Avstraliya va Okeaniya

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	772.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	27 Yanvar 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Geografiya

Avstraliya va Okeaniya

Sotib olish

Qarshi Davlat Universiteti
Tabiatshunoslik va Geografiya fakulteti
Geografiya yo’nalishi

_____- kurs talabasi

_____________________ning

Jahon iqtisodiy ijtimoiy geografiyasi fanidan

“Avstraliya va Okeaniya”
mavzusida yozgan
KURS ISHI

____

Reja:

Kirish
I BOB. Avstraliya va Okeaniyaga umumgeografik tavsif.
1.1 Geografik o’rni va chegaralari
1.2 Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari
1.3 Aholi va mehnat resurslari
II BOB. Avstraliya va Okeaniya xo’jaligi rivojlanishining
asosiy xususiyatlari.
2.1 Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi
2.2 Qishloq xo’jaligining rivojlanishi
2.3 Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari
2.4 Mintaqaning iqtisodiy rayonlari
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar

Kirish

Avstraliya so’zi “janubiy” ma’nosini bildiradi. Haqiqatan ham u janubiy yarim
sharda joylashgan. Eng kichik materik. Maydonining kattaligiga ko’ra u dunyoda 6-
o’rinda turadi (7,750 000 km 2
) Avstraliya maydoni shimoldan janubga
3200 km, g’arbdan sharqqa 4100 km ga cho’zilgan. Iqtisodiy geografik o’rnida
uning AQSH, Yaponiya, Horijiy Yevropa davlatlaridan uzoqda joylashganligi
noqulayroq. Masalan: AQSH dan 11-15 ming km uzoqda joylashgan. Lekin hozirgi
zamonaviy dengiz va havo transporti bu to’siqqa barxam bermoqda. Avstraliya
iqlimiy jihatidan subekvatorial, tropik va subtropik mintaqalarda joylashgan. Iqlimi
quruq tropik, sharqiy sohillari esa nam tropik. Buning sabablari Asosiy daryosi
Murrey (Darling bilan). Foydali qazilmalarga boy. Asosan temir rudasi, mis, titan,
nikel, uran, boksit, oltin, olmos, ko’mir kabilar. Masalan:
Temir rudasi qazib olishda dunyoda 3-o’rinda (yiliga 110 mln t.);
Marganes qazib olishda 3-o’rinda;
Boksit qazib olishda 1- o’rinda;
Nikel qazib olishda 3-o’rinda;
Qalayi va rux qazib olishda 2-o’rinda; Mis
qazib olishda 9-o’rinda.
Ko’mir qazib olishda 6-o’rinda (yiliga 210 mln t.) Olmos
qazib olishda 1-o’rinda turadi.
Aholisi 19,9 mln (2003 y), 20,6 mln (2006 y) kishi yashaydi. Tug’ilish koeffisienti
13 ‰, o’lim 7 ‰ 15 yoshgacha bo’lganlar jami aholining 20 % ini, 64 yoshdan
o’tganlar 13 % ini tashkil etadi. O’rtacha umr 77-82 yosh. 1 ayolga 1,7 bola to’g’ri
keladi. YAMD 24630 $ (2001y).
Avstraliyani 1606 yil golland sayyohi V. Yanszon kashf etgan. Yevropaliklar
XVIIIasr oxiridan (1788 yil Sidneyga) ko’chib kela boshlagan. Aholisining 77 %
ini Buyuk Britaniyadan ko’chib kelganlarning avlodlari, qolganini Yevropaning
boshqa xalqlari, metislar va aborigenlar (50 000 kishi) (250 ming kishi aborigen va
metislar) tashkil etadi. Aholisining tabiiy ko’payishi past. Aholisining hozirgacha

migrasiya (yiliga 100-150 ming) katta ta’sir etmoqda. Aholisining o’rtacha zichligi
2,5 kishi bo’lib, u juda notekis joylashgan. Masalan: avstraliya maydonining 65 %
ida mamlakat aholisining 1 % i, mamlakatning janubi-sharqini egallagan 10 %
maydonida 91 % aholi yashaydi. Eyr ko’li atrofida doimiy aholi umuman yo’q,
lekin janubi-sharqiy sohillarida 1 km 2
joyga 250 tagacha odam to’g’ri keladi.
Urbanizasiya darajasi materiklar boyicha eng yuqori, ya’ni 86 % (91%) tashkil
etadi. Millioner shaharlari 5 ta: Sidney (3,7 mln), Melbrun, Brisben, Pert, Adelida.
Avstraliya hududidan Buyuk Britaniya dastlab surgunchilar uchun joy sifatida
foydalangan. XIX asrning 50-60 yillarida oltin konlarini ochilishi avstraliyaga
aholini kelishini kuchaytirdi. 1901 yil Avstraliyadagi mustamlakalar birlashtirilib
avstraliya Ittifoqini tashkil etdi. 1931 yildan boshlab Avstraliya mustaqillik
statusini oldi. Avstraliya ittifoqi – federativ davlat bo’lib, hozirda u 6 ta shtat va 2
ta xududdan tashkil topgan. Buyuk britaniya Hamdo’stligi tarkibiga kiradi. Asosiy
siyosiy partiyalari:
1.Avstraliya leyboristik partiyasi (1891 yil).
2.Avstraliya milliy-agrar partiyasi (1916 yil).
3.Avstraliya sosialistik partiyasi (1972 yil tashkil topgan).
Avstraliyani jahonda tutgan o’rni: maydonining 5,2 % ini, aholisining 0,3 % ini,
IYAD ni 1,2 % ini, eksport mahsulotlarining 1,1 % ini o’z ichiga oladi.
Avstraliyada mahalliy xom-ashyolarga asoslangan holatda tog’-kon sanoati,
metallurgiya mashinasozlik, engil va oziq-ovqat sanoatlari yaxshi rivojlangan.
Avstraliyada AES lar yo’q. Asosan IES lar qisman GES lardan yiliga 200 mlrd
kVt/s elektr energiyasi ishlab chiqariladi.
Mamlakatda yiliga 30 mln t. dan ortiq neft qazib olinadi. lekin u ehtiyojni
qondirmagani uchun OPEK davlatlaridan neft sotib olinadi. 30 mlrd m 3
dan ortiq
tabiiy gaz qazib olinadi va uni Yaponiyaga eksport qiladi. Yiliga 240-250 mln t.
ko’mir qazib oladi (Nyukasl, Yangi J. Uels) va ortiqchasini asosan Yaponiya va
Horijiy Evropaga eksport qiladi. Mamlakatda yiliga 10 mln t. atrofida po’lat
quyiladi. 300 ming donadan ortiq engil avtomashinalar ishlab chiqariladi.

Engil sanoatining ip-gazlama, jun-gazlama va ko’n-poyabzal tarmoqlari
rivojlangan. Eng yirik to’qimachilik korxonalari Sidney, Adelida, melburn, pert
shaharlarida joylashgan. Neftni qayta ishlash va baliq konserva sanoati dengiz
boyidagi port shaharlarda rivojlangan. Eng yirik sanoat markazlari: Sidney va
Melburn; yiriklari: Brisben, Adelida, Pert, Kanberra, Nyukasl.
Qishloq xo’jaligi. Mamlakatda 500 mln gektardan ortiq erlardan qishloq
xo’jaligida foydalaniladi. Qishloq xo’jaligidagi etakchi tarmoq chorvachilikdir.
Avstraliyada 30 mln bosh qoramol, 150 mln bosh qoy (Xitoydan keyin 2-o’rinda),
2,5 mln bosh cho’chqa boqiladi. Mamlakatda yiliga o’rtacha 4 mln t. go’sht, 8 mln
t. sut tayyorlanadi. Avstraliya “shipsteynz” larida merinos qoylari boqiladi. Mazkur
davlatda yiliga 800 000 t.dan ortiq mayin qimmatbaho jun etishtiriladi.
Avstraliyada yiliga 20 mln t. dan ortiq g’alla etishtiriladi, uni 16 mln t. sini
bug’doy tashkil etadi. Avstraliya bug’doy eksporti boyicha dunyoda AQSH,
kanada, Fransiyadan keyin 4-o’rinda turadi. Bug’doyni asosan Xitoy va Janubi-
G’arbiy Osiyo davlatlariga eksport qiladi. Avstraliyada yiliga 200 000 t. dan ortiq
paxta tolasi etishtiriladi. Paxta etishtirish boyicha avstraliya dunyoda 10-o’rinda
turadi. Paxta tolasi avstraliyani o’zida qayta ishlanadi.
Transporti. Avstraliya jahonda temir yo’llarning uzunligi boyicha (6-o’rin) ham,
avtoyo’llarning uzunligi boyicha ham 1- o’nlikka kiradi. Temir yo’llarning
umumiy uzunligi 41 ming km, avtoyo’llarning uzunligi 900 000 km. mamlkat
ichida yuk va yo’lovchi tashishning ¾ qismi avtotransportga to’g’ri keladi. Yuk
aylanmasining asosiy qismi dengiz transporti hissasiga to’g’ri keladi.
Eng yirik universal dengiz portlari: Sidney, Pert, Gladston, Dampir. Ko’mir va
ruda porti port-Xedlend.
Tashqi savdo aylanmasi 50 mlrd $ ni tashkil etadi. Uning 60 % i eksportga, 40
% i importga to’g’ri keladi. Asosiy savdo sheriklari: AQSH, Yaponiya, G’arbiy
Evropa, Buyuk BritaniY. Keyingi paytlarda Sharqiy va Janubi-Sharqiy Osiyo
davlatlarining tashqi savdodagi o’rni o’sib bormoqda.

Asosiy eksporti: ko’mir, tabiiy gaz, temir, alyuminiy, uran, mis, nikel, marganes,
bug’doy, shakarqamish, engil sanoat mahsulotlari, charm, go’sht, sut, yuqori
texnologiya sanoat mahsulotlari.
Asosiy importi: mashina va jihozlar, sanoat mahsulotlari, neft, ximiya sanoati
mahsulotlari. Pul birligi – Avstraliya dollari.
I BOB Avstraliya va Okeaniyaga umumgeografik tavsif
1.1 Geografik o’rni va chegaralari
Avstaraliya va Okeaniyada mustaqil davlatlar soni ancha kam bo’lib,
ularning barchasi faqat XX asrning ikkinchi yarmida tashkil topgan. Ushbu
geografik obyektlarning umumiy maydoni taxminan 8,6 mln kv.km. Aholisi atigi
32 mln. kishi. Eng katta davlat Avstraliya hisoblanadi. U dastavval, Avstraliya
Ittifoqi nomini olgan, so’ngra 1951 yilda to’la mustaqillikka erishgan. Ammo hozir
ham u rasmin Buyuk Britaniya Hamdo’stligiga qaraydi. Avstraliya federativ davlat,
u 6 ta shtatdan iborat. Yangi Zelandiya ham 1951 yilda mustaqillikni qo’lga
kiritgan. Uning maydoni 271 ming kv.km, aholisi 4 mln ga yaqin.
Shunday qilib, Avstraliya va Yangi Zelandiya ushbu regeonning eng yirik
davlatlaridir (Avstraliya bir materikni to’liq egallagan dunyodagi yagona
mamlakatdir). Papua-Yangi Gviniya ham Tinch okeanining janubidagi katta
davlatlar qatoriga kiradi. U Yangi Gviniya orollarining sharqiy qismi bilan yana
600 dan ko’proq orollarni o’z ichiga oladi (uning maydoni 462 ming kv.km, aholisi
4,5 mln. kishi). Papua-Yangi Gviniya 1975 yilda mustaqillikka erishgan
Hamdo’stlik tarkibidagi davlatdir.
Solomonov orollari alohida davlat maqomida 1978 yilda, Vanuatu Respublikasi
1980 yil, Fidji Respublikasi 1987 yilda, Palau Respublikasi 1994 yilda tashkil
topgan. Shu bilan birga, AQSH va Fransiya qaramog’idagi kichik hududlar
saqlanib qolgan.
Avstraliya (lotincha australis - janubiy) – Janubiy yarim sharda joylashgan
materik.
Avstraliya shimoldan janubga 10 0
41 I
(York burni) bilan, 39 0
11 I
(Janubi-sharqiy
burni) janubiy kengliklar oralig’ida 3200 kmga, g’arbdan sharqqa 4100 kmga

113 0
05 I
sharqiy uzoqlik (Stip-Poynt burni) bilan 153 0
34 I
(Bayron burni) sharqiy
uzoqliklar oralig’ida cho’zilgan. Maydoni: 7682 ming kv.km (Tasmaniya,
Kenguru. Melvill va boshqa orollar bilan 7704, 5 ming kv. kmga yaqin) Avstraliya
materiklari ichida eng kichigi. Janubiy tropic chizig’I Avstraliyaning deyarli
o’rtasidan kesub o’tadi. Materikni g’arb, shimol va janubdan Hind okeani,
sharqdan Tinch okeani dengizlari o’rab turadi. Qirg’oqlari unchalik
parchalanmagan, shimolda Karpentariya, janubda Katta Avstraliya qo’ltiqlari bor.
Katta yarim orollari – shimolda Arnamlend va Keyp-York. Tasmaniya oroli
Avstraliyadan kengligi 224 km li Bass bo’g’ozi orqali ajralib turadi. Avstraliya
shimolda yirik orollardan Yangi Gvineya joylashgan. Avstraliyaning sharqiy sohili
bo’ylab behisob marjon orollaridan tashil topgan Katta To’siq Rifi 2300 km
masofaga cho’zilib yotadi. Dunyoning quruqlik o’tgan chegarasiga ega bo’lmagan
mamlakatlardan biri.
Iqtisodiy geografik o’rni uning janubiy yarim sharda yirik materiklar, regionlar
va mamlakatalardan ancha olisda joylashganligi bilan belgilanadi. Shu bilan birga,
zamonaviy dengizlar havo transportining yuqori darajada rivojlanganligi
mamlakatning jahonning barcga regionlari, davlatlari doimiy aloqada bo’lib
turishligini ta’minlaydi.
Okeaniya Tinch okeanining markaziy va janubi-g’arbidan iborta katta hududini
egallab, 29 0
shimoliy kenglik va 130 0
sharqiy uzunlik va 109 0
g’arbiy uzunlikda
joylashgan. Uning quruqlik qismi 1,3 mln. kv.km dan iborat.
Yangi Gviniya (829 ming kv.km) va Yangi Zelandiya (265 ming kv.km)
Okeaniyaning taxminan 90 % egallasa, qolgan 10 ming dan ortiq orollar 200 ming
kv.km yoki 10 % hududni egallaydi xolos.
Okeaniya Tinch okeani joylashgan orollar to’plamidir. Okeaniya uch qism:
Polineziya, Melaneziya va Mikroneziyadan iboratdir. Melaniziya (Solomon, Yangi
Gebrid, Yangi Kaledoniya va boshqa orollar) Avstraliyaga juda yaqin joylashgan,
Polineziya (Gavayi, Samoa, Tokelau va boshqa orollar) esa Avstraliyadan ancha
olisda, Tinch okeanining janubiy va markaziy qismalarida joylashgan. Mikroneziya

(Korolina, Marshall, Mariana, Gilbert va boshqa orollar) Yangi Gviniya orolidan
shimolda, Filippin orollaridan sharq tomondagi akvatoriyada tarqalgan.
Okeanda uchta mustaqil respublika va bitta unitary monarxiya mavjud,
qolgan mamlakatlar va orollar mustamlaka va yarim mustamlakalardan iborat.
Asosiy daryosi Murrey va uning irmog’I Darlingning suvi mavsumlari bo’yicha
o’zgarib turadi.
Davlat tuzimi. Avstraliya – Buyuk Britaniya boshchiligidagi Hamdo’stlik
tarkibiga kirubchi federal davlat. Avstraliyaning amaldagi konstitutsiyasi 1901
yilda qabul qilingan. Davlat tuzilishi shakli jihatidan – federatsiya. Davlat boshlig’I
– Buyuk Britaniya qiroli (qirolichasi), general-gubernator uning vakili hisoblanadi.
Qonun chiqaruvchi hokimiyat ikki palatali (vakillar palatasi va senat) federal
parlament. Vakillar palatasi (quyi palata) 3 yil muddatga, senat (yuqori palata)
deputatlari har bir shtatdan 6 yil muddatga saylanadi. Senat tarkibining yarmi har 3
yilda yangilanadi. General-gubernator va bosh vazir boshchilik qiladigan hukumat
ijroiya hokimiyatini amalgam oshiradi. Avstraliyaninghar bir shtati o’z
konstitutsiyasi, parlamenti va hukumatiga ega; shtatlarning huquqlari cheklangan.
Hududiy bo’linishi
N Shtatlar va hududlar Maydoni,
ming kv.km Ma’muriy markazi
1
2
3
4
5
6
7
8 Yangi Janubiy Uels
Viktoriya
Kvinslend
Janubiy Avstraliya
G’arbiy Avstraliya
Tasmaniya
Shimoliy hudud
Federal poytaxt hududi 801,4
227,6
1727,5
984,4
2527,6
68,3
1347,6
2,4 Sidney
Melbrun
Brisben
Adelaida
Pert
Xobart
Darvin
Kanberra

Okeniyaning siyosiy bo’linishi

T/r Mustaqil davlatlar va
qaram orollar nomi Maydoni
(ming kv.km) Aholisi,
ming kishi
(1999) Poytaxti yoki
ma’muriy
markazi
1 Amerika Samoasi 0,195 67,7 Pago-Pago
2 Vanuatu Respublikasi 12,22 189,6 Port-Vila
3 Guam(AQSH mulki) 0,549 151,7 Xagatna
4 Irian–Jaya (Indoneziya
provinsiyasi) 422 3506 Jayapura
5 Kiribati Respublikasi 0,81 91,9 Bairiki
6 Kuk orollari (Yangi
Zelandiya mulki) 0,237 20,0 Avarua
7 Marshall orollari
Respublikasi (AQSH bilan
erkin uyushgan) 0,181 50,8
-
8 Mikroneziya
Federativ shtatlari
(AQSH bilan erkin
uyushgan) 0,7 133,1 Pamshir
9 Nauru Respublikasi 0,021 11,8 -
10 Niue (Yangi Zelandiya
mulki) 0,262 2,08 Alofi
11 Norfolk (Avstraliya
mulki) 0,34 2,21 Kingston
12 Palau Respublikasi
(AQSH bilan erkin
uyushgan) 0,508 18,7 Koror
13 Papua-Yangi Gvineya 462,8 4900 Port-Morsbi

14 Pitkern (Buyuk
Britaniya mulki) 0,035 0,058 Alamstaun
15 Samoa 2,8 179,4 Apia
16 Solomon orollari 27,6 466,1 Xoniara
17 Tokelau (Yangi
Zelandiya) 10,12 1,5 Tokelau
18 Tonga Qirolligi 0,748 102,3 Nukualofa
19 Tuvalu O,026 10,8 -
20 Uollis va Futuna orollari
(Fransiya mulki) 0,274 15,2 Mata-Utu
21 Fiji Orollari Respublikasi 18,4 832,4 Suva
22 Fransiya Pleneziyasi 4,2 249,1 Papaete
23 Shimoliy Mariana orollari
(AQSH bilan erkin
birlashgan) 0,457 69,3
_
24 Yangi Zelandiya 270,5 3700 Vellington
25 Yangi Kaledoniya 19,01 201,8 Numea

1.2 Tabiiy sharoiti va tabiiy resurslari
Avstraliya relyefining aksariyat qismi tekislik. Dengiz sathidan o’rtacha balandligi
(215m) jihatidan Avstraliya materiklar ichida eng past. Yer yuzasi 95 %ining
mutloq balandligi 600 m dan oshmaydi. Yirik orografik qismlari: 1) G’arbiy
Avstraliya yassi tog’ligi – o’rtacha mutloq balandligi 400-500 m, tizmalari va supa
tog’laridan iborat; 2) markaziy pasttekislik – ko’p qismining mutloq balandligi 100
mga yetmaydi. Avstraliyaning eng past nuqtasi ham (-12m) o’sha yerdagi botiqda
joylashgan Eyr ko’li yonida; 3) Katta Suvayirg’ich tizmasi (materik sharqida) –
o’rtacha balandlikdagi ayrim-ayrim, cho’qqilari yassi tizma tog’lar. Avstraliyaning
eng baland nuqtasi – Kostyushka tog’i (2230 m) janubdagi
Avstraliya Alp tog’larida.
Avstraliya iqlimiy jihatdan subekvatorial, tropik va subtropik va subtropik
mintaqalarida joylashgan. Iqlimi quruq tropic, sharqiy sohillari esa nam tropic.
Buning sabablari: Asosiy daryosi Murrey (Darling bilan)
Avstraliya iqlimi uning shimoliy qismi (20 0
janubiy kenglikgacha) ekvatorial
mussonli, o’rta katta qismi (20 0
-30 0
janubiy kengliklar oralig’i) tropik cho’l va
janubi-g’arbiy chekkasi qishda yog’in ko’proq yog’adigan subtropik iqlimli
mintaqalarga kiradi. Avstraliya janubi yarimshardagi eng issiq quruqlik, uning 2/3
qismi cho’l va chalacho’llardan iborat. Qirg’oqlaridan materik ichkarisiga tomon
yog’in miqdori tez kamayib boradi, lekin ko’p yillik yog’insiz davrlar bo’lmaydi.
Yozda (dekabr-fevral) quruqlik g’oyat qizib (tempratura 36 0
dan ortadi) materik
ustida past bosim oblasti bujudga keladi, uning janubiy chekkalaridagina baland
bosim qaror topadi, shu sababli janubi g’arbda va Nallarbor tekislida yog’in
tushmaydi. Haroratning mavsumiy o’zgarishi asosan tropik va subtropik
mintaqalarining ichki rayonlarida ko’proq namoyon bo’ladi. Yanvar oyida 40 0
dan
yuqori issiq tempraturalar shimoli-g’arbda (Morbl-Bar) bo’ladi. Mutloq maksimum
harorat 53,1 0
Klonkarrida (Kvinslend) kuzatilgan. Mutloq minimum harorat
Avstraliyaning ichki rayonlarida – 4,6 0
ga tushadi. Faqat Avstraliya Alp tog’larida
sovuq barqarorroq bo’lib turadi. U yerda -22 0
gacha sovuq qayd qilingan.

Tekisliklarda tuproqning yuza qatlami ahyon-ahyondagina muzlaydi. Yil davomida
ikkita mavsum – quruq va yog’ingarchilik mavsumlari kuzatiladi. Murrey
tekisliklarida momaqaldiroqli jalalar, janubi-sharqdagi tog’larda musson
yomg’irlari yog’adi. Sharqiy sohilining ko’p qismida iqlim tropic dengiz iqlimi,
issiq. Shimolda yog’inlarni shimoli-g’arbiy mussonlar keltiradi. Bu yerda yog’in
sohilida 1500 mm, 10 0
-20 0
janubiy kengliklarda 400-500 mm. Avstraliyada eng
ko’p yog’in (2243 mm) Kernskda yog’adi. Eng kam yog’in (300-250 mm) materik
g’arbida yog’adi. Katta Suvayirg’ich tizmasi Tinch okeanidan esuvchi iliq van am
shamollarni to’sib, Avstraliyaning sharqiy sohili va ichki rayonlarida yg’in
taqsimotini murakkablashtiradi. Qishda (iyun-avgust). Avstraliyaning ayniqsa
janubiy va janubi-sharqiy qismlari sovuq (12 0
,5 0
), yuqori bosim oblasti tarkib
topadi.
Ichki suvlari. Avstaraliyaning 60 % maydoni oqmas ichki havzaga, 7 %
Tinch okeani va 33 % Hind okeani havzasiga mansub. Avstraliyada oqar suvlar
ko’p emas. Okeanga quyiladigan daryolar qisqa, tog’lardan boshlanadi, suv
miqdori doimiy emas. Eng sersuv daryosi Murrey (Marri) yirik irmog’i – Darling.
Ichki berk havzani kesib o’tivchi chuqur o’zan (krik)lar ko’p, ularda faqat
yog’ingarchilik vaqtlardagina suv oqadi. Avstraliya cho’llaridagi suvlar sho’r. Yer
osti suvlari ko’pincha minerallashgan, zahirasi katta. Ular bir necha artezian
havzada to’plangan, bunday suv 200 m, ba’zan 500 mgacha chuqurlikdan chiqadi.
Sho’r ko’llar ichida eng yirigi Eyrning yozda maydoni ba’zan 15 ming kv. kmga
yetadi. Undan janubda Torrens, Gerdner, G’arbiy platoda Amadies ko’llari bor.
Avstraliya yer osti suvlariga boy. Umumiy maydoni 4800 ming kv. kmni tashkil
qilgan 33 ta artezian havzasi mavjud; ulardan eng yiriklari – Katta Artezian,
Murrey, Morton-Klarens, Yukla, Offiser, Jorjina. Yer osti suvlaridan qurg’oqchil
rayonlarda sug’orish, sanoat va transport ehtiyojlari uchun foydalaniladi
Okeaniya Tinch okeanining markaziy va g’arbiy qismlaridagi orollar
to’dasi.28 0
25 1
shimoliy kenglik bilan 52 0
30 1
janubiy kengliklar va 130 0
sharqiy
uzunliklar bilan 105 0
g’arbiy uzunliklar oralig’ida. G’arbiy qismi Avstraliya va
Malay arxipelagiga yondosh. Orollarning umumiy maydoni 1,26 mln km. kv,

shuning 80% Yangi Gvineya va Yangi Zelandiya orollariga to’g’ri kiladi.
Okeaniya uch qism: Polineziya, Melaneziya va Mikroneziyadan iboratdir. Orollar
suv osti tizmalari yoki marzalarining tepalaridir. Melaniziya (Solomon, Yangi
Gebrid, Yangi Kaledoniya va boshqa orollar) Avstraliyaga juda yaqin joylashgan,
Polineziya (Gavayi, Samoa, Tokelau va boshqa orollar) esa Avstraliyadan ancha
olisda, Tinch okeanining janubiy va markaziy qismalarida joylashgan. Mikroneziya
(Korolina, Marshall, Mariana, Gilbert va boshqa orollar) Yangi Gviniya orolidan
shimolda, Filippin orollaridan sharq tomondagi akvatoriyada tarqalgan. Okeanda
passat shamollar hukmronlik qiladi. Dengiz tropik iqlimi tarqalgan, yog’in ko’p
yog’adi.
Okeaniya orollari janubiy yarim sharning tropik va subtropik mintaqasida
joylashgan, yumshoq issiq iqlim (yer sharidagi eng shinam, yoqimli va qulay)
harorati, yetarli yog’in miqdori bu kengliklarda yetishtiriladigan qishloq xo’jaligi
ekinlaridan mo’l hosil olishdan tashqari, bir necha marta hosil olish imkonini
beradi (Kokos palmasi, banan, kakao, kofe, choy, shakarqamish, paxta,
ildizmevalilar: taro, batat, yams, monioki va boshqalar.)
Avstraliya geologik tuzilishining o’ziga xos xususiyatlari mineral xom ashyo
resurslariga boy va xilma-xil bo’lishiga olib kelgan. Foydali qazilma resurslari
bilan o’z ehtiyojlarini qondirishdan tashqari xalqaro bozorga ham chiqaradi.
Birinchi navbatda bu qora va rangli metal rudalari, uran, ikkinchi o’rinda ko’mir,
ligerlovchi va kamyob metallar, oltin zahiralariga taalluqlidir.
Avstraliya xilma-xil foydali qazilmalarga boy. Shulardan ba’zilari ahamiyati va
zahirasi bo’yicha dunyoda yuqori o’rinlarni egallaydi. Temir rudasi, mis, nikel,
uran rudalari, boksitlar, ko’mir, oltin, olmos konlari shular jumlasidandir.
Temir rudasining yirik konlari (Tom-Prays, Maunt, Maunt-Ueylbek) mamlakat
g’arbida, oltin konlari (Kambalda, Leonora) janubi-g’arbida, nikel ruda konlari
(Grinveyl) shimoli-sharqiy va janubi-g’arbiy qismlarida alyuminiy (boksit) rudalari
konlari (dunyodagi eng yirik kon Ueypa-York yarim orolida topilgan, yana Gov va
boshqalar), uran rudalari konlari (Nabarlek) shimolda, polimetall rudalari konlari
(Broken-Xill va boshqalar) janubiy va shimoliy qismlarida, olmos konlari (Uinton

va boshqalar) mamlakatning sharqiy va janubiy hududlarida joylashgan. Ko’mir
konlari materikning janubiy va janubi-sharqiy qismlarida topilgan, neft va tabiiy
gaz konlari mamlakatning sharqiy hududlaridan va g’arbida okean shelfida qazib
olinadi.
Okeaniya xilma-xil qazilma boyliklarga boy. Toshko’mir (Yangi Zelandiya),
tabiiy gaz, temir rudasi, mis va marganes rudalari, platina, kumush (Yangi
Gviniya), oltin (Fiji), fosforit rudasi (Nauri) va boshqalar qazib chiqariladi.
Avstraliya platformasi oltin va polimetallga, temir rudasi va boksitga boy, Flinders
tizmasida uran va radiy rudalari uchraydi. Avstraliya sharqida toshko’mir va
qo’ng’ir ko’mir konlari bor. Katta Artezian havzasi, Viktoriya shtati sohillarida
neft va gaz konlari topilgan.
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, Avstraliya turli xildagi foydali qazilmalarga boy.
Asosan temir rudasi, mis, titan, nikel, uran, boksit, oltin, olmos, ko’mir kabilar.
Masalan:
Temir rudasi qazib olishda dunyoda 3-o’rinda (yiliga 110 mln t.);
Marganes qazib olishda 3-o’rinda;
Boksit qazib olishda 1-o’rinda;
Nikel qazib olishda 3-o’rinda;
Qalayi va rux qazib olishda 2-o’rinda;
Mis qazib olishda 9-o’rinda;
Ko’mir qazib olishda 6-o’rinda (yiliga 210 mln t.) Olmos
qazib olishda 1 -o’rinda turadi.

1.3. Aholisi va mehnat resurslari
Avstraliya aholisi deyarli bir millatli bo’lib, (4/5 qismi) uning yadrosini
Buyuk Britaniyaning va Irlandiyaning immigrantlar-angloavstraliyaliklar tashkil
qiladi. Mahalliy aholi- aborogenlar juda ozcilikdan iborat (1 % atrofida).
Avstraliyaning uzoqligi dastlab yevropaliklar tomonidan davlat jinoyatchiliklari
surgun qiladigan joy sifatida foydalanilgan bo’lsa, XIX asr ikkinchi yarmidan
boshlab oltin topilishi va go’sht sut, jun chorvachiligining rivojlanishi bilan
ommaviy immigratsiya mamlakatga aylandi va 20 % ga qadar aholi o’sishini
ta’minladi. O’rtacha zichlik 1 kv.km ga 3 kishi, aholisining asosiy qismi (2/3
qismidan ortig’i) mamlakatning sharqiy, janubi-sharqiy qirg’oq bo’yi hududlarida
(1 kv.km da 10-15 kishi).
Aholisi. Avstraliya va Okeaniya (Gavayi orollarisiz) da 2004 yilning
1yanvar kuniga nisbatan 33 mln. kishi istiqomat qilgan. Shu jumladan Avstraliyada
19,6 mln. kishi (2/3 qismi), Yangi Zellandiya 4,0 mln., Papua-Yangi Gveniyada
5,5 mln. kishi mavjud bo’lgan.
Aholisining soni juda past sur’atlar bilan ko’paymoqda. Jumladan, 19952004
yillar ichida aholi soni 28 mln. kishidan 33 mln kishiga yetgan yoki 17,8 % ga
ko’paygan xolos. Avstraliya Ittifoqi aholisining soni esa atigi 1 mln kishiga o’sdi.
Aholi sonining o’sishida tabiiy ko’payish bilan bir qatorda, xalqaro
migratsiya hozirgi vaqtgacha muhim o’rin egallab kelmoqda. Aholi juda natekis
taqsimlangan. Tug’ilish koeffisiyenti 13 promille, o’lim 7 promille. 15 yoshgacha
bo’lganlar jami aholining 20 % ini, 64 yoshdan o’tganlar 13 % ni tashkil etadi.
O’rtacha yashash davri erkaklarda 78 yoshga, ayollarda 82 yoshga teng.
Bir ayolga 1,7 bola to’g’ri keladi. YAMD 24630 dollar (2001 yil). kishi)
joylashgan, ayni paytda katta hudud mutloq o’zlashtirilmagan.
Avstraliya-dunyodagi urbanizatsiyalashgan davlat. Aholining 87 % idan ortig’I
shaharlarda yashaydi. Eng yirik shaharlari: Sidney, Melbrun, Brisben, Adelaida,
Pert, Nyukasl, barchasi yirik portlardir.
Avstraliyani 1606 yil golland sayyohi V. Yanszon kashf etgan. Yevropaliklar

XVIII asr oxiridan (1788 yil Sidneyga) ko’chib kela boshlaganlar. Aholisining 77
% ini Buyuk Britaniyadan ko’chib kelganlarning avlodlari, qolgan Yevropaning
boshqa xalqlari, metislar va aborigenlar (50 000 kishi) (250 ming kishi aborigenlar
va metislar) tashkil etadi. Aholisining tabiiy ko’payishi past. Aholisining
hozirgacha migratsiya (yiliga 100-150 ming) katta ta’sir etmoqda. Aholisining
o’rtacha zichligi 2,5 kishi bo’lib, u juda notekis joylashgan. Masalan: Avstraliya
maydoning 65 % ida mamlakat aholisining 1% i, mamlakatning janubi-sharqini
egallagan 10 % maydonida 91 % aholi yashaydi. Eyr ko’li atrofida doimiy aholi
umuman yo’q, lekin janubi-sharqiy sohillarida 1kv.km joyga 250 tagacha odam
to’g’ri keladi. Umuman olgan aholi meterikning chekka sohili qismlarida nisbatan
zich, markaziy va g’arbiy hududlarida siyrak tarqalgan. Ba’zi bir hududlarida
doimiy aholi umuman yo’q.
Tub joy aholi va duragaylar Avstraliya aholisining 1,5 % ini tashkiletadi;
ukrainlar, italyanlar, nemislar, greklar, gollandlar va boshqalar ham yashaydi. Bir
necha yuz o’zbek bor. Rasmiy tili ingliz tili.
Urbanizatsiya darajasi materiklar bo’yicha eng yuqori, ya’ni 86 % (91 %) ni
tashkil qiladi. Millioner shaharlari: Sidney (3,7 mln), Melbrun, Brisben, Pert,
Adelaida.
Avstraliya hududida Buyuk Britaniya dastlab surgunchilar uchun joy uchun
foydalanilgan. XIX asrning 50-60 yillarida oltin konlarini ochilishi Avstraliyaga
kelishini kuchaytirdi. 1901 yil Avstraliyadagi mustamlakalar birlashtirilib
Avstraliya Ittifoqini tashkil etdi. 1931 yildan boshlab Avstraliya mustaqillik
statusini oldi. Avstraliya Ittifoqi federativ davlat bo’lib, hozirda u 6 ta shtat va 2 ta
hududdan tashkil topgan. Buyuk Britaniya Hamdo’stligi tarkibiga kiradi. Asosiy
siyosiy partiyalari: 1. Avstarliya Leyboristik partiyasi (1891 yil), 2. Avstraliya
milliy-agrar partiyasi (1916 yil), 3. Avstraliya sotsialistik partiyasi (1972 yil)
tashkil topgan.
Mintaqada papuas, melaneziya, mikroneziya va polineziya xalqalri yashaydi.
Okeaniya yevropaliklar tomonidan (F. Magellanning dunyo aylana sayohati
davrida 1521 yil Mariana oroli kashf etilga) XVI asr boshlarida kashf qilingan.

Okeaniya hozirgi aholisining asosiy qismini mahalliy aborigenlar (avstroneziya
oilasiga kiruvchi papuas xalqlari), immigrantlar va ularning avlodlaridan
(inglizyangi zelandiyaliklar, amerikaliklar, hindlar, fransuzlar, ingliz-
avstraliyaliklar, xitoylar, koreyslar, vetnam va boshqalar.) iborat. Okeaniya
mamlakatlarining ko’pchiligida tug’ilish va tabiiy o’sishning yuqoriligi va
o’limning pastligi xarakterli. Jinsiy tarkibda ayollarga nisbatan erkaklar
ko’pchilikni tashkil qiladi. Yosh tarkibida o’smirlar salmog’i yuqori. Iqtisodiy faol
aholining asosiy qismi qishloq xo’jaligi, tog’-kon, xizmat ko’rsatish (ayniqsa,
turistlar uchun) sohalrida band. Mamlakatlararo migratsiya oqimi mavjud.
Aholining o’rtacha zichligi har bir kv.km ga 8-8,5 kishi to’g’ri keladi.
Tavaku, Nauru, Mbau va boshq aorollarda aholi zich joylashgan bo’lsa, bir qator
orollarda aholi mutloq yashamaydi.
Okeaniyaning aholisi tarkibida mahalliy xalqlarning ulushi anchaga yetadi.
Jumladan, Yangi Zelandiya mahalliy xalq-maorilarning jami aholi sonida ulushi 20
foizga yetadi. Bu ko’rsatkich Papua-Yangi Gviniyada 70-80 % ga, mayda orollarda
esa 100 % gacha boradi. Okeaniya aholisi 31 mln kishi (2001, Avstraliya bilan
birga). Okeaniyaning tub joy aholisi to’rt tirik guruhga bo’linadi: papuaslar,
melyanezlar, polinezlar va mikronezlar. Okeaniyaga yevropaliklar kila boshlagan
vaqtda (XVI asr boshi) u yerda taxminan 3,5 mln aholi yashar edi. Begunoh
o’ldirish, chitdan olib borilgan yuqumli kasalliklar va boshqalar natijasida aholi
kiskin kamaygan.XIX asre oxiri va XX asr boshiga kilib aholi soni yana tez o’sa
boshladi.
Etnik tarkibi. Okeaniyada irqi, tili, tarixi va madaniyati jihatidan o’zoro kiskin
farq qiluvchi xalqlar yashaydi. Ularni son jihatdan ikki qismga: mahalliy aholi va
ko’chib brogan aholiga bo’lish mumkin. Okeaniyaning mahalliy aholisi polineziya,
melaneziya va mikroneziya antropologik tiplarga mansub. Mahalliy aholining bir
qismi malay-polinez tillarida boshqa qismi papua tillarida so’zlashadi. Papua tillari
bir necha guruhlarga bo’linadi. Lekin Okeaniya xalqlarining til guruhlari ularning
mavjud etnik va madaniyati jihatdan yaqinligiga to’la muvofiq emas. Etnografik

adabiyotlarda ularni ko’pincha tarixi va madaniyati o’xshash oblastlar bo’yicha
guruhlashtiradilar.

II BOB. Avstraliya va Okeaniya xo’jaligi rivojlanishining asosiy
xususiyatlari.
2.1 Sanoat tarmoqlarining rivojlanishi.
Avstraliya iqtisodiyotida sanoat ishlab chiqarish, ya’ni tog’-kon sanoati,
metallurgiya, to’qimachilik va oziq-ovqat sanoati yetarlichi o’rin tutadi. Iqtisodiy
faol aholining 35 % i sanoat, 7 % i qishloq xo’jaligi, 7 % i transport tarmoqlarida
va 50 % i noishlab chiqarish sohalarida (savdo, moliya-bank, xizmat ko’rsatish)
band. Bu tarmoq nafaqat mamlakat ichkarisi, balki xalqaro bozorga ham xizmat
ko’rsatadi. Avstraliya xo’jaligida an’anaviy qo’ychilik iqtisodiyotning milliy
tarmog’idir. Ayni vaqtda chorvachilik tarmoqlari negizida eksport yo’nalishidagi
yirik va xilma-xil oziq-ovqat sanoati (go’sht va sut mahsulotlari, bug’doy va shaker
ishlab chiqarish) rivojlangan bo’lsa, ikkinchi eksport yo’nalishi temir rudasi qazib
chiqarish, boksit va glinazem, qo’rg’oshin, rux, uran, toshko’mir, rangli va kamyob
rudalar, tayyor alyuminiy, maxsus po’lat, turli qotishmalar, mis, qalay, qorg’oshin
va rux eritmalarini o’z tarkibiga oladi. Iqtisodiyotdagi o’zak tarmoq oziq-ovqat
sanoati mahalliy xom ashyo asosida go’sht-sut, un-yorma, qand-shakar, meva-
sabzavot konservalari ishlab chiqariladi. Oziq-ovqat sanoati korxonalari
mamlakatning janubi-sharqidagi port shaharlarda (Melbrun, Sidney, Nyukasl,
Adelaida va boshqalar.) joylashgan
Mashinasozlik (yengil va yuk avtomobillar, qishloq xo’jaligi texnikasi va
jihozlari), elektrojihozlar, xilma-xil priborlar va boshqa mahsulotlar, neftni qayta
ishlash, kimyo sanoati (azotli va fosforli o’g’itlar, plastmassa, kimyoviy tolalar va
boshqalar), yengil sanoat (poyafzal, gazlama va trikotaj) rivojlangan.
Yangi hududlarni intensiv o’zlashtirilishining boshlanishi bilan (Shimoliy
hududlar) yangi tog’-kon sanoati rayonlari (Darvin, Maynt-Ayza, Broken-Xill,
Kalgurli va boshqalar) iqtisodiyotda sezilarli rol o’ynamoqda.

Avstraliya sanoati yalpi milliy mahsulotning 30 %ini beradi. Uning asosiy
tarmoqlari: konchilik, metallurgiya, kimyo, mashinasozlik, oziq-ovqat, yengil
sanoat. Asosiy energitika resurslari – ko’mir va tabiiy gaz. Issiqlik elektr
stansiyalari energiyaning 80 % iga yaqinini hosil qilib beradi. 1994-1995 yil. 155
mlrd kvt/s elektr energiyasi hosil qilingan. Eng katta temir rudasi – G’arbiy
Avstraliyadagi Pilbara koni, rangli metal rudalari, asosan Brokin-Xill (Yangi
Janubi Uels) va Maunt-Ayza (Kvislend), boksitlari Ueyta (Kvinslend) va Gov
(Shimoliy hudud) dan qazib olinadi. 1994-1995 yil 111 mln tonna temir rudasi, 202
mln. tonna toshko’mir, 32,9 mln. tonna neft, 20,7 mlrd.m 3
tabiiy gaz, 256 tonna
oltin qazib olingan. Sanoatida mashinasozlik, metallurgiya, kimyo, neft kimyosi
(oltingugurt kislotasi, mineral o’g’itlar) va neftni qayta ishlash tarmoqlari ustunlik
qiladi. 1993-1995 yil 6,2 mln. tonna po’lat, 237 ming tonna mis, 211 ming tonna
qalay, 1,2 mln, tonna alyuminiy va 360 mlnga yaqin avtomobil ishlab chiqarilgan.
Oziq-ovqat sanoati ko’proq eksportga (go’sht, un, qand-shakar, sariyog’-pishloq,
pivo, vino) moslangan. To’qimachilik, tikuvchilik, poyafzal korxonalari bor.
Asosiy sanoat markazlari: Sidney, Melbrun, Brisben, Adelaida, Pert. Vullogong-
Port-Kembla, Nyukasl, Jilong, Kuinana port-sanoat majmualari shakllangan.
Avstraliya Ittifoqi va Yangi Zelandiya dunyoningeng rivojlangan mamlakatlari
qatoriga kiradi. Fiji, Marshall orollari va Mikroneziyada iqtisodiyot nisbatan
rivojlangan, qolgan mamlakatlar va orollar qoloq xo’jalik tizimga ega.
Avstraliyada mahalliy mineral resurslar va qishloq xo’jaligi xom ashyosiga
asoslangan sanoat tarmoqlari: tog’-kon, metallurgiya, mashinasozlik, yengil va
oziq-ovqat sanoati yuqori darajada rivojlangan.
Mamlakatning issiqlik va gidravlik elektr stansiyalariga ega. Avstraliyada
AES lar yo’q. Asosan IES lar qisman GES lardan yiliga 200 mlrd kvt/s elektr
energiyasi ishlab chiqariladi.
Avstraliyada 2003 yilda 200 mlrdn kvt/s dan ortiq elektr energiya ishlab
chiqariladi. Bu ko’rsatkich Yangi Zelandiyada 40 mlrd. kvt/s gat eng bo’ladi.

Avstraliyada hozirgi vaqtda 30 mln.t neft, lekin u ehtiyojni qondirmagani
uchun OPEK davlatlaridan sotib olinadi. 30 mlrd. kub metr tabiiy gaz qazib olinadi
va uni Yaponiyaga eksport qiladi, 350 mln. tonna ko’mir qazib oladi (Nyukasl,
Yangi Janubiy Uels) va ortiqchasini asosan Yaponiya va xorijiy Yevropaga eksport
qiladi. 9-10 mln. tonna po’lat eritilmoqda, 300 ming donadan ko’p yengil
avtomobillar ishlab chiqarilmoqda.
Avstraliyada qora metallurgiya Port-Kembla, Nyukasl, Uandovi shaharlarida,
rangli metallurgiya Maunt-Ayza, Klonkarri, Gladston, Kalgurli-Boulder, Port-Pert,
Kanberra, Xobart, Risdon, Bell-Bey shaharlarida rivojlangan. Yirik katta hamda
o’rta shaharlarining barchasida mashinasozlik va metallni qayta ishlash sanoati
korxonalari mavjud. Mamlakatda neftni qayta ishlash va neft-kimyo sanoati tez
sur’atlar bilan rivojlanmoqda. Ushbu tarmoq markazlari bo’lib, Melbrun, Sidney,
Nyukasl, Brisben, Pert, Adelaida va boshqa shaharlar hisoblanadi. Avstraliyada
yog’ochini qayta ishlash va sellyuloza-qog’oz sanoati yaxshi rivojlangan.
Mamlakatda 2.0 mln. tonnaga yaqin qog’oz ishlab chiqariladi. Mazkur tarmoqning
yirik korxonalari mamlakatning janubi-sharqidagi ko’pchilik shaharlarida
joylashgan. Avstraliyada 5-6 mln. tonna sement va katta miqdorda boshqa qurilish
materiallari ishlab chiqariladi. Qurilish materiallari sanoati mamlakatning barcha
regionlarida va shaharlarida mavjuddir.
Avstraliya yengil sanoat, ayniqsa, uning to’qimachilik, teri-poyafzal tarmoqlari
yaxshi rivojlangan. To’qimachilik korxonalari Sidney, Melbrun, Ballarat,
Adelaida, Pert, Albani shaharlarida joylashgan.
Mamlakatda oziq-ovqat sanoati tarmoqlari ichida un va omuxta yem ishlab
chiqarish, qand-shakar, go’sht, sut, baliq-konserva, kanop korxonalari keng
tarqalgan va deyarli barcha shaharlarda mavjud.
Neftni qayta ishlash va baliq konserva sanoati dengiz bo’yidagi port shaharlarida
joylashgan. Eng yirik sanoat markazlari: Sidney va Melbrun; yiriklari: Brisben,
Adelaida, Pert, Kanberra, Nyukasl.
Okeaniya sanoati tog’-kon sanoati nikel, rangli metallar, foaforit, xromit, neft,
boksit qazib chiqarish tarmoqlaridan iborat. Oziq-ovqat sanoati qishloq xo’jaligida

ishlab chiqarilgan mahsulotlarini qayta ishlaydi va bu tarmoqlar ko’pchilik orol
davlatlarning tashqi savdo yo’nalishlarini belgilab beradi. Keyingi yillarda turizm
jadal rivojlangan.

2.2 Qishloq xo’jaligi
Avstraliya yirik yer egaligi mamalakati. Foydalaniladigan yerlarning 80 %
dan ortig’i yirik yer egalari qo’lida. Fermalar sertovarligi, mexanizatsiyalashuvi va
ixtisoslashuvi bilan ajralib turadi. Qishloq xo’jaligi mahsuloti qiymatining 60 %
idan ko’prog’ini chorvachilik beradi. Qo’ylar 174 mln. 100 ming boshga ega
xo’jaliklar (skvatter – yirik chorvador) mavjud, qoramol – 24,1 mln. boshni tashkil
etadi. Qo’ychilikning asosiy rayonlari janubi-sharqiy va janubi-g’arbiy sohil sut
yetishtiruvchi rayon janubi-sharqiy sohil, go’sht yetishtiruvchi rayon mamlakat
sharqi va shimoli. Salkam 15 mln. gektarga ekin ekiladi, shundan, 1,5 mln. gektari
sug’oriladi. Asosiy ekinlar bug’doy (hosili yiliga o’rtacha 14,3 mln. tonna) va
shakarqamish, shuningdek, arpa, suli, supurgi, jo’xori, sholi, makkajo’xori,
kartoshka, paxta, tamaki, uzum, mevali daraxtlar. Bir yilda o’rtacha 3,7 mln. tonna
shakar xom ashyosi, 3,7 mln. tonna go’sht, 720 ming tonna jun yetishtiriladi.
Qishloq xo’jaligida yaylov chorvachiligi (qo’ychilik) va qoramolchilik yaxshi
rivojlangan. Avstraliya yaylovining kattaligi va ularda boqiladigan qo’ylarning
soni bo’yicha dunyoda birinchi o’rinda egallaydi. Chorvachilik qishloq
xo’jaligining yetakchi tarmog’i bo’lsa ham, mamlakatda dehqonchilik ham yuqori
darajada rivojlangan. Shakarqamish, paxta va ayniqsa, donchilik yuqori tovar
ahamiyatiga ega. Dehqonchilik va chorvachilik mahsulotlari yengil va oziq-ovqat
sanoatining asosiy xom ashyosi hisoblaandi.
Avstraliya qishloq xo’jaligida chorvachilik – bosh tarmoq. Chorvachilik go’sht-
jun yo’nalishidagi qo’ychilik va sut yo’nalishidagi qoramolchilikdan iborat.
Chorvachilikka qishloq xo’jalik mahsulotlari qiymatining 2/3 qismi to’g’ri keladi.
Yilqichilik, tuyachilik, parrandachilik rivojlangan. Ekin maydonlarining 40 % I
yem-xashak ekinlari bilan band. Ziroatchilikda bug’doy (mamlakatning
janubisharqi va janubi-g’arbida qo’ychilik bilan), arpa, shakarqamish (shimoli-

sharq), paxta (g’arb va sharq), subtropik va tropic bog’dorchilik, uzumchilik va
sabzavotchilik muhim o’rin tutadi. Sug’orma dehqonchilik asosan, Viktoriya
shatatida rivojlangan bo’lib, yetishtirilgan qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy
qismi to’g’ri keladi.
Don ekinlarining yalpi hosili 35-40 mln. tonnani tashkil etadi, yarim mln
tonnadan ortiq paxta tolasi ishlab chiqarilmoqda. Avstraliyada salkam 30 mln. bosh
yirik shoxli qora mol (Yangi Zelandiya 10 mln bosh), 150 mln. boshdan ziyod qo’y
va echkilar (Yangi Zelandiyada 60 mln. bosh) mavjuddir. Avstraliya o’rtacha
yiliga 4,0 mln. tonna go’sht (Yangi Zelandiyada 1,5 mln. tonna), 8 mln. tonna
(Yangi Zelandiyada 9 mln. tonna) sut tayyorlanadi.
Okeaniyadagi orol mamlakatlar ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasiga
ko’ra rivojlanayotgan mamlakatlar bo’lib, iqtisodiyoti agrar yo’nalishga ega.
Xo’jalik ixtisoslashuvida tropik dehqonchilik (xilma-xil sabzavotlar va mevalar,
paxta, kofe, kakao va boshqalar) va chorvachilik (qoramolchilik, qo’ychilik,
cho’chqachilik, parrandachilik) asosiy sohalaridir. O’rmon xo’jaligi va baliqchilik
rivojlangan bo’lib, eksportga yog’och va o’rmon mahsulotlarini chiqaradi.

2.3 Transporti va tashqi iqtisodiy aloqalari
Transporti 1996 yilda avtomobil yo’llari 900 ming km, jumladan, qattiq
qoplamali yo’llar – 420 ming km, temir yo’l – 40,6 ming tashkil qiladi. Asosiy
dengiz portlari- Sidney, Melbrun, ixtisoslashtirilgan portlar – Port-Xedlend,
Dampir (temir ruda jo’natish). Xalqaro aeroportlari Sidney, Melbrun, Pert, Darvin.
Ichki aloqalarda avtomobil transportining roli katta (yo’lovchilar tashishning 90 %
i to’g’ri keladi), 1 mln. km da ortiq shosse yo’llariga ega. Temir yo’l transportiga
yuk aylanmasining 1/3 qismi to’g’ri keladi vat emir yo’llarning uzunligi 41 ming
km atrofida. Ichki suv transporti umuman yo’q. Dengiz transportining yuk
aylanmasidagi hissasi (50 % dan ortiq) juda yuqori. Havo transporti (yo’lovchi
tashishda) katta o’rin tutmoqda. Sidney, Melbrun, Nyukasl, Port-Kembla, Gladston
va Frimantal yirik port shaharlaridir.
Avstraliya jahonda temir yo’llarining uzunligi bo’yicha (6-o’rin) ham,
avtoyo’llarning uzunligi bo’yicha ham birinchi o’nlikka kiradi.
Mamlakat doirasidagi asosiy yuklar temir yo’l transporti orqali tashiladi. Xalqaro
savdo aloqalarida dengiz transportining ahmiyati beqiyosdir. Avstraliyada keyingi
yillarda quvur transportining rivojlanishiga katta e’tibor qaratilmoqda.
Avstraliyaning savdo aylanmasi 50 mlrd dollarni tashkil etadi. Shuning 60 %i
eksportga, 40 %i importga to’g’ri keladi. Avstraliya chetga, asosan, AQSH,
Yaponiya, G’arbiy Yevropa mamlakatlariga tog’-kon, metallurgiya, mashinasozlik,
yengil va oziq-ovqat mahsulotlarini chiqaradi. Avstraliya hozirgi vaqtda sharqiy va
Janubi-sharqiy Osiyo mamlakatlarining asosiy xom ashyo bazasiga aylanmoqda.
Shu bilan birga yuqori texnologiyalarga tayanib, ishlab chiqarilgan sanoat
mahsulotlari ham mamlakatdan keng miqyosda eksport qilinmoqda.
Avstraliyaning asosiy savdo sheriklari: Yevropo Ittifoqi mamlakatlari (2/3 qism
tashqi savdo aylanmasi) va AQSH, Yaponiya, Yangi Zelandiya va boshqa
mamlakatlardir. Eksportda mineral xom ashyo (40 % eksport qiymati) va qishloq

xo’jaligi mahsulotlari (40 % eksport qiymati, bug’doy, shakarqamish, paxta,
go’sht, jun va boshqalar), ishlov beruvchi sanoat va iste’mol tovarlari yetakchi
o’rin tutadi.
Asosiy eksporti: ko’mir, tabiiy gaz, temir, alyuminiy, uran, mis, nikel, marganes,
bug’doy, shakarqamish, yengil sanoat mahsulotlari, charm, go’sht, sut, yuqori
texnologiya sanoat mahsulotlari
Eksportda qishloq xo’jalik mahsulotlarining ulushi 30 %, tayyor sanoat
mahsulotlari, 20 % ni tashkil qiladi. Tayyor iste’mol mollari, asbob-uskunalar, neft
chet eldan keltiriladi. Asosan Yaponiya, AQSH, Buyuk Britaniya bilan savdo sotiq
qiladi. Pul birligi Avstraliya dollori.
Asosiy importi: mashina va jixojlar, sanoat mahsulotlari, neft, kimyo sanoati
mahsulotlari.
Okeaniyaning tashqi iqtisdiy aloqalari asosan dengiz transporti orqali amalga
oshirilmoqda.

2.4 Iqtisodiy rayonlari
Avstraliya 4 ta iqtisodiy rayonga bo’linadi:
1. Janubi-sharqiy iqtisodiy taroni (Yangi Janubiy Uels, Viktoriya, Janubiy
Avstraliyaning janubi-sharqi va poytaxt federativ hududi). Mintaqaning bosh
iqtisodiy rayoni mamlakat hududining 20 % ini egallaydi, uning hissasiga 70 %
aholi, 80 % ishlov beruvchi sanoat tarmoqlari mahsulotlari, 50 % tog’-kon sanoati,
50 % qishloq xo’jalik mahsulotlari to’g’ri keladi. Yirik sanoat markazlari: Sidney,
Melbrun, Adelaida, Jilong, shuningdek, Nyukasl, Port-Kembla, Broken-Xill,
PortOgasta va boshqalar.
2. Shimoli-sharqiy iqtosodiy rayoni sharqdagi Brisben shahridan shimoldagi
Darvin, markaziy qismidagi Alis-Springs shaharlari oralig’idagi hududni egallaydi.
Hudud jihatidan eng katta rayon, ayni paytda sanoat bir muncha sust rivojlangan
(ayniqsa iqtisodiy rayonning shimoliy va janubiy qismida). Rayon tabiatida
hukmron bo’lgan tropik va subtropik iqlim sharoiti qishloq xo’jaligini rivojlantirish
uchun qulay. Dehqonchilikda shakarqamish, tropic mevalar (banan, papaya, ananas
va boshqalar.) yetishtirishga, chorvachilikda qoramolchilikka
(mamlakatdagi 50 % qoramollar shu rayon hissasiga to’g’ri keladi) ixtisoslashgan.
Mamlakatda yetishtirilayotgan go’shtning 1/3 qismini, qandning 95 %ini ishlab
chiqaradi. Boksit, glinezim, neft qazib chiqariladi va bu o’z navbatida rayonda
yirik neft-kimyo, mashinasozlik (Brisben), qora va rangli metallurgiya (Meriboro,
Maunt-Morgan, Rokgempton, Klonkarri, Maunt-Ayza), oziq-ovqat va yengil
sanoat (Kerns, Darvin, Taunszill) tarmoqlarining rivojlanishiga ijobiy ta’sir
ko’rsatgan.
3. G’arbiy iqtisodiy rayon Katta Avstraliya qo’ltig’i sohili bo’yida (Esperans
shahri) Shimoldagi Uindem shahrigacha bo’lgan hududni egallaydi. Ma’muriy
birlik bo’yicha G’arbiy Avstraliya shtatini o’z ichiga oladi. Yirik shaharlari

Pert (mashinasozlik, oziq-ovqat), Uandovi, Kuinana (qora metallurgiya va
kimyo),
Jeraldton, Uindem (oziq-ovqat) va boshqalar. Yuqori sanoatlashgan janubi-g’arbiy,
sust sanoatlashgan shimoli-g’arbiy, foydali qazilmalarga boy (neft, temir,
marganes, oltin) markaziy-g’arbiy mintaqalarga ajratiladi.
4. Tasmaniya rayoni – mamlakat janubidagi Tasmaniya orollaridan iborat
bo’lib, qulay va mo’tadil iqlim (issiq namli va doimiy bir xil) mintaqasida
joylashgan, gidroresurslarga, foydali qazilmalarga (mis, qalay, rux, temir rudasi,
toshko’mir va boshqalar.) boy. Turizm, qishloq xo’jaligi (bog’dorchilik, keyingi
yillarda ko’knori-mak yetishtirish), gidroenergetika, rangli metallurgiya (temir,
mis, polimetall rudalari hisobiga), yog’ochga ishlov berish tarmoqlari rivojlangan.
Oziq-ovqat sanoatida baliqchilik katta o’rin tutadi. Xobart (rangli metallurgiya va
oziq-ovqat), Bell-bey (rangli metallurgiya), Snoup (elektroenergiya), Kajeva
(oziqovqat va yog’ochga ishlov beruvchi sanoat) rayonning asosiy va savdo
shaharlari hisoblanadi.
Okeaniyadagi ko’p sonli orollar tabiiy shart-sharoitlari, ijtimoiy-iqtisodiy
rivojlanish xususiyatlariga ko’ra bir biridan farq qiladi. Shu nuqtai nazardan
Okeaniyani uchga bo’lish mumkin.
Melaneziya (“Qora orollar”). Tinch okeanining janubi-g’arbiy qismidag yirik orol-
davlatlar kiradi va Okeaniya hududining 90 % (1170 ming kv.km), aholisining 80
% I to’g’ri keladi. Nafaqat Melaneziyada, balki butun Okeaniyadagi eng yirik
davlat – Papau-Yangi Gvineya (maydoni 463,0 ming kv.km, aholisi 6,5 mln. kishi
2008 yil, iyul), poytaxti – Port-Morsbe shahri. Foydali qazilmalarga boy (mis,
marganes, toshko’mir, oltin va boshqalar). Asosan tropic o’rmonlar bilan
qoplangan va hududining 70 %ini egallaydi. Mahalliy xalq-papuaslar (1000 dan
ortiq qabila va til), bundan tashqari yevropaliklar, avstraliyaliklar, Sharqiy Osiyo
xalqlari (xitoylar va boshqalar.) yashaydi. Iqtisodiyotining asosi qishloq xo’jaligi
bo’lib, 85 % aholi band. Kofe (25 % eksport tushumi to’g’ri keladi), kako, kopra,
tabiiy kauchik va tropic daraxtlar yetishtiriladi va eksport qilinadi. Turizm va
baliqchilik rivojlangan.

Polenizeya (“Ko’p sonli orollar”) Tinch okeani markazidagi g’oyat ko’p sonli
orollarni o’z tarkibiga oladi. Maydoni 26 ming kv.km, aholisi 1,5 mln kishi, bir
tilda (bir necha dialektda) so’zlashadi. Tropik dehqonchilik, baliqchilik,
chorvachilik, hunarmandchilik rivojlangan. Dengiz toshbaqalari ovlanadi, marvarid
olinadi.
3. Mikroneziya (“Kichik orollar”) Tinch okeanining shimoli-g’arbiy qismidagi
kichik orollar guruhidan tashkil topgan. Quruqlik maydoni 2,6 ming kv.km, aholisi
1,2 mln. kishi. Mariana va Karolin, Marshall orollari guruhidan iborat (200 ga
yaqin orollarda yashaydi). Nauru, Tuvalu, Kiribati, Vanuatu, Papua, Fidji va
boshqa mustaqil davlatlar mavjud. Keyingi yillarda fosforit, boksit, temir va
marganis rudalari qazib chiqarilmoqda. Eksport va istemol yunalishidagi qishloq
xo’jaligi ekinlari, baliqchilik, (dengiz mahsulotlari) rivojlangan. Hududda
AQSHning tasiri juda katta.

Xulosa
Avstraliya aborogenlarning ajdodlari bu qit’aga 40000 yil muqaddam
ko’chib kelganlar. Avstraliya hududida yevropaliklar kelgunga qadar chorvachilik,
dehqonchilik va temir nimaligini bilmagan aborogen qabilalari istiqomat qilishardi.
Ularning asosiy mashg’uloti temirchilik va ovdan iborat edi. XVIII asr oxirlarida
mamlakat hududida 300000 aborogen yashagan. 1606 yili gollandiyalik dengizchi
V. Yanszon yevropaliklardan birinchi bo’lib, Avstraliya qirg’oqlariga yetib kelgan.
1643 yilda yana bir golland dengizchisi A. Tasman mamlakatning shimoliy
qirg’oqlari va Tasman orollarini o’rganib chiqdi. 1770 yilda ingliz kapitani J. Kuk
Avstraliyaning sharqiy qirg’oqlariga kelib tushdi va qit’ani Britaniya mulki deb
e’lon qildi. XVIII asr oxirida Avstraliyada birinchi ingliz manzilgohi – Sidney
shahriga asos solindi. Angliya Avstraliya hududidan mahbuslarni surgun qilish joyi
sifatida foydalandi. 1901 yilning 1-yanvarida Avstraliyadan dominion mavqeini
olgan Avstraliya Ittifoqi tashkil topdi. I jahon urushi davrida Avstraliya qo’shinlari
Fransiya va Yaqin Sharqda olib borilgan harbiy harakatlarda ishtirok etdi.
Urushdan so’ng Avstraliya Nauru oroliga ega bo’ldi. 1931 yilda Avstraliya
Vestminster statutiga ko’ra tashqi va ichki siyosatda to’la mustaqillikni qo’lga
kiritdi. Avstraliya II jahon urushi davrida antigitlerchilar ittifoqi tarafida turib jang
qildi. 1967 yilda aborogenlarga barcha fuqorolik huquqlari berildi

$Foydalanilgan adabiyotlar 1. Abdullayev. O. Iqtisodiy geografiya va ekologiya. N а mangan 2002 y. 2. Abdullayev O. Mintaqalar va mamlakatlar iqtisodiyoti. – T.: “Yangi asr avlodi” 2009 y. 3. Атлас Мира странни мира в картах и фактах. М. ЗАО «компания», АСТПРЕСС. 1999. 4. Ahmedov E. Sayidaminova Z. O’zbekiston Respublikasi (qisqacha ma’lumotnoma). 1998 y . 5. Борм З. Исрория мировой экономика. – М., 1998. 6. Киреев А.Л. Международная экономика. – М., 1997. 7. Кириллов М.В. Мировая экономика вчера, сегодная, завтра. – М., 1998. 8. Ломакин В.К. Мировая экономика. – Ростов изд-во «Юнити». 2007. 9. Мировая экономика. Экономика зарубежных стран\Под ред. В.П. Колесова, М.И. Осъмовой. – М., 2000. 10. Статистическое обозрение Республики Узбекистан за 2007 год. – Т. 2008. 11. Стрыгин А.В. Мировая экономика. – М., 2002. 12. O’zbekiston milliy ensiklopediyasi. WWW.NUR.UZ WWW.ZIYONET.UZ$

Avstraliya va Okeaniya

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Avstraliya va Okeaniya

O'xshash dokumentlar