Документ

Всего документов: 5844
Число пользователей: 15250

Информация о документе

Цена	50000UZS
Размер	93.6KB
Покупки	0
Дата загрузки	19 Март 2025
Расширение	docx
Категория	Метрология

Aviatsiya sohasiga tegishli bo’lgan sinov laboratoriyalarini texnik reglamentini ishlab chiqish

высотно- скоростных параметров летательных аппаратов [Электронный
ресурс] : интерактив. лаб. практикум : реализация в среде КАДИС,
интернет-версия О. П. Чегодаевой / В. А. Прилепский, И. В. Прилепский,
В. Н. Коптев ; Федер. агентство по образованию, Самар. гос. аэрокосм.
ун-т им. С. П. Королева, Нац. исслед. ун-т. - Электрон. текстовые дан. -
Самара, 2009. - 1 эл. опт. диск (CD-RW). - (Программа развития
государственного образовательного учреждения высшего
профессионального образования "Самарский государственный
аэрокосмический университет имени академика С. П. Королева" на
2009-2018 годы).
16 Авиационные приборы, информационно-измерительные системы
и комплексы: Учеб. для вузов / Под ред. В. Г. Воробьева. - М.:
Транспорт, 1992. - 399с.
17 Воробьев В. Г., Зыль В. П., Кузнецов С. В. Комплексы цифрового
пилотажно- навигационного оборудования. Часть 1,2. М., МГТУГА,
1998.
18 Боднер В. А. Приборы первичной информации. - М.: Машиностроение,
1981.- 344с.
19 ГОСТ 19186-81. Доски приборные кабин самолетов с двумя летчиками,
введен с
01.07. 1981г.
20 Техническое описание самолета Ан- 140.

laboratoriyalar texnik vositaning ishlash holatini o‘rganib, zarur ta'mirlash va texnik
xizmatlarni belgilaydi.
6. Mavjud texnik vositalarni monitoring qilish. Sinov laboratoriyalari
samolyotlar, vertolyotlar va boshqa aviatsiya texnikasining holatini doimiy ravishda
monitoring qiladi, bu esa ularning ishlash samaradorligini oshirishga yordam beradi.
Sinov laboratoriyalarining tuzilishi
Sinov laboratoriyalari odatda quyidagi bo‘limlardan iborat bo‘ladi:
Fizik va mexanik sinov bo‘limi: Bu bo‘limda aviatsiya texnikasining mexanik va fizik
parametrlarini, masalan, materiallarning chidamliligini, mexanik kuchlarni va mexanik
tizimlarning ishlashini tekshiradi.
Elektronika va avionika bo‘limi: Bu bo‘limda samolyotlarning elektron tizimlari,
avionika, radarlar, navigatsiya tizimlari va boshqa elektron qurilmalar sinovdan
o‘tkaziladi.
Dvigatel va energiya tizimlari bo‘limi: Samolyotlarning dvigatellari va energiya
tizimlari sinovdan o‘tkaziladi. Bu bo‘limda dvigatelning ishlash samaradorligi, isitish
tizimlari va energiya ta'minoti o‘rganiladi.
Materiallar va konstruktiv tizimlar bo‘limi: Aviatsiya texnikasida ishlatiladigan
materiallarning sifatini tekshiradi. Bu bo‘limda materiallarning issiqlikka, sovuqqa,
bosimga va mexanik kuchlarga qarshiligi sinovdan o‘tkaziladi.
Yuqori texnologiyalar va ilmiy tadqiqot bo‘limi: Yangi texnologiyalar va ilmiy
tadqiqotlar bu bo‘limda amalga oshiriladi, innovatsion texnologiyalarni ishlab chiqish
va amaliyotga tatbiq etish uchun sinovlar o‘tkaziladi.
Sinov laboratoriyalarining ishlash prinsipi
1. Sinov jarayonini rejalashtirish: Sinovlar oldidan laboratoriya ekspertlari va
mutaxassislari sinovning maqsadi va qanday sharoitda o‘tkazilishi kerakligini belgilab
olishadi. Bu jarayonda aviatsiya texnikasining barcha parametrlarini belgilash va tahlil
qilishga asoslangan reja ishlab chiqiladi.

1.2 Xalqaro va milliy standartlar (ISO/IEC 17025, EASA, FAA talablari )
ISO/IEC 17025, EASA, va FAA kabi xalqaro va milliy standartlar aviatsiya
sinov laboratoriyalarining faoliyatini boshqarish va ularning ishonchliligi, xavfsizligi
va samaradorligini ta'minlashda katta ahamiyatga ega. Ushbu standartlar aviatsion
texnikalar va tizimlarning sifatini tasdiqlash, yangi mahsulotlarni sertifikatlash va
mavjud tizimlarni yangilashda asosiy yo‘riqnomalar sifatida xizmat qiladi. Sinov
laboratoriyalari bu talablarni amalga oshirish orqali aviatsiya sanoatining xavfsiz,
samarali va ishonchli ishlashini ta'minlaydi.
Xalqaro va milliy standartlar aviatsiya sohasidagi sinov laboratoriyalarining
faoliyatini boshqarish va ularga yuqori sifat va xavfsizlik talablarini taqdim etishda
muhim ahamiyatga ega. Aviatsiya texnologiyalarining xavfsizligini va ishonchliligini
ta'minlash uchun sinov laboratoriyalari, ko‘plab xalqaro va milliy standartlarga
muvofiq ishlashlari kerak. Ushbu standartlar aviatsion sinov laboratoriyalarining
faoliyatini sertifikatlash, sinov natijalarining to‘g‘riligini va ishonchliligini kafolatlash,
xavfsizlikni ta'minlashda asosiy vosita sifatida xizmat qiladi. Quyida, asosiy xalqaro
va milliy standartlar, shuningdek, ular aviatsiya sohasidagi sinov laboratoriyalariga
qanday ta'sir ko'rsatishi haqida batafsil ma'lumot keltirilgan.
1. ISO/IEC 17025:2017 – "Sinov va kalibrlash laboratoriyalarining umumiy
talablar" ISO/IEC 17025 — bu sinov va kalibrlash laboratoriyalarining sifatini
ta'minlash uchun qabul qilingan xalqaro standartdir. Ushbu standart laboratoriyalar
uchun texnik va boshqaruv talablarini belgilaydi. Aviatsiya sinov laboratoriyalari
uchun bu standart asosiy hujjat bo'lib, uning amal qilish doirasi laboratoriya
faoliyatining barcha sohalarini qamrab oladi: sinov, tahlil, kalibrlash va sifatni
boshqarish.
ISO/IEC 17025 ning asosiy talablaridan ba'zilari:
Laboratoriyaning boshqaruv tizimi: Sinov laboratoriyasi o'z faoliyatini muntazam
ravishda boshqarish va tekshirishni ta'minlashi kerak. Bu, asosan, laboratoriya ichki

asoslangan holda ilmiy-texnik usullarni qo‘llab, maxsus tahlil va test ishlari orqali
amalga oshiriladi. Yakuniy reglament laboratoriyaning texnik imkoniyatlarini oshirish
va natijalarni ishonchli qilishda muhim vosita bo‘ladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. Ахмедов Б.М., Исматуллаев П.Р., Туробжонов С.М., Юсупов Э.Д., Тураев
Ш.А., “Основы системы менеджмента качества”, изд-во ИПТД
«Узбекистан», - Ташкент, 2019 г.,
2. Техник жиҳатдан тартибга солиш: амалиёт, муаммо ва истиқболлари. И.И.
Насиров таҳрири остида, Ўзбекистон стандарт, 2019 й,
3. Б.Д.Юсупов, А.А.Джуманов, О.И.Соатов, Ш.А.Тўраев, “Агросаноат мажмуи
корхоналарида сифат менежментини ташкиллаштириш”, ўқув- услубий
қўлланма Тошкент, 2016й.,
4. “Стандартлаштириш, сертификатлаштириш ва метрологияга оид норматив-
хуқуқий хужжатлар тўплами. Т.: Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлиги,
2008й.,
5. Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 23 апрелдаги “Техник жиҳатдан
тартибга солиш тўғрисида”ги 213 – сонли қонуни.
6.Пчелко И.Г. «Авиатсионная метерология», Л: Гидрометеоиздат, 1963 г.
Астапенко П.Д.и др. «Авиатсионная метерология», М: Транспорт, 1979г.
Баранов А.М. и др. «Авиатсионная метерология и метерологическое обеспечение
полетов», М: Транспорт, 1993г.
7.Яковлев А.М. «Авиатсионная метерология», М: Транспорт, 1971г.

ishlab chiqaruvchilar EASA tomonidan tasdiqlangan sertifikatlarni olish uchun kerakli
sinovlarni o‘tkazishlari kerak.
EASA Part 145: EASA Part 145 aviatsion texnik xizmat ko‘rsatish tashkilotlarini
sertifikatlashning talablarini belgilaydi. Bu bo‘limda aviatsion sinov laboratoriyalari
xavfsizlik, sifat va xavfsizlikni ta'minlashga doir sinovlarni amalga oshiradi.
Xavfsizlikning yuqori talablari: EASA aviatsiya xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan
yuqori talablarni o‘rnatadi. Bu talablar aviatsion sinov laboratoriyalarining xavfsiz va
samarali ishlashini ta'minlash uchun kerakli sinovlar va tahlillarni amalga oshirishga
yo‘naltirilgan.
EASA talablari aviatsiya sohasidagi sinov laboratoriyalarini xavfsizlik va sifatni
ta'minlash, yangi texnik vositalarni tasdiqlash va sertifikatlashda yordam beradi. Bu
talablar aviatsiya sanoatining samarali ishlashiga ta'sir ko‘rsatadi va butun Yevropa
bo‘ylab xavfsiz aviatsiyani ta'minlashga yordam beradi.
3. FAA (Federal Aviation Administration) – AQSh Federal Aviatsiya
Ma'muriyati
FAA — AQShda aviatsiya xavfsizligini ta'minlash bo‘yicha mas'uliyatli asosiy
tashkilotdir. FAA aviatsiya sohasida ko‘plab qoidalar va standartlarni belgilaydi, shu
jumladan aviatsion sinov laboratoriyalariga talablar qo‘yadi. FAAning asosiy maqsadi
aviatsiya texnologiyalarining xavfsiz ishlashini va samolyotlar hamda boshqa aviatsion
vositalarning sertifikatlash jarayonlarini ta'minlashdir.
FAA talablari:
FAR (Federal Aviation Regulations): FAA aviatsiya sanoati uchun Federal Aviatsiya
Qoidalarini ishlab chiqadi. FAR aviatsion sinov laboratoriyalarining faoliyatini
ko‘plab qoidalar bilan boshqaradi. Bu qoidalar sinovlar va sertifikatlash jarayonlari
uchun aniq va qat'iy talablarni belgilaydi.
FAA Part 21: FAA Part 21 samolyotlar, vertolyotlar, dvigatellar va boshqa aviatsiya
texnikasining sertifikatlash jarayonlarini belgilaydi. Bu bo‘lim aviatsion sinov

jarayonlarini standartlashtirish, laboratoriya jihozlarini sertifikatlash va xodimlarning
malakasiga qo‘yiladigan talablarni aniq belgilash, shuningdek, aviatsiya sohasida
xavfsizlik va ishonchlilikni oshirishga hissa qo‘shishdir. Tadqiqotning maqsadi
aviatsiya laboratoriyalarining faoliyatini yuqori sifatda, xavfsiz va samarali tashkil
etish uchun kerakli normativ-huquqiy asoslarni yaratish va joriy etishni o‘z ichiga
oladi.
Tadqiqot obyekti va predmeti. Aviatsiya sinov laboratoriyalarining faoliyati
va ularni boshqarish va standartlashtirishga yo‘naltirilgan texnik reglamentlardir.
Tadqiqotning ilmiy ahamiyati: Aviatsiya sinov laboratoriyalarining faoliyatini
texnik reglament asosida ilmiy ravishda tartibga solish va xavfsizlikni oshirishga
qaratilgan yangi yondashuvlarni ishlab chiqishda namoyon bo‘ladi.
Tadqiqotning amaliy ahamiyati: Aviatsiya laboratoriyalarining
samaradorligini oshirish, sinov jarayonlarini standartlashtirish va xavfsizlik talablarini
kuchaytirish orqali aviatsiya sohasida amaliy qo‘llaniladi.
Tadqiq qilish usullari : Bu tadqiqot usullari yordamida aviatsiya sinov
laboratoriyalarini boshqarish va standartlashtirish jarayonlarini yaxshilash uchun ilmiy
va amaliy tavsiyalar ishlab chiqildi. Bir nechta ilmiy yondashuvlar qo‘llanilgan: tahlil
va sintez, taqqoslash, empirik tadqiqot, normativ hujjatlarni tahlil qilish va model
yaratish. Bu usullar yordamida aviatsiya sinov laboratoriyalarining faoliyati va texnik
reglamentlarni ishlab chiqish jarayoni o‘rganildi.
Tadqiqot natijalari abrobatsiyasi: International journal of European research
output http://ijero.co.uk/index.php/ijero/article/view/342/308 Certification of
aviation maintance organization
International journal of European research output (ijero)
http://ijero.co.uk/index.php/ijero/article/view/298 Control of technical equipment in
the field of aviation
" Лучшие интеллектуальные исследования " xalqaro ilmiy elektron jurnal
https://web-journal.ru https://portal.issn.org/resource/ISSN/3030-3621 Texnik
reglamentlarni ishlab chiqarish, qabul qilish o’zgartirish va bekor qilish
tartiblari haqida

Avtomatlashtirilgan ishlash: Priborlar avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimlariga
integratsiya qilinishi va real vaqt rejimida ma’lumot uzatishi kerak.
Ma’lumotlarning qayd etilishi: Priborlar o‘lchov natijalarini aniq va ishonchli tarzda
qayd qilib, zarur bo‘lganda saqlash yoki uzatish funksiyalariga ega bo‘lishi kerak.
Displey va interfeys: Foydalanuvchi uchun qulay interfeys va oson o‘qiladigan displey
mavjud bo‘lishi lozim.
4. Kalibrlash va sinov talablari
Kalibrlash standartlari: Priborlar milliy va xalqaro metrologik standartlarga mos
ravishda kalibrlangan bo‘lishi shart (ISO/IEC 17025).
Davriy sinov: Priborlarning ishlash aniqligi va ishonchliligi muntazam ravishda
tekshirilishi va kalibrlash hujjatlari bilan tasdiqlanishi lozim.
Test rejimlari: Priborlar ekstremal sharoitlarda (past harorat, yuqori bosim yoki
vibratsiya) sinovdan o‘tkazilib, ularning ishlash qobiliyati tasdiqlanishi kerak.
5. Xavfsizlik talablari
Yong‘in xavfsizligi: Priborlar yong‘inga chidamli materiallardan tayyorlanishi kerak.
Qattiq standartlarga moslik: Samolyotdagi boshqa tizimlar bilan integratsiyalashgan
holda ishlayotgan priborlar xavfsizlik qoidalarini buzmasligi shart.
Zaxira tizimlari: Muhim metrologik priborlar ishlamay qolgan taqdirda ularga zaxira
tizimlari taqdim etilishi kerak.
6. Xalqaro va milliy standartlarga muvofiqlik
FAA va EASA qoidalari: Priborlar AQShning Federal aviatsiya boshqarmasi (FAA)
yoki Yevropa Aviatsiya xavfsizligi agentligi (EASA) talablariga javob berishi kerak.
GOST va ISO talablari: Sobiq MDH davlatlari metrologik talablariga muvofiq
(masalan, GOST R 8.596-2002 yoki boshqa tegishli standartlar).
DO-178 va DO-254 standartlari: Aviatsiya dasturiy ta’minoti va apparat ta’minoti
uchun belgilangan talablarni bajarish.
7. Maxsus parametrlar bo‘yicha talablar
Aerometrik priborlar: Atmosfera bosimi, balandlik, vaqti-vaqti bilan o‘lchash aniqligi
yuqori bo‘lishi zarur.

fikri Komissiya majlisi protokolida aks ettiriladi yoki yozma shaklda alohida
rasmiylashtiriladi va Komissiya majlisi protokolining uzviy qismi hisoblanadi.
Komissiyaning qabul qilingan qarori asosida nizomga muvofiq shakl bo‘yicha xulosa
rasmiylashtiriladi.
ekspertiza natijalari bo‘yicha xulosaga Komissiyaning barcha a’zolari tomonidan viza
qo‘yiladi, u kotib tomonidan imzolanadi, Komissiya raisi tomonidan tasdiqlanadi va
bir hafta muddatda Komissiya a’zolariga va manfaatdor tashkilotlarga yuboriladi.
Texnik reglamentning kiritilgan loyihasi bo‘yicha Komissiya xulosasini berishning
umumiy muddati loyiha ko‘rib chiqish uchun tushgan sanadan boshlab 30 kalendar
kundan oshmasligi kerak.
Komissiyaning xulosasi ijobiy bo‘lgan taqdirda umumiy texnik reglamentlar loyihalari
belgilangan tartibda tasdiqlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar
Mahkamasiga, maxsus texnik reglamentlar loyihalari esa — tasdiqlash uchun tegishli
vakolatli organlarga kiritiladi.
Komissiya raisi qarorlarning tezda qabul qilinishi uchun so‘rab chiqish yo‘li bilan
Komissiya a’zolari bilan kelishilgan ayrim masalalar bo‘yicha Komissiya qarorini
tasdiqlashi mumkin.
Komissiya xulosasining asl nusxasi va unga doir materiallar vakolatli organ
Komissiyasi kotibiyatida saqlanadi.
Komissiya qabul qilingan qarorlarning bajarilishini o‘z majlislarida muntazam
ravishda ko‘rib chiqadi.
Komissiya qarorlarining ijrosini nazorat qilish ishchi organ va Komissiya kotibi
tomonidan amalga oshiriladi.

Taqdim etilgan materiallar ishchi organ tomonidan ko‘rib chiqiladi. Ishchi organ ushbu
materiallarni Komissiya majlisida ko‘rib chiqish uchun rasmiylashtiradi, Komissiya
majlisi kun tartibini tayyorlaydi va hujjatlar to‘plamini Komissiya kotibiga taqdim
etadi.
Komissiya kotibi Nizomga muvofiq umumiy yoki maxsus texnik reglament loyihasini
ekspertizadan o‘tkazish natijalari, texnik reglamentlarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar,
shuningdek amal qilish muddati tugagan texnik reglamentlarni bekor qilish
to‘g‘risidagi takliflar hamda ular yuzasidan xulosalar bo‘yicha Komissiya a’zolarining
fikr-mulohazalari to‘g‘risidagi ma’lumotnomani tayyorlaydi. Taqdim etilgan
materiallarni Komissiya majlisida ko‘rib chiqish ishlab chiquvchi tashkilotlarning
vakillari jalb etilgan holda amalga oshiriladi.
Komissiya majlisining kun tartibidagi har bir masala bo‘yicha hujjatlar turkumida
qaror qabul qilish uchun zarur bo‘lgan materiallar (ekspert xulosalari, tahliliy
ma’lumotlar, jadvallar va hokazolar) va Komissiya qarori loyihasi bo‘lishi kerak.
Komissiya kotibi taqdim etilgan materiallar to‘g‘risida Komissiya raisiga axborot
beradi. Komissiya raisi kun tartibi va taqdim etilgan materiallar ma’qullangan taqdirda
Komissiya majlisi o‘tkaziladigan vaqt va sanani, shuningdek Komissiya majlisiga
taklif etiladigan shaxslar ro‘yxatini belgilaydi.
Komissiya kotibi ishchi organ bilan birgalikda majlis materiallarining protokol
loyihasi bilan birgalikda Komissiya a’zolariga, zaruriyat bo‘lganda esa — majlisga
taklif etilgan boshqa shaxslarga yuborilishini ta’minlaydi.
Komissiya majlisida Komissiya kotibiyati tomonidan tayyorlangan fikr-mulohazalar
haqidagi ma’lumotnoma, ishlab chiqilgan texnik reglamentlar loyihalari bo‘yicha
ekspertiza natijalari, texnik reglamentlarga o‘zgartirish va qo‘shimchalar, shuningdek
amal qilish muddati tugagan reglamentlarni bekor qilish bo‘yicha takliflar hamda ular
yuzasidan xulosalar ko‘rib chiqiladi.
Komissiya qarori majlisda hozir bo‘lgan Komissiya a’zolarining oddiy ko‘pchilik
ovozi bilan qabul qilinadi. Ovozlar teng bo‘lgan taqdirda Komissiya raisining ovozi
hal qiluvchi hisoblanadi.
Komissiya a’zosining Komissiyaning qabul qilingan qaroridan farq qiladigan alohida

Kalibrlash aniqligi: Barometrni xalqaro standartlarga muvofiq kalibrlash zarur
(masalan, ISO/IEC 17025). Kalibrlash vaqti-vaqti bilan, odatda har 6-12 oyda bir
marta amalga oshirilishi kerak.
Sinovdan o‘tkazish: Har bir barometr ishlab chiqarishdan oldin ekstremal sharoitlarda
(yuqori va past bosim, vibratsiya, harorat) sinovdan o‘tkazilishi shart.
5. Xavfsizlik talablari
Avariya holatlari: Barometr ishlashda yuzaga keladigan nosozliklarni avtomatik
aniqlab, bu haqda uchish ekipajini ogohlantirishi kerak.
Zaxira tizimi: Nosozlik holatida zaxira barometr tizimi mavjud bo‘lishi shart.
6. Funktsionallik va interfeys
Ma’lumot ko‘rsatish: Barometr o‘lchangan ma’lumotlarni uchish kabinasidagi
asboblar panelida yoki avtomatlashtirilgan tizimda ko‘rsatishi kerak.
Analog va raqamli chiqish: Barometr ma’lumotlarni raqamli yoki analog signallar
ko‘rinishida uzata olishi zarur.
Interfeys: Boshqa uchish-tahliliy tizimlar bilan mos keluvchi interfeysga ega bo‘lishi
lozim.
7. Xalqaro standartlarga muvofiqlik
DO-160 standartiga muvofiqlik: Barometr aviatsiya qurilmalariga qo‘yiladigan
elektromagnit moslik, tebranish, harorat va boshqa omillar bo‘yicha RTCA DO-160
standartiga javob berishi kerak.
FAA va EASA qoidalari: Barometr Federal Aviatsiya Boshqarmasi (FAA) yoki
Yevropa Aviatsiya Xavfsizligi Agentligi (EASA) tomonidan tasdiqlangan bo‘lishi
lozim.
ISO talablari: Aviatsiya sohasidagi metrologik priborlarga oid ISO standartlariga mos
kelishi kerak.
8. Maxsus talablar
Balandlik aniqligi: Samolyotning uchish balandligini aniqlashda barometr yuqori
aniqlikka ega bo‘lishi kerak. Bu talab balandlikni aniqlash uchun havodagi bosim
o‘lchovlarini standart atmosfera sharoitlari bilan solishtirish orqali bajariladi.

 tegishli cheklovchi choralarni ko‘rish tartibini, xavfni baholash mezonlarini
tasdiqlaydi;
 yuqori xavf tug‘diradigan mahsulot to‘g‘risida tezkor ravishda o‘zaro xabar
berish tizimining faoliyat ko‘rsatish tartibini tasdiqlaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi qonunchilikka muvofiq boshqa
vakolatlarni ham amalga oshirishi mumkin.

O‘zbekiston texnik jihatdan tartibga solish agentligining texnik jihatdan tartibga
solish sohasidagi vakolatlari
O‘zbekiston texnik jihatdan tartibga solish agentligi texnik jihatdan tartibga solish
sohasidagi maxsus vakolatli davlat organidir (bundan buyon matnda maxsus vakolatli
davlat organi deb yuritiladi).
Maxsus vakolatli davlat organi:
 texnik reglamentlarni ishlab chiqish dasturlarining loyihalari yuzasidan
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga umumlashtirilgan takliflar
kiritadi;
 davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining texnik reglamentlarni ishlab
chiqishga doir faoliyatini muvofiqlashtiradi;
 texnik reglamentlarni tasdiqlash, ularga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish,
shuningdek mazkur reglamentlarni bekor qilish to‘g‘risida O‘zbekiston
Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga takliflar kiritadi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyasini tashkil etadi;
 davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari tomonidan ishlab chiqilgan tegishli
texnik reglamentlarni ekspertizadan o‘tkazadi;
 texnik reglamentlar talablariga rioya etilishini ta’minlaydigan hamda texnik
reglamentlarda belgilangan mahsulotning muvofiqligini baholash uchun zarur
bo‘lgan, namunalar olish, sinash va o‘lchash usullarini belgilaydigan standartlar
ro‘yxatlarini tasdiqlaydi;

v) o‘z vakolatlari doirasida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga umumiy
texnik reglamentlarga o‘zgartirish va/yoki qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida takliflar
kiritish;
g) davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlariga maxsus texnik reglamentlarni tasdiqlash,
ularga qo‘shimchalar va/yoki o‘zgartirishlar kiritish yoki ularni bekor qilish to‘g‘risida
takliflar kiritish;
d) boshqa vakolatli organlar bilan kelishuv bo‘yicha davlat va xo‘jalik boshqaruvi
organlari huzurida tuziladigan texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert
kengashlari ishida qatnashish.
Komissiya a’zolarining majburiyatlari va javobgarligi qo‘yidagilardan iborat.
Komissiya a’zolari quyidagilarga majbur:
a) Komissiya ishida qatnashish;
b) Komissiya tomonidan qarorlar qabul qilinishida ovoz berishda qatnashish;
v) ko‘rib chiqish uchun kiritilayotgan texnik reglamentlar loyihalari bo‘yicha tegishli
xulosalarni o‘z vaqtida taqdim etish;
g) ushbu Nizom talablariga rioya qilish.
Komissiya a’zolari ishlab chiqilgan texnik reglamentlar loyihalari, texnik
reglamentlarga o‘zgartirish va/yoki qo‘shimchalar yuzasidan o‘tkazilgan
ekspertizaning to‘liqligi va xolisligi, shuningdek amal qilish muddati tugagan texnik
reglamentlarni bekor qilish bo‘yicha takliflar hamda ular yuzasidan xulosalar
tayyorlanishi va taqdim etilishi uchun javob beradilar.

1.3. Raqamli integratsiya va avtomatizatsiya
Reglament sinov jarayonlarini avtomatlashtirish imkoniyatini nazarda tutishi kerak. Bu
natijalarni tezkor va aniqlik bilan qayd qilish imkonini beradi.
2. Texnik reglamentni ishlab chiqish bosqichlari
2.1. Talablarni tahlil qilish
Regulyator talablari: Milliy qonunchilik va xalqaro standartlarda belgilangan talablar
tahlil qilinadi.
Laboratoriya profili: Laboratoriya faoliyatining turi, foydalaniladigan uskunalar va
texnologiyalar o‘rganiladi.
Xavfsizlik va sifat: Sifat menejmenti tizimi va xavfsizlik talablariga muvofiq talablari
aniqlanadi.
2.2. Reglament tuzilmasini belgilash
Qonuniy asoslar: Reglamentni ishlab chiqishda foydalaniladigan asosiy qonuniy va
texnik hujjatlar belgilanadi.
Tarkibiy bo‘limlar: Reglament odatda quyidagi qismlardan iborat bo‘ladi:
1. Umumiy qoidalar: Reglamentning maqsadi va qo‘llanilishi.
2. Sinov uskunalari va sharoitlari: Sinov uskunalarining texnik talablari, kalibrlash
usullari va atrof-muhit sharoitlari.
3. Sinov metodologiyasi: Sinov jarayonlari va o‘lchash usullarining batafsil tavsifi.
4. Xavfsizlik talablar: Xodimlar va sinov ob’ektlari xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha
chora-tadbirlar.
5. Monitoring va baholash: Reglament talablariga muvofiqlikni tekshirish tartibi.
2.3. Sinov usullarini aniqlash
Reglament sinov jarayonlarini batafsil tavsiflaydi, jumladan:
O‘lchov parametrlarini aniqlash.
Sinov sharoitlari (harorat, bosim, namlik va boshqalar).
Natijalarni qayd qilish va hisobot berish.
2.4. Texnik reglamentni ishlab chiqish

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Aviatsiya sohasida sinov laboratoriyalarining roli va
ahamiyati beqiyosdir, chunki bu laboratoriyalar aviatsiya xavfsizligini ta'minlashda,
yangi texnologiyalarni sinashda, samolyot va boshqa havo transport vositalarining
ishonchliligi hamda ishlash muddatini uzaytirishda asosiy o‘rin tutadi. Hozirgi kunda
aviatsiya sohasidagi texnologik taraqqiyot, xavfsizlik talablari va standartlarning
o‘zgarishi, shuningdek, xalqaro va milliy me'yoriy hujjatlarning yangilanishi sinov
laboratoriyalarining faoliyatini takomillashtirishni talab qilmoqda. Shu bilan birga,
aviatsiya laboratoriyalarining ishonchliligi, aniqligi va samaradorligi butun havo
transport tizimining xavfsizligini ta'minlash uchun muhim ahamiyatga ega.
Aviatsiya sinov laboratoriyalarini texnik reglament bilan ta'minlash dolzarb
hisoblanadi, chunki laboratoriyalarning samarali ishlashini ta'minlaydigan me'yorlar va
standartlarning mavjudligi xavfsizlikni oshirishga, xizmat ko‘rsatish sifatini
yaxshilashga va aviatsiya sanoatining rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Shu bilan birga,
hozirgi kunda bir qator mamlakatlarda aviatsiya sinov laboratoriyalarini boshqarish va
ularning faoliyatini tartibga solishda bir xil yondashuvlar mavjud emas, bu esa sifatli
va xavfsiz sinov jarayonlarini amalga oshirishda muammolarni keltirib chiqaradi. Shu
sababli, aviatsiya sohasidagi sinov laboratoriyalarini texnik reglamentini ishlab chiqish
bo‘yicha amalga oshirilgan tadqiqotlar bu muammolarni hal etishga, laboratoriya
faoliyatini standartlashtirishga va xalqaro xavfsizlik talablari bilan moslashtirishga
yordam beradi. Bu mavzu nafaqat ilmiy, balki amaliy jihatdan ham juda muhim bo‘lib,
aviatsiya sanoatining barqaror rivojlanishini ta'minlash uchun zarurdir.
Dissertatsiya davomida aviatsiya sinov laboratoriyalarining texnik
reglamentlarini ishlab chiqish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqilishi, ularning joriy
etilishi va sinov jarayonlarining samaradorligini oshirishga qaratilgan amaliy natijalar
berilishi kutilmoqda.
Tadqiqot maqsadi Ushbu tadqiqotning maqsadi aviatsiya sohasidagi sinov
laboratoriyalarining faoliyatini samarali va xavfsiz boshqarish uchun texnik
reglamentni ishlab chiqishdan iboratdir. Texnik reglamentni yaratish orqali sinov

laboratoriyalarining sinovlar o‘tkazish, natijalarni tahlil qilish va mahsulotlarni
sertifikatlash bo‘yicha talablarni o‘z ichiga oladi.
FAA Part 145: FAA Part 145 aviatsion texnik xizmat ko‘rsatish tashkilotlarini
sertifikatlash uchun talablar belgilaydi. Aviatsion sinov laboratoriyalari, ayniqsa,
samolyotlarni ta'mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish jarayonlarini nazorat qilishda
muhim ahamiyatga ega.
FAA talablari aviatsion sinov laboratoriyalarining yuqori sifat va xavfsizlikni
ta'minlash, aviatsiya mahsulotlarini sertifikatlash va yangi texnologiyalarni
tasdiqlashda yordam beradi. FAAning xavfsizlikka qaratilgan qoidalari aviatsiya
sohasida yuqori standartlarni saqlashga xizmat qiladi.

7. Xavfsizlikka doir normativ hujjatlar va standartlar. Aviatsiya texnikasining
xavfsizligi bilan bog‘liq ko‘plab xalqaro va milliy normativ hujjatlar mavjud. Bu
hujjatlar aviatsiya sinov laboratoriyalarining faoliyatini boshqarish va xavfsizlikni
ta'minlashda yordam beradi. ISO, EASA, FAA va boshqa standartlar: ISO/IEC 17025,
EASA (Yevropa Ittifoqi Aviatsiya Xavfsizligi Agentligi), FAA (AQSh Federal
Aviatsiya Ma'muriyati) kabi xalqaro va milliy standartlar aviatsiya texnikasining
xavfsizligini ta'minlashda asosiy hujjatlardir. Bu standartlar sinov jarayonlari,
xavfsizlikni kafolatlash va sertifikatlash bo‘yicha qat'iy talablarni belgilaydi.
Aviatsiya texnikasi xavfsizligi — bu butun aviatsiya sanoatining samarali va xavfsiz
ishlashini ta'minlashga qaratilgan muhim soha. Bu soha aviatsion texnikaning
konstruktsiyasidan tortib, ta'mirlash va texnik xizmat ko‘rsatish jarayonlari,
xavfsizlikni nazorat qilish tizimlari, yangi texnologiyalarni ishlab chiqish va sinov
laboratoriyalarining faoliyatigacha keng qamrovli jarayonlarni o‘z ichiga oladi.
Aviatsiya texnikasi xavfsizligini ta'minlash uchun ko‘plab xalqaro va milliy
standartlar, sertifikatlash jarayonlari va texnik talablar ishlab chiqilgan bo‘lib, ular
aviatsiya sanoatining global xavfsizligini ta'minlashda muhim ahamiyatga ega.

TOSHKENT – 202 4
KIRISH……………………………………………………………………………..
I Aviatsiya sohasidagi sinov laboratoryalari faoliyatini umumiy tahlili……….
1.1 Sinov laboratoriyalarining vazifalari va ularning avatsiyadagi o’rni ……………
1.2 Xalqaro va milliy standartlar (ISO/IEC 17025, EASA, FAA talablari )………..
1.3 Aviatsiya texnikasi xavfsizligi va ishonchliligi dunyo miqyosida muhim masala
ekanligini asoslash……………………………………………………………….
2 Texnik reglament tushunchasi va uning me’yoriy-huquqiy asoslari………..
2.1 Texnik reglamentning aniqlanmasi va turlari……………………………………
2.2 Sinov laboratoryalariga nisbatan qo’yiladigan texnik reglament talablari………
2.3 Samalyotning metrologik texnik priboriga qo’yiladigan texnik talablar ………
2.4 Texnik jihatdan tartibga solish………………………………………………….
3 Sinov laboratoryalari uchun texnik reglamentni ishlab chiqish usullari va
tamoyillari………………………………………………………………………
3.1 Sinov jarayonlari va texnologiyalarini standartlashtirish………………………..
3.2 Xavfsizlik, ishonchlilik va samaradorlik talablarini belgilash…………………..
3.3 Jihozlar, infratuzilma va moddiy-texnik ta’minotni tartibga solish……………..
3.4 Laboratoriya xodimlarining malaka talablari…………………………………..
4 Texnik reglamentni joriy etishning amaliy modeli…………………………..
4.1 Sinov laboratoriyalarining texnik reglamentini ishlab chiqish bosqichlari……
4.2 Reglamentning tarkibiy qismlari (me’zonlari, standartlar, ko’rsatmalar)……….
4.3 Tajriba – sinov natijalari va ularning tahlili……………………………………..
4.4 Qiyosiy tahlil va reglament samaradorligini baholash………………………….
5 Aviatsiya sohasida texnik reglamentni qo’llashning natijalari va istiqbollari…
5.1 Texnik reglamentni qo’llashning iqtisodiy va amaliy afzalliklari……………….
5.2 Kelgusida reglametni rivojlantirish va takomillashtirish istiqbollari……………
6 Xulosa…………………………………………………………………………..
7 Foydalanilgan adabiyotlar…………………………………………………….

2. Materiallar va ishlab chiqarish jarayonlari
Aviatsiya texnikasining xavfsizligi, materiallar va ishlab chiqarish jarayonlarining
sifatiga ham bevosita bog‘liq.
Materiallarning mustahkamligi: Aviatsiya texnikasida ishlatiladigan materiallar
(masalan, alyuminiy, titan, kompozit materiallar) har qanday sharoitda, xususan,
yuqori bosim va sovuq haroratlarda o‘zining mexanik va fizik xususiyatlarini saqlab
qolishi kerak. Materiallarning mustahkamligi va chidamliligi aviatsion xavfsizlikni
ta'minlashda asosiy rol o'ynaydi.
Korruptsiya va eskirish: Aviatsiya texnikasida korruptsiya va materiallarning eskirishi
xavfsizlikka ta'sir qiladigan omillardan biridir. Buning oldini olish uchun, materiallar
va tizimlar doimiy ravishda tekshirilib, kerak bo'lsa, yangilanishi zarur.
3. Texnik xizmat ko‘rsatish va ta'mirlash
Aviatsiya texnikasining xavfsizligi uchun, uning har bir komponenti doimiy
ravishda tekshirilib turishi kerak. Aviatsiya texnikasining xizmat ko‘rsatish va
ta'mirlash tizimi xavfsizlikni ta'minlashning muhim qismidir.
Preventiv texnik xizmat ko‘rsatish: Aviatsiya texnikasi xavfsizligini ta'minlash uchun
preventiv xizmat ko‘rsatish tizimi zarur. Bu tizim orqali samolyot va uning
komponentlari muntazam ravishda tekshirilib, potentsial nosozliklar oldindan
aniqlanadi va bartaraf etiladi.
Ta'mirlash va yangilash: Sinov laboratoriyalarida o‘tkazilgan sinovlar va tahlillar
asosida nosozliklar aniqlanadi. Aviatsiya texnikasining barcha qismlari (dvigatel,
mexanik tizimlar, avionika) muntazam ravishda ta'mirlanishi yoki yangilanishi kerak.
4. Xavfsizlikni kafolatlovchi texnologiyalar va avtomatlashtirilgan tizimlar
Aviatsiya texnikasining xavfsizligini ta'minlash uchun yangi texnologiyalar va
avtomatlashtirilgan tizimlar ishlab chiqilgan.
Avtomatik boshqaruv tizimlari: Aviatsion texnikalarda avtomatik boshqaruv tizimlari
xavfsizlikni oshirishda katta rol o'ynaydi. Masalan, autopilot tizimlari, quruqlik bilan

«Русско – узбекский словар» (Т. 1-2) Под редаксией М.К.Кошчанова и др.,
Тошкент, Гл.ред. УСЕ, 1983,1984 г.
8.Хромов С.П.,Мамонтова Л.И. «Метеорологический словар», Л:
Гидрометеоиздат, 1974 г.
9.«Русча – узбекча метеорологик лугат», А.Д.Джураев, Ф.А.Муминов ва
бошкалар, Т, Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамаси хузуридаги
Гидрометеорология бош бошкармаси , 1998 й.
10. Cивил Авиатион Фуэл Аирwортҳинесс Манагемент Регулатионс （ CCАР-
55 ） , 2004: 3-2
11. Гуо Қ. Инаугурате wитҳ Чинесе Чараcтеристиcс Аирwортҳинесс Манагемент
моде. Cивил Авиатион Сcиенcэ & Течнологй, 2011, 02:2-1
12. Даи Ж. Тҳе Cогнитион оф тҳе Фуэл Аирwортҳинесс Манагемент.. Cивил
Авиатион Сcиенcэ & Течнологй, 2011, 02: 2-1
13 Прилепский, Василий Андреевич. Авиационные приборы и
информационно- измерительные системы : [учеб. пособие] / В. А.
Прилепский ; Федер. агентство по образованию, Самар. гос. аэрокосм.
ун-т им. С. П. Королева. - Самара : Изд-во СГАУ. - 2007. -
(Приоритетные национальные проекты "Образование")
Кн. 1. - 2007. - 230 с. - (Приоритетные национальные проекты "Образование")
14 Прилепский, Василий Андреевич. Авиационные приборы и
информационно- измерительные системы [Электронный ресурс] : [учеб.
пособие] / В. А. Прилепский ; Федер. агентство по образованию, Самар.
гос. аэрокосм. ун-т им. С. П. Королева. - Самара
: Изд-во СГАУ. - 2007. - (Приоритетные национальные проекты
"Образование") Кн. 1. - 2007 on-line. - (Приоритетные
национальные проекты "Образование") Аннотация:
Используемые программы: Adobe Acrobat
Труды сотрудников СГАУ (электрон. версия).
15 Прилепский, Василий Андреевич. Информационный комплекс

II Texnik reglament tushunchasi va uning me’yoriy-huquqiy asoslari
2.1 Texnik reglamentning aniqlanmasi va turlari
Texnik jihatdan tartibga solish to‘g‘risidagi qonun va ushbu sohasidagi ekspert
komissiyalar to‘g‘risida O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori
«Texnik jihatdan tartibga solish to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini
amalga oshirishni davom ettirish chora-tadbirlari haqida nizomiga muvofiq va boshqa
ushbu sohadagi me’yoriy-xujjatlarga asosan texnik reglamentlarni ishlab chiqish,
qabul qilish, o‘zgartirish va bekor qilish talablari belgilab qo‘yilgan.
Texnik reglamentlarni ishlab chiqish, qabul qilish, o‘zgartirish va bekor qilishda
ushbu sohadagi me’yoriy-xujjatlarda texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert
komissiyalarni shakllantirish va ularning faoliyatini tashkil etish tartibini, vazifalari va
huquqlarini, shuningdek a’zolarining majburiyatlari va javobgarligini belgilaydi.
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyalar (keyingi o‘rinlarda
Komissiyalar deb yuritiladi) ishlab chiqilgan umumiy va maxsus texnik
reglamentlarni, texnik reglamentlarga o‘zgartirish va qo‘shimchalarni ekspertizadan
o‘tkazish, shuningdek reglamentlarni bekor qilish bo‘yicha takliflar hamda ular
yuzasidan xulosalar tayyorlash uchun texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi davlat
vakolatli organlari (keyingi o‘rinlarda vakolatli organlar deb yuritiladi) huzurida
tuziladi.
Komissiyalar o‘z faoliyatida O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga , O‘zbekiston
Respublikasi qonunlariga, O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining palatalari
qarorlariga, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmonlari, qarorlari va
farmoyishlariga, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarorlari va
farmoyishlariga hamda boshqa qonun hujjatlariga, muvofiq tuzilgan Nizomga amal
qiladi.
Komissiyalarning tarkibi vakolatli organ rahbari tomonidan tasdiqlanadi.

1.3 Aviatsiya texnikasi xavfsizligi va ishonchliligi dunyo miqyosida muhim
masala ekanligini asoslash
Aviatsiya texnikasi xavfsizligi — bu samolyotlar, vertolyotlar, boshqa havo
transport vositalari va ularning tizimlarining xavfsiz ishlashini ta'minlashga qaratilgan
ilmiy va amaliy sohadir. Aviatsiya texnikasi xavfsizligi — bu nafaqat texnik
vositalarning ishonchli va samarali ishlashini ta'minlash, balki avariyalar va yirik
halokatlar xavfini minimallashtirish, shuningdek, aviatsiya sanoatining butun tizimini
xavfsizlikni oshirish uchun ishlashga doir bo‘lgan muhim vazifalarni o‘z ichiga oladi.
Aviatsiya texnikasi xavfsizligi ko‘plab omillarga, jumladan, konstruktsiya, materiallar,
texnologiyalar, ishlab chiqarish jarayonlari, ishlash sharoitlari, va xodimlarning
malakasi bilan bog‘liq bo‘lgan omillarni nazorat qilishni talab qiladi.
Aviatsiya texnikasi xavfsizligi, asosan, quyidagi sohalarda tahlil qilinadi:
1. Aviatsiya texnikasining konstruktsiyasi va dizayni
Aviatsiya texnikasining xavfsizligi, avvalo, uning konstruktsiyasi va dizayniga
bog‘liq. Har bir havo transport vositasi, samolyot yoki vertolyot, xavfsiz ishlash uchun
turli xil texnologik va konstruktsiyaviy talablarni qondirishi kerak.
Konstruktiv ishonchlilik: Aviatsiya texnikasining har bir komponenti (uchish tizimi,
dvigatel, elektronika va boshqalar) yuqori sifatli va ishonchli bo‘lishi kerak. Xavfsizlik
uchun, komponentlarning qattiq ishlab chiqilishi, materiallarning bardoshliligini va
mexanik kuchlarga nisbatan chidamliligini ta'minlash zarur.
Aero-gidrodinamika va stabilitas: Samolyotning uchish va tushish holatida barqarorlik
va boshqaruvni ta'minlash uchun aero-gidrodinamika qonunlariga rioya qilish zarur.
Buning uchun samolyotning dizayni va stabilitasiga alohida e'tibor qaratiladi.

4. Xodimlar malakasi
Mutaxassislar kompetentligi: Sinovlarni amalga oshiradigan xodimlar tegishli bilim va
malakaga ega bo‘lishlari zarur.
O‘qitish va rivojlantirish: Xodimlar muntazam ravishda o‘qitilishi va o‘z sohasidagi
yangi standartlar va texnologiyalardan xabardor bo‘lib borishi kerak.
5. Jarayonlarni hujjatlashtirish
Hujjatlash tizimi: Sinov natijalari va protseduralari hujjatlashtirilib, keyinchalik
kuzatib borilishi mumkin bo‘lgan tarzda saqlanishi kerak.
Sifat menejmenti tizimi: Laboratoriya sifat menejmenti tizimiga ega bo‘lishi va uni
amalga oshirishi kerak.
6. Xavfsizlik talablari
Ish muhitida xavfsizlik: Kimyoviy moddalar, elektr jihozlari va boshqa xavfli
elementlar bilan ishlashda tegishli xavfsizlik qoidalariga rioya qilish.
Favqulodda vaziyatlar rejasi: Yong‘in, elektr uzilishi yoki boshqa kutilmagan
holatlarda amal qilinadigan rejalar mavjud bo‘lishi kerak.
7. Betaraflik va mustaqillik
Laboratoriya sinov jarayonida betaraf bo‘lishi va tashqi bosimlardan mustaqil ishlashi
kerak. Tijoriy yoki boshqa manfaatdor tomonlar bilan har qanday manfaatlar
to‘qnashuviga yo‘l qo‘yilmasligi zarur.

Texnik talablarni belgilash: Har bir uskunaning texnik ko‘rsatkichlari va foydalanish
chegaralari belgilanadi.
Kalibrlash va sinov standartlari: Reglament kalibrlash tartiblarini va usullarni aniq
ko‘rsatishi lozim.
Integratsiya va audit mexanizmlari: Sinov natijalarining kuzatuvchanligi va
ishonchliligini ta’minlash.
2.5. Tasdiqlash va amalga oshirish
Reglament ishlab chiqilganidan so‘ng uni vakolatli organlar tasdiqlaydi.
Laboratoriyada reglament asosida xodimlarni o‘qitish va tayyorlash ishlari olib
boriladi.
3. Ishlab chiqishda qo‘llaniladigan usullar
3.1. Standartlashtirish va qiyoslash
Xalqaro standartlarga mos sinov metodlarini moslashtirish va milliy talablar bilan
uyg‘unlashtirish.
3.2. Eksperimental tahlil
Sinov usullari va parametrlarini laboratoriya sharoitlarida sinab ko‘rib, ularning
ishonchliligini baholash.
3.3. Ishlab chiqaruvchilar bilan hamkorlik
Sinov uskunalari va dasturiy ta’minot ishlab chiqaruvchilaridan uskunalarning
imkoniyatlari va ishlash sharoitlari haqida ma’lumot olish.
3.4. Mutaxassislar maslahatlari
Aviatsiya, metrologiya va boshqa sohalardagi ekspertlarning tavsiyalariga asoslanish.
4. Texnik reglamentning asosiy maqsadlari
Aniqlik va ishonchlilik: Sinov natijalarining yuqori aniqlikda bo‘lishini ta’minlash.
Standartlarga muvofiqlik: Reglament sinov jarayonlari va laboratoriya faoliyatini
xalqaro standartlarga moslashtiradi.
Tizimlilik: Barcha jarayonlarni yagona tizimda boshqarish va hujjatlashtirish.
5. Xulosa
Texnik reglament ishlab chiqish sinov laboratoriyalarining samarali ishlashini
ta'minlash uchun kompleks yondashuvni talab qiladi. Bu jarayon xalqaro standartlarga

 tahliliy materiallar tayyorlanishini va kun tartibidagi masalalar bo‘yicha
Komissiyaning majlisi o‘tkazilishini tashkil etadi;
 axborot materiallari va tahliliy materiallarni, shuningdek komissiyaning
qarorlariga muvofiq boshqa materiallarni Komissiyaning ko‘rib chiqishi uchun
taqdim etadi.
Komissiyaning kotibi:
 barcha zarur hujjatlar Komissiyaning navbatdagi majlisiga o‘z vaqtida
tayyorlanishini ta’minlaydi;
 materiallarni Komissiya majlisiga tayyorlash bo‘yicha ishchi organ ishini tashkil
etadi;
 kun tartibidagi masalalar bo‘yicha Komissiya majlislarini o‘tkazishni tashkil
etadi;
 majlislarni o‘tkazish muddati va joyini, shuningdek taklif etiladiganlar
kontingentini Komissiya raisi bilan kelishadi;
 Komissiya a’zolarini va taklif etilgan shaxslarni majlisning o‘tkaziladigan
sanasi, vaqti, joyi haqida xabardor qiladi;
 Komissiya qarorlari ijrosi monitoringini yuritadi va uning natijalarini Komissiya
majlisining ko‘rib chiqishi uchun taqdim etadi;
 Komissiya protokollarini rasmiylashtiradi va tasdiqlangan protokollarni
Komissiya a’zolariga, manfaatdor davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlariga,
mahalliy davlat hokimiyati organlariga yuboradi.
 Komissiya majlisiga materiallarni tayyorlash tartibi
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari texnik reglamentlar loyihalarini vakolatli
organlarga ularning vakolatiga muvofiq ekspertizadan o‘tkazish uchun quyidagicha
to‘plamda kiritadilar:
a) ilova qilingan xat;

aloqa tizimlari va xavfsizlikni kuzatish tizimlari yordamida uchish jarayonida
potentsial xatoliklar kamayadi.
Avionika va kommunikatsiya tizimlari: Yangi aviotexnologiyalarda avionika
tizimlarining xavfsiz ishlashini ta'minlash muhim ahamiyatga ega. Bular yordamida
samolyotlar orasidagi aloqa va havo harakatlarini nazorat qilish osonlashadi.
5. Aviatsiya sinovlari va sertifikatlash
Aviatsiya texnikasining xavfsizligi sinovlar va sertifikatlash orqali tekshiriladi. Bu
jarayon xavfsizlikni ta'minlash uchun zarur bo‘lgan standartlarni belgilashga
asoslanadi.
Sinovlar va sertifikatlash: Aviatsiya texnikasi sinov laboratoriyalarida xavfsizlik
bo‘yicha sinovlardan o‘tkaziladi. Samolyotlar va boshqa havo transport vositalarining
barcha tizimlari va komponentlari xalqaro va milliy xavfsizlik standartlariga muvofiq
sinovdan o‘tkaziladi.
Sertifikatlash jarayonlari: Aviatsiya texnikasining xavfsizligini ta'minlash uchun
sertifikatlash jarayonlari amalga oshiriladi. Bunga texnik vositalarning xalqaro
(EASA, FAA) va milliy (Rossiya, Xitoy, O‘zbekiston) xavfsizlik talablariga mos
kelishi tekshiriladi.
6. Xavfsizlikni Nazorat qilish va Monitoring
Aviatsiya texnikasining xavfsizligini nazorat qilish va monitoring qilish jarayoni
samolyotlarning muntazam ravishda holatini tekshirishni, ishlash samaradorligini tahlil
qilishni va nosozliklarni aniqlashni o‘z ichiga oladi.
Monitoring tizimlari: Aviatsiya texnikasining xavfsizligini ta'minlash uchun
monitoring tizimlari ishlatiladi. Ular texnik vositalarning ishlashini real vaqtda
kuzatish, shuningdek, ularning texnik holatini tekshirishga yordam beradi.
Oqibatlar va xavf tahlili: Aviatsiya sinov laboratoriyalarida potentsial xavflar va
oqibatlarni tahlil qilish yordamida nosozliklarni oldindan aniqlash va xavfsizlikni
oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar ishlab chiqiladi.

 majburiy davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan, xavf darajasi yuqori
bo‘lgan mahsulotlar ro‘yxatini shakllantiradi, shuningdek mazkur
mahsulotlarning davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishini ta’minlaydi;
 xalqaro (mintaqaviy) standartlarning hamda texnik reglamentlarning vazirliklar
va idoralar tomonidan joriy etilishini muvofiqlashtirishni amalga oshiradi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar talablariga rioya
etilishi ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarning majburiy
talablarini buzganlikda aybdor bo‘lgan ishlab chiqaruvchilarga, ishlab
chiqaruvchining vakolatli vakiliga, sotuvchilarga, import qiluvchilarga yoki
ijrochilarga nisbatan moliyaviy sanksiyalarni qo‘llash yuzasidan sudga murojaat
qiladi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlarga muvofiq emas
deb topilgan mahsulotlar to‘g‘risidagi ma’lumotlar reyestrini yuritadi;
 muvofiqlik sertifikatlarining va muvofiqlik to‘g‘risidagi deklaratsiyalarning
reyestrini yuritadi;
 mahsulotning, uni ishlab chiqarish jarayonlarining yoki usullarining texnik
reglamentlar talablariga muvofiqligi prezumpsiyasini ta’minlaydigan standartlar
ro‘yxatini tasdiqlaydi;
 texnik reglamentlarni qo‘llash bo‘yicha uslubiy tavsiyalarni tasdiqlaydi;
 texnik reglamentlarning ma’lumotlar bazasini shakllantiradi va yuritadi;
 O‘zbekiston Respublikasining muvofiqlikni baholash natijalarini o‘zaro tan
olish to‘g‘risidagi va texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi boshqa
masalalarga doir xalqaro shartnomalarini tuzish bo‘yicha takliflar tayyorlaydi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshiradi.
Maxsus vakolatli davlat organi qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni ham
amalga oshirishi mumkin.
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari

Theoretical and scientific research http://doi.org/10.5281/zenado.10675450
Aviatsiya tizimida o’lchash vositalarini tekshirish (kalibrlash) sinov uskunalarini
metrologik sertifikatlashtirish
Journal of new century innovations https://modernedu-dv.com/ Methods for
measuring parameters in aviation
Journal of new century innovations https://modernedu-dv.com/ Procedures for
producing, adopting, changing and revoking technical regulations
Journal of new century innovations https://modernedu-dv.com/ Verification
(Calibration) of Measuring Instruments and Metrological Certification of Test
Equipment in the Aviation System
Problemy Ekorozwoju Volume 19, No 2, (2024) Scopus:
https://www.scopus.com/sourceid/19400157013 (SCOPUS) Technical testing
laboratories in the field regulation development

jarayonlari, xodimlarning malakasi, xarajatlarni boshqarish va sifatni nazorat qilishni
o‘z ichiga oladi.
Texnik xodimlar: Sinovlar va kalibrlash ishlari faqat malakali va tegishli tajribaga
ega xodimlar tomonidan amalga oshirilishi lozim. Xodimlar doimiy ravishda o‘z
malakalarini oshirib borishlari kerak.
Sinov uskunalarining kalibrlanishi: Barcha laboratoriya uskunalari va sinov
asboblari muntazam ravishda kalibrlanishi va tekshirilishi kerak, bu sinov
natijalarining to‘g‘riligini kafolatlaydi.
Natijalarning ishonchliligi: Sinov laboratoriyasi barcha natijalarining ishonchliligini
ta'minlashi kerak. Bunga sinov metodlari, usullar va uskunalar bilan bog‘liq barcha
tafsilotlar kiradi.
Xatoliklarni va nosozliklarni qayd etish: Sinov laboratoriyasi o'zining sinov va
kalibrlash jarayonlarida yuzaga kelgan har qanday xatoliklarni yoki nosozliklarni
aniqlash va tuzatish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishi kerak.
ISO/IEC 17025 ning maqsadi sinov laboratoriyalarining sifatini, ishonchliligini va
tekshiruv natijalarining to‘g‘riligini ta'minlashdir. Ushbu standartga mos kelgan
laboratoriyalar, xavfsiz va ishonchli aviatsiya texnikasini ishlab chiqarishga va uni
sertifikatlashga yordam beradi.
2. EASA (European Union Aviation Safety Agency) – Yevropa Ittifoqining
Aviatsiya Xavfsizligi Agentligi
EASA — Yevropa Ittifoqining aviatsiya xavfsizligini nazorat qiluvchi asosiy
organidir. EASA, aviatsiya xavfsizligi va sifatini ta'minlash uchun ko‘plab normalar,
qoidalar va standartlar ishlab chiqadi. Bu tashkilot, aviatsiya texnikasining barcha
sohalarini, shu jumladan samolyotlar, vertolyotlar, dvigatellar, avionika tizimlari va
boshqa komponentlarni tekshirish va sertifikatlash bo‘yicha talablarga ega.
EASA talablari:
EASA Part 21: EASA Part 21 aviatsiya mahsulotlari va xizmatlarini sertifikatlashning
asosiy qoidalarini belgilaydi. Bu talablarga ko‘ra, aviatsiya sinov laboratoriyalari va

 texnik reglamentlarga rioya etilishi ustidan nazoratni qonunchilikda belgilangan
tartibda amalga oshiradi.
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni
ham amalga oshirishi mumkin.
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyalari
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyalari maxsus vakolatli
davlat organi va vakolatli davlat boshqaruvi organlari huzurida shakllantiriladi.
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyasining tarkibiga davlat
organlarining, iqtisodiyotning tegishli tarmoqlaridagi tadbirkorlik subyektlarining
vakillari, ilmiy-tadqiqot institutlarining, laboratoriyalarning mutaxassislari,
shuningdek texnik reglamentlar ekspertizasi uchun zarur bo‘lgan boshqa mutaxassislar
kiradi.
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyalari texnik reglamentlar
loyihalarini, ularga doir o‘zgartish va qo‘shimchalarni ekspertizadan o‘tkazadi,
shuningdek amaldagi texnik reglamentlarni bekor qilish bo‘yicha takliflar hamda
ularga oid xulosalar tayyorlaydi.
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyalarining faoliyati
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilangan tartibda amalga
oshiriladi.

3 Sinov laboratoryalari uchun texnik reglamentni ishlab chiqish
usullari va tamoyillari
3.1 Sinov jarayonlari va texnologiyalarini standartlashtirish
Sinov laboratoriyalari uchun texnik reglamentni ishlab chiqish usullari va tamoyillari
laboratoriya faoliyatining samaradorligini, texnik kompetentligini va xavfsizligini
ta'minlash uchun muhimdir. Texnik reglament milliy yoki xalqaro talablarga muvofiq
ishlab chiqiladi va laboratoriyaning sinov jarayonlari, o‘lchov uskunalari, sharoitlari va
boshqaruv tizimlarini tartibga soladi. Quyida reglament ishlab chiqish usullari va
tamoyillari keltirilgan:
1. Asosiy tamoyillar
1.1. Moslik va muvofiqlik
Texnik reglament xalqaro va milliy standartlarga, masalan, ISO/IEC 17025, ISO 9001,
va tegishli sohaga oid texnik standartlarga mos ravishda ishlab chiqiladi.
Sohaga xos xususiyatlar: Reglament laboratoriyaning asosiy faoliyat yo‘nalishlariga
moslashtiriladi (masalan, aviatsiya, qurilish, farmatsevtika va boshqalar).
1.2. Ilmiy asoslanganlik
Reglament ishlab chiqishda sinov va o‘lchov texnologiyalari, ilmiy tadqiqot natijalari
va zamonaviy texnologik yutuqlarga tayaniladi.
Eksperimental va amaliy ma’lumotlardan foydalanib, sinov usullarining aniqligi va
ishonchliligi baholanadi.

Tezlik va yo‘l priborlari: Havoning oqim tezligi va samolyotning yo‘nalishini
ishonchli aniqlashi kerak.
Harorat va gidrometeorologik priborlar: Tashqi muhit harorati va boshqa ob-havo
sharoitlarini kuzatishda yuqori aniqlikka ega bo‘lishi zarur.
Samolyotlar uchun barometrga qo‘yiladigan texnik talablar uning asosiy vazifasi
bo‘lgan atmosfera bosimini aniq o‘lchash va parvoz balandligini aniqlash jarayonida
ishonchlilikni ta'minlashga qaratilgan. Quyida barometrga qo‘yiladigan asosiy texnik
talablar keltirilgan:
1. Aniqlik talablari
O‘lchov aniqligi: Barometr atmosfera bosimini ±0.1 hPa (hektopaskal) aniqlikda
o‘lchashi kerak.
Qaror qabul qilish qobiliyati: Barometr minimal bosim o‘zgarishlarini (masalan, 0.01
hPa) qayd qila olishi zarur.
Barqarorlik: Uzoq muddat davomida ishlashda aniqlikni yo‘qotmaslik.
2. Ishlash diapazoni
Atmosfera bosimi: Barometr 1000 hPa dan 10 hPa gacha bo‘lgan bosimlarni o‘lchash
qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak, bu yuqori balandliklarda ishlash uchun zarur.
Harorat diapazoni: U -50°C dan +70°C gacha bo‘lgan ekstremal haroratlarda ishonchli
ishlashi kerak.
Balans bosimi: Past bosim yoki vakuum sharoitlarida sinovdan o‘tkazilgan bo‘lishi
lozim.
3. Atrof-muhitga chidamlilik
Tebranishga chidamlilik: Samolyot uchish yoki qo‘nish vaqtida yuzaga keladigan
tebranishlar barometr ishlashiga ta’sir qilmasligi kerak.
Namlikka chidamlilik: Barometr yuqori namlik sharoitlarida (90% gacha) ishlash
qobiliyatiga ega bo‘lishi lozim.
Bosim o‘zgarishlariga chidamlilik: Tezkor bosim o‘zgarishlari (masalan, yuqoriga
ko‘tarilish yoki pasayishda) aniqlikni buzmasligi kerak.
4. Kalibrlash va sinov talablari

Tuzilgan va tasdiqlangan komissiyalarning vazifalari va huquqlari quyidagilardir.
Komissiyalarning asosiy vazifalari:
a) vakolatli organlar tomonidan o‘z vakolatlari doirasida texnik jihatdan tartibga solish
sohasida kompleks va ishlarning oldindan bajarilishini ta’minlaydigan texnik jihatdan
tartibga solish davlat tizimining asosiy yo‘nalishlarini rivojlantirishga doir ishlar
rejalarini ishlab chiqish;
b) texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ hujjatlar loyihalarini ko‘rib
chiqish;
v) ishlab chiqilgan umumiy va maxsus texnik reglamentlarni, texnik reglamentlarga
o‘zgartirish va qo‘shimchalarni ekspertizadan o‘tkazish, shuningdek amal qilish
muddati tugagan texnik reglamentlarni bekor qilish bo‘yicha takliflar hamda ular
yuzasidan xulosalar tayyorlash;
g) o‘z vakolatlari doirasida xulosalar berish va texnik reglamentlarni tasdiqlash yoki
ularni puxtalashtirish uchun qaytarish yuzasidan takliflar kiritish;
d) texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi rejalar va tadbirlarni ishlab chiqishda
texnik reglamentlar loyihalarini ishlab chiquvchi tashkilotlarga metodik yordam
berish.
Komissiya quyidagi huquqlarga ega:
a) texnik reglamentlarni ekspertizadan o‘tkazishga davlat va xo‘jalik boshqaruvi
organlari, loyihalash, ilmiy-texnik va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari, shuningdek xo‘jalik
yurituvchi sub’ektlar mutaxassislarini jalb etish;
b) ishlab chiquvchi tashkilotlardan hamda davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlaridan
texnik reglamentlar loyihalari bo‘yicha zarur axborotlar olish;

bo‘linmalari akkreditatsiyasi, ishlab chiqarish laboratoriyalari attestatsiyasi,
xodimlarni sertifikatlashtirish to‘g‘risidagi ma’lumotlarni so‘rashga haqlidir.
Texnik reglamentlar loyihalari Komissiyaga tushgandan keyin ekspertizaning quyidagi
turlari amalga oshiriladi:
a) texnik ekspertiza — texnik reglament nomining texnik reglamentlarni ishlab chiqish
dasturiga, shuningdek texnik topshiriqqa (u mavjud bo‘lganda) muvofiqligini
aniqlaydi, shuningdek standartlashtirish bo‘yicha tasdiqlangan normativ hujjatlarga
muvofiq texnik reglamentlar bayoni va mazmunining to‘g‘riligi tekshiriladi;
b) iqtisodiy ekspertiza — texnik reglament joriy etilishining texnik-iqtisodiy
samaradorligi hisob-kitobi, shuningdek tushuntirish xatida ko‘rsatilgan tasdiqlovchi
hujjatlarning to‘g‘riligini tekshiradi;
v) ekologik ekspertiza — texnik reglamentlar mazmunining ekologik normalar va
talablarga muvofiqligini tekshiradi;
g) sanitariya-gigiena va epidemiologik ekspertiza — texnik reglamentlar mazmunining
sanitariya-gigiena hamda epidemiologik normalar va talablarga muvofiqligini
tekshiradi;
d) metrologik ekspertiza — O‘zbekiston Respublikasining o‘lchovlari bir xilligini
ta’minlash tizimining normativ hujjatlari talablariga muvofiq o‘tkaziladi;
e) terminologik ekspertiza — hujjatning davlat tilida va rus tilida ekanligini, texnik
reglamentda belgilangan ilmiy-texnik atamalar qo‘llanilishi to‘g‘riligini, davlat va
tarmoq terminologik standartlariga rioya qilinishini tekshirish bosqichi hisoblanadi;
j) huquqiy ekspertiza — texnik reglamentlar mazmunining qonun hujjatlari talablariga
muvofiqligini belgilangan tartibda tekshiradi.
Komissiya kotibi Komissiyaning har bir a’zosini, o‘z vakolatlari doirasida
ekspertizadan o‘tkazish uchun, nizomning belgilangan bandida ko‘rsatilgan hujjatlar
to‘plami bilan ta’minlaydi.
Komissiyaning har bir a’zosi Nizomda ko‘rsatilgan zarur hujjatlar olingan paytdan
boshlab ekspertiza natijalari bo‘yicha o‘z mulohaza va takliflarini Komissiya
kotibiyatiga 15 kalendar kundan ortiq bo‘lmagan muddatda yuboradi.

2.2 Sinov laboratoryalariga nisbatan qo’yiladigan texnik reglament talablari
Sinov laboratoriyalariga qo‘yiladigan texnik talablar milliy va xalqaro standartlarda
belgilangan bo‘lib, ularning asosiy maqsadi laboratoriyalarning aniqlik, ishonchlilik va
betaraflik tamoyillariga rioya qilishini ta’minlashdir. Quyida umumiy talablarga
qisqacha to‘xtalib o‘tamiz:
1. Standartlar va akkreditatsiya
ISO/IEC 17025: Bu xalqaro standart sinov va kalibrlash laboratoriyalari uchun asosiy
yo‘riqnoma bo‘lib, texnik kompetentlik va natijalar ishonchliligini ta’minlashni talab
qiladi. Milliy standartlarga muvofiqlik: Har bir davlat o‘zining maxsus talablarini
belgilashi mumkin (masalan, O‘zbekistonning davlat standartlari – O‘zDSt).
2. Infratuzilma va jihozlar
Mos keluvchi jihozlar: Laboratoriya o‘z faoliyati uchun kerakli sinov va o‘lchov
jihozlariga ega bo‘lishi shart.
Jihozlarning kalibrlanganligi: Foydalanilayotgan jihozlar muntazam ravishda
kalibrlanishi va kalibrlash sertifikatlariga ega bo‘lishi kerak.
Texnik xizmat: Jihozlar o‘z vaqtida ta'mirlanib, ularning ishlash holati kuzatib borilishi
kerak.
3. Atrof-muhit sharoitlari
Harorat va namlik: Sinovlar amalga oshiriladigan xonalar belgilangan harorat va
namlik sharoitlarini saqlashi lozim.
Tozalikka rioya qilish: Sinov o‘tkaziladigan joy chang, ifloslanish yoki tashqi ta’sirlar
(vibratsiya, shovqin) ta’siridan himoyalangan bo‘lishi kerak.

b) kitobcha holiga keltirilgan davlat va rus tillaridagi 2 nusxa texnik reglament
loyihasi;
v) texnik reglament loyihasi ishlab chiqilganligi to‘g‘risidagi bildirishnoma nusxasi;
g) texnik reglament ishlab chiqilishi va joriy etilishining texnik-iqtisodiy asoslanishi;
d) qabul qilinishi texnik reglament talablariga rioya etilishini ta’minlaydigan
standartlashtirish bo‘yicha xalqaro, davlatlararo, mintaqaviy (Evropa) standartlar yoki
boshqa normativ hujjatlar ro‘yxatidan iborat bo‘lgan ilova;
e) davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining texnik reglament loyihasi to‘g‘risidagi
mulohazalari haqidagi ma’lumotnoma;
j) tushuntirish xati;
z) texnik reglament loyihasi bo‘yicha kelishmovchiliklar to‘g‘risidagi ma’lumotnoma
(kelishmovchiliklar mavjud bo‘lganda);
i) ishlab chiquvchi tashkilot va texnik reglamentni joriy etadigan davlat yoki xo‘jalik
boshqaruvi organi tomonidan tasdiqlangan texnik reglamentni joriy etish bo‘yicha
tashkiliy-texnik tadbirlar rejasi.
k) mahsulotlar va xizmatlarning texnik reglamentlarda belgilangan talablarga
muvofiqligini baholash uchun zarur bo‘lgan namunalar olish, mahsulotlarni sinash va
o‘lchash metodlarini belgilovchi texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi normativ
hujjatlar ro‘yxatlarini tasdiqlaydi.
Sanab o‘tilgan barcha hujjatlar, ilova qilingan xatdan tashqari, elektron shaklda
ham (kelishilgan formatda) taqdim etiladi.
Komissiya texnik reglament loyihalarini ko‘rib chiqish jarayonida qo‘shimcha
materiallarni, masalan, ilmiy-tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlari bo‘yicha
hisobotlarni, ishlab chiqarishni texnologik jihatdan tayyorlash natijalarini, sinash

Dinamika javobi: Barometr bosim o‘zgarishlariga tezkor javob qaytarishi kerak. Bu
ko‘tarilish yoki pasayish vaqtida parvoz barqarorligini ta’minlashda muhimdir.
2.4 Texnik jihatdan tartibga solish
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi davlat siyosatining asosiy
yo‘nalishlari
Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi davlat siyosatining asosiy yo‘nalishlari
quyidagilardan iborat:
 texnik jihatdan tartibga solishning iqtisodiyotni, moddiy-texnika bazasini
rivojlantirish darajasiga, shuningdek ilmiy-texnik jihatdan rivojlantirish
darajasiga muvofiqligini ta’minlash;
 mazkur sohani rivojlantirish dasturlarini ishlab chiqish va amalga oshirish;
 mazkur sohani xalqaro (mintaqaviy) standartlar bilan uyg‘unlashtirish;
 ilg‘or innovatsion va axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish;
 kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish tizimini
takomillashtirish;
 xalqaro hamkorlikni rivojlantirish.
Texnik jihatdan tartibga solish davlat tizimini quyidagilar tashkil etadi:
 O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi;
 O‘zbekiston texnik jihatdan tartibga solish agentligi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi faoliyatni amalga oshiruvchi davlat va
xo‘jalik boshqaruvi organlari;
 standartlashtirish bo‘yicha milliy organ;
 akkreditatsiya organi;

2. Sinovlarni amalga oshirish: Reja asosida, aviatsiya texnikasining alohida
qismlari va tizimlari laboratoriya sharoitida sinovdan o‘tkaziladi. Sinovlar ko‘pincha
nazorat qilinadigan sharoitlarda, masalan, samolyotning ishlash holati, kuchlar,
vibratsiya, materiallarning bardoshliligi va boshqa parametrlar o‘lchanadi.
3. Natijalarni tahlil qilish: Sinovdan so‘ng laboratoriya natijalarini tahlil qiladi va
texnik vositaning to‘g‘ri ishlashini, xavfsizlik talablariga muvofiqligini va sifatini
aniqlaydi. Agar kerak bo‘lsa, sinovlar takrorlanadi.
4. Xulosalar va tavsiyalar: Sinovlardan olingan natijalar asosida ekspertlar tavsiyalar
ishlab chiqadi, zarur bo‘lsa, texnik vosita yoki tizimning yangilanishi va
takomillashtirilishi uchun tavsiyalar beriladi.
Sinov laboratoriyalari aviatsiya sanoatining xavfsizligini, samaradorligini va
innovatsion rivojlanishini ta'minlashda juda muhim rol o'ynaydi. Ularning faoliyati
aviatsiyaning butun global tizimining samarali ishlashiga ta'sir qiladi.
Aviatsiyadagi o‘rni
 Sinov laboratoriyalarining aviatsiyadagi o‘rni juda muhim. Ular:
 Aviatsiya texnikasining xavfsiz ishlashini ta'minlaydi.
 Yangi texnologiyalar va tizimlarni ishlab chiqishda innovatsion yechimlar
yaratadi.
 Aviatsiya sanoatining yuqori sifatini va samaradorligini kafolatlaydi.
 Sertifikatlash jarayonlarida ishtirok etib, yangi mahsulotlarning bozorda taqdim
etilishiga ruxsat beradi.

Komissiyaga rais boshchilik qiladi, uning vakolatiga quyidagilar kiradi:
 kun tartibini belgilash va Komissiyaning majlislarini chaqirish;
 Komissiya tomonidan qabul qilingan qarorlar bajarilishi yuzasidan nazoratni
tashkil etish;
 Komissiyaga yuklangan vazifalar bajarilishi bo‘yicha Komissiya a’zolari ishini
muvofiqlashtirish;
 Komissiyaning samarali ishlashini ta’minlash bo‘yicha boshqa ishlarni bajarish.
 Komissiya o‘z ishini Komissiya raisi tomonidan tasdiqlanadigan yillik reja
asosida olib boradi.
Komissiya majlislari tasdiqlangan ish rejasiga muvofiq va texnik
reglamentlar loyihalari ekspertizaga taqdim etilishiga qarab o‘tkaziladi.
Komissiya raisi tomonidan navbatdan tashqari majlislar chaqirilishi mumkin.
Komissiya majlisini uning raisi olib boradi. Komissiya raisi bo‘lmagan taqdirda
majlisni uning o‘rinbosari olib boradi. Komissiya majlisi unda Komissiya
a’zolarining kamida 75 foizi qatnashganda huquqiy vakolatli bo‘ladi.
Komissiya raisi bilan kelishuv bo‘yicha xolisona sabablarga ko‘ra majlisda
qatnashmagan Komissiya a’zolarini ularning ovoz berish huquqisiz
qatnashayotgan vakolatli vakillari almashtirishi mumkin.
Vakolatli organning rahbari tomonidan belgilanadigan vakolatli organning
tarkibiy bo‘linmasi Komissiyaning ishchi organi, ko‘rsatib o‘tilgan tarkibiy
bo‘linmaning mas’ul xodimi — Komissiyaning kotibi hisoblanadi.
Komissiyaning ishchi organi:
 navbatdagi davr uchun Komissiyaning ish rejasi loyihasini tayyorlaydi;
 Komissiyaning navbatdagi majlisiga barcha zarur materiallar o‘z vaqtida
tayyorlanishini ta’minlaydi hamda unga zarur materiallar va ekspert xulosalarini
Komissiya a’zolaridan olish huquqi beriladi;

I Aviatsiya sohasidagi sinov laboratoryalari faoliyatini umumiy tahlili
1.1 Sinov laboratoriyalarining vazifalari va ularning avatsiyadagi o’rni
Sinov laboratoriyalari aviatsiya sohasida juda muhim rol o‘ynaydi, chunki ular
aviatsiya texnikasining xavfsizligini, samaradorligini va ishonchliligini ta'minlashga
yordam beradi. Ushbu laboratoriyalar turli aviatsiya texnikalari, asbob-uskunalari va
tizimlarini tekshirish, test qilish va sertifikatlash bilan shug‘ullanadi. Aviatsiya sinov
laboratoriyalarining vazifalari, tuzilishi va ularning ishlash prinsiplari quyidagicha
ta'riflanadi:
Sinov laboratoriyalarining vazifalari
1. Texnik sinovlar o‘tkazish. Sinov laboratoriyalari aviatsiya texnikasining
barcha qismlarini, masalan, samolyotlar, vertolyotlar, dvigatellar, avionika tizimlari va
boshqalarni tekshiradi. Bularni sinovdan o‘tkazish texnik xususiyatlarni aniqlash,
ishlash samaradorligini tekshirish va xavfsizlikni baholash uchun zarur.
2. Sertifikatlash va tasdiqlash. Yangi ishlab chiqarilgan yoki mavjud texnik
vositalarning xavfsizlik va sifat jihatdan xalqaro va milliy standartlarga mosligini
tasdiqlash uchun laboratoriyalar sinovlar o‘tkazadi. Sertifikatlash jarayoni texnik
vositaning huquqiy ruxsatini olish uchun muhimdir.
3. Xavfsizlikni ta'minlash. Aviatsiya sinov laboratoriyalari aviatsiya
vositalarining xavfsizligini ta'minlash uchun barcha zaruriy sinovlar va tahlillarni
o‘tkazadi. Bu jarayon aviatsiya texnikalarining turli ekstremal sharoitlarda ishlashini,
avariya holatlarida ishlashini va xavfsizlik tizimlarining ishonchliligini tekshiradi.
4. Innovatsion texnologiyalarni sinovdan o‘tkazish. Aviatsiya sanoati doimiy
ravishda yangi texnologiyalarni ishlab chiqmoqda. Sinov laboratoriyalari bu
texnologiyalarni o‘rganib, ularni sinovdan o‘tkazish, baholash va amaliyotga tatbiq
qilish jarayonlarida muhim rol o‘ynaydi.
5. Texnik nosozliklarni aniqlash va bartaraf etish. Aviatsiya sinov
laboratoriyalari, shuningdek, aviatsiya texnikasining nosozliklarini aniqlash, ularni
tahlil qilish va ularni bartaraf etish bo‘yicha ishlarni amalga oshiradi. Bu jarayonda

O ZBEKISTON RESPUBLIKАSI OLIYʼ TА ’ LIM , FAN VA
INNOVATSIYALAR VАZIRLIGI
ISLOM KАRIMOV NOMIDАGI TOS H KENT DАVLАT TEXNIKА
UNIVERSITETI
Qo’lyozma huquqida
UDK:
AVIATSIYA SOHASIGA TEGISHLI BO’LGAN SINOV
LABORATORIYALARINI TEXNIK REGLAMENTINI ISHLAB
CHIQISH
05.03.02 Metrologiya va metrologiya ta’minoti
D IS SERTATSIYA

Texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlari
(bundan buyon matnda vakolatli davlat boshqaruvi organlari deb yuritiladi) o‘z
vakolatlari doirasida:
 maxsus vakolatli davlat organiga texnik reglamentlarni ishlab chiqish
dasturlarining loyihalari bo‘yicha takliflar kiritadi;
 texnik reglamentlarning ishlab chiqilishini ta’minlaydi;
 texnik reglamentlarni qo‘llash bo‘yicha uslubiy tavsiyalar ishlab chiqilishini
ta’minlaydi va ularni belgilangan tartibda tasdiqlaydi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyalarini tashkil etadi;
 davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari tomonidan ishlab chiqilgan texnik
reglamentlarni ekspertizadan o‘tkazadi;
 texnik reglamentlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish, shuningdek mazkur
reglamentlarni bekor qilish bo‘yicha takliflar tayyorlaydi;
 texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi ustidan davlat nazoratini amalga
oshiradi;
 texnik reglamentlarning ma’lumotlar bazasini shakllantirishda ishtirok etadi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasida xalqaro hamkorlikni amalga oshiradi.
Vakolatli davlat boshqaruvi organlari qonunchilikka muvofiq boshqa vakolatlarni ham
amalga oshirishi mumkin.
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining texnik jihatdan tartibga solish
sohasidagi vakolatlari
Davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari o‘z vakolatlari doirasida:
 maxsus vakolatli davlat organiga texnik reglamentlarni ishlab chiqish
dasturlarining loyihalari bo‘yicha takliflar kiritadi;
 texnik reglamentlar va ularni qo‘llash bo‘yicha uslubiy tavsiyalar ishlab
chiqilishini amalga oshiradi;
 texnik reglamentlarga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish to‘g‘risida,
shuningdek mazkur reglamentlarni bekor qilish haqida takliflar tayyorlaydi;
 texnik reglamentlarning ma’lumotlar bazasini shakllantirishda ishtirok etadi;

2.3 Samalyotning metrologik texnik priboriga qo’yiladigan texnik talablar
Samolyotning metrologik texnik priborlariga qo‘yiladigan texnik talablar aviatsiya
xavfsizligini ta'minlash, parvoz parametrlarini aniq o‘lchash va ishlash tizimlarini
samarali nazorat qilish uchun juda muhimdir. Quyida bunday priborlar uchun asosiy
texnik talablar keltirilgan:
1. Aniqlik va ishonchlilik
Aniqlik darajasi: Metrologik priborlar o‘lchash parametrlarini yuqori aniqlik bilan
qayd qilishi kerak. Aniqlik talablari asosan uchish bosqichlari (masalan, ko‘tarilish,
parvoz, qo‘nish) va tizimlar (yo‘l tezligi, balandlik, harorat va h.k.) bo‘yicha
belgilanadi.
Ishonchlilik ko‘rsatkichi: Priborlar uzoq muddatli foydalanishda o‘lchovlarning
barqarorligini saqlashi lozim. Barqarorlik ISO 17025 va aviatsiya metrologik
standartlariga mos ravishda sinovdan o‘tkaziladi.
2. Atrof-muhit sharoitlariga chidamlilik
Harorat diapazoni: Priborlar keng harorat diapazonida (-50°C dan +70°C gacha yoki
undan yuqori) ishlash qobiliyatiga ega bo‘lishi kerak.
Namlik va bosim: Yuqori namlik (90% gacha) va past bosim sharoitlarida ham
ishonchli ishlashi zarur.
Tebranish va zarbalarga chidamlilik: Samolyotdagi doimiy tebranishlar va zarbalardan
priborlarning ishlashi buzilmasligi kerak.
Elektromagnit moslik (EMC): Priborlar elektromagnit maydonlar ta’sirida ishdan
chiqmasligi va boshqa tizimlarga ta’sir ko‘rsatmasligi kerak.
3. Funktsionallik va foydalanish qulayligi

Komissiya Komissiyaning raisi, rais o‘rinbosarlari va a’zolaridan iborat tarkibda
shakllantiriladi. Ish yuritishni tashkil etish uchun Komissiya a’zosi bo‘lmagan
Komissiya kotibi tayinlanadi. Komissiya a’zolari soni toq va Komissiya raisini o‘z
ichiga olgan holda kamida 5 kishidan iborat bo‘lishi kerak.
Vakolatli organning rahbari yoki rahbarning o‘rinbosari Komissiya raisi hisoblanadi.
Komissiya tarkibi qo‘yidagicha bo‘ladi:
a) texnik reglamentlar talablariga rioya etilishi yuzasidan davlat nazoratini amalga
oshiradigan vakolatli organlar va davlat boshqaruvi organlari;
b) kasaba uyushmasi organlari (mehnatni muhofaza qilish yuzasidan);
v) O‘zbekiston Respublikasi Intellektual mulk agentligi;
g) loyihalash, ilmiy-texnik va ilmiy-tadqiqot tashkilotlari vakillari kiritiladi.
Texnik jihatdan tartibga solish ob’ektining tarmoq mansubligiga qarab (aniq texnik
reglament) texnik reglament ko‘rib chiqilishidan manfaatdor bo‘lgan:
a) texnik reglamentni joriy etadigan davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining;
b) qayta ko‘rib chiqilishi, o‘zgartirishlar kiritilishi yoki texnik reglamentlar qabul
qilinishi munosabati bilan bekor qilinishi kerak bo‘lgan mahsulotga, jarayonlarga,
ishlar va xizmatlarga o‘zaro bog‘liq normativ hujjatlarni tasdiqlagan (qo‘llaydigan)
davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlari, standartlashtirish bo‘yicha texnik qo‘mitalar
va bazaviy tashkilotlarning;
v) tarmoq, ilmiy va loyihalash tashkilotlarining;
g) texnik reglamentlarni ishlab chiquvchi tashkilotlarning etakchi olimlari va
mutaxassislari Komissiya a’zolari bo‘lishi mumkin.
Komissiya tarkibi me’yoriy-hujjatlarda ko‘rsatilgan tashkilotlarning taqdimnomasi
bo‘yicha vakolatli organning farmoyishi (buyrug‘i) bilan tasdiqlanadi.
Komissiya faoliyatini tashkil etish.

 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyalari;
 muvofiqlikni baholash organlari, sinash laboratoriyalari.
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining texnik jihatdan tartibga
solish sohasidagi vakolatlari
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi:
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi vakolatli davlat boshqaruvi organlarini
belgilaydi va ularning faoliyatini muvofiqlashtiradi;
 davlat va xo‘jalik boshqaruvi organlarining muvofiqlikni baholashga doir
faoliyatini muvofiqlashtiradi;
 texnik reglamentlarni ishlab chiqish dasturini tasdiqlaydi;
 texnik reglamentlarni tasdiqlaydi, ularga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritadi,
shuningdek mazkur reglamentlarni bekor qiladi;
 muvofiqlikni baholash organini tayinlovchi (notifikatsiya qiluvchi) organni
belgilaydi, uning faoliyati sohasini va vazifalarini tasdiqlaydi;
 axborot markazini tashkil etish to‘g‘risida qaror qabul qiladi, texnik
reglamentlar, standartlar, muvofiqlikni baholash tartib-taomillari to‘g‘risida
xabardor qilish tartibini belgilaydi;
 O‘zbekiston Respublikasidan tashqarida amalga oshirilgan muvofiqlikni
baholash natijalarining O‘zbekiston Respublikasida tan olinishi tartibini
tasdiqlaydi;
 majburiy davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi lozim bo‘lgan, xavf darajasi yuqori
bo‘lgan mahsulotlar ro‘yxatini tasdiqlaydi;
 muvofiqlikni baholash qoidalarini, muvofiqlik to‘g‘risidagi deklaratsiyalarni
ro‘yxatdan o‘tkazish, ularning amal qilishini to‘xtatib turish, qayta tiklash,
tugatish tartibini belgilaydi;
 texnik jihatdan tartibga solish sohasidagi ekspert komissiyalarining faoliyat
yuritish tartibini belgilaydi;
 davlat nazorati organlarining vakolatlarini, ularning davlat nazoratiga doir
faoliyatini muvofiqlashtirish tartibini, shuningdek davlat nazorati organlarining
akkreditatsiya organi bilan hamkorligi tartibini tasdiqlaydi;

Aviatsiya sohasiga tegishli bo’lgan sinov laboratoriyalarini texnik reglamentini ishlab chiqish

Купить