlarida zamonaviy korporativ boshqaruv uslublarini joriy etish chora-
tadbirlari to’g’risida’’ gi farmonida 2015-2018 yillarda barcha aksiyadorlik
jamiyatlari yillik moliyaviy hisobotini nashr etishi va uni moliyaviy hisobotning
xalqaro standartlariga muvofiq tayyorlash va auditning xalqaro standartlariga
muvofiq tashqi auditdan o’tgazilishi belgilangan.
Ta’kidlash joizki, O’zbekiston Respublikasining ‘’Auditorlik faoliyati
to’g’risida’’ gi qonun bilan auditning xalqaro standartlarini qo’llash uchun qulay
sharoit yaratilgan.
Bunda, AXS va MHXS ni joriy etishda auditorlar va buxgalterlarning
respublika professional jamoat birlashmalari muhim o’rin egallaydi. AXS va
MHXS matnlarini ingliz tilidan davlat tiliga tarjima qilish bo’yicha tadbirlarni
samarali amalga oshirish maqsadida AXS va MHXS matinlarini tarjima qilish
mass’uliyati O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar milliy asossotsatsiyasiga
yuklatilgan. O’zbekiston buxgalterlar va auditorlar milliy assotsatsiyasi tomonidan
taqdim etilgan ma’lumotga asosan buxgaterlarning xalqaro federatsiyasi AXS va
MHXS ning o’zbek tilidagi matnini tan olganligi sababli o’z veb-saytida
joylashtirdi.
O‘zbekiston Respublikasining “Auditorlik faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunida
2013 yildan boshlab Respublikamizda audit auditorlik faoliyatining milliy
standartlari hamda Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasi huzuridagi Xalqaro
Auditorlik Amaliyoti Qo‘mitasining rasmiy ruxsati bilan mamlakat qonunchiligiga
zid kelmagan holda davlat tilida chop etilgan auditning xalqaro standartlari asosida
amalga oshirish mumkinligi belgilangan. Xalqaro audit standartlarini davlat tiliga
tarjima qilish va chop ettirish huquqi Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining
uyushgan a‘zosi bo‘lgan O‘zbekiston buxgalterlar vaauditorlar milliy
assotsiatsiyasiga tegishli. Sizning e‘tiboringizga Xalqaro Buxgalterlar
Federatsiyasining rasmiy ruxsati bilan o‘zbek tilidagi 2013 yil holatida chop
etilgan 3 tomdan iborat Sifat nazorati, Audit, Ko‘rib chiqish, Boshqa ishonch
11

bildirish va Turdosh xizmatlarning xalqaro standartlari to‘plami taqdim etilmoqda.
Audit amallarini hamda uning sifatini tizimli asosda nazorat qilish imkoniyatini
beruvchi xalqaro standartlar asosida ish yuritish mumkinligining qonunan
mustahkamlanishi, mamlakatimizdagi auditorlik tashkilotlarini yagona qoidalar
asosida faoliyat yuritishiga imkoniyat yaratib, ularni jahon auditorlik tuzilmasiga
integratsiyalashuv.
Xalqaro audit standartlarini o‘zbek tiliga tarjima qilish
Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining vakillari hamkorligida va
faol ishtirokida olib borildi. Ayniqsa, Kelli Anerud va Lola
Kavoniklarga minnatdorlik so‘zlarini bildirish lozim, chunki tarjima
jarayonining barcha bosqichlari ularning rahbarligi ostida doimiy muhokamalarga
boy holda amalga oshirildi.
Mazkur katta loyiha Jahon bankining moliyaviy ko‘magi
asosida, ishlarning tasdiqlangan grafikka asosan bajarilishi, barcha
texnik savollarning yechimi, guruh mutaxassislari bilan o‘zaro
aloqalarni tashkillashtirish bo‘yicha umumiy nazorat va muvofiqlashtirish
loyiha koordinatori Nasiba Masharipova tomonidan amalga oshirildi.
To‘plam auditorlar, buxgalterlar, rahbarlar va mulkchilikning
turli shakllaridagi korxona va tashkilotlarning boshqa mutaxassislari hamda oliy va
o‘rta maxsus ta‘lim muassasalalarining o‘qituvchilariga mo‘ljallangan.
To‘plam Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining uyushgan a‘zosi
O‘zbekiston buxgalterlar va auditorlar milliy assotsiatsiyasi tomonidan
O‘zbekiston Moliya Vazirligi hamkorligi va ko‘magida tayyorlandi.
Barcha standartlar, direktivalar, nizom loyihalari va Xalqaro Buxgalterlar
Federatsiyasining boshqa hujjatlariga mualliflik huquqi Xalqaro Buxgalterlar
Federatsiyasiga tegishli.
Barcha huquqlar himoyalangan. Xalqaro Buxgalterlar Federatsiyasining
yozma ruxsatibo‘lmasa mazkur to‘plamning hech bir qismi qayta ishlanishi,
saqlash va ma‘lumotlarni qayta ishlash tizimiga o‘tkazilishi yoki boshqa
12

ko‘rinishda, xususan elektron, mexanik, fotonusxa, ovoz yozish va boshqa
vositalarda uzatilishi mumkin emas.
Iqtisodiyotni erkinlashtirish jarayonining jadal rivojlanishi sharoitida
to‘g‘ridan-to‘g‘ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish uchun qulay sharoitlar
yaratish maqsadida aktsiyadorlik jamiyatlarining yillik moliyaviy hisobotini
Moliyaviy hisobotning xalqaro standartlariga muvofiq chop etish, hamda
aktsiyadorlik jamiyatlarining moliyaviy hisobotini Auditning xalqaro standartlari
asosida musatqil auditorlik tekshiruvidan o‘tkazish amaliyotini joriy etish
zaruriyati yuzaga kelmoqda.
AXS va MHXSni joriy etishda auditorlar va buxgalterlarning
respublika
professional jamoat birlashmalari muhim o‘rin tutadi. Chunki, aynan professional
jamoati yuqori malakali va tajribali auditorlar va buxgalterlarni birlashtiradi,
hamda auditorlar va buxgalterlarning professional darajasini o‘sishi va saqlashiga,
ularning professional manfaatlarini himoya qilishga ko‘maklashishga qaratilishi
lozim. Auditorlik tekshiruvi qay tarzda o’tkazilishiga ko’ra majburiy va tashabbus
tarzidagi(ixtiyoriy) auditorlik tekshiruvlarga bo’linadi. Shuningdek, auditorlik
tekshiruvi nazorat qiluvchiyoki huquqni muhofaza qilish organlarining
tashabbusiga ko’ra ham o’tkazilishi mumkin.«Auditorlik faoliyati to’g’risida»gi
qonunga muvofiq faoliyat turiga ko’ra quyidagiiqtisodiy sub’ektlar har yili
majburiy auditorlik tekshiruvidan o’tkazilishi kerak:aktsiyadorlik ja
miyatlari;banklar va boshqa kredit tashkilotlari;sug’urta tashkilotlari;investitsiya
fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mablag’larini jamlab
turuvchiboshqa fondlar hamda ularning boshqaruv kompaniyalari;manbalari
yuridik va jismoniy shaxslarning ixtiyoriy badallari bo’lmish xayriya fondlari
vaboshqa ijtimoiy fondlar;mablag’larning hosil bo’lish manbalalari qonun
hujjatlarida nazarda tutilgan, yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan
majburiy ajratmalar bo’lmish byudjetdan tashqarifondlar;ustav fondida davlatga
tegishli ulush bo’lgan xo’jalik yurituvchi sub’ektlar.Agar xo’jalik yurituvchi
13

sub’ekt hisobot yilidan keyingi yilning 1 mayigacha yillikmoliyaviy hisobotini
auditorlik tekshiruvidan o’tkazmagan va auditorlik xulosasiga egabo’lmasa, u
majburiy auditorlik tekshiruvi o’tkazilishi-dan bo’yin tovlagan
hisoblanadi.«Auditorlik fa oliyati to’ g’risida»gi qo nunning 10-moddasiga
muvofiq majburiyauditorlik tekshiruvidan o’tkazilishi lozim bo’lgan barcha
xo’jalik yurituvchi sub’ektlar oldingiyil uchun yillik moliyaviy hisobotlarini joriy
yilning 1 mayigacha auditorlik tekshiruvidano’tkazadilar. Auditorlik tekshiruvi
yakunlanganidan so’ng xo’jalik yurituvchi sub’ekt auditorlikxulosasining
belgilangan tartibda tasdiqlangan bir nusxaini 15 kun ichida tegishli
soliqorganlariga topshirishi lozim. Agar auditorlik xulosasining bunday nusxasini
soliq organiga o’zvaqtida taqdim etilmasa, xo’jalik yurituvchi sub’ekt soliq
organiga buning sababi ko’rsatilgantushuntirish xati taqdim etadi.Majburiy
auditorlik tekshiruvidan bo’yin tovlagan xo’jalik yurituvchi sub’ektlarga
soliqorgani tomonidan jarima solinadi. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt rahbari esa
majburiy auditorliktekshiruvidan bo’yin tovlaganligi uchun qonun hujjatlarida
belgilangan tartibda javobgarlikkatortiladi. Undirilgan jarima jarima solish
to’g’risidagi qaror topshirilgan kundan boshlab 10 kunichida to’lanib, to’liq
miqdorda respublika byudjetiga o’tkaziladi. Agar jarima o’z vaqtidato’lanmasa,
soliq qonunchiligiga muvofiq peniya hisoblangan holda so’zsiz undirib
olinadi.Jarima undirilishi xo’jalik yurituvchi sub’ektni majburiy auditorlik
tekshiruvidan o’tishdan ozod qilmaydi.
T urli mamlakatlar iqtisodiyotida bozor munosabatlarining
rivojlanishi integratsiya jarayonining kengayishi, bir qator auditorlik
firmalarining xalqaro miqyosda faoliyat yurituvchi finnalarga aylanishi kabi
jarayonlarning ro'y berishi auditorlik faoliyatini xalqaro miqyosda birxil-
lashtirish zaruriyatini yuzaga keltirdi. Bu zaruriyat asosida 1977 -yilda
tashkil etilgan Xalqaro buxgalterlar federatsiyasi qoshida Xalqaro audit
amaliyoti qo'mitasi (International auditing practices committee) tash
14

Qadimda insonlar hali o'qish va yozish san'atidan bexabar bo'lgan
davrda, biror hudud hukmdori doimiy ravishda o'z boyliklari miqdori
haqidagi ma'lulllotga ehtiyoj sezgall. ShUllda hukmdor dastlabki auditorlar
xizmatidan foydalangan. Ya'ni shu hukmdor egaligida bo'lgan boyliklar,
xususan, qoramolga qarash, parvarishlash majburiyatini olgan xodimlar
yilning ma'lum bir vaqtida auditorlarga shu boyliklarni tasvirlab, aytib
berganlar. Bir oz vaqt o'tgach shu auditor ushbu xodimlarni yana bir bor
tinglagan va avvalgi, shuningdek, keyingi ma'lumotlar o'rtasida qanday
farq borligi yoki bunday farqlar yo'qligi to'g'risida hukmdorga hisobot.
Audit standartlari - o’zining professional faoliyati davomida hamma
auditorlar rioya qilishi lozim bo’lgan yagona asos tamoyillardir.
Auditorlik standartlariga rioya qilish audit sifati darajasini va audit
natijalarining ishonchliligini ta’minlaydi. Auditorlik standartlari sudda
auditorlarning haqqoniy ishlaganligining asosi bo’lib xizmat qiladi. Agar auditor
standartdan chekinish qilgan bo’lsa, buning sababini ko’rsatishi lozim.
Butunjahon mamlakatlari o’rtasida bo’ladigan savdo-iqtisodiy va boshqa
ko’rinishdagi aloqalar ular o’rtasida bo’ladigan hisob kitoblarni unifikatsiyalashni
taqozo etmoqda. Buning uchun, milliy hisob va audit tizimlarini yaxlit shaklga
keltirish talab qilinadi.
Jahon mamlakatlari o’rtasida milliy hisob va audit tizimlarini yaxlit holga
keltirish uchun yagona qoidalarni ishlab chiqish lozim edi. Bu qoidalar auditorlik
amaliyotida xalqaro audit standartlari maqomini oldi.
Auditorlik faoliyatida me’yoriy hujjatlar sifatida xalqaro audit standartlarini
ishlash borasida ham ma’lum darajada urinishlar bo’lgan.
1948 yilda Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar instituti tomonidan
«Umumlashtirilgan audit standartlari» ishlab chiqildi. Shu kabi mamlakatda
auditorlar instituti tomonidan «Ichki auditorlarning majburiyatlari» e’lon qilindi.
1976 yilda ma’lumotga elektron ishlov berish auditi assotsiatsiyasi tuzilib,
1987 yilda «Axborot tizimi bo’yicha umumiy qabul qilingan audit standartlari»
ishlab chiqildi.
Dunyoning ko’pchilik davlatlarida milliy kuzatuv auditor-konsultant firma
vakolatxonalari mavjud bo’lib, ularning barchasi xalqaro auditorlik standartlari va
ularga mos keladigan me’yorlardan keng foydalanadilar. Butun dunyoda auditorlar
faoliyatida umumiy standartlar ishlanishiga Amerika qasamyod qilgan buxgalterlar
instituti (AICPA) katta ta’sir va tashabbus ko’rsatib keladi. AICPA tomonidan
auditorlik kasbi, umuman olganda, auditorlik faoliyatiga oid bir nechta standart
ishlab chiqildi. Mazkur tashkilot tomonidan ishlab chiqilgan standartlar 3 ga
bo’linadi:
15

Auditning umumiy malaka va etika standartlari:
1. Majburiy tayyorgarlik va mahoratlilik. Auditor tekshirish o’tkazishda
maxsus texnik tayyorgarlikka va auditorlarning professional xulq sifatlariga ega
bo’lishi kerak (The examinition is to be reformed by a person or persons having
adequate technical training and proficience as an auditor). 2
2. Mustaqillik. Har qanday vazifani bajarishda auditor yoki auditorlar
mustaqil bo’lishi shart (In all matters relating to the assignment an independence in
mental attitude is to be maintained by the auditor or auditors).
3. Majburiy malakaviy ziyraklik. Tekshirishni o’tkazishda va xulosani
tayyorlashda auditordan professional ziyraklik talab etiladi. (Due professional care
is to be exercised in the performance of the examinition and the preparition of the
report).
Ob’ektlarning ish standartlari:
1. To’g’ri rejalashtirish va nazorat. Ishni auditorlik tekshiruvi muvofiq
holda rejalashtirilishi lozim, agarda auditorning yordamchilari mavjud bo’lsa,
ularning faoliyatini nazorat qilib borish lozim (The work is to be adequately
planned and assistans, if any, are to be properly supervised).
2. Ichki nazorat tizimini tushunishning etarliligi. Auditor auditorlik
tekshiruvining ko’lami va unga sarflanadigan vaqtni to’g’ri belgilash maqsadida
ichki nazorat tizimiga etarlicha baho berishi shart (The auditor should obtain a
sufficient understanding of the internalcontrol structure to plan the audit and to
determine the nature, timing, and extent of tests to be performed).
3. Zarur dalillarning etarli miqdori. Auditorlik hisoboti haqida fikr
tayyorlash uchun tekshirish, so’roq, kuzatish va tasdiq usullari orqali etarli hajmda
dalillar yig’ish (Sufficient competent evidentual matter is to be obtained through
inspection, observation, inquires and confirmations to afford a reasonable basis for
an opinion regarding the financial statements under examination).
2
Merzlikina YE.M., Nikolskaya Y.P. Audit: Uchebnik. – 3-ye izd., pererab
16Auditning umumqabul qilingan standartlari
To’g’ri
rejalashtirish va
nazorat .
Ichki nazorat
tizimini
tushunishning
etarliligi .
Zarur dalillarning
etarli miqdori.Ob’ektlarining ish
standartlari
Hisobotning GAAP
bilan mos kelishi .
GAAP qoidala
riga amal qilin
maydigan holat
l ar .
Ma’lumotlar bilan
yoritib berishning
etarliligi .
Moliyaviy hisobot
haqida fikrning to’liq
bayon etilishi.Majburiy
tayyorgarlik va
mahoratlilik .
Mustaqillik .
Majburiy
malakaviy
ziyraklik. Xulosa standartlariUmumiy malaka va
etika standartlari

Auditning umumqabul qilingan standartlari.
Xulosa standartlari:
1. Hisobotning GAAP bilan mos tushishi. Xulosada moliyaviy hisobotning
buxgalteriya hisobining umumqabul qilingan tamoyillarga mos kelishi haqida
ma’lumot keltirib o’tiladi (The report shall state whether the financial statements
are presented in accordance with generally accepted accounting principles).
2. GAAP qoidalariga amal qilinmaydigan holatlar. Xulosada o’tgan yillar
nuqtai nazaridan hisobot yilida ko’zda tutilmagan holatlar mavjudligi aniqlanishi
kerak (The report shall identify those circumstances in the current period in
relation to the preceding period).
3. Ma’lumotlar bilan yoritib berishning etarliligi. Moliyaviy hisobotdagi
axborot to’liq adekvat holda yoritib berilishi lozim, agarda xulosada boshqa
holatlar ko’zda tutilmagan bo’lsa. (Informative disclosures in the financial
statements are to be regarded as reasonably adequate unless otherwise stated in the
report).
4. Moliyaviy hisobot haqida fikrning to’liq bayon etilishi. Xulosa moliyaviy
hisobotning to’liqligi haqida fikrni yoki fikrning mavjud emasligi haqida tasdiqni
o’z ichiga olishi kerak. Agarda yakuniy xulosa berilmagan bo’lsa, mos keluvchi
tamoyillar bilan inobatga olish kerak. Auditorning ismi moliyaviy hisobot bilan
bog’liq barcha hollarda xulosada auditorlik tekshiruvining aniq shakldagi turi
bayon qilinishi shart, agarda bu ko’zda tutilgan bo’lsa, shuningdek, auditor o’z
zimmasiga oladigan mas’uliyatning darajasi haqida fikr bildirib o’tishi kerak (The
report shall either contain an expression of opinion regarding the financial
statements, taken as a whole, or an assertion to the effect that an opinion coannot
be expressed. When an overall opinion cannot be expressed, the reasons therefore
should be stated. In all cases where the auditor`s name is assotiated with the
financial statements, the report should contain a clearcut indication of the character
of the auditor`s examination, if any, and the degree of responsibility he is taking).
AICPA tomonidan qabul qilingan umumqabul qilingan standartlar
auditorlik faoliyatining umumiy tamoyillarini, auditorlik kasbining umumiy
yo’nalishlarini va auditor faoliyatining asosiy jihatlarini belgilab berdi. Yuqorida
sanab o’tilgan standartlar asosida keyinchalik xalqaro auditorlik standartlari ishlab
chiqildi.
Auditorlik standartlari ni ng a h amiyati q uyidagilardan iborat:
17Ularga rioya qilinganda
auditorlik
tekshiruvlarining yuqori
sifatli bo’lishi
ta’minlanadi Auditorlik amaliyotiga
yangi ilmiy yutuqlarni
joriy qilishga yordam
beradi Muayyan vaziyatlarda
auditorlar qanday ish
tutishlarini belgilab
beradiAuditorlik standartlarining
ahamiyati

1.3 Auditning xalqaro standartlariga muvofiq auditorlik standartlarining
ahamiyati.
Auditning barcha standartlari quyidagi qismlardan tashkil topadi:
1. Umumiy qoidalar;
2. Standartda foydalaniladigan asosiy tushuncha va qoidalar;
3. Standartning mohiyati;
4. Amaliy ilova.
Umumiy qoidalarda quyidagilar aks ettiriladi:
- mazkur standartni ishlab chiqishning maqsadi va zarurligi;
- standartlashtiriladigan ob’ekt;
- standartning qo’l l anilish (amal qilish) sohasi;
- boshqa standartlar bilan o’zaro aloqasi.
Xalqaro Audit Standartlari – XAS (International Standards of Auduting –
ISAs) Buxgalterlarning Xalqaro Federatsiyasi BXF (International Federation
Accountants – IFAC) tarkibidagi Auditorlik Amaliyoti bo’yicha Xalqaro Komitet
– AAXK (International Auditing Practice Committee - IAPC) tomonidan ishlab
chiqiladi. IFAC 1977 yil 7 oktyabrda tashkil topgan. Ushbu Federatsiyaga
dunyodagi 100 dan ortiq mamlakatlarning, shu jumladan, O’zbekistonning ham,
milliy buxgalterlik jamoat tashkilotlari a’zo bo’lib kirgan.
Xalqaro audit standartlariga muvofiq auditorlik faoliyatining asosiy
tamoyillari quyidagilardan iborat: halollik, haqqoniylik, mustaqillik, maxfiylik va
puxta bilimga egalik (kompetentlilik).
Standartlashtiriladigan har bir ob’ekt bo’yicha 100 ta raqam (pozitsiya)
berilgan. Standartlash ob’ektlari 11 ta bo’lgani uchun jami 1100 standart ishlab
chiqilishi mumkin. Amaliyotda bunday miqdordagi standartlar uchun ehtiyoj
bo’lmaganligi sababli ularning ko’pchiligidan foydalanilmaydi. Masalan,
«Rejalashtirish» (300-399) deb nomlangan standartlash ob’ekti uchta standartdan
iborat: 300-«Rejalashtirish», 310-«Biznesni bilish», 320-«Auditda muhimlik».
Demak, rejalashtirish masalalari bo’yicha yana 7 ta standart qabul qilish mumkin.
Bundan tashqari, har bir standartga 10 tagacha substandart ochish mumkin.
Xalqaro audit standartlari xalqaro miqyosda auditorlik faoliyatining sifati va
mavqeini oshirishda muhim ahamiyat kasb etadi. Bu standartlar va me’yorlar bir
qancha sohalar bo’yicha ishlab chiqiladi:
a) audit bo’yicha xalqaro me’yorlar;
b) boshqaruv hisobining xalqaro amaliy qoidalari;
v) jamoat sektori bo’yicha xalqaro me’yorlar.
18

IFAC hisob va auditga doir barcha faoliyatini o’zining qo’mita lari orqali
tashkil etadi va amalga oshiradi. Hozirgi vaqtda bular jumlasiga: auditorlik
amaliyoti bo’yicha qo’mita , o’qitish bo’yicha qo’mita , etika (axloq) bo’yicha
qo’mita , moliyaviy hisob va boshqaruv hisobi bo’yicha qo’mita , rejalashtirish
bo’yicha qo’mita , jamoat sektori bo’yicha qo’mita va boshqalar kiradi .
Butun dunyo auditorlari mazmunan o’xshash ishni bajarsalarda, har bir
mamlakatda auditorlik faoliyatini tashkil etish o’zining milliy xususiyatlariga ega
bo’lishi mumkin. Auditorlik faoliyatining xalqaro standartlari va me’yorlari esa u
yoki bu mamlakatning milliy standartlari va me’yorlarini bekor qilmaydi.
Ko’plab mamlakatlar (O’zbekiston 1999 yildan boshlab) o’zlarining milliy
standartlarini va boshqa me’yoriy hujjatlarini ishlab chiqmoqdalar. Ular IFACning
asosiy talablarini ta’minlash zaruratiga yo’naltirilgan o’z auditorlik uslubiyatiga
ega.
Auditorlik standartlari 4 xil bo’ladi:
1. Auditning umumiy standartlari;
2. Auditning ishchi standartlari;
3. Hisobot standartlari;
4. Maxsus standartlar.
Auditning umumiy standartlariga quyidagilar kiradi:
- Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va uni tartibga soluvchi asosiy
tamoyillar ;
- Auditni o’tkazishga rozilik haqida auditorlik tashkilotining xat majburiyati.
Auditning ishchi standartlariga quyidagilar kiradi:
- Auditni rejalashtirish ;
- Auditorlik dalillar;
- Auditni hujjatlashtirish ;
- Tavakkalchilik va ichki nazorat ni baholash ;
- Buxgalteriya hisobotida o’zgarishlar bo’lganida auditorning hatti-harakati ;
- Ekspert xizmatidan foydalanish ;
- Auditorlik tanlash ;
Hisobot standartlariga quyidagilar kiradi:
- Moliyaviy hisobotni tekshirganligi xususida auditorlik hisoboti ;
- Buxgalteriya hisoboti to’g’risida auditorlik xulosasini tuzish tartibi ;
- Auditorlik xulosasini imzolash sanasi va buxgalteriya hisoboti tuzilgan va
taqdim qilingandan keyingi sanadan yuz beradigan voqealarni aks ettirish.
Bu standartlarda auditorlik tekshiruvini o’tkazish hamda auditorlik xulosasini
tuzishning asosiy qoidalari ifodalanadi. Bular yordamida auditor auditorlik
tekshiruvining hajmi va ko’lamini, shuningdek , muayyan uslubini tanlashi
mumkin. Shu bilan birgalikda audit standartlari auditorlik tekshiruvi sifatini
baholovchi mezon bo’lib xizmat qiladi.
Maxsus standartlarga quyidagi standartlar kiradi:
- Maxsus maqsaddagi audit shartnomasi bo’yicha auditorlik hisobot;
19

- Istiqbolli moliyaviy ma’lumotlarni tekshirish ;. 3
- Moliyaviy hisobotning sharhi bo’yicha kelishuv ;
- Moliyaviy hisobotga taalluqli amallarni bajarish bo’yicha kelishuv ;
- Moliyaviy ma’lumotlarning kompilyatsiyasi bo’yicha kelishuv .
Xalqaro audit standart larni kontseptual asosi
Xalqaro auditorlik amaliyoti qo’mitasi xalqaro audit standartlari (X A S)ni
chop etish huquqiga ega. Ushbu hujjatning maqsadi auditorlar tomonidan
ko’rsatilishi mumkin bo’lgan xizmatlar yuzasidan XAS chop etadigan kontseptual
asosni yoritishdan iborat.
Soddalashtirish maqsadida, maxsus ko’rsatma mavjud bo’lgan holatlar
bundan istisno, “auditor” atamasi Xalqaro audit standartlari matni bo’yicha
auditorlik xizmatlari bilan bir qatorda, kasbga doir xizmatlarni ko’rsatadigan
shaxsga nisbatan qo’llaniladi. Bunda kasbga doir xizmatlarni ko’rsatayotgan shaxs
albatta sub’ekt moliyaviy hisobotining auditori bo’lishi lozim degani emas.
Moliyaviy hisobot, odatda har yili tayyorlanadi va taqdim etiladi, keng
doiradagi foydalanuvchilarning umumiy ma’lumotga bo’lgan ehtiyojlarini
qondirish uchun mo’ljallangan. Aksariyat foydalanuvchilar moliyaviy hisobotga
ma’lumot olishning asosiy manbasi sifatida qaraydilar, zero ular aniq ma’lumot
olish talablariga javob beradigan qo’shimcha ma’lumot olish vakolatiga ega emas.
Moliyaviy hisobot quyida qayd etilgan bir yoki bir necha nizomlarga muvofiq
tayyorlanishi lozim:
(a) Buxgalteriya hisobining xalqaro standartlari;
(b) Buxgalteriya hisobining milliy standartlari;
(v) qo’llash uchun mo’ljallangan va moliyaviy hisobotda qayd etilgan
moliyaviy hisobotni taqdim etishning nufuzli va keng qamrovli kontseptual
asoslari
Xalqaro audit standartlarining kontseptual asosi.
Kelishilgan muolajalar va kompilyatsiyani bajarish bo’yicha kelishuv auditor
tomonidan ishonch bildirishni nazarda tutmaydi.
Xalqaro audit standartlarining kontseptual asosi auditor tomonidan taqdim
etiladigan boshqa xizmatlar, masalan, konsalting, soliqqa tortish, shuningdek
buxgalteriya hisobi va moliyaviy masalalar bo’yicha maslahatlar uchun
qo’llanilmaydiKontseptual asosda ishonchlilik bir tomondan taqdim etilgan va
ikkinchi tomon foydalanish uchun mo’ljallangan ta’kidlashlar ishonchliligi
3
www.apb.org.uk- (Auditing Practices Board)
20

auditorning qoniqtira olganligi nuqtai-nazaridan qaraladi. Bunday ishonchlilikni
ta’minlash maqsadida auditor amalga oshirilgan muolajalar natijasida to’plangan
dalillarni baholaydi va xulosa chiqaradi. Auditorning qoniqqanligi darajasi va
binobarin, ta’minlanishi mumkin bo’lgan ishonchlilik darajasi amalga oshirilgan
muolajalar va ularning natijalari bilan belgilanadi.
Audit bo’yicha kelishuvlarda auditor audit qilinayotgan ma’lumot ahamiyatli
buzib ko’rsatilmaganligining yuqori, lekin mutlaq bo’lmagan ishonchlilik
darajasini ta’minlaydi. Auditorlik hisobot i da bu ijobiy bo’lib , etarli darajadagi
ishonchlilik bilan ifodalanadi.
Sharh bo’yicha kelishuvda auditor sharh qilinayotgan ma’lumot ahamiyatli
buzib ko’rsatilmaganligining o’rtacha ishonchlilik darajasini ta’minlaydi.
Auditorlik hisobotida bu salbiy ishonchlilik bilan aks ettiriladi.
Kelishilgan muolajalarni amalga oshirishda auditor faqat amaldagi xulosalar
bo’yicha hisobot taqdim etadi, ishonchlilik esa ifodalanmaydi. Buning o’rniga
hisobotdan foydalanuvchilarga amalga oshirilgan muolajalarga va auditorlik
hisobotida keltirilgan amaldagi xulosalarga mustaqil baho berish auditor
tomonidan bajarilgan ishlar yuzasidan o’z xulosalarini chiqarish imkoniyatini
beradiKompilyatsiyani amalga oshirishda, kompilyatsiyalashtirilgan ma’lumotdan
foydalanuvchilar buxgalterning ishidan ma’lum miqdorda foyda olganliklariga
qaramasdan, hisobotda hech qanday ishonchlilik bildirilmaydi.
Moliyaviy hisobot auditidan maqsad auditorga moliyaviy hisobot barcha
ahamiyatli ja b halari bilan moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha belgilangan
kontseptual asosga muvofiq tayyorlanganligi yuzasidan xulosa taqdim etish (fikr
bildirish)ga imkon berishdan iborat. Auditorlik xulosasini tayyorlashda quyidagi
ma’nosi bir-biriga teng jumlalardan foydalaniladi: “to’g’ri va haqqoniy aks
ettiradi” yoki “barcha ahamiyatli ja b halari bo’yicha haqqoniy taqdim etilgan”.
Tegishli mezonlarga muvofiq tayyorlangan moliyaviy yoki boshqa ma’lumotlarni
audit qilishda ham xuddi shunday maqsad qo’yiladi.
Auditorlik xulosasini shakllantirish uchun, auditor ushbu xulosa asosida gi
fikrlarni shakllantirish uchun kerakli bo’lgan etarli darajada tegishli auditorlik
dalillarni to’playdi.
Auditorlik xulosasi yuqori darajadagi, lekin mutlaq bo’lmagan ishonchlilik
yo’li bilan moliyaviy hisobotga bo’lgan ishonchni oshiradi. Audit o’tkazishda
buxgalteriya hisobi va ichki nazoratning har bir tizimlariga xos bo’lgan quyidagi
omillar, ya’ni fikr yuritish zarurati, testlardan foydalanish, cheklashlar mavjud
bo’lganligi, shuningdek, aksariyat qo’llaniladigan dalillar o’z tabiatiga ko’ra
yakuniy emas, balki ishontiruvchan bo’lishi munosabati bilan mutlaq
ishonchlilikka erishib bo’lmaydi
21

Moliyaviy hisobotni sharhlashdan maqsad auditorga audit o’tkazishda kerakli
bo’lgan barcha dali l lar olish uchun amalga oshirilgan muolajalar asosida
auditorning diqqatini jalb qilgan qandaydir boshqa ja b halar mavjudligi va
auditorda ular moliyaviy hisobot barcha ahamiyatli ja b halari bilan moliyaviy
hisobotni taqdim etish bo’yicha belgilangan kontseptual asosiga muvofiq
tayyorlanmagan , deb hisoblashga asos berishdir. Tegishli mezonlarga muvofiq
tayyorlangan moliyaviy va boshqa ma’lumotni sharhlashda ham xuddi shunday
maqsad qo’yiladi.
Sharhlash bir tomondan taqdim etiladigan va ikkinchi tomondan foydalanish
uchun mo’ljallangan ta’kidlashlar ishonchliligini sharhlash uchun so’rov va tahliliy
amal larni amalga oshirishni ko’zda tutadi. Sharhlashni amalga oshirish auditorlik
usullar va ko’nikmalardan foydalanish, shuningdek, dalillarni to’plash bilan
bog’liq bo’lganligiga qaramasdan, u buxgalteriya hisobi va ichki nazorat
tizimlarini baholashni, audit o’tkazishda odatda amalga oshiriladigan muolajalar
hisoblangan tekshiruv, kuzatuv, tasdiqlash va qayta hisoblashni o’tkazishda
isbotlovchi dallilarni to’plash yo’li bilan hisob yozuvlarini test sinovdan o’tkazish
va berilgan so’rovnoma bo’yicha javoblarni olishni nazarda tutmaydi.
Sharhlash muolajalarini o’tkazish paytida auditor barcha ahamiyatli ja b halar
bo’yicha tasavvurga ega bo’lishga intilganligi bilan, audit o’tkazishga qaraganda,
bunday maqsadga erishish ehtimoli kamroq.
Kelishilgan muolajalarni amalga oshirish bo’yicha kelishuvda auditor, sub’ekt
va boshqa har qanday uchinchi shaxs o’rtasida kelishilgan auditorlik muolajalarini
bajarish uchun jalb qilinadi va amalda olingan xulosalar bo’yicha hisobot taqdim
etadi. Ushbu hisobotni oluvchilar auditor hisoboti bo’yicha o’z xulosalarini
chiqarishlari lozim. Ushbu hisobot faqat kelishilgan muolajalarni amalga oshirish
bo’yicha kelishuvda ishtirok etayotgan tomonlarga taqdim etiladi, zero muolajalar
o’tkazilishi sabablari bilan xabardor bo’lmagan boshqa tomonlar uning
natijalariga noto’g’ri talqin berishi mumkin
Kompilyatsiyani amalga oshirish bo’yicha kelishuvda buxgalter, auditga oid
bilimlaridan qarama-qarshi holda, moliyaviy hisobotni to’plash, turkumlash va
umumlashtirish uchun o’zining buxgalteriya hisobiga oid bilimlarini qo’llash
maqsadida jalb qilinadi. Odatda kompilyatsiya mufassal ma’lumotlar hajmini
kamaytirishga va ularni boshqariladigan hamda tushunarli shaklga aylantirishga
yordam beradi, bunda ushbu ma’lumotlar asosida yotgan ta’kidlashlarni test
sinovidan o’tkazish shart emas. Qo’llaniladigan muolajalar buxgalterga moliyaviy
hisobot bo’yicha qandaydir ishonch bildirish imkonini bermaydi va buning uchun
mo’ljallanmagan. Lekin kompilyatsiyalashtirilgan ma’lumotdan foydalanuvchilar
kasbiy buxgalter ishidan muayyan foyda oladilar, zero xizmatlar tegishli ravishda
kasbiy mohirlik va sinchkovlik bilan amalga oshiriladi.
22

Ma’lumotga auditorning hisoboti ilova qilinganda yoki kasbiy aloqalarda
auditor nomini qo’llashga uning roziligi bo’lgan taqdirda, auditor moliyaviy
ma’lumot bilan bog’liq deb hisoblanadi. Yuqorida qayd etilgan shartlar mavjud
bo’lmagan holatlarda, uchinchi tomonda auditor moliyaviy hisobot uchun mas’ul
emas degan fikr paydo bo’lishi mumkin. Auditorga uning nomi moliyaviy
hisobotga nisbatan sub’ekt tomonidan nomuvofiq qo’llanayotganlik holatlari
ma’lum bo’lsa, auditor ushbu sub’ekt rahbariyatidan uning nomidan foydalanish g a
chek qo’yish va agar lozim bo’lsa, kelgusi harakatlarni ko’rib chiqishni talab
qilishi kerak. Masalan, kayd etilgan ma’lumot yuzasidan uning nomidan
nomuvofiqlik bilan foydalanilganligi to’g’risida har bir ma’lum bo’lgan uchinchi
tomonga tegishli xabar etkazish mumkin.. Auditor, shuningdek, boshqa
harakatlarni qo’llash to’g’risida qaror qabul qilishi, masalan, huquqiy maslahat
olishi mumkin.
Davlat sektori qo’mitasi (DSQ) davlat sektori moliyaviy hisoboti,
buxgalteriya va auditorlik amaliyotini rivojlantirish va uyg’unlashtirishga
qaratilgan maxsus hujjatlarni chop etadi. “Davlat sektori” tarkibiga milliy, hududiy
(ma’muriy-hududiy birliklar), mahalliy (shahar, tuman) boshqaruv idoralari va
boshqa davlat muassasalari (agentliklar, ko’mitalar, boshqarmalar va korxonalar)
kiradi. DSQ Xalqaro auditorlik amaliyoti qo’mitasi tomonidan auditorlik
amaliyotiga oid chop etilgan maxsus hujjatlarni ko’rib chiqadi va ular davlat
sektori auditiga qo’llani li shi mumkin bo’lgan darajada ijro etilishini ta’minlaydi.
Hukumat, davlat tijorat va notijorat korxonalari kelajakda qonunlarni ishlab
chiqarish idoralarida, hukumat muassasalari, tashqi investorlar, xodimlar,
qarzdorlar, jamoat va boshqa foydalanuvchilar tomonidan foydalanish maqsadida,
o’z moliyaviy ahvolini (yoki uning muayyan ja b halarini), moliyaviy-xo’jalik
faoliyati natijalarini va pul mablag’lari harakatini aks ettirish uchun, odatda,
moliyaviy hisobotni tayyorlaydilar. Bunday hisobotni audit qilish mas’uliyati
auditning o liy muassasasiga, amaldagi qonunchilikka muvofiq tayinlangan boshqa
idoralarga yoki amaliyot bilan shug’ullanuvchi auditorlarga yuklanishi mumkin.
Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosa tayyorlanishini talab qiladigan
har bir holatlarda, sub’ekt faoliyati turidan qat’i nazar, audit o’tkazishning bir xil
tamoyillari qo’llani li shi lozim, zero audit qilingan moliyaviy hisobot
foydalanuvchilari auditorlik ishining yagona sifatini talab qilish huquqiga
egadirlar. XAS amaliyot va muolajalar bilan bog’liq bo’lgan auditning umumiy
tamoyillarini belgilashi munosabati bilan, ular hukumat muassasalari va davlat
sektori boshqa sub’ektlarining moliyaviy hisobotini audit qilishda qo’llani li shi
mumkin. Davlat sektori va alohida qonunchilik o’ziga xos tavsifga ega bo’lishi,
xususan, hukumat muassasalari va davlat sektorining boshqa notijorat
korxonalarini auditida muayyan XASlarni qo’llash ma’lum tushuntirishlar yoki
qo’shimchalarni talab qilishi mumkin. Tushuntirishlar va (yoki) qo’shimchalarni
23

talab qiluvchi o’ziga xos holatlar har bir standartning oxirida “Davlat sektorining
auditi” bo’limida keltirilgan.
Hukumat muassasalari, davlat tijorat korxonalari va davlat sektori boshqa
notijorat sub’ektlarining moliyaviy hisoboti xususiy sektor moliyaviy hisobotidagi
ma’lumotdan farqli yoki unga qo’shimcha ravishda ma’lumotga ega bo’lishi
mumkin (masalan, amaldagi qonunchilik bilan belgilangan cheklashlarni hisobga
olgan holda davr bo’yicha xarajatlarning solishtirma tahlillari). Bunday
vaziyatlarda auditorlik amal larining tavsifi, muddati va hajmiga, shuningdek
auditorlik hisobotiga taalluqli tegishli o’zgartirishlar kiritilishi talab qilinishi
mumkin.
Bundan tashqari, davlat sektorining hukumat va notijorat sub’ektlaridan,
shuningdek ayrim davlat tijorat korxonalaridan moliyaviy natijalarga erishish bilan
bir qatorda xizmatlar ko’rsatish maqsadlariga ham erishish talab qilinadi. Bunday
sub’ektlarning moliyaviy hisobotida sub’ekt faoliyatining barcha ja b halari mos
ravishda aks ettirilishining ehtimoli kam. Shuning uchun davlat sektori
sub’ektlaridan ular o’zlarining yillik hisobotlariga boshqa ko’rsatkichlar, masalan,
unumdorlik darajasi, xizmatlarning sifati va hajmi, shuningdek, u yoki bu
xizmatlarning maqsadiga qay darajada erishilganligi kiritilishi talab qilinishi
mumkin. AXSning “Davlat sektorining auditi” bo’limida keltirilgan
tushuntirishlarni bunday ma’lumot auditi uchun qo’llab bo’lmaydi.
Shuningdek, davlat sektori auditoridan quyidagilar bo’yicha hisobot taqdim
etish talab qilinishi mumkin:
(a) amaldagi qonunchilik va tartibga soluvchi idoralar, shuningdek, hukumat
idoralari talablariga muvofiqligi bo’yicha;
(b) buxgalteriya hisobi va ichki nazorat tizimlari mosligi bo’yicha;
(v) dasturlar, loyihalar va faoliyat tejamkorligi, oqilonali ligi va
samaradorligi bo’yicha.
1. 3 . Xalqaro audit standart larni tarkibi
Bozor infratuzilmasining unsurlari, avvalambor, auditorlik tashkilotlari
faoliyatining o’zimizga xos, milliy standart asosida faoliyat yuritishni talab qiladi .
Shu bilan birgalikda bozor munosabatlarini jadallashtirishda respublikamizning
jahon bozoriga chuqurroq integratsiyalashuvi iqtisodiy islohotlarni rivojlantirishni,
iqtisodiy munosabatlarni yanada kengroq amalga oshirish uchun auditorlik
faoliyatini xalqaro andozalarga moslashtirishni ham taqozo qilmoqda.
Mamlakatimizda asta-sekin auditning milliy standartlari ishlab chiqilmoqda.
Auditning milliy standartlarini ishlab chiqishda, avvalo, xalqaro standartlarga
murojaat etiladi. Xalqaro audit standartlari Xalqaro buxgalteriya standartlari
bo’yicha qo’mita tarkibida doimiy qo’mita huquqlariga ega bo’lgan Auditorlik
24

amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita tomonidan ishlab chiqiladi. Ushbu qo’mita
1973 yilda to’qqiz mamlakat, ya’ni Kanada, Avstriya, Germaniya, Frantsiya,
Yaponiya, Meksika, Niderlandiya, Buyuk Britaniya va AQShning professional
buxgalteriya tuzilmalari tomonidan ta’sis etilgan. 4

Auditorlik amaliyoti bo’yicha xalqaro qo’mita Xalqaro buxgalterlar
federatsiyasi kengashi nomidan audit standartlarini chop etdi, shuningdek, audit
tekshirishlarini o’tkazish bilan bir vaqtda qo’shimcha xizmat ko’rsatish bo’yicha
xalqaro standartlarni ishlab chiqdi.
Hozirgi kunda 30 dan ortiq auditorlik faoliyatining xalqaro standartlari
ishlab chiqilgan. Respublikamizda esa 2014 yil 1 yanvar holatiga 21 ta auditorlik
faoliyatining milliy standartlari ishlab chiqilgan. Bozor munosabatlarini yanada
chuqurlashtirish, iqtisodiy integratsiyani rivojlanish sharoitida moliyaviy
axborotlar n ing jahon miqyosida amaliyotga keng joriy qilish zaruriy va to’xtovsiz
jarayonlardan biri hisoblanadi.
Shu bilan birgalikda O’zbekiston suveren davlat sifatida audit bo’yicha
hukumatlararo va xalqaro professional tashkilotlarga kirishi hamda xalqaro audit
standartlarini ishlab chiqishda faol ishtirok etishi lozim. Bu esa milliy auditorlik
standartlarini xalqaro standartlar bilan muvofiqlashtirish imkonini beradi. Bu
tadbirlar oxir-oqibatda respublikamizning jahon iqtisodiy integratsiyasiga tobora
chuqurroq qo’shilishiga imkon beradi.
Hozirgi kunda xalqaro audit standartlari ro’yxati quyidagilardan iborat:
«Xalqaro audit standartlari va turdosh xizmatlarga izoh» - 100-son AXS
«Terminlar glossariysi» - 110-son AXS
«Xalqaro audit standartlarining kontseptual asoslari» - 100-son AXS
«Moliyaviy hisobot auditining maqsadi va uni tartibga soluvchi asosiy
tamoyillar» - 200-son AXS
«Audit o’tkazish to’g’risidagi kelishuv xati» - 210-son AXS
«Audit sifatini nazorat qilish» - 220-son AXS
«Hujjatlashtirish» - 230-son AXS
«Aldash va xato» - 240-son AXS
«Moliyaviy hisobot auditi bo’yicha qonunlar va me’yoriy hujjatlarni ko’rib
chiqish» - 250-son AXS
«Auditni rejalashtirish» - 300-son AXS
4
‘’ Auditning xalqaro standartlari’’
25

«Biznesni bilish» - 310-son AXS
«Auditda muhimlik» - 320-son AXS
«Tavakkalchilikni va ichki nazorat tizimini baholash» - 400-son AXS
«Kompyuter axborot tizimi sharoitida audit» - 401-son AXS. 5
«Xizmat ko’rsatuvchi tashkilotlar xizmatlaridan foydalanuvchi sub’ektlar
auditiga doir savollar» - 402-son AXS
«Auditorlik dalillar» - 500-son AXS
«Auditorlik dalillar – aniq moddalarga taalluqli qo’shimcha savollar» - 501-
son AXS
«Dastlabki moliyaviy hisobot auditida boshlang’ich qoldiqlar bo’yicha
auditorning ma’suliyati» - 510-son AXS
«Tahliliy amallar» - 520-son AXS
«Auditorlik tanlash va testlashning boshqa tanlash amallari» - 530-son AXS
«Hisob baholashlar i ning auditi» - 540-son AXS
« Bog’liq tomonlar» - 550-son AXS
«Kelgusi davr moliyaviy ma’lumotlarini o’rganish» - 560-son AXS
«Uzluksiz faoliyat» - 570-son AXS
«Sub’ekt rahbariyatiga tushuntirish berish» - 580-son AXS
«Boshqa auditorlar ish natijalaridan foydalanish» - 600-son AXS
«Ichki audit xizmati ishini ko’rib chiqish» - 610-son AXS
«Ekspert xizmatidan foydalanish» - 620-son AXS
«Moliyaviy hisobot bo’yicha auditorlik xulosasi» - 700-son AXS
«Taqqoslanadigan ko’rsatkichlar» - 710-son AXS
«Tekshirilgan moliyaviy hisobotlarda gi boshqa axborotlar» - 720-son AXS
«Maxsus maqsaddagi audit shartnomasi bo’yicha auditorlik hisobot i » - 800-
son AXS
«Istiqbolli moliyaviy ma’lumotlarni tekshirish» - 810-son AXS
«Moliyaviy hisobotning sharhi bo’yicha kelishuv» - 9 1 0-son AXS
5
«Audit» (darslik). Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti. Iqtisodiyot, 2010 y. – 456-b.
26

Auditning nazariy asoslari
Auditorlik faoliyati o'z maqsad va vazifalaridan kelib chiqqan holda
belgilangan nazariy asoslariga ega. Bu nazariy asoslar quyida keltirilgan
postulatJarga.asoslanadi
1. Auditorlik tekshiruvi moliyaviy hisobotlar va moliyaviy axborotlar
tekshirilishi mumkin bo'igan ma'lumotlarga asoslanadi degan faraz bilan
o’tgaziladi .
Buning uchun buxgalteriyadagi har bir operatsiya tegishli hujjat
bilan rasmiylashtirilishi lozim. Auditor shu hujjatiarni tekshirish orqali
moliyaviy hisobotlarda keltirilgan ma'lumotlar to'g'ri ekanligiga ishonch
hosil qiladi. Endi faraz qilaylikki, bunday hu.ijatlar mavjud emas. Bu
holda auditor tekshimv o'tkazish imkoniga ega emas. Chunki moliyaviy
hisobotlarda istalgan ma'lumot keltirilgan bo'lishi, bu ma'lumotlar ham
to'g'ri, ham noto'g'ri axborotni aks ettirishi mumkin.
2. Auditor va mijoz rahbariyati o'rtasida qi~qa muddatli kelish-
movchiliklar bo'lishi mwmkin, ammo uzoq muddatli kelisbnmovchiliklarga
yo'l qo'yilmasligi lozim.
Bunga sabab, bu ikki gumh mnumiy yagona maqsadga ega bo'lishlari
shart. Bu maqsad - moliyaviy hisobotarda to'g'ri, ishonchli ma'lumot
aks ettirilishidir. Chunkijamiyatlling kelgusi farovonligi, investoriarning
to'g'ri qaror qabul qilishlari va resurslarning samarali taqsimlanishi
ishonchli moliyaviy axborotga bog'liq.
3. Samarali ishlab chiqilgan va o'raatilgan ichki nazorat tizimi mijoz
tomonidan moliyaviy hisobotlarda xato yoki firibgarliklarning oldini
olish imkonini berad i. (Xato - moliyaviy hisobotlarda bilmagan holda
noto'g'ri ma'lumotning keltirilishi yoki kiritilishi lozim bo'lgan ma'lu-
motning tushirib qoldirilishi; Firibgarlik - moliyaviy hisobotl'uda atayin
noto'g'ri ma'lurnotning keltirilishi yoki kiritilishi lozim bo'lgan ma'lu-
motning tushirib qoldirilishi).
Ichki nazorat tizimiga ega bo'lmagan korxona moliyaviy hisobotlarida
aktivlar, majburiyatiar, xususiy kapital, daromad, xarajat bo'yicha
noto'g'ri ma'lumot kiritilgan bo'lish ehtimoli yuqori bo'ladi.
4. Moliyaviy hisobotlarni Bnxgalteriya Hisobining Milliy Standartlari
(BHMS)ga asosan tuzilishi ularda keltirilgan ma'iumotiarning to'g'ri
va to'liq bo'lishini ta'minlaydi .
Bu postulatning ma'nosi shundan iboratki, BHMS maxsus andoza
hisoblanadi va moliyaviy hisobotlarning ishonchliligini aniqlash uchun
ularni shu andozaga taqqoslash lozim.
27

5. Audit teksbiruvini o'tkazish vaqtida auditor tomonidan, agar aksini
tasdiqlovchi ma'iumotiar bo'imasa, o'tmishda sodir bo'lgan voqea kel-
gusida ham qaytarilishi mumkin degan faraz bilan ish ko'riIadi .
Misol uchun, auditor avvalgi tekshiruv davrida rahbariyatning
ftribgarlikka yo'l qo'ygan holini yoki samarasiz ichki nazorat tizimini
aniqladi deylik. Keyingi audit tekshiruvida, agar aksini tasdiqlovchi
ma'!umotlar, ya'ni rahbariya1 endi frribgarlikka yo'l qo'ymagani yoki
ichki nazorat tizimi samarali tashkil etilganini tasdiqlovchi ma'lumotlar
bo'lmagan holda, auditor o'z tekshiruvida rahbariyat yana fuibgarlik qilishi
mumkin yoki ichki nazorat tizimi han1lz sifatsiz degan faraz
bilan tekshiruvni rejaIashtirishi lozim. Buning natijasida korxonaning
zaifnuqtaJari aniqlalladi va audit tekshiruvini samarali o'tkazish imkoni
yuzaga keladi.
6. Moliyaviy bisobotlar audit teksbinvidan o'tisbidan oidia, ularda
uto va firibgarlikni aks ettinvcbi ma'iumotlar yo'q deb faraz qilioadi .
Auditor tekshiruv jarayonida shu faraz va haqiqatda hosil bo'igan
tasavvurni o'zaro taqqoslash natijasida, moliyaviy hisobotlar to'g'ri
tuzilgani yoki unday emasligini o'z xulosasi orqali e'lon qiladi.
Umuman oiganda, vaqt sinovidan o'tgan holda uzoq yillardan huyon
amalda bo'igan bu audit postulatlari zamonaviy auditlling nazariy
asoslarini tashkil etadi. Ularda bevosita yoki bilvosita quyidagi ma'lumotlar
keltiriladi: Moliyaviy hisobotlar tekshirilishi mumkin bo'igan ma'lumot-
larni aks ettiradi; jamiyat manfhatidan kelib chiqqan holda, auditor va
mijoz o'rtasida uzoq muddatli kelishmovchiliklar bo'lmasligi lozim;
samarali ichki nazorat tizimining tashkil etilishi va BHMSning to'g'ri
qo'llanilishi moliyaviy hisobotlarda to'g'ri ma'lumotlarni aks ettirishga
asos bo'ladi; aksini tasdiqlovchi ma'lumotlar bo'lmaganda, o'tmishda
sodir bo'igan voqea kelgusida ham qaytarilishi mumkin; auditorlar mijoz
moliyaviy hisobotlarini tekshirish jarayonida ularda muhim xatoliklar
yo'q deb faraz qiladilar. Ammo auditorlar tekshiruv jarayonida mas’uliyat bilan
yondashishi lozim. 6
6
Merzlikina YE.M., Nikolskaya Y.P. Audit: Uchebnik. – 3-ye izd., pererab. i dop.
28

$II-Bob. Audit turlari va funksional tasnifi 2.1 Auditning turiga ko’ra tasnifi Auditorlik faoliyati uzoq rivojIanish bosqichini bosib o'tdi va bu davr mobaynida jamiyatning tobora kCllgayib borayotgan ehtiyojlarini kengroq qondirish maqsadida bu faoliyat sohasi o'z yo'lida katta burilish \' yasadi Avvalgi davrda auditga faqat nazorat vositasi sifatida qaralgan bo'lsa, hozirda bu fuoliyat turi korxonalarga o'z faoliyat sohalarini rivojIantirish, milliy va xalqaro bozorda raqobatbardoshlikka erishishga qaratilgan faoliyatIariga yordam berishdan iborat. Shu maqsadlardan kelib ehiqqan holda, xalqaro amaliyotda zamonaviy audit quyidagi uch turga bo'lingan: 1.Moliyaviy hisobotlar auditi 2. Muvofiqlik auditi 3.Operatsion auditi Moliyaviy hisobotlar auditi - korxonaning balans, moliyaviy natijalar, xususiy kapital va pul oqirnlari to'g'risidagi hisobotlar ma'lu- motlarini, uIarning buxgalteriya hisobining milliy standartlari asosida tuzilganligiga ishollCh hosil qilish yoki BHMSdan chetga chiqilgan hollami aniqIash nuqtayi nazaridan o'tkaziladigan tekshimvdir. Moliyaviy hisobotIar auditi, odatda, malaka sertifikatga ega bo'lgan mustaqil audi- torIar tomonidan o'tkaziladi. Muvofiqlik. auditi - korxona faoliyati, shu faoliyatga doir ma'lumotlar mavjud qonun hujjatlarga qanehalik mos keIayotganini yoki shu qonun hujjatlar buzilgan hollarni aniqlashga qaratilgan tekshiruv. Ushbu turdagi audit tekshlmvini o'tkazishning asosiy shal1lari (1) tekshirilishi mumkin bo'lgan ma'lumot; (2) yuqori organlar tomonidan ehiqarilgan qonun- qoidalarning mavjudligi. Muvofiqlik (Iuditiga misol tariqasida daromad solig'ini to'lash jarayonini keltirish mumkin. Ushbujarayollda, daromad solig'ini 10'lash vaqtida Soliq Kodeksidan chetga chiqilgan hoUar bo'lgan yoki bo'lmaganligi tekshiriladi. Bu misolda moslik auditini o'tkazish uchun yuqorida keltirilgan asosiy ikki shart bajarilganini ko'rishimiz mumkin. (1) tekshirilishi mumkin bO'lgan ma'lumot (korxona daromadiga doir ma'lumotning mavjudligi); (2) yuqori organlar tomonidan chiqarilgan qonun-qoidalarning mavjudligi (Soliq Kodeksi). Muvofiqlik auditiga yarra bir misol sit'l.tida tijorat bankL'lri faoliyatining Markaziy Bank tomonidan tekshirilishni kelt irish mumkin. Bunda MB tomonidan yuborilgan auditorIar bank faoliyatiga oid ma'lumotlarni Markaziy bank, Moliya vazirligi, Soliq qo'mitasi va boshqa bir qator yuqori 29$

turuvchi muassasaL-1r tomonidan chiqarilgan qonunlar, qarorlar,
s1andartlar, yo'riqnomalar bilan taqqoslaydilar. Buning natijasida,
1ekshirilayotgan bank qanchalik mavjud qonun hujjatiarga asosan ish
yuritayotgani ma'lum bo'ladi. Moslik auditining natijasi audi10mi yollagan
tashkilotga taqdim etiladi
Amerika Qasamyod Qilgan Jamoat Buxgalterlar Instituti (AI CPA)
keltirgan ta'rifiga ko'ra, « Operatsion audit - korxona faoliyatini baholash,
kamchiliklarni aniqlash va bartaraf etish chora-tadbirlarini izlash
maqsadida, shu korxona yoki uning bo'limi taoliyatini biror belgilangan
mezonga asosan tizimli o'rganishdir». Ushbu ta'rifda keltirilgan mezon:
(1) korxona yoki uning bo'limi o'z oldiga qoyilgan reja ko'rsa1kich-
lariga qanchalik erishayotganini o· rganishdan;
(2) samaradorlik, ya'ni mavjud resurslardan qanchalik 1ejamli foyda-
lanilayo1ganini baholashdan iborat.
Operatsion auditga misol tariqasida, korxona yoki uning bo'limi faoliyati
belgilangan biznes-reja, yillik yoki choraklik budjetda keltirilgan
ko'rsatkichlarga to'g'ri kelayotganini tekshirish, agar amaldagi natija
bilan reja ko'rsatkichlari o'rtasida ahamiyatli farq bo'lsa, uning sababini
o'rganish va mavjud kamchiliklarni bartaraf etish uchun amalga oshi-
rilishi lozim [gan 1avsiyalarni ishlab chiqislmi kelt irish mumkin.
Korxona buxgaiteriya bo'limi kompyuter 1iziminini samarali va ishonchli
ishlayotganini o'rganish maqsadida o'tkaziladigan tekshimv ham
operatsion auditga misol bo'lishi mumkin.
Operatsioll audit keng va turli sohalarda faoliyat yurituvchi bo'limlarni
o.'rganishi sabab, audit jamoasi ko'p hollarda muhandis, huquqshunos,
dasturchi kabi mustaqil ekspertlar xizmatidan foydaL-1nadi.
Operatsion audit moliyaviy hisobdagi kabi yagolla buxgalteriya
hisobining milliy yoki xalqaro standartiarga ega emasligi sababli, moliyaviy
hisob yoki muvofiqlik auditiga nisbatan chuqurroq subyektiv mulohazani
talab etadi. Operatsion auditning yakuniy natijasi sifatida korxona
rahbariyati uchun, korxona i'loliyatini yanada takomillashtirish maqsadida
amaIga oshirilishi lozim bo'lgan zaruriy chora-tadbirlaml o'zida aks ettirgan
hisobot taqdim etiladi.
Auditning funksional tasnifi
Zamollaviy auditorlik faoliyati o'z funktsional vazifalariga ko'ra
quyidagi ikki guruhga bo'linadi ;
1.Tashqi audit.
2. Ichki audit.
30

Tashqi audit - korxona taqdim etayotgan yillik moliyaviy hisobot-
laming BHMSga asosan tuzilganini tekshirish maqsadida shu korxonaga
nisbatan to'liq mustaqil hisoblangan auditor tomonidan o'tkaziladigan
tekshiruvdir. Tashqi audit asosan biz yuqorida ko'rib o'tgan moliyaviy
hisobotlar audit dan iborat. Lekin, bu tur auditga qo’shimcha tuzida,
muvofiqlik yoki operatsion audit ham o'tkazilishi mumkin.
Tashqi audit tekshimvini o'tkazishning muhim shartlaridan biri
shuki, bu tekshiruvda qatnashayotgan auditor shu audit tekshiruvidan
o'tayotgan korxonada hech qanday iqtisodiy manfaatga ega bo'lmasligi
kerak. Misol uchun, tekshiruvni o'tkazayotgan auditor shu korxona
ta'sischisi, egasi, aksiyadori, rahbari yoki boshqa mansabga ega bo'lishi,
korxona rahbariyati bilan o'zaro qarindoshlik munosabatlariga ega bo'lishi
mumkin emas. Shuningdek, agar auditorlik firmasi, qo'shimcha xizmat
sifatida korxonaga buxgalteriya xizmatini ko'rsatsa, moliyaviy hisobotIarni
tuzib bersa, bu auditorlik firmasi shu korxonada audit tekshiruvini
o'tkazishi taqiqIanadi. bunga asosiy sabab, biz o'tgan bobda. ko'rib o'tgan
mustaqillik tamoyilining buzilishidir.
Yuqoridagi holat ro'y berganda, ya'ni auditor yoki auditorlik fmnasi
tomonidan mustaqillik tamoyili buzilgan taqdirda, auditorlik fmnasi
auditorlik faoliyatini amalga oshirish huquqini beruvchi litsenziyadan,
auditor esa maIaka sertifIkatidan mahmm etilishi mumkin.
Tashqi auditni o'kazishdan maqsad quyidagilardan iborat bo'ladi:
- buxgalteriya hisoboti to'g'ri va to'liq ma'lumotlarni aks ettirayot-
ganini o'rganish yoki ishonchsiz ma'lumotlarni aks ettirayoigan hollami
aniqlash;
- korxona o'z buxgalteriya hisobi va hisoboti tizimini ma'lum qonun-
hu,ijatlarga asosan yurltayotganini tekshirish;
- audit tekshiruvidan o'tayotgan davr uchun korxona o'z daromad,
xarajat va yakuniy moliyaviy natijalarini to'g'ri aks ettirayotganini 0' rganish.
Tashqi audit yakunida auditorlik hisoboti va xulosasi taqdim etiladi.
Bularga qo'shimcha sifatida, auditorlik firmasi tomonidan tavsiyaviy
harakterga ega bo'lgan turli qo'shimcha huiiatlar ham tayyorlanib taqdim
etilishi mumkin. Tashqi auditni o'tkazish uchun auditorlik firmasini
korxonaning o'zi mustaqil ravishda taminlaydi.
1. Ixtiyoriy audit.
2. Majburiyaudit.
Ixtiyoriy audit - Oliy Majlis qaroriga muvofiq yangi tahrirda qabul
qilingan «Auditorlik faoliyati to'g'risidagi qonun"ning ll-moddasiga
31

muvofiq, korxona rahhariyatining o'z qaroriga billoan qonun hujjatiarlda
nazarda tutilgan tartibda o'tkaziladi. Ixtiyoriyauditni o'tkaziilldan Illi'lqsa.d
turlicha bo'lishi mumkin. Misol uchun, korxona buxgalteriya tizimining
holatini tahlil qilish, uning ustidan samarali nazorat o'rnatish, kompyu-
terlashgan buxgalteriya tizimi faoliyatini tekshirish va h.k.
Ixtiyoriy audit kompleks va tematik asosda tashkil etilishi mumkin.
Kompleks ixtiyoriy audit tekshlruvida korxonaning buxgalteriya hisobiga
oid barcha boshlallg'ich huiiatlari tekshiriladi, aktivlar va majburiyatlar
yuzasidan to'liq illventarizatsiya o'tkaziladi. Tematik ixtiyoriy audit
tekshimvida esa korxona buxgaUeriya hisobining faqatgina alohida bir
bo'limi, misol uchun, ish xaqi yuzasidan hisob-kitoblarning to'g'ri
yuritilayotgani, budjet hilall soliq yuzasidan hisob-kitoblar qonun-
hu.ijatlarga asosan olih borilayotgani auditor tekshiruvidan o'tadi.
Majburiy audit - «Auditorlik faoliyati to'g'risidagi qonun" ning
10-moddasiga muvofiq, qonun-hujjatlarda belgilangan tartibda, yuqori
turuvchi daviat muassasalarining talabi bilan korxona rahbariyati
buyurtmasiga asosan auditoriar tomonidan o'tkaziladigan audit tek-
shimvidir. «Auditorlik faloliyati to'g'risidagi qonun"ning lO-moddasiga
asosan, O'zbekiston Respublikasida majburiy audit tekshiruvidan quyi-
dagi iqtisodiy sub'ketlar o'tishlari lozim:
Tashqi audit o’z xususiyatiga ko'ra quyidagi ikki ko'rinishga ega:
1. Tashkiliy-huquqiy shakliga ko'ra : aksiyadorlikjamiyatlari.
2. Faoliyat turiga ko'ra :
- bank va boshqa kredit tashkilotlari;
- sug'urta kompaniyalari;
- investitsiya fondlari hamda yuridik va jismoniy shaxslarning mab-
lag'larini jamlab turuvchi boshqa fondlar hamda ularning boshqaruv
kompaniyalari;
- manbalari yuridik vajismoniy shaxslaming ixtiyoriy badallari bo'l-
rnish xayriya fondIari va boshqa ijtimoiy fondIar;
- mablag'larinillg hosil bo'lish manbalari qonun hujjatlarida nazarda
tutilgan yuridik va jismoniy shaxslar tomonidan qilinadigan majburiy
ajratmalar bo'lmish byudjetdan tashqari fondlar;
- ustav fondida davlatga tegishli ulush bo'lgan korxonalar.
Majburiy audit dan bosh tortish yoki ulling o'tkazilishiga qarshilik
ko"rsatish korxonadan «Majburiy auditorlik tekshimvini o'tkazilishidan
bo"yin tovlaganlik uchun xo'jalik yurituvchi subyektlard'llljarirna undirish
tartibi to'g'risidagi nizom» ga asosan eng kam ish haqining 50 baravaridan
100 baravarigacha rniqdord'ljarima undlrishga va uning rahbarini qonun
bilan belgilangan tartibda ma'muriy javobgarlikka tortishga sabab bo'ladi. 7

7

32

Audit va taftish o’rtasidagi xususiyatlar 8
1. Tashqi audit o'z xususiyatiga ko'ra quyidagi ikki ko'rinishga ega:
(1) ixtiyoriy audit; (2) majburiy audit.Ixtiyoriy audit kompleks va
tematik asosda tashkil etilishi mumkin.
Majburiy audit - «Auditorlik faoliyati to'g'risidagi qonun" ning 10-
moddasiga muvofiq, qonun-hujjatlarda belgilangan tartibda, yuqori
turuvchi davlat muassasalarining talabi bilan korxona rahbariyati
buyurtmasiga asosan auditorlar tomonidan o'tkaziladigan audit
tekshiruvidir. Majburiy audit tekshiruvidan o'tishdan bosh tortish qonun
- hujjatlarda belgilangan tartibda javobgarlikka tortilishga sabab bo'ladi .
2. Ichki auditorlar mustaqilligini ta’minlash maqsadida ular direk-
torlar kengashi tarkibidagi audit qo'mitasiga yoki bevosita korxona
rahbariga hisobot beradilar. Bundan maqsad, ichki auditorlaming koixo-
naning bo‘limlari rahbarlariga nisbatan mustaqilligini ta ’minlashdan
iborat.
Icliki auditorlaming korxona yuqori organlariga bevosita chiqa olish
imkoniyatlari ularga korxonaning istalgan bo'limi faoliyatini o‘rganish
imkonini berish bilan bir qatorda ulaming tavsiyalariga bo'lim rahbarlari
tom onidan alohida e’tibor qaratilishini ta’minlaydi. Icliki auditorlar
korxonaning istalgan bo'limiga nisbatan mustaqil hisoblanadi. Ammo,
ular keng jamoatcliilik oldida tashqi auditorlar darajasidagi mustaqillikka
ega emaslar. Chunki ular audit tekshiruvidan o‘tishi lozim bo'lgan
korxonaning xodimlari hisoblanadilar va shu korxonaga moliyaviy
jihatdan bog'liqlar.
8
AXS Audit: uchebnik dlya studentov vuzov, obuchayushixsya po ekonomicheskim spesial n ostyam /pod red.
V.I.Podolskogo.M.:- YUNITI-DANA,-2009g.-744s.
33

Xulosa
Auditorlik hisobotini va xulosasini shakillantirish audit rejasi va dasturining
barcha bo’limlari bo’yicha o’tgazilgan auditorlik tekshiruvi natijalarini
umumlashtirish va baholash jarayonida vujudga keladi.
Audit natijalarini umumlashtirish ishlari asosan quydagilarni o’z ichiga
oladi;ishni hujjatlarni sharhlash va yakuniy ishchi hujjatlarni tayyorlash aniqlangan
kamchiliklarning jiddiy darajasini baholash auditorlik dalillarning yetarliligini
baholash faoliyat ko’rsatayotgan korxona prinsipi bilan bog’liq omillarni baholash
buxgalteriya hisobotidagi axborotlarni taqdim qilish va bayon qilish hisobot
tuzilganidan so’ng sodir bo’lgan hodisalarni baholash tekshiruv natijalari bo’yicha
auditorning mijoz-korxona rahbariyatiga taqdim qiladigan yozma axborotini
tuzish.
Audit tekshiruvi o’tkazish chog’ida tekshirilayotgan xo’jalik yurituvchi
sub’bektning dastlabki hujjatlari, hisob registirlari va hisobotlarida aks ettirilgan
haqiqiy axborotlar tahlil qilinadi va baholanadi. Faqat ayrim hollardagina audorlar
taxmin va hisob-kitoblarga asoslangan moliyaviy axborotlarni baholaydilar.
Ta’kidlash joizki, tekshiruv natijalari va xo’jalik yurutuvchi sub’ekt
mutaxasislarining hisob-kitoblarini baholashda auditorlar ma’lum darajada
professional ehtiyotkorikka roiya qilishlari zarur.
Auditor quydagi hollardagi kabi,kata nomuvofiqliklar mavjudliligini
ko’rsatuvchi holatlarni ob’ektiv baholashi zarur.
Xo’jalik yurutuvchi sub’ekt xodimlariga ma’lum bo’lgan,ammo auditor
tomonidan ochilmagan xatolarni aniqlash faktlari
Tekshiruv uchun zarur bo’lgan, auditorga o’z vaqtida taqdim qilinmagan
dastlabki hujjatlar yoki ma’lumotlarga doir xo’jalik muomilalari
Mutaxasislarning hisob-kitiblaridagi nomuvofiqliklar
Inventarizatsiya natijasida aniqlanib dalolatnoma va taqqoslashqaydnomalari
bilan rasmiylashtirilgan, lekin yetarli darajada taxlil qilinmagan va tuzatilmagan
kata tafovudlar.
Tekshiruv uchun tanlab olingan, zarur dastlabki hujjatlar yoki tegishli ruxsat
etuvchi ko’rsatmalar taqdim etilmagan xo'
Auditor to’plagan dalillar yetarliligini baholashda ushbu holatlar aniqlangan
bosqichni (rejalashtirish, audit o’tgazish) hisobga olishi kerak.
34

Foydalanilgan adabiyotlar
1. “ Audit ” (darslik) . Tulaxodjayeva M.M., Ilhomov S h .I. va bosh. Toshkent
Davlat iqtisodiyot universiteti. Iqtisodiyot, 2010. – 456 b.
2. “Audit” (darslik) . Tulaxodjayeva M.M. va boshqalar. Toshkent Davlat
iqtisodiyot universiteti, “DeHause Print”, 2011. - 583 b.
3. Audit: uchebnik dlya studentov vuzov, obuchayushixsya po
ekonomicheskim spetsialnostyam / pod red. V.I Podolskogo. M.: – “ YUNITI –
DANA”, – 2009 g. – 744 str.
4. «Audit» (darslik). Toshkent Davlat iqtisodiyot universiteti.
Iqtisodiyot, 2010 y. – 456-b.
5. Do’smuratov R. D. Fayziyev Sh. N. va bosh. Audit. O‘quv qo‘llanma,
1-qism. – T.: Iqtisod-moliY. 2008. – 178 b.
6. Do’smuratov R. D., Fayziyev Sh. N. va bosh. Audit. O‘quv qo‘llanma,
II-qism. – T.: Iqtisod-moliY. 2008. – 256 b.
7. Audit, Darslik. I -jild. M.M.Tulojodjayeva, SH.I.Ilxomov,
K.B.Axmadjonov va boshqalar.O‘z.R. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.-Toshkent: NORMA/ 2008/-320 b.
8. Audit, Darslik. II- jild. M.M.Tulojodjayeva, SH.I.Ilxomov,
K.B.Axmadjonov va boshqalar.O‘z.R. Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.-Toshkent: NORMA/ 2008/-320 b.
9. Audit: uchebnik dlya studentov vuzov, obuchayushixsya po
ekonomicheskim spesial n ostyam /pod red. V.I.Podolskogo.M.:- YUNITI-
DANA,-2009g.-744s.
10. Audit, Darslik. I-II jild.M.M.To'laxodjaeva, Sh.I.Ilxomov,
K.B.Axmadjonov va boshqalar. O'z.R. Oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi,
Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti.-Toshkent. NORMA/2008/-320 b.
11. Podol s kiy V. Audit. Uchebnik.- M.: Izd. Yurayt, 2010 g. -605 s.
12. Shere met A., Sues V. Audit. Uchebnik.-M.: “INFRA-M”, 2009 g.-
448 s.
13. Merzlikina YE.M., Nikolskaya Y.P. Audit: Uchebnik. – 3-ye izd., pererab.
i dop.
Internet saytlari
www.apb.org.uk- (Auditing Practices Board)
www.nao.gov.uk - (UK National Audit Office)
www.iia.org.uk - (The Institute of Internal Auditors-United Kingdom)
www.iasc.org.uk - (International Accounting Standards Committee)
www.ziyo.net
www.gaap.ru
www.audit.ru
www.bilim.uz
www.gov.u z
35

Auditorlik turlari

Купить

Информация о документе

Продавец

Auditorlik turlari

Похожие документы