Войти Регистрация

Docx

  • Рефераты
  • Дипломные работы
  • Прочее
    • Презентации
    • Рефераты
    • Курсовые работы
    • Дипломные работы
    • Диссертациии
    • Образовательные программы
    • Инфографика
    • Книги
    • Тесты

Информация о документе

Цена 30000UZS
Размер 170.0KB
Покупки 0
Дата загрузки 27 Ноябрь 2025
Расширение doc
Раздел Курсовые работы
Предмет Педагогика

Продавец

Moxira Xasanova

Дата регистрации 06 Январь 2025

16 Продаж

Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan foydalanish

Купить
KURS ISHI  
Mavzu: Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan foydalanish.
Bajardi: Sayfuddinova Aziza MUNDARIJA                                     
KIRISH                                                                                                                             ......................................................................................................................    1
I  BOB.        ABDULLA        AVLONIYNING        PEDAGOGIK        QARASHLARI                     ..............    4
1.1.  Abdulla        Avloniyning        hayot        yo‘li                                                                            .....................................................................    .   4
1.2.  Avloniy        tashkil        etgan        maktablar        va        darsliklar                                                     ..............................................    .   6
1.3.  Abdulla avloniyning pedagogik faoliyati va ta’lım-tarbiya haqidagi 
qarashlar..................................................................................................................10
II  BOB. TURKIY GULISTON YOHUD AXLOQ ASARIDAGI KOMIL  
INSON        TARBIYASIGA        OID        ILGARI        SURILGAN        G‘OYALAR                         ..................    14
2.1.        Abdulla        Avloniy.        Turkiy        Guliston        yoxud        axloq                                                 ..........................................    1   4
2.2.   Abdulla        Avloniy        komil        insonlar        tarbiyasi                                                           ....................................................    2   4
XULOSA                                                                                                                       ................................................................................................................    32
FOYDALANILGAN        ADABIYOTLAR                                                                     ..............................................................    35 KIRISH
Kurs   ishining   dolzarbligi.   Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan
foydalanish,   uning   ta’limotlari   va   qadriyatlari   orqali   yosh   avlodga   odob-ahloq,
insoniylik,   ma’rifatparvarlik   kabi   fazilatlarni   singdirish   hamda   milliy   va
umuminsoniy qadriyatlarni chuqur o‘zlashtirishni ta’minlashda muhim ahamiyatga
ega.   Uning   asarlaridagi   axloqiy   tamoyillar,   masalan,   halollik,   mehnatsevarlik,
vijdon,   ijtimoiy   mas’uliyat   kabi   g‘oyalar   bugungi   kunda   ham   dolzarb   bo'lib,
barkamol   shaxsni   shakllantirishga   xizmat   qiladi.A.   Avloniy   merosidan
foydalanishning asosiy xulosalari:
Ajdodlarimiz   asrlar   davomida   sevib   mutolaa   qilgan   “Pandnoma”,
“Siyosatnoma”,   “Qobusnoma”,   “Axloqi   muhsiniy”,   “Axloqi   jaloliy”,   “Axloqi
nosiriy”,   “Qonuni   hikmat”,   “Nigoriston”,   “Bahr   al-ulum”,   “Kachko‘li   sultoniy”,
“Jovidoni   xirad”,   “Bistu   se   hikmat”,   “Hikoyoti   dilpisand”,   “Odob   as-solihin”,
“Turkiy   “Guliston”   yoxud   axloq”   singari   asarlar   shular   jumlasidandir.   Ushbu
nodir asarlarda avval axloq-tarbiyaga oid biror so‘z va tushunchani izohlab, keyin
unga   o‘quvchi   amal   qilish   uchun   naqliy   va   axloqiy   dalillar   keltiradi.   Umuman
ularning mazmun-mundarijasi, ularda ilgari surilgan ilg‘or g‘oyalar bugungi kunda
ham   o‘z ahamiyatini   yo‘qotmagan.
Xitoy donishmandi Syun-Szi “Chaqaloqlar hamma yerda bir xil yig‘ lashadi.
Katta   bo‘lganlarida   esa   turli   qiliqlar   qilishadi.   Bu   –   tarbiyaning   oqibati”,   deb
yozgan edi. Olmon faylasufi Immanuil Kant o‘z asarida “Inson faqat tarbiya orqali
inson   bo‘ladi,   uning   qandayligi   tarbiyaning   natijasidir”,   degan   fikrni   bildiradi.
Tarbiyaga   e'tiborsizlikning   oqibati   nimalarga   olib   kelishini   o‘z   vaqtida   Abdulla
Avloniy   kuyunib,   “Bugungi   kunda   jamiyatimizning   yuzini   qora   qiluvchi
pastkashlar, yomonlar, beboshlar, o‘ g‘ rilar, giyohvandlar va nashavandlar... kecha
tarbiyalariga   e'tibor   berilmagan   bolalardir”,   deb yozib   qoldiradi.
Adabiyotshunos   olim   Abdurauf   Fitrat   “Xalqning   harakat   qilishi,   davlatmand
bo‘lishi,   baxtli   bo‘lib   izzat-hurmat   topishi,   jahongir   bo‘lishi,   zaif   bo‘lib   xorlikka
tushishi,   faqirlik   jomasini   kiyib,   baxtsizlik   yukini   tortib   e'tibordan   qolishi, o‘zgalarga   tobe   va   qul,   asir   bo‘lishi   bolalikdan   o‘z   ota-onalaridan   olgan
tarbiyalariga bog‘ liq. Bolalar axloqiy tarbiyani muhitdan oladilar, boshqacha qilib
aytganda,   bolalar   suvga   o‘xshaydi,   suv   idishning   shaklini   olganidek,   bolalar   ham
muhitning   odob-axloqini   qabul   qiladilar”,   deydi.   Alixonto‘ra   Sog‘   uniy   tarbiya
xususida   shunday   yozadi:   “Yolg‘   iz   insonga   emas,   barcha   jonlik   mavjudotlarda
ta’lim-tarbiya   ta’siri   ko‘z   oldimizda   ko‘rilib,   buning   natijalari   butun   dunyoga
tarqalib   turmoqda.   O‘qitish-o‘rgatish   buyon   tursin,   suhbat   o‘zi   ham,
suhbatdoshlarga o‘t bilan suvdek tez o‘tadi. Shuning uchun ham har kimga, suhbat
yo‘ldoshlariga   qarab   baho   beriladi”.   Darhaqiqat,   nafaqat   bir   oila,   balki   yer
sayyorasidagi   har   bir   mamlakatning   gullab   yashnashi,   undagi   yashovchi
xalqlarning   farog‘ati   ham   shak-shubhasiz   ta’lim   va   tarbiya   tufaylidir.   Ma’lumki,
ulug‘     mutafakkir   Abu   Ali   ibn   Sino   merosida   ilm   va   axloq   uyg‘   unligi   masalasi
alohida   o‘rin   tutadi.   Allomaning   “Tadbiri   manzil”   risolasida   tarbiya   masalasi
ko‘proq tahlil etilgan. Xususan, “Tadbiri manzil”da inson tayyor shaxsiy sifat, odat
va   ko‘   nikmalar   bilan   tug‘   ilmasligi   qayd   etiladi.   Bunday   xususiyatlar   odamning
ijtimoiy   hayotida   sekin   asta   shaxsiy   va   o‘zgalar   tajribasi,   avvalgi   ajdodlar
an'analari, ta’lim-tarbiya o‘zgalarning ta’siri ostida shakllanadi. Shaxs kamolotida
ijobiy   fazilat   va   odatlarni   qaror   toptirish   qanchalik   qiyin   va   mushkul   bo‘lsa,
ma’naviy   qiyofaga   yopishib   olgan   salbiy   jihat   va   odatlardan   xalos   bo‘lish
shunchalik   murakkabdir.   Alloma   nazdida   bolalar   tarbiyasini   barvaqt   boshlagan
ma’qul: “Bola tana bo‘ g‘ inlari barqaror bo‘lgan, uning tili to‘ g‘ ri, ravon gapirish
va   quloqlari   tinglash   va   o‘zgalar   so‘zlarini   qabul   qilish   hamda   o‘rganilayotgan
narsaga   (tabiiy)   moyillik   paytdan   boshlab   uni   ilmlar   va   axloq-odob   (asoslari)ga
o‘rgatib   borish   lozim”.
Kurs   ishi   maqsadi .   Axloqiy   tarbiya   jarayonida   A.Avloniy   merosidan
foydalanishni   o‘rganish.
Kurs   ishining   vazifasi:
 A.Avloniyning   asarlarida   axloqiy   tarbiyani   o‘rganish;
 A.Avloniy   asarlarida   komil   inson   tarbiyasi   qanday   olib   borilishi   kerakli gi haqida   o‘rganish.
Kurs   ishining   tuzulishi :   Kirish,   2   bob,   6   bo‘lim,   xulosa,   foydalanilgan
adabiyotlar. I  BOB .   ABDULLA   AVLONIYNING   PEDAGOGIK   QARASHLARI
1.1.  Abdulla   Avloniyning   hayot   yo‘li
XIX asr   oxiri   XX   asr   boshidagi   o zbekʻ   milliy   madaniyatining   mashhur
vakillaridan  biri  ma rifatparvar  shoir, dramaturg, jurnalist,  olim, davlat  va  jamoat	
ʼ
arbobi   Abdulla   Avloniydir.   U   1878-yilning   12-iyulida   Toshkentning   Mergancha
mahallasida,   to quvchi   Miravlon   aka   oilasida   dunyoga   keldi.   Bolaligi   Mirobod	
ʻ
mahallasining   egri-bugri   ko chalarida,	
ʻ   ko pchilik	ʻ   qismini   ruslar   tashkil   qilgan
temir   yo l	
ʻ   ishchilari   bolalari   orasida   kechdi.   O qchidagi	ʻ   eski   maktabda,   so ng	ʻ
madrasada   o qidi   (1885–1886).   Mustaqil   mutolaa	
ʻ   bilan   shug ullandi.   Arab,   fors,	ʻ
rus   tillarini   o rgandi.   Orenburg,   Qozon,   Tiflisda   chiqib   turgan   gazeta-jurnallarni	
ʻ
kuzatib   bordi.   Qisqa   muddat   ichida   u   ma rifatparvar   sifatida   tanildi   va   o lkadagi	
ʼ ʻ
ijtimoiy-madaniy   harakatchilikning faol namoyandalaridan   biriga   aylandi.
Abdulla   Avloniy   pedagogik   qarashlari   bugungi   kunda   o‘zbek   milliy
maktabini yaratishda muhim ahamiyat kasb etadi. Avloniy ijodiy merosini chuqur
o‘rganishga   qiziqish   ortib   bormoqda.   U   insonga   xos   xulqni   ikkiga   –   yaxshi   va
yomonga ajratadi. “Yaxshi  xulqlar” deb nomlangan birinchi  qismida u 31   fazilat ,
“Yomon   xulqlar”   deb   atalgan   ikkinchi   qismda   esa   20   illatga   ta’rif   beradi.   O‘z
mulohazalarini dalillash uchun Qur`on oyatlari va hadislardan, shuningdek, Arastu,
Suqrot, Ibn Sino, Sa’diy, Mirzo Bedil singari mashhur mutafakkirlarning fikrlarini
keltiradi.   Har   bir   axloqiy   kategoriyaga   o‘z   munosabatini   bildirgach,   o‘     sha
fikrning   mazmunini ifodalovchi bayt  yo biror maqol-hikmat ilova qiladi. Avloniy
“axloq   ulamosi”ning   qarashlari   asosida   insonlarning   xulqlarini   yaxshi   va   yomon
xulqlarga   ajratadi,   bunga   ularning   nafs   tarbiyasini   asos   qilib   oladi.   U   yaxshi
xulqlarga   fatonat, nazofat, shijoat, intizom, vijdon, vatanni suymak kabi fazilatlarni
kiritsa,   g‘    azab, shahvat,  jaholat, safohat  kabi  illatlarni  yomon xulqning belgilari
deb   biladi.   Avloniyning   ma’rifatparvarlik   va   milliy   uyg‘     onish   g‘oyalarini
kuylagan dastlabki   she’rlari o‘zbek milliy uyg‘  onish davri adabiyotining hamisha
bebaho   mulki   bo‘lib   qoladi.   U   bu   turkumga   mansub   she’rlarida   o‘zbek   mumtoz
adabiyotidagi   she’riy   shakllarni   katta   ijtimoiy   mazmun,   ma’rifatparvarlik g‘oyalari,   hajviy   ruh   va xalqona ohanglar bilan boyitdi. Abdulla Avloniy bolalar
uchun   ham   bir   qancha   she’r   va   masallar   yozgan.   Shoir   bu   asarlarida   maktab
yoshidagi   bolalarning   fikr   doirasini   kengaytirish,   ularda   maktab   va   kitobga,
mehnatga,   tabiatga,   Vatanga   muhabbat uyg‘   otishni maqsad qilib qo‘ygan. Uning
ko‘   pgina she’rlari zamirida   Vatanni sevish g‘   oyasi yotadi. Shoir bu she’rlarida
Vatanni   sodda   va   samimiy   misralarda   tasvirlaganki,   faqat   o‘     sha   10-yillarning
o‘rtalaridagina   emas,   balki   bugungi   maktab   yoshidagi   bolalar   ham   ulardan   katta
estetik   zavq   olishlari   mumkin.   Darhaqiqat,   shoir   Vatan   ta’rifini   boshlab,   “Tog‘
laridan  konlar chiqar , Erlaridan   donlar chiqar… Havosi o‘  ta yoqumlik, Cho‘  llari
bor toshlik, qumlik, Toshkand   emas, toshqand erur, Kesaklari gulqand erur”, deya
bolalarda ona diyorga katta   mehr uyg‘   otishga erishadi. Ma’rifatchilik va ijtimoiy
mavzu   Avloniy   she’riyatida   markaziy   o‘rin   egallaydi.   Shoir   ilm-fanning
fazilatlarini   zavq   bilan   kuylaydi.   “Maktab”,   “maorif”,   “ilm”,   “fan”   kabi
tushunchalar   shoir   she’rlarida   ezgulikning   betim-sol   ramzi,   obrazi   darajasiga
ko‘tariladi,  “jaholat”  va   “nodonlik”  esa   zulmat   va  yovuzlik  timsoli  sifatida  talqin
qilinadi. Abdulla Avloniyning “Muxtasar  tarixi   anbiyo va tarixi Islom” asari ham
mavjud. Ushbu asar  boshlang‘   ich maktablarning   o‘quvchilariga   mo‘   ljallangan.
Bu   asar   birinchi   marta   1910-yilda   Munavvarqori   tomonidan   Toshkentda   Ilm
bosmaxonasida   bosilgan.   Mustaqillik   yillarida   esa   Zokirxon Afzalov Shokirxon o‘
g‘     li   tomonidan   1994-yilda   “Fan”   nashriyotida   chop   etilgan.   Risolada   Odam
alayhissalomdan   Muhammad   alayhissalomgacha   o‘tgan   payg‘ambarlarning
qissalari   va   zuhuri   islom   zikr   etilgan.   Islom   tarixi   fanida   payg‘     ambarlar   tarixi,
payg‘ambarimiz   Muhammad   alayhissalomning   hayotlari   va   Islom   dini   tarixi,
shuningdek,  ilk  xalifalik  davri  tarixi   uch  bosqichda   o‘rganiladi.   Nasiriddin   Rabg‘
uziyning   “Qissayi   Rabg‘   uziy”,   Alisher   Navoiyning   “Tarixi   anbiyo   va   hukamo”
asarlari   payg‘     ambarlar   tarixiga   oid   bo‘lsa,   Alixonto‘ra   Sog‘uniyning   “Tarixi
Muhammadiy”si   ikkinchi   va   Rizoud-din   ibn   Faxrud-dinning   “Xulafoi   roshidin”
asari uchinchi davrni o‘z ichiga oladi. Abdulla Avloniy asari   mana   shu   uch   davrni
mujassamlashtirgan.   Adibning   asosiy   ko‘zlagan   maqsadi   millat   kelajagi   bo‘lgan bolalarni   boshlang‘     ich   sinfdanoq   qisqacha   bo‘lsada   Islom   tarixi   bilan
tanishtirish,   diniy   ma’rifatlarni   oshirish,   ularning   qalblariga   iymon   nurini
singdirish   bo‘lgan.   Abdulla   Avloniyning   bu   asari   tahsinga   sazovordir.   U   o‘zbek
xalqi   madaniyati,   ma’rifati   bilan   bir   qatorda   qo‘     shni   afg‘     on   xalqi   ijtimoiy-
siyosiy   hayotidа   ham   1919-1920-yillarda   muhim   ro‘l   o‘ynagan.   Sho‘ro
hukumatining   Afg‘     onistondagi   siyosiy   vakili   va   konsuli   vazifasini   bajargan.
Abdulla   Avloniy   asarlar   yozish   bilan   bir   qatorda   maktablar   ochish,   xalqni
savodxon   qilishi,   o‘zbeк   xotin-qizlarini   o‘qitish,   o‘qituvchilar   va   ziyoli   kadrlar
tayyorlash bilan shug‘  ullanadi. U 1923-24-yillarda eski shahardagi xotin-qizlar va
erlar   maorif   bilim   yurtlari   mudiri,   1924-29-yillarda   Toshkent   harbiy   maktabida
o‘qituvchi,   1925-34-yillarda   O‘rta   Osiyo   Kommunistik   universiteti,   O‘rta   Osiyo
Qishloq   xo‘jaligi   maktabida ,   O‘rta   Osiyo   Davlat   universitetida   dars   beradi.
Pedagogika   fakultetining   til   va   adabiyot   kafedrasi   professori   va   mudiri   bo‘lib
ishladi.   U   1933-yilda   o‘zbek   maktablarining   7-sinfi   uchun   “Adabiyot
xristomatiyasi” tuzib, nashr ettirdi. Abdulla Avloniy “Hijron”, “Nabil”, “Indamas”,
“Shuhrat”,   “Tang-riquli”,   “Surayyo”,   “Shapaloq”,   “Chol”,   “Ab”,   “Chig‘     aboy”,
“Abdulhaq” taxalluslari bilan tanqidiy va ilmiy maqola, 4000 misradan ortiq she’r
ijod   qilgan.   Avloniy   1927-yilda   “Mehnat   qahramoni”   unvoni   bilan   taqdirlandi.
1930-yilda   unga   “O‘zbekiston   xalq   maorifi   zarbdori”   faxriy   unvoni   berildi.
Hozirda mustaqil O‘zbekistonimizda Abdulla Avloniy nomida bir qator maktablar
bor. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasi bolalar adabiyoti bo‘yicha uning nomida
mukofot   ta’sis   etgan.   Toshkent   ko‘     chalaridan   biri,   Respublika   o‘qituvchilar
malakasini   oshirish   markazi   va   mahallalardan   biri   uning   nomida.   Respublika
o‘qituvchilar   malakasini   oshirish   markazida   Abdulla   Avloniy   muzeyi   tashkil
qilingan.
1.2.   Avloniy   tashkil   etgan   maktablar   va   darsliklar
XX asr   boshlarida   Turkiston   madaniy   hayotida   yuz   bergan   eng   muhim
o zgarishlardan   biri   maktab   o quv   ishlarida   o zgarish   bo ldi.   Avloniy   bu   davrdaʻ ʻ ʻ ʻ
jadidchilik   harakatiga   qo shilib,   Toshkentdagi   jadidlarning   faol   ishtirokchilaridan	
ʻ biri   bo libʻ   tanildi.   Avloniy   1904-yilda   Mirobodda,   so ngroq	ʻ   Degrezliqda   (1903– 14)  xuddi  shunday   yangi  usulda,   yangicha  maktab  ochib,  dars   berdi  va  darsliklar
yozdi.   1909-yilda   maktab   maorif   ishlariga   yordam   beruvchi   “Jamiyati   xayriya”
ochib,   yetim   bolalarni   o qitdi.ʻ   “Adabiyot   yoxud   milliy   she rlar”	ʼ   nomli   to rt	ʻ
qismdan iborat she riy to plamining birinchi juz ini nashr qildirdi. Munavvarqori,	
ʼ ʻ ʼ
Muhammadjon   Podshoxo jayev,	
ʻ   Tavallo,   Rustambek   Yusufbekov,   Nizomiddin
Xo jayev,	
ʻ   Shokirjon   Rahimiy   kabi   taraqqiychilar   bilan   sheriklikda   “Nashriyot”
(1914),   “Maktab”   (1916)   shirkatlarini   tuzdi.   “Taraqqiy”,   “Shuhrat”   (1907),
“Osiyo”   (1908),   “Turon”   (1917)   gazetalarini   chiqardi.   1918-yilda   Turkiston
Shurolar   hukumatining   birinchi   gazetasi   “Ishtirokiyun”ning  tashkilotchilaridan   va
uning   birinchi   muharrirlaridan   bo ldi.	
ʻ   U   sovet   davrida   turli   mas uliyatli	ʼ
lavozimlarda xizmat qildi, qaysi vazifada ishlamasin ilm-ma rifat tarqatish, ta lim-	
ʼ ʼ
tarbiya   masalalari   bilan   shug ullanib	
ʻ   keldi,   bilim   yurtlarida,   oliy   maktablarda
o qituvchilik   qildi.   1930–34	
ʻ   yillarda   O rta	ʻ   Osiyo   davlat   universitetida   (hozirgi
ToshDU)   kafedrani   boshqardi.   U   1934-yilda   vafot   etdi.   Avloniy   1927-yilda
Mehnat Qahramoni unvoniga sazovor bo ldi. Avloniy 30 yildan ortiqroq ijod qildi.
ʻ
1916-yilgi   mardikorlik   voqealarining,   so ng   inqilobiy   talotumlaru   milliy   ozodlik
ʻ
kurashlarining   guvohi   bo ldi.   O tgan   davr   ichida,   o zi   ta kidlaganidek,   “o nlab	
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
she r	
ʼ   va   maktab   kitoblari,   to rt	ʻ   teatr   kitobi”   qoldirdi.   Uning   madaniyatimiz
tarixidagi   o rni	
ʻ   haqida   gap   ketganda,   ikki   jihatini   alohida   ta kidlash	ʼ   zarur:
pedagogik   faoliyati   va   adabiy   badiiy   ijodi.   Uning   pedagogik   faoliyati,   ta lim-	
ʼ
tarbiya   haqidagi   fikrlari   XX   asrning   boshlarida   yangi   bosqichga   ko tarilgan	
ʻ
ma rifatchilikning	
ʼ   xususiyatlarini   belgilashda   muhim   manbalardandir.   Avloniy
maktabi gumanistik va erkin tarbiya asosiga qurilgan, dunyoviy va ilg or ilm-fanni	
ʻ
bolalarga   o rgatishni	
ʻ   o z	ʻ   oldiga   asosiy   vazifa   qilib   qo ygan,	ʻ   yoshlarni
mamlakatning   ijtimoiy-siyosiy   hayotiga   aralasha   olish   qobiliyatiga   ega   bo lishini	
ʻ
ta minlaydigan   haqiqiy   xalq   maktabi   bo ldi.   Adib   bu   maktablar   uchun   darsliklar	
ʼ ʻ
tuzdi.   Uning   avvalgi   sinf   shogirdlari   uchun   “Birinchi   muallim”i   (1911)   Oktyabr
o zgarishigacha   4   marta,   “Alifbedan   so nggi   o quv   kitobi”   –   “Ikkinchi   muallim”
ʻ ʻ ʻ
(1912)   3   marta   kayta   nashr   etilgan.   Axloqiy   didaktik   mazmundagi   “Turkiy Guliston   yoxud   axloq”   darsligi   (1913)   XX   asr   boshlari   ijtimoiypedagogik   fikr
taraqqiyotida   alohida   o rinʻ   egalladi.   Unda   tarbiya   va   axloq   masalalari   birinchi
marotaba XX asrning talab va ehtiyojlari nuqtai nazaridan tahlil qilingan. Avloniy
xulqlarni   an anaviy   yaxshi   va   yomonga   ajratar   ekan,   mulohazalarini   Gippokrat,	
ʼ
Platon,   Aristotel,   Sa diy	
ʼ   Sheroziy,   Bedil   fikrlari   bilan   dalillagan   holda
zamonaviylikni   asosiy   mezon   qilib   oladi.   Adib   Vatan   muhabbatini   uning   uchun
kurashmoqni eng yaxshi insoniy xulqlardan hisobladi. Vatan – bu har bir kishining
tug ilib   o sgan   shahar   va   mamlakati.  Uni   qadrlamoq,  sevmoq,   yashartmoq   kerak.	
ʻ ʻ
Shoir  Vatan va unga muhabbat deganda shuni  tushungan edi. Tilga, madaniyatga
muhabbat   esa,   har   bir   kishining   o z	
ʻ   xalqiga   bo lgan	ʻ   muhabbatidir:   “Har   bir
millatning   dunyoda   borlig ini	
ʻ   ko rsatadurgon	ʻ   oyinai   hayoti   til   va   adabiyotidir.
Milliy   tilni   yo qotmak   millatning   ruhini   yo qotmakdur”.   Avloniy   Hijron,   Nabil,	
ʻ ʻ
Indamas, Shuhrat, Tangriquli, Surayyo, Shapaloq, Chol, Ab, Chegaboy, Abdulhaq
taxalluslari   bilan   she r,	
ʼ   hikoyalar   va   maqolalar   yozgan.   Shuni   aytish   kerakki,
Avloniy ancha murakkab hayot va ijod yo lini bosib o tdi. U adabiyotga g oyaviy	
ʻ ʻ ʻ
kurashlar g oyat keskinlashgan bir davrda kirib keldi. Hech ikkilanmasdan ma rifat	
ʻ ʼ
va   taraqqiyot   uchun   kurashishini   maslak   etib   qabul   qildi.   Shoir   she riyati   bilan	
ʼ
tanishar   ekansiz,   qiziq   bir   holga   duch   kelasiz.   Unda   birorta   ishqiy   she r   yo q.   U
ʼ ʻ
ijtimoiy muammolarni, el-yurt g amini muhimroq biladi. Xalq va Vatan baxtsizligi	
ʻ
oldida   har   qanday   muhabbatni   rad   etadi.   O z	
ʻ   ona   diyorini   bamisoli   “yor   kabi
sevadi”. Butun mehrini shunga bag ishlaydi. Asrimiz boshlari  Turkiston takdirida	
ʻ
g oyat mas uliyatli bo lgan, uning hayot mamot masalasi hal qilinayotgan bir payt	
ʻ ʼ ʻ
edi.   Buni   Avloniy   davrning   peshqadam   ziyolisi,   yirik   ma rifatparvar,	
ʼ   jadidlar
ta limotining	
ʼ   faol   tarafdori   sifatida   tezda   ilg ab	ʻ   oldi.   Dastlabki   poetik   asarlari
“Adabiyot yoxud milliy she rlar” (I, II, III, GUjuzlar), “Maktab gulistoni” (1916),	
ʼ
“Mardikorlar   ashulasi”   (1917)   kitoblarida   va   “Sabzavor”   tazkirasi   (1914)   hamda
vaqtli   matbuot   sahifalarida   chop   etilgan   asarlaridir.   Ularda   ilm-ma rifat   targ ib	
ʼ ʻ
qilingan, jaholat va nodonlik, eski tuzumning ijtimoiy-axloqiy asoslari qoralangan,
ozod   va   baxtiyor   zamon   haqida   fikr   yuritilgan.   Shu   jihatdan   Avloniyning   bu davrdagi she rlari Hamza, Anbar otin poeziyasiga ohangdoshdir. Avloniy barmoqʼ
vaznini   adabiyotda   keng   qo llagan.   Milliy   kuylarga   moslab   she rlar   yozgan   va	
ʻ ʼ
poeziyaning   imkoniyatlarini   boyitgan.   Avloniyning   adabiyot   oldidagi   muhim
xizmatlaridan  biri  shu  bo ldiki, u mardikorlik she riyati  deb atalgan yangi  adabiy	
ʻ ʼ
hodisaning   yaratuvchilaridan   biri   bo ldi.	
ʻ   1916-yilgi   mardikorlik   voqealarini
ifodalovchi “Bir mardikorning otasi o g liga aytgan so zlari”, “Onasining o g liga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aytgan so zlari”, “Afsus” kabi she rlar yozdi. Ona yurtdan uzoq shimolning qorli-	
ʻ ʼ
muzli   yerlariga,   front   orqasidagi   qora   xizmatga   olib   ketilgan   mardikorlarning
xayrlashuv manzaralarini, haqsizlikni yoritdi. Bu she rlarning ohang va uslubi xalq	
ʼ
qo shiqlariga   g oyat   yaqin   bo lib,   ular   xalqimizning   milliy   uyg onishida   muhim	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rin
ʻ   tutdi.   Avloniy   1917-yil   fevral   inqilobini   xursandchilik   bilan   kutib   oldi
(“Qutuldik”,   “Yotma”   she rlari).   Oktyabrga   bag ishlab   “Hurriyat   marshi”   (1919),	
ʼ ʻ
“Ishchilar   qulog iga”	
ʻ   kabi   she rlar	ʼ   yozdi,   yangi   sotsialistik   tuzumni   ulug ladi.	ʻ
Lekin   ko p   o tmay,   rus   sovet   tuzumi   eski   chor   tuzumining   oldingidan   battarroq	
ʻ ʻ
shakli   ekanligini,   sovet   siyosati   riyokorlik   asosiga   qurilganligini   anglay   boshladi.
Jumladan,   tantanavor   va da	
ʼ   qilingan   erkinlikning   berilmaganligi   shoir   ijodida
g amgin	
ʻ   tushkun   ohanglarning   paydo   bo lishiga	ʻ   olib   keldi   (“Haftalik   soatda”
1919).   Shularga   qaramasdan   Avloniy   turli   mavzularda   she rlar   yozdi.   1919–20-	
ʼ
yilgi   Afg oniston	
ʻ   safariga   doir   “Afg on	ʻ   sayohati”   kundaliklari   esa
mamlakatimizning   yon   qo shnimiz	
ʻ   bilan   o zaro	ʻ   do stlik,	ʻ   totuvlik   aloqalarining
o rnatilishi tarixini o rganishda muhim ahamiyatga ega. Avloniy o zbek teatrining	
ʻ ʻ ʻ
asoschilaridan   edi.   U   1913-yilda   “Turkiston”   teatr   truppasini   tuzdi.   “Turkiston”
o zining qatiy nizomini ham e lon qilgan edi. Uning tashkilotchisi ham, g oyaviy-
ʻ ʼ ʻ
badiiy rahbari ham Avloniy edi. Truppa “Zaharli hayot” (Hamza), “Baxtsiz kuyov
(A.   Qodiriy)   kabi   XX   asr   boshlari   o zbek	
ʻ   dramaturgiyasining   eng   yaxshi
namunalarini   sahnalashtirgan,   teatr   ozarbayjon   dramaturglari   asarlari   (“Badbaxt
kelin”,   “Xo r-xo r”,	
ʻ ʻ   “Jaholat”,   “Uliklar”,   “Joy   ijaraga   olgan   kishi”,   “Man
o lmisham”,   “Layli   va   Majnun”,   “Asli   va   Qaram”)   ni   o zbekchaga   tarjima   qilib	
ʻ ʻ
sahnaga   qo ygan.	
ʻ   Avloniyning   o zi	ʻ   Mallu   (“Layli   va   Majnun”),   Fayziboy (“Baxtsiz   kuyov”),   Aliboy   (“To y”),ʻ   Boy   (“Padarkush”)   rollarini   ijro   etgan.
Avloniy   “Advokatlik   osonmi?”   (1914),   “Pinak”   (1915)   komediyalari,   1914–17
yillarda   yozgan   “Biz   va   Siz”,   “Portugaliya   inkilobi”,   “Ikki   sevgi”   kabi   fojeaviy
asarlari bilan o zbek dramaturgiyasining maydonga kelishi va teatrchilikning xalq	
ʻ
orasigatomir   otishiga   muhim   hissa   qo shdi.	
ʻ   Advokat   Davronbek   orqali
Turkistondagi   huquqsizlik,   dunyodan   xabarsizlikni   fosh   etdi.   “Advokatlik
osonmi?”   degan   asarida   bir   qator   ko knori	
ʻ   va   qimorbozlar   obrazini   yaratib,
ma naviy   turmushning   tuban   bir   holga   kelib   qolganlini   ko rsatdi.   Monarxiyaga	
ʼ ʻ
qarshi   kurash,   bayrog i   ostida   kechgan   1910-yilgi   Portugaliya   inqilobi,   1909   yili	
ʻ
Turkiyada   yuz   bergan   “Yosh   turklar”   inqilobi   (“Ikki   sevgi”)   haqida   yozib,
adabiyotimizda mavzu va g oyalar  ko lamini  kengaytirdi. “Biz va Siz”da esa XX	
ʻ ʻ
asr boshidagi Turkistonning eskilik va yangilik borasidagi kurashini aniq taqdirlar
misolida   yoritib   berdi.   Avloniy   asosiy   ijodiy   faoliyatining   eng   sermahsul   yillari
1917-yildagi   Oktyabr   to ntarishiga   kadar   bo lgan   davrga   to g ri   keladi.   Avloniy	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ijodi   60-yillarning   oxiridan   o rganila   boshlandi.   Hozirda   uning   turli   janrlardagi	
ʻ
asarlaridan   namunalar alohida   kitoblar   holida   chop   etilgan.
1.3.ABDULLA AVLONIYNING PEDAGOGIK FAOLIYATI VA TA’LIM-
TARBIYA HAQIDAGI QARASHLAR.
      Uning pedagogik qarashlari bugungi kunda o‘zbek milliy maktabini yaratishda
muhim ahamiyat  kasb etadi. Avloniy ijodiy merosini  chuqur o‘rganishga qiziqish
ortib   bormoqda.U   insonga   xos   xulqni   ikkiga   –   yaxshi   va   yomonga   ajratadi.
“Yaxshi   xulqlar”   deb   nomlangan   birinchi   qismida   u   31   fazilat,   “Yomon   xulqlar”
deb   atalgan   ikkinchi   qismda   esa   20   illatga   ta’rif   beradi.   O‘z   mulohazalarini
dalillash   uchun   Qur`on   oyatlari   va   hadislardan,   shuningdek,   Arastu,   Suqrot,   Ibn
Sino,   Sa’diy,   Mirzo   Bedil   singari   mashhur   mutafakkirlarning   fikrlarini   keltiradi.
Har   bir   axloqiy   kategoriyaga   o‘z   munosabatini   bildirgach,   o‘sha   fikrning
mazmunini   ifodalovchi   bayt   yo   biror   maqol-hikmat   ilova   qiladi.Avloniy   “axloq
ulamosi”ning qarashlari asosida insonlarning xulqlarini yaxshi va yomon xulqlarga
ajratadi,   bunga   ularning   nafs   tarbiyasini   asos   qilib   oladi.   U   yaxshi   xulqlarga fatonat,   nazofat,   shijoat,   intizom,   vijdon,   vatanni   suymak   kabi   fazilatlarni   kiritsa,
g‘     azab,   shahvat,   jaholat,   safohat   kabi   illatlarni   yomon   xulqning   belgilari   deb
biladi.vloniyning   ma’rifatparvarlik   va   milliy   uyg‘     onish   g‘     oyalarini   kuylagan
dastlabki   she’rlari   o‘zbek   milliy  uyg‘     onish   davri   adabiyotining  hamisha   bebaho
mulki   bo‘lib   qoladi.   U   bu   turkumga   mansub   she’rlarida   o‘zbek   mumtoz
adabiyotidagi   she’riy   shakllarni   katta   ijtimoiy   mazmun,   ma’rifatparvar-lik   g‘
oyalari,   hajviy   ruh   va   xalqona   ohanglar   bilan   boyitdi.Abdulla   Avloniy   bolalar
uchun   ham   bir   qancha   she’r   va   masallar   yozgan.   Shoir   bu   asarlarida   maktab
yoshidagi   bolalarning   fikr   doirasini   kengaytirish,   ularda   maktab   va   kitobga,
mehnatga,   tabiatga,   Vatanga   muhabbat   uyg‘otishni   maqsad   qilib   qo‘ygan.   Uning
ko‘   pgina she’rlari zamirida Vatanni sevish g‘   oyasi yotadi. Shoir bu she’rlarida
Vatanni   sodda   va   samimiy   misralarda   tasvirlaganki,   faqat   o‘     sha   10-yillarning
o‘rtalaridagina   emas,   balki   bugungi   maktab   yoshidagi   bolalar   ham   ulardan   katta
estetik   zavq   olishlari   mumkin.   Darhaqiqat,   shoir   Vatan   ta’rifini   boshlab,   “Tog‘
laridan konlar chiqar, Erlaridan donlar chiqar… Havosi o‘  ta yoqumlik, Cho‘  llari
bor toshlik, qumlik, Toshkand emas, toshqand erur, Kesaklari gulqand erur”, deya
bolalarda ona diyorga katta mehr uyg‘   otishga erishadi.Ma’rifatchilik va ijtimoiy
mavzu   Avloniy   she’riyatida   markaziy   o‘rin   egallaydi.   Shoir   ilm-fanning
fazilatlarini   zavq   bilan   kuylaydi.   “Maktab”,   “maorif”,   “ilm”,   “fan”   kabi
tushunchalar   shoir   she’rlarida   ezgulikning   betim-sol   ramzi,   obrazi   darajasiga   ko‘
tariladi,   “jaholat”   va   “nodonlik”   esa   zulmat   va   yovuzlik   timsoli   sifatida   talqin
qilinadi.Abdulla   Avloniyning   “Muxtasar   tarixi   anbiyo   va   tarixi   Islom”   asari   ham
mavjud. Ushbu asar  boshlang‘   ich maktablarning o‘quvchilariga mo‘   ljallangan.
Bu   asar   birinchi   marta   1910   yilda   Munavvarqori   tomonidan   Toshkentda   Il’in
bosmaxonasida   bosilgan.   Mustaqillik   yillarida   esa   Zokirxon   Afzalov   Shokirxon
o‘g‘li   tomonidan   1994   yilda   “Fan”   nashriyotida   chop   etilgan.   Risolada   Odam
alayhissalomdan   Muhammad   alayhissalomgacha   o‘tgan   payg‘ambarlarning
qissalari   va   zuhuri   islom   zikr   etilgan.Islom   tarixi   fanida   payg‘ambarlar   tarixi,
payg‘ambarimiz   Muhammad   alayhissalomning   hayotlari   va   Islom   dini   tarixi, shuningdek, ilk xalifalik davri tarixi uch bosqichda o‘rganiladi. Nasiruddin Rabg‘
uziyning   “Qissayi   Rabg‘uziy”,   Alisher   Navoiyning   “Tarixi   anbiyo   va   hukamo”
asarlari   payg‘     ambarlar   tarixiga   oid   bo‘lsa,   Alixonto‘ra   Sog‘     uniyning   “Tarixi
Muhammadiy”si ikkinchi va Rizouddin ibn Faxruddinning “Xulafoi roshidin” asari
uchinchi   davrni   o‘z   ichiga   oladi.   Abdulla   Avloniy   asari   mana   shu   uch   davrni
mujassamlashtirgan.   Adibning   asosiy   ko‘zlagan   maqsadi   millat   kelajagi   bo‘lgan
bolalarni boshlang‘ich sinf-danoq qisqacha bo‘lsa-da Islom tarixi bilan tanishtirish,
diniy   ma’rifatlarni   oshirish,   ularning   qalblariga   iymon   nurini   singdirish   bo‘lgan.
Abdulla Avloniyning bu asari tahsinga sazovordir.
       U o‘zbek xalqi madaniyati, ma’rifati bilan bir qator-da qo‘   shni afg‘   on xalqi
ijtimoiy-siyosiy   hayotidа   ham   1919-1920-yillarda   muhim   rol   o‘ynagan.   Sho‘ro
hukumatining Afg‘  onistondagi siyosiy vakili va konsuli vazifasini bajargan.
      Abdulla   Avloniy   asarlar   yozish   bilan   bir   qatorda   maktablar   ochish,   xalqni
savodxon   qilishi,   o‘zbeк   xotin-qizlarini   o‘qitish,   o‘qituvchilar   va   ziyoli   kadrlar
tayyorlash bilan shug‘  ullanadi. U 1923-24 yillarda eski shahardagi xotin-qizlar va
erlar   maorif   bilim   yurtlari   mudiri,   1924-29   yillarda   Toshkent   harbiy   maktabida
o‘qituvchi,   1925-34   yillarda   O‘rta   Osiyo   Kommunistik   universiteti,   O‘rta   Osiyo
Qishloќ   xo‘     jaligi   maktabida,   O‘rta   Osiyo   Davlat   universi-tetida   dars   beradi.
Pedagogika   fakultetining   til   va   adabiyot   kafedrasi   professori   va   mudiri   bo‘lib
ishladi.
    U   1933-yilda   o‘zbek   maktablarining   7-sinfi   uchun   “Adabiyot   xristomatiyasi”
tuzib,   nashr   ettirdi.   Abdulla   Avloniy   “Hijron”,   “Nabil”,   “Indamas”,   “SHuhrat”,
“Tang-riquli”, “Surayyo”, “SHapaloq”, “CHol”, “Ab”, “CHig‘  aboy”, “Abdulhaq”
taxalluslari bilan tanqidiy va ilmiy maqola, 4000 misradan ortiq she’r ijod qilgan.
Avloniy 1927-yilda “Mehnat qahramoni” unvoni bilan taqdirlandi. 1930 yilda unga
“O‘zbekiston xalq maorifi zarbdori” faxriy unvoni berildi.
        Hozirda   mustaqil   O‘zbekistonimizda   Abdulla   Avloniy   nomida   bir   qator
maktablar   bor.   O‘zbekiston   Yozuvchilar   uyushmasi   bolalar   adabiyoti   bo‘yicha uning   nomida   mukofot   ta’sis   etgan.   Toshkent   ko‘     chalaridan   biri,   Respublika
o‘qituv-chilar   malakasini   oshirish   markazi   va   mahallalardan   biri   uning   nomida.
Respublika   o‘qituvchilar   malakasini   oshirish   markazida   Abdulla   Avloniy   muzeyi
tashkil qilingan. II   BOB.   TURKIY   GULISTON   YOHUD   AXLOQ   ASARIDAGI
KOMIL   INSON   TARBIYASIGA   OID   ILGARI   SURILGAN
G‘OYALAR
2.1.   Abdulla   Avloniy.   Turkiy   Guliston   yoxud   axloq
Men   bu   asari   nochizonimni   birinchi   maktablarimizning   yuqori   sinflarida
ta’lim bermak ila barobar ulug‘  adabiyot muhiblari, axloq havaskorlarining anzori
oliylarina   taqdim   qildim.
Har kun o‘luram shomg‘ acha men g‘ amga 
giriftor,   Har   shab yonaram   otasha   parvona   kabi 
zor.
Hech kimsa emas bu meni ahvolima voqif,  
Men xastayamu millatim o‘lmish nega bemor.
     AXLOQ
Insonlarni   yaxshilikka   chaqirguvchi,   yomonlikdan   qaytarguvchi   bir   ilmdur.
Yaxshi   xulqlarning   yaxshiligini,   yomon   xulqlarning   yomonligini   dalil   va
misollarila bayon qiladurgan kitobni axloq deyilur. Axloq ilmini o‘qub, bilub amal
qilgan   kishilar o‘zining kim ekanin, janobi haq na uchun xalq qilganin, yer yuzida
nima   ish   qilmak   uchun   yurganin   bilur.   Bir   kishi   o‘zidan   xabardor   bo‘lmasa,   ilmni,
ulamoni, yaxshi kishilarni, yaxshi narsalarni, yaxshi ishlarning qadrini, qimmatini
bilmas.   O‘z   aybini   bilub,   iqror   qilub   tuzatmakg‘a   sa’y   va   ko‘   shish   qilgan   kishi
chin   bahodir   va   pahlavon   kishidur.   Rasuli   akram   nabiyyi   muhtaram   afandimiz:
“Mezon   tarozusiga   qo‘   yiladurgan   amallarning   ichida   yaxshi   xulqdan   og‘   irroqi
yo‘qdur.   Mo‘   min   banda   yaxshi   xulqi   sababli   kechasi   uxlamasdan,   kunduzlari
ro‘za tutub   ibodat   qilgan   kishilar   darajasiga yetar ” ,   –   demishlar.
XULQ
       Inson ikki narsadan murakkabdur. Biri jasad, ikkinchisi nafsdur. Jasad ko‘z ila
bor   narsalarni   ko‘rur.   Ammo   nafs   idrok   ila   yaxshini   yomondan,   oqni   qoradan
ayirur.   Jasadning   ham,   nafsning   ham   biror   surati   bordurki,   yo   yaxshi   va   yo   yomon
bo‘ladur.   Jasadning   surati   hammaga   ma’lum   bir   narsadurki,   har   vaqt   ko‘zga ko‘rinib   turadur.   Ammo   nafsning   surati   ko‘zga   ko‘rinmaydurgan,   aql   ila
o‘lchanadurgan bir narsadurki, buni xulq deb atalur. Agar bir kishi yoshligida nafsi
buzulub   tarbiyasiz,   axloqsiz   bo‘lib   o‘   sdimi,   “Allohu   akbar”   bunday   kishilardan
yaxshilik   kutmak   yerdan   turub   yulduzlarga   qo‘l   uzatmak   kabidur.   Rasuli   akram
nabiyyi   muhtaram   sallollohu   alayhi   vasallam   afandimiz:   “Bir   tog‘   ning   o‘rnidan
ko‘ chib ketganini eshitsangiz, ishoningiz, ammo bir odamning xulqi boshqa bo‘ldi
deb eshitsangiz ishonmangiz”, – demishlar.
Xulqi   yomon   yuz,   ko‘zlidin   na  
sud   Yuz, ko‘zli xulqni qilmas 
kashud.   Xulq   mariziga   davo  
istasang,   Marg   davosin   berilur  
qistasang.
Xulqi yomoning keturar ko‘p zarar,
Xulqing o‘zi boshingga kaltak urar.
Xulqi fano bo‘lsa degil alhazar,  
Xor-u   zalillikda   qolur   darbadar.
YAXSHI   XULQ,   YOMON
X ULQ
Axloq ulamosi insonlarning xulqlarini ikkiga bo‘lmishlar. Agar nafs tarbiyat topib,
yaxshi   ishlarni   qilurga   odat   qilsa,   yaxshilikg‘a   tavsif   bo‘lub,   “yaxshi   xulq”   agar
tarbiyatsiz   o‘ sub,   yomon   ishlaydurgan   bo‘lub   ketsa,   yomonliqg‘a tavsif   bo‘lib
“yomon   xulq”   deb   atalur.   Janobi   Haq   insonlarning   asl   xilqatda   iste’dod   va
qobiliyatli,  yaxshi  ila  yomonni,  foyda   ila   zararni,  oq  ila  qorani   ayiradurgan  qilub
yaratmishdur.   Lekin   bu   insondagi   qobiliyatni   kamolga   yetkurmak   tarbiya   ila
bo‘ladur. “Qush uyasinda ko‘rganin qiladur”. Inson javhari qobildur. Agar yaxshi
tarbiya topib, buzuq xulqlardan saqlanub, go‘zal xulqlarga odatlanub katta bo‘lsa,
har kim qoshida maqbul, baxtiyor bir inson bo‘lib chiqar. Agar tarbiyatsiz, axloqi
buzulub o‘ ssa, Allohdan qo‘rqmaydurgan, shariatga amal qilmaydurgan, nasihatni
qulog‘ iga olmaydurgan, har xil buzuq ishlarni qiladurgan, nodon, johil bir rasvoyi olam   bo‘lub   qolur.   Rasuli   akram   nabiyyi   muhtaram   afandimiz:   “Imoni   komil
bo‘lgan   kishilar   yaxshi   xulqli   bo‘lurlar,   sizning   eng   yaxshilaringiz   xotunlariga
yaxshilik   qilganlaringizdur”,   —   demishlar.
Xudoning rahmat-u fayzi hama insonga yaksardur,  
Va lekin tarbiyat birla yetushmak sharti akbardur.  
Tug‘ ub tashlov-la bo‘lmas bola, bo‘lg‘ ay balo 
sizga,   Vujudi   tarbiyat topsa,   bo‘lur   ul rahnamo  
sizga.
Temirchining   bolasi   tarbiyat   topsa,   bo‘lur   olim,
Buzulsa   xulqi,   Luqmon   o‘ g‘ li   bo‘lsa,   bo‘lg‘ usi   zolim.  
Yomonlarga qo‘ shuldi Nuhning o‘ g‘ li, o‘ldi beimon,  
Yurudi Kahf   iti xublar-la   bo‘ldi   oti inson.
TARBIYA
Tarbiya   –   “Pedagogika”,   ya’ni   bola   tarbiyasining   fani   demakdur.
Ilmi   axloqning   asosi   tarbiya   o‘ldug‘   indan   shul   xususda   bir   oz   so‘z   so‘   ylaymiz.
Bolaning salomati va saodati uchun yaxshi tarbiya qilmak, tanini pok tutmak, yosh
vaqtidan   maslakini   tuzatmak,   yaxshi   xulqlarni   o‘rgatmak,   yomon   xulqlardan
saqlab   o‘ sdurmakdur.   Tarbiya   qilguvchilar   tabib   kabidurki,   tabib   xastaning
badanidagi   kasaliga   davo   qilgan   kabi   tarbiyani   bolaning   vujudidagi   jahl   maraziga
“yaxshi   xulq”   degan   davoni   ichidan,   “poklik”   degan   davoni   ustidan   berub,   katta
qilmog‘   i   lozimdur.   Zeroki,   “Hassinu   axloqiko‘m”   amri   sharifi   uzra   xulqimizni
tuzatmak   g‘aamr   o‘linganmiz.   Lekin   xulqimizning   yaxshi   bo‘lishining   asosiy
panjasi   tarbiyadur.   Axloqimizning   binosining   go‘zal   va   chiroyli   bo‘lishiga
tarbiyaning zo‘r  ta’siri  bordur, ba’zilar  “tarbiyaning axloqqa ta’siri  yo‘q, insonlar
asl   yaratilishida   qanday   bo‘lsalar,   shunday   o‘   sarlar,   tabiat   o‘zgarmas”,   –
demishlar.   Yomon xo‘    tuzalmaydi   darmon   ila,
Ipak   o‘lmas   ip,   rangi   alvon   ila.
Boqing, bir daraxt mevasidur yomon,
Bo‘lur   yaxshi   payvand,   parvo   bilan. Bilur   har   kishi aslini   rangidan,
Va   yokim   ulangandagi   zangidan”.
Lekin   bu   so‘z   to‘g‘ri   emasdur.   Chunki   tarbiyaning   axloqga,   albatta,   ta’siri
bo‘ladur. Oramizda masal borki, “sut ila kirgan, jon ila chiqar», mana bu so‘z   to‘
g‘ ridur.   Rasuli   akram   nabiyyi   muhtaram   sallollohu   alayhi   vasallam   afandimiz:
“Beshikdan to mozorga borguncha ilm o‘rgan”, – demishlar. Bu hadisi sharifning
ma’nosi   bizlarga   dalildur.   Hukamolardan   biri:   –   “Har   bir   millatning   saodati,
davlatlarning tinch va rohati yoshlarning yaxshi tarbiyasiga bog‘ lidur”, – demish.
Shariati islomiyada o‘z bolalarini yaxshilab tarbiya qilmak otalarga farzi ayn, o‘z
millatining   yetim   qolgan   bolalarini   tarbiya   qilmak   farzi   kifoyadur.   Payg‘
ambarimiz:   “Bolalaringizni   yetti   yoshida   namozga   o‘rgatingiz.   Agar   o‘  n   yoshida
o‘qimasa uringiz”,   –   demishlar.
Har   kishining   dunyoda   oromi   joni
tarbiyat,   Balki   oxirida   erur   dorulamoni
tarbiyat.
Tarbiyat   hamroh   etadur   hur   ila   ruzvonlara,
Gar   desam   bo‘lmas   xato   jannat   makoni
tarbiyat.   Ey,   Otalar!   Jonlaringizdan   suchuk
farzandingiz,   G‘   ayrat   aylang   o‘tmasun   vaqt-
zamoni   tarbiyat.
Moyai   zilli   xumodur   tarbiyatning   soyasi,
Bizda anqo tuxmidek yo‘q oshyoni tarbiyat.
  TARBIYANING ZAMONI
    Endi ochiq ma’lum bo‘ldiki, tarbiyani tug‘ ulgan kundan boshlamak, vujudimizi
quvvatlandurmak, fikrimizi nurlandurmak, axloqimizi go‘zallandurmak, zehnimizi
ravshanlandurmak lozim ekan. Tarbiyani kimlar qilur? Qayda qilinur? degan savol
keladur. Bu   savolga, “birinchi   uy tarbiyasi. Bu   ona vazifasidur. Ikkinchi,   maktab
va   madrasa   tarbiyasi.   Bu   ota,   muallim,   mudarris   va   hukumat   vazifasidur”,   –   deb
javob  bersak,   bir   kishi   deyurki,  “qaysi   onalarni   aytursiz,   bilimsiz,   boshi   paqmoq, qo‘li   to‘qmoq   onalarmi?   O‘zlarida   yo‘q   tarbiyani   qaydan   olib   berurlar»,   der   .
Mana,   bu   so‘z   kishining   yuragini   ezar,   bag‘   rini   yondurar.   Otasiga   nima   dersiz,
desak , qaysi ota? To‘ ychi, uloqchi, bazmchi, do‘ mbirachi, karnaychi, surnaychi,
ilm   qadrini   bilmagan,   ilm   uchun   bir   pulni   ko‘zlari   qiymagan,  zamondan   xabarsiz
otalarni   aytursizmi?   Avval   o‘zlarini   o‘qitmak,   tarbiya   qilmak   lozimdur”,   –   der.
Mana   bu   so‘zni   eshitgach,   umid   qo‘llari   qo‘ltuqg‘a   urilur.   Xayr,   bo‘lmasa
muallimchi   desak,   “Qaysi   muallim?   Maqsadi   pul,   maslagi   shuhrat,   yuqori
maktablarda o‘qumagan, “usuli ta’lim” ko‘rmagan muallimlarni aytursizmi? Avval
o‘zlari   dorilmuallimin»larda   o‘qimaklari,   so‘   ngra   dars   bermaklari   lozimdur”,   –
der.   Mana   bu   so‘z   insonni   hayrat   daryosiga   g‘   arq   qilur.   Mudarrislarga   na   dersiz
desak,   qaysi   mudarris?   Matlablari   osh,   maqsadlari   chopon,   darslari   beimtihon,
isloh   yaqinidan   yurmagan   mudarrislarni   aytursizmi?   Bular   o‘z   vazifalarini   bilub,
nafslaridan kechub, zamonga muvofiq ravishda darslarini isloh qilub, imtihon birla
o‘qutmaklari lozimdur”, – der. Mana bu so‘z har kimni “Alisloh” demakga majbur
qilur.   Bo‘lmasa   hukumat-chi?   desak,   “xayr   ,   hukumat   hammaning   otasidur.   O‘z
fuqarosining   bolalarini   tarbiya   qilmak   lozim,   shuning   uchun   bizning   Rusiya
hukumati   o‘   gay   bo‘lsak   ham,   har   yerda   bizlar   uchun   ham   maktablar   ochub,
bolalarimizni   tekin   o‘qitur.   Lekin   o‘zimiz   ish   bilmagan,   yalqov,   uyda   onamiz
tarbiyasi,   otadan   pul   tarbiyasi,   muallimdan   axloq   tarbiyasi,   mudarrisdan   funun
tarbiyasi   ko‘rmaganimizdan,   hukumat   maktablaridan   ham   o‘z   hissalarimizni
ololmaymiz”,   –   der.   Mana   bu   so‘z   bizlarni   tarbiyadan   mahrum,   huquqning   na
ekanin   bilmaganlig‘   imizni   bildirur.   Alhosil,   tarbiya   bizlar   uchun   yo   hayot   –   yo
mamot,   yo   najot   –   yo   halokat,   yo   saodat   –   yo   falokat   masalasidur.   Rasuli   akram
nabiyyi   muhtaram   sallollohu   alayhi   vasallam   afandimiz:   “Insonlarning   karami
dinidadur,   muruvvati   aqlindadur,   hasabi   axloqindadur”,   –   demishlar.Agar   bir
qushning yosh bolasin olib,   Bo‘lur   tarbiyat birla   yo‘lga   solib.
Onasin   olib   asrag‘on   birla   rom,
ilmas   kishi   sa’y   qilsa   mudom.
Kerak   tarbiyat   yoshlikdan   demak, Ulug‘    bo‘lsa   lozim   kelur   g‘ am   yemak.
Egur bemashaqqat kishi navdani,   To‘ 
g‘ unchi   egur   kuydirib   kavdani.
BADAN   TARBIYASI
    Badanning salomat va quvvatli bo‘lmog‘ i insonga eng kerakli narsadur. Chunki
o‘qumoq,   o‘qutmoq,   o‘rganmoq   va   o‘rgatmoq   uchun   insonga   kuchlik,   kasalsiz
jasad   lozimdur.   Sog‘     badanga   ega   bo‘lmagan   insonlar   amallarinda,   ishlarinda,
ibodatlarinda   kamchilik   qilurlar.   Maishatimizni   rohatda   bo‘lmog‘i   jasadimizning
sog‘   lom   bo‘lmog‘   iga   bog‘   lidur.   Biz   sihatimizni   saqlamak   ila  amr   o‘linganmiz,
shuning   uchun   vujudimizi   hifzi-sihatga   zid   bo‘lgan   yomon   odatlar   ila
churitmakdan   saqlanmakligimiz   lozimdur.   Badan   tarbiyasining   fikr   tarbiyasiga
ham   yordami   bordur.   Jism   ila   ruh   ikkisi   bir   choponning   o‘   ng   ila   terisi   kabidur.
Agar   jism   tozalik   ila   ziynatlanmasa,   yomon   xulqlardan   saqlanmasa,   choponning
ustini qo‘ yib astarini yuvub ovora bo‘lmoq kabidurki, har vaqt ustidagi kiri ichiga
uradur.   Fikr   tarbiyasi   uchun   mahkam   va   sog‘   lom   bir   vujud   kerakdur.   Shuning
uchun ota-onalar  bolalari   kasal   bo‘lgan  zamon  beparvolik qilmay, tezlik  ila  tabib
yoki   do‘xturga   boqizmak   kerak.   Imom   Shofe’i   hazratlari:   “Ilm   ikki   xildur:   biri
badan ilmi, ikkinchi din ilmi”, – demishlar. Bunga qaraganda eng avval hifzi sihat
qoidalarini   bilmak,   salomatlikga   ters   bo‘lgan   narsalardan   saqlanmak   ila   bo‘ladur.
      Ichkulik,   ko‘   knor,   nasha,   afyun,   taryok,   chilim,   nos,   popirus   kabi   badanning
salomatlikig‘a zararli, og‘ ulik, ba’zisi harom, ba’zisi makruh, ba’zisi isrof bo‘lgan
narsalardan   qochmak,   saqlanmak   shariat,   aql,   hikmat   yuzasidan   lozimdur.   Rasuli
akram   nabiyyi   muhtaram   sallollohu   alayhi   vasallam   afandimiz:   “Har   narsa   ko‘p
ichganda   mast   qiladurgan   bo‘lsa,   man   sizni   aning   ozginasidan   ham   nahy   qilaman”,
–   demishlar.
Salomatlikni saqlov lozim ishdur.  
Gunahdin saqla jisming yoz-u qishdur.  
Kasal bo‘lsang, bo‘lur dunyo qorong‘  u,   Maishat   talx   o‘lub   hasrat   chekishdur.
Harom-u shubhadan pok et o‘zingni,  
Bu dunyo aysh-u ishratdan kechishdur.
Hama   ishratchi   hijronlikda   ketdi,
Bu olamda bir ish ishlab ketishdur.
Turkiy guliston yoxud axloq kitobi
FIKR   TARBIYASI
        Fikr   tarbiyasi   eng   kerakli,   ko‘p   zamonlardan   beri   taqdir   qilinub   kelgan,
muallimlarning   diqqatlariga   suyalgan,   vijdonlariga   yuklangan   muqaddas   bir
vazifadur.   Fikr   insonning   sharofatlik,   g‘   ayratli   bo‘lishiga   sabab   bo‘ladur.   Bu
tarbiya   muallimlarning   yordamiga   so‘   ng   daraja   muhtojdurki,   fikrning   quvvati,
ziynati, kengligi muallimning tarbiyasiga bog‘ lidur. Dars ila tarbiya orasida bir oz
farq   bor   bo‘lsa   ham,   ikkisi   bir-biridan   oyilmaydurgan,   birining   vujudi   birig
boylangan  jon  ila  tan  kabidur.  Masalan:  joy  solinmagan   yaxshi  bir   uyning  ichida
o‘tirmak   mumkin   o‘lmadig‘   i   kabi,   ichiga   har   xil   yangi   ashyolar   to‘ldurub
ziynatlangan   eski   imorat   ham   o‘lturushga   yaramaydur.   Basharti   o‘ltursa,   insonlar:
“Eski  uyga yangi  zoldivor”, “kir  ko‘  ylakka jun jiyak”, “mis  qozonga loy tuvoq”
deb hajv,   kulgi   qilurlar.
Fikr agar yaxshi  tarbiyat topsa,
Xanjar,   olmosdan   bo‘lur   o‘tkur.
Fikrning   oyinasi   olursa   zang,
Ruhi ravshan zamir o‘lur benur.
AXLOQ   TARBIYASI
       Axloq tarbiyasi: insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja berguvchi
axloq   tarbiyasidur.   Biz   avvalgi   darsda   tarbiya   ila   dars   orasida   farq   bor,   deduk,
chunki   dars   oluvchi-biluvchi,   tarbiya   oluvchi-amal   qiluvchi   demakdur.   Shuning
uchun   tarbiya   qiluvchi   muallimlarning   o‘zlari   ilmlariga   omil   bo‘lub   shogirdlarga
ham   bergan   darslarini   amal   ila   chaqushturub   o‘rgatmaklari   lozimdur.   Bu   ravishi
ta’lim ila berilgan dars va ma’lumot shogirdlarning diliga tez ta’sir qilub, mulloyi boamal   bo‘lurlar.   Rasuli   akram   nabiyyi   muhtaram   sallollohu   alayhi   vasallam
afandimiz: “Eng yomon kishilar ilmiga amal qilmaydurgan kishilar”, – demishlar.
Agar   tarbiya   qiluvchi   muallim   o‘zi   olim   bo‘lub   amalsiz   bo‘lsa,   buning   ham
shogirdlarning   axloqiga   zo‘r   ta’siri   bo‘ladur.   “Domlaning   o‘zi   falon   joyda   falon
ishni   qildi.   Ammo   bizlarga   qilmanglar,   haromdur,   deb   va’z   etadur”,   deb   fikr   va
xayollariga   bo‘ yla shak   va shubha tushub qoladur.
BAYT
Minbar uzra jilva aylab va’z etarlar qilma deb,  
O‘zlarin xilvatda ko‘rsang oni qilmoqda emish.  
Ichma suv derlar biza oltun-kumush asbobda,  
Bilsamiz maqsudlari qo‘ltuqg‘a urmoqda emish.
  YAXSHI   XULQLAR
   Yaxshi xulq: bir qismi o‘z nafsimizga, bir qismini bir-birimizga qarshu ishlatmak
uchun kerakli bo‘lgan yaxshi xulqlar: fatonat, diyonat, islomiyat, nazofat, g‘ ayrat,
riyozat,   qanoat,shijoat,   ilm,   sabr,   hilm,   intizom,   miqyosi   nafs,   vijdon,   vatanni
suymak,   haqqoniyat,   nazari   ibrat,   iffat,   hayo,   idrok   va   zako,   hifzi   lison,   iqtisod,
viqor,xavf   va   rajo,   itoat,   haqshunoslik,   xayrixohlik,   munislik,   sadoqat,   muhabbat
va   afvdur.   Mana   bu   yozdig‘   imiz   yaxshi   xulqlar   aql   va   shar’i   sharifga   muvofiq.
Alloh   taolo   ham   bandalar   qoshida   maqbul   va   mu’tabardur.   Emdi   bu   yaxshi
xulqlarni   qo‘lga   olmak   uchun   ota-ona,   muallim   ustodlarimiz   hazratlarining
hikmatli nasihatlarini jon qulog‘ i birla tinglab, doim xotirda tutmoq, axloqi yaxshi
kishilar   birla   ulfat   bo‘lmak,   axloqi   buzuq   yomon   kishilardan   qochmak   lozimdur.
Bizim   shariati   islomiyada   “axloqi   hasana”   –   yaxshi   xulqlar   ila   xulqlanmak,   har
narsaga   ibrat   ko‘z   ila   boqub,   xulqini   tuzatmak   vojibdur.   Rasuli   akram   nabiyyi
muhtaram   sallollohu   alayhi   vasallam:   “Islomiyatda   buzuqlik   yo‘qdur,   buzuqlikni
ustiga   oluv   ham   yo‘qdur.   Islomiyatda   eng   mu’tabar   kishilar   yaxshi   xulq
egalaridur”,   –   demishlar.
BAYT
Yaxshi   birla   yursa,   har   kim   maqsudi   hosil bo‘lur,   Yursa   nodonlar   ila,   bir   kun   borib   qotil
bo‘lur.
Kattalar qilgan nasihatni kichiklar olmasa,
Oqibat xulqi buzuq bir beadab johil bo‘lur.
FATONAT
      Fatonat   aql   egasi   bo‘lur   demakdir.   Aql   insonlarning   piri   komili,   murshidi
yagonasidur.   Ruh   ishlovchi,   aql   boshlovchidur.   Inson   aqli   ila   din   va   e’tiqodini
mahkam   qilur,   shariat   hukmlariga   bo‘ yunsunar.   Aqlsiz   jinni   kishilar   bularga   bo‘
yun   qo‘   ymas,   shariatdan   tashqari   ishlarni   ham   qilur.   Janobi   Haq   insonni
hayvonlardan so‘z va aql ila ayirmishdur. Hayvonlar o‘zlariga bo‘laklar tarafidan
keladurgan zulm va jabrlarni  shox, tish, tumshuq, tirnoqlari  ila qaytarurlar. Lekin
inson janobi Haq tarafidan berilmish aql va idroki soyasida o‘ziga keladurgan zarar
va   zulmlardan   saqlanur.   Yer   yuzidagi   hayvonlarni   asir   qilub,   bo‘   ynidan   boylab,
iplarining   uchini   qo‘llariga   bergan   insonlarning   aqlidur.   Ilm   insonlarning   madori
hayoti,   rahbari   najotidur.   Ilm   o‘rganmak,   olim   bo‘lmak   uchun   maktabga   kirmak,
muallimdan ta’lim olmak lozim. Aqlsiz kishilar na maktabga kirar va na muallimni
bilar.   Rasuli   akram   nabiyyi   muhtaram   sallollohu   alayhi   vasallam   afandimiz:   “Ey
insonlar!   Aqlingizga   tavoze’   qilingiz.   Siz   janobi   Haq   buyurgan   va   qaytargan
narsalarni   aqlingiz   ila   bilursiz”,   –   demishlar.   Hukamolardan   biri:   “Agar   aqlingni
qo‘li   nafsingni   jilovini   ushlasa,   sani   yomon   yo‘llarga   kirmoqdan   saqlar.   Har   narsa
ko‘p   bo‘lsa,   bahosi   arzon   bo‘lur,   aql   esa   ilm   va   tajriba   soyasida   qancha   ko‘paysa,
shuncha   qimmatbaho   bo‘lur”,   – demish.
Aqldek zebo sifatni ko‘rdi Haq, insonga eb,  
Oqil insonlar bilan berdi jahon-olamga zeb.  
Aql nuri birla to‘ldi dunyoga ilm-u hunar,  
Aqlsiz inson qachon bilg‘ usidur naf’-u zarar?  
Aqlsizlar bilmagaylar din nadur, dunyo nadur?
Bo‘lmasa   aqli bilurmi   farz   ila   sunnat nadur?
DIYONAT         Diyonat   alloh   huzurina   yaqin   qiladurgan   muqaddas   e’tiqoddurki,   olamda
mundan   suyukli   narsa   yo‘qdur   Din   va   e’tiqodi   salomat   bo‘lmagan   kishilar   haqni
botildan,   foydani   zarardan,   oqni   qoradan,   yaxshini   yomondan   ayira   olmas,   munday
kishilardan   na   o‘ziga   va   na   boshqa   kishilarga,   va   na   millatga   tariqcha   foyda
yo‘qdur.   Din   janobi   Haq   tarafidan   bandalari   uchun   qurilmish   to‘g‘ri   yo‘ldurki,
banda  dunyo  va  oxiratda  bu  yo‘l   ila   sohili   salomatga   chiqar.  Din  ulamolari   diniy
kitoblarda   Alloh   taologa   ibodat   qilishning   yo‘l   va   qoidalarini   bayon   qilmishlar.
Ibodat   ikki   turli   bo‘ladur:   Biri   tan   ibodati,   ikkinchisi   ruh   ibodati.   Tan   ibodati
tahorat, namoz, ro‘za, zakot, haj kabi amallardurki, bularning har birini o‘z vaqtida
shariatga muvofiq ravishda minnat qilmasdan, riyo qilmasdan dilni poklab, niyatni
xolis   qilub,   shavq   va   zavq   ila   ado   qilmoq   lozimdur.   Ruh   ibodati   qalb   ila   ado
qilinadurgan  ibodatdurki,  e’tiqodni  mahkam,   dilni  pok  qilub,  Qur’on,  Hadis,  fiqh
kabi   diniy     kitoblar     oqilganda     jon     qulog‘i     ila     tinglab     asarlanmakdur.     B
ir   kishi   tan   ibodatini   qilub,   ruh   ibodatini   qilmasa,   yo   ruh   ibodatini   qilib,   tan
ibodatini   qilmasa  o‘z  vazifasini  ado  qilmagan   bo‘ladur.  Aql   din  ila,  din  amal   ila,
amal taqvo ila kamol topar. Din insonlarning dilidan saxovat, marhamat, shafqat,
ulfat, muruvvat eshiklarini ochub, saodat va salomat bo‘ stoniga olib borur. Rasuli
akram   nabiyyi   muhtaram   sallollohu   alayhi   vasallam   afandimiz:   “Allohni   ko‘z
oldingda ko‘rub turgandek ibodat qil, zeroki, san oni ko‘rmasang ham, albatta, Ul
sani   ko‘radur,   nafsingni   o‘lgan   hisob   et”,   – demishlar.
BAYT
Pok qilgil diningni, imoningni,  
Qul huvar-rahmon omanno bih.  
Diningni yoqmasun havas zinhor,
Va   qino rabbano azoban-nor.
ISLOMIYAT
        Islomiyat   butun   insoniyatdur.   Insoniyat   esa   yaxshi   xulqdan   iboratdur   .
Islomiyatni   rasuli akram sallollohu alayhi vasallam afandimizning yolg‘ uz o‘zlari
butun   dunyo   yuziga   yaxshi   xulqlari   soyasida   tarqatdilar.   Sahobalar   ham   Payg‘ ambarimizning   orqalaridan   ergashub,   mahkam   e’tiqodlari,   yaxshi   axloqlari,   pok
qalblari,   o‘tkir   shijoatlari   ila   yer   yuzuni   titratdilar.   Kundan   kun   islomiyatning
shavkat   va  quvvati   ortdi.   Olamga   madaniyat,   ma’rifat,   musovot,   adolat   urug‘   lari
Arabiston   yarim   orolidan   yoyildi.   Buning   sababi   sahobalardagi   metin   e’tiqod,
buzulmas ittifoq, sof   qalb, yaxshi amal, xolis niyat, tuganmas g‘ ayrat, go‘zal axloq
edi.   Har   narsaning   ofati   o‘ldig‘   i   kabi   zamonlarning   o‘tuvi   ila   islomiyatning
ittifoqina   ko‘z   tegdi.   Musulmonlar   orasiga   tafriqa   tushdi.
2.2.   Abdulla   Avloniy   komil   insonlar   tarbiyasi
Abdulla   Avloniy   o‘zining   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”   nomli   asarida
komil insonlar  haqida shunday deydi: “Yaxshi fazilatlarni o‘ziga kasb qilib olgan
insonlar   yaxshi   insonlar   deyilur”.   Avloniy   yaxshi   insonlar   deganda   odamlarga
yaxshilik   qila   oladigan,   kamtar,   saxiy,   mehnatkash,   mehr-shafqatli,   bilmdon,
o‘zgalar uchun qayg‘ uradigan mard insonlarni ko‘zda tutsa, “Yomon insonlar deb,
yomonlik   fazilatlari   yaxshilik   fazilatlaridan   ustun   turadigan   insonlarga   aytiladi”,
deydi.   A.Munavvarovning   “Pedagogika”   o‘quv   qo‘llanmasida   axloq   quydagicha
tarif  berilgan:  Axloq, xulq va atvor  suzlari  arbacha  bo‘lib, ular  o‘zbek tilida ham
o‘z ma’nosida ishlatiladi. Ayrim adabiyotlarda axloq kishlarning xar bir jamiyatga
xos   xulq   normalari   majmui,   deyilsa   boshqalarida   esa,   axloq   ijtimoyi   ong
shakllaridan   biri,   sotsial   tartib-qoida   bulib,   bu   tartib-qoida   ijtimoiy   xayotning
istisonsiz   xamma   soxalarida   kishilarning   xatti-xarakatini   tartibga   solish
funksiyasini   bajaradi   deyiladi.   Abdulla   Avloniy   axloq   haqida   bergan   tarifi:
Insonlarni   yaxshilikg‘a   chavqruguvchi,   yomonlikdan   qaytaruvchi   bir   ilmdur.
Yaxshi xulqlarning yaxshiligini, yomon xulqlarning yomonligini dalil va misollar
ila   bayon   qiladurgan   kitobni axloq   deyilur.
“Yaxshi   xulq”   deb   agar   nafs   tarbiyat   topib,yaxshi   ishlarni             qilurga             odat             qilsa    ,
yaxshilikqa   tavsif   bulishga   aytiladi. .
“Yomon xulq” agar tarbiyasiz usib, yomon ishlaydurgan bulur ketsa, yomon tavsif
bo‘lish aytiladi.
HILM           Hilm   deb   bo‘lar-bo‘lmas   ishga   achchig‘   lanmaydurgan,   arslon   yurakli,
yumshoq   tabiatli   bo‘lmoqni   aytilur.   Hilm   insonlarning   tab’idan   xusumat,   adovat,
g‘azab,   hiddat   kabi   yomon   xulqlarni   yo‘q   qiladurgan   har   kimcha   maqbul   bir
sifatdur.
Hilm   ilmi   axloq   yuzasidan   insonga   eng   kerakli   narsadur.
Nafsning   rohati,   qalbning   matonati,   fikrning   salomati,   vijdonning   halovati   halim
tabiat   bo‘lmoq   ila   hosil   bo‘lur.   Chunki   halim   kishilar   har   qancha   quvvat   va   qudrat
sohibi   bo‘lsa   ham,   o‘zidan   ojiz   kishilarga   shiddat   ila   muomala   qilmas.   Fikri
salomat   kishilarning   qalbi   halim,   tab’i   karim   o‘lur.   Zeroki,   vujudimizdan   paydo
bo‘ladirgan   afol   va   harakotimizning   manbayi   havas   va   orzudur.   Bu   havas   va
orzuga   faqat   hilm   ila   g‘olib   kelurmiz   va   bu   vasila   ila   to‘g‘ri yo‘lga   kirub,   yaxshi
xulq   sohibi,   din   va   millat   xodimlaridan   bo‘lurmiz.   Dunyoda   chin   inson   bo‘lmak
uchun havasning qo‘liga nafsning jilovini   bermaydirgan,bo‘lar-bo‘lmas
narsalardan   achchig‘   lanmaydurgan,   sovuqqonli,   yumshoq   tabiatli,   muloyim
so‘zli,   halim   va   sabrli   bo‘lmak   lozimdur.   Zotiga,   hilmiyati   mavsuf   qilsa   har
kishi,   Ikki   olamda   bo‘lur   rohat,   halovatda   ishi.   Rasuli   akram
nabiyyimuhtaram   afandimiz:   “Alhilmu   sayyidal   axloq   –   Hilm   xulqlarning
sayyididur”, – demishlar.   Suqrot   hakim:   “Shiddat   ila   muomala   qilgan   kishilarga
man   viqor   va   halimlik   ila   muqobila   qilurman,   chunki   hilm   shiddatni,   xusumatni
past   qilur.   Lekin   kishini   ojiz   va   xorlik darajasiga   tushuradurgan halimlikdan man
bezor”,   –   demish.
         Bu   so‘zga   qaraganda   saxovatning   ifroti   isrof   o‘ldig‘ i   kabi o‘rinsiz   yerda   hilm
iste’mol   qilmak   insonning   viqor   va   e’tiborini   poymol   qilur.   Shuning   uchun
hilmiyat   hududidan   –   chegarasidan   chiqmay,   g‘   azab,   hiddat   kabi   yerlarda   hilm
iste’mol qilub, nafsning haroratini  past  qilmolidur. Lekin tepsa tebranmaydurgan,
turtsa ting etmaydigan bo‘lub, g‘ ayrat, shijoat o‘rinlariga ham muloyimlik ishlatuv
halimlik   hududidan   oshub,   bo‘   shlik,   anqovlik   dunyosiga   chiqmakdur.   Bunday
halimlikdan qochmak,   hazar   qilmak   kerak.
Halimlikni   qilsang   agar   ixtiyor, Bo‘lur   xalqi   olam   sanga   do‘   st-u
yor.   Bo‘lur   mevalik   shoxni   boshi
past,   Halim   o‘lg‘ usi   oqili   hushyor.
HAQQONIYAT
Haqqoniyat   deb   ishda   to‘ g‘ rilik,   so‘zda   rostlikni   aytilur.   Inson   bo‘ stoni   salomatga,
gulzori   saodatga   haqqoniyat   yo‘li   ila   chiqar.   Insoniyatning   ildizi   o‘lan   rahmdillik,
haqshunoslik,   odillik   kabi   eng   yaxshi   sifatlarning   onasi   haqqoniyatdur.   Janobi
Haqning   shu   nomi   muborakini   muqaddas   bilgan   kishi   hech   vaqt   haqqoniyatdan
ayrilmas, chunki haqqoniyat nuri qaysi dilda jilvagar o‘lsa, janobi Haqning tavfiqi
rabboniysi   shu   dilda   nash’u   namo   qilur.   Aql   egalari,   vijdon   sohiblari   har   vaqt
ko‘rgan, qilgan va bilganlarini, haqiqatni va to‘ g‘ risini so‘zlar. Ishda to‘ g‘ rilik
birovning   nafsiga,   moliga   xiyonat qilmov,   so‘zda   to‘ g‘ rilik   har   vaqt rost
so‘zlamaklikdur.   Rostlig‘    haqning   rizosini   topar,   To‘g‘ri yo‘lda   yo‘q   bo‘lurmu
hech   chopar?   Bizim   shariati   islomiyada   agar   bir   kishining   haqiga   bo‘   hton
qilinub,   qilmagan ishni qildi deb so‘z so‘ ylansa, bilgan kishi rostini so‘zlab, shul
kishini   oqlamak vojibdur.
INTIZOM
   Intizom deb   qiladurgan   ibodatlarimizni, ishlarimizni har birini o‘z vaqtida tartibi
ila   qilmakni   aytilur.   Agar   yer   yuzida   intizom   bo‘lmasa   edi,   insonlar   bir   daqiqa
yasholmas   edilar.   Janobi   Haq   yer-u   osmonlarni,   oy   va   yulduzlarni,   inson   va
hayvonlarni,   qurt   va   qushlarni   shunday bir   nizom   ila   tarbiyat   berib   yaratmishdurki,
aql   bilmakdan,   qalam   yozmakdan,   til   so‘zlamakdan   ojizdur.   Dunyoga   kelgan   payg‘
ambarlarning   har   birlari   din   va   shariatlarini   tarbiyat   va   nizom   ila   yurutmishlar.
Xususan, islom dini mukammal   ravishda tartib va nizomni rioya   qilmishdur. Va bu
soyada ozgina zamonda islom urug‘ lari butun dunyo yuziga   yoyilmishdur.   Islom
davlatlarining   barposi   nizom   va   intizom   ila   o‘ldig‘ i   kadi   barbod va inqirozi  ham
tartib va nizomsizlik ila bo‘lmishdur. “Xayr, o‘tkan ishga   salovat». Alhosil, har bir
millatning   taraqqiy   va   taoliysi   ishlarini   vaqtida   nizomdan   chiqarmay   tartibi   ila
yurutmakg‘a   bog‘   lidur.   Shogirdlar   maktab   va   madrasalardagi   zamonga   muvofiq ravishda  qurilmish, nizom va tartiblarni  rioya qilmaklari  loz   imdur. Chunki  tartib
va   nizomni   rioya   qilmagan   kishilarning   ishlari   hamma   vaqt   notamom,   o‘zlari
parishon   bo‘lurlar.   Ammo   ishlarini   tartib   uzra   yurutgan   kishilarning   ishlari   yerida,
o‘zlari   tinch   va   rohatda   umr   o‘tkarurlar.   Hozirgi   zamonda   bizning   Turkiston
boylarining   ishlari   to‘xtab,   sinuvlarining   birinchi   sababi   ishlarini   axloqsiz,
bilimsiz,   musrif,   yalqov   kishilarga   topshiruvlari   ila   barobar   o‘zlarining   zamonga
muvofiq   tartib   va   nizomdan   xabarsizliklarining   yemushidur.   Payg‘   ambarimiz:
“Kasblarning   ortug‘   roqi   xiyonatsiz,   yolg‘onsiz   qilg‘on   savdo   va   tijorat   ila
bandaning   o‘z   qo‘li   birlan   ishlagan   ishidur”,   –   demishlar.
     Tarbiya vazifalari va mazmuni shahsning milliy va umumbashariy qadriyatlarni
o‘rganishi,   uning   intellektual   (aqliy),   fuqarolik,   ma’naviy-ahloqiy,   jismoniy,
mehnat, iqtisodiy, ekologik, estetik tarbiyasi haqida.
      Aqliy   tarbiya   –   shahsga   tabiat   va   jamiyat   taraqqiyoti   to‘g‘risidagi   bilim
asoslarini   berish,   uning   aqliy   (bilish)   qobiliyati,   tafakkurini   shakllantirishga
yo‘naltirilgan pedagogik faoliyat jarayoni bo‘lib, shahs tomonidan tabiat, jamiyat,
shuningdek,   inson   tafakkuri   haqidagi   bilimlarni   o‘zlashtirish,   unda   ilmiy
dunyoqarashni shakllantiradi. Aqliy tarbiya yuksak ma’naviy va ahloqiy sifatlarga
ega   shahsni   tarbiyalashda   etakchi   o‘rin   tutadi.   Bilimlar   tizimini   ongli   ravishda
o‘zlashtirish mantiqiy fikrlash, hotira, diqqat, idrok etish, aqliy qobiliyat, mayillik
va iqtidorni rivojlantirishga ko‘ maklashadi.
Aqliy tarbiyaning vazifalari quyidagilar sanaladi:
-shahs tomonidan ilmiy bilimlarning muayyan hajmini o‘zlashtirilishiga erishish;
-bilishga bo‘lgan qiziqishlarni yuzaga keltirish;
-aqliy qobiliyat va iqtidorni rivojlantirish;
-bilishga bo‘lgan faollikni kuchaytirish;
-mavjud   bilimlarni   muntazam   ravishda   boyitib   borish,   umumiy   o‘rta   ta’lim   va   -
mahsus kasbiy tayyorgarlik darajasini oshirishga bo‘lgan ehtiyojni rivojlantirish.
-ilmiy dunyoqarashni shakllantirish. Muhammad   alayhissalom   o‘z   hadislarida;   “Ilmga   ilm   olmoq   yo‘li   bilan
erishilgaydir.   Ilmu   hunarni   Hitoyga   borib   bo‘lsa   ham   o‘rganinglar.   …   Ilm
egallang. Ilm sahroda do‘ st, hayot yo‘llarida tayanch, yolg‘ iz damlarda yo‘ldosh
bahtsiz   daqiqalarda   rahbar,   qayg‘   uli   onlarda   madadkor,   odamlar   orasida   zebu-
ziynat,   dushmanlarga   qarshi   kurashishda   quroldir»   deydi.   Shuningdek,   hadisi
Sharifda “Ilm olmoqqa intilish har bir muslim va muslima uchun farzdir” deydilar.
Alisher   Navoiy   o‘zining   “Farhod   va   Shirin”   dostonidan   Farhodning   aqluidrokli,
bilimdon,   hunarmand,   kamtar,   insonparvar,   irodali   va   e’tiqodli   bo‘lganligini
tasvirlaydi.   Ahloqiy   tarbiya   muayyan   jamiyat   tomonidan   tan   olingan   va   rioya
qilinishi   zarur   bo‘lgan   tartib,   odob,   o‘zaro   munosabat,   muloqot   va   hulq-atvor
qoidalari,   mezonlarini   o‘quvchilar   ongi,   hayoti,   turmush   tarziga   singdirish
maqsadida   tashkil   etiluvchi   pedagogik   jarayondir.   Axloqiy   tarbiya   ham   ijtimoiy
tarbiyaning   muhim   tarkibiy   qismlaridan   biri   sanaladi.   Ahloqiy   tarbiya   asosini
shahsni   ijtimoiy   ahloqiy   me’yorlardan   habardor   etish   tashkil   qiladi.   Axloq(lot.
“moralis” – hulq-atvor ma’nosini bildiradi) ijtimoiy ong shakllarida biri hisoblanib,
ijtimoiy   munosabatlar   hamda   shahs   hatti-harakatini   tartibga   soluvchi,   muayyan
jamiyat tomonidan tan olingan va rioya qilinishi zarur bo‘lgan tartib, odob, o‘zaro
munosabat,   muloqot   va   hulq-atvor   qoidalari,   mezonlarining   majmui   sifatida   aks
etadi.   Qur’oni   Karim   va   Hadisi   Shariflardagi   axloqqa   oid   ibratli   maslahatlar,
hikoyatlar   asrlar   davomida   tarkib   topgan   milliy   urf-odatlar,   an’ana   va   qadriyatlar
mazmunida   o‘z   ifodasiga   ega   bo‘lgan.   Sharq   mutafakkirlari   Muhammad
alHorazmiy, Abu Nasr Farobiy, Abu Ali Ibn Sino, Abu Rayhon Beruniy, Ahmad al
Farg‘oniy,   Imom   Ismoil   al-Buhoriy,   Ahmad   Yassaviy,   Bahovuddin   Nahshband,
Amir   Temur,   Muhammad   Tarag‘ay   Ulug‘bek,   Abdurahmon   Jomiy,   Sa’diy
Sheroziy Alisher Navoy va Zahiriddin Muhammad Bobur va boshqalarning ahloq
haqidagi qarashlari bugungi kunda ham o‘z ifodasini topgan. 
O‘zbekiston   Respublikasining   Prezidenti   I.A.Karimov   ta’kidlaganidek:
“Kattalarni   hurmat   qilish,   oila   va   farzandlar   to‘g‘risida   g‘amho‘rlik   qilish,   ochiq
ko‘ngillik,   millatidan   qat’iy   nazar   odamlarga   hayrihohlik   bilan   munosabatda bo‘lish va o‘zaro yordam tuyg‘ usi – kishilar o‘rtasidagi munosabatlarning me’yori
hisoblanadi.   O‘zbeklar   diyoriga,   o‘z   Vataniga   mehr-muhabbat,   mehnatsevarlik,
bilimga,   ustozlariga,   ma’rifatparvarlarga   nisbatan   alohida   hurmat-ehtirom
O‘zbekiston   aholisiga   hos   fazilatlardir”.   Amir   Temur   ahloqi   husniya   –   yahshi
hulqlar egasi bo‘lgan. 
U   oqil   va   tadbirli   sarkarda   sifatida   kishilarni   turli   lavozimlarga   tayinlash   va
vazifasidan   ozod   etishda   ham   shoshma-shosharlik   va   adolatsizlikka   yo‘l   qo‘
ymagan, balki etti o‘lchab, bir kesgan. Imom Ismoil al-Buhoriy “Ahloqning yahshi
bo‘lishi,   taomning   pokizaligi,   rostlik   va   omonatga   hiyonat   qilmaslik   –   mana   shu
to‘rt   hislatni   Olloh   Taolo   senga   bergan   bo‘lsa,   dunyoviy   ishlardan   chetda   qolgan
bo‘lsang ham, zarari yo‘qdir”, degan edi. Demak, ahloqiy tarbiya barkamol inson
tarbiyasida   etakchi   bo‘g‘in,   insoniy   sifatlarni   yaratuvchi,   shakllantiruvchi,
mukammalikka erishtiruvchi vosita hisoblanadi.
  Abdulla   Avloniy   ta’kidlaganidek,   ahloqiy   tarbiya   insonlarni   yahshilikka
chaqiruvchi,  yomonlikdan   qaytaruvchi   bir   omildir.   Yaxshi   xulqlarning   yaxshiligi,
yomon xulqlarning yomonligini dadil va misollar bilan bayon qiladurg‘on kitobdir.
Huddi shu ma’noda ahloh kishining hulq-atvori, e’tiqod-iymoni, yurishturishi, fikr-
mulohazalari,   mushohada   va   muloqotida   namoyon   bo‘ladi.   Ahloqli   inson   o‘zini
qattiq hurmat qiladi, unda ichki intizom kuchli bo‘ladi. Suhbatdoshning ko‘ ngliga
qarab gapiradi, kishining dilini og‘ ritmaydi, muloqot odobiga rioya qiladi. 
Jismoniy   tarbiya   o‘quvchilarda   jismoniy   va   irodaviy   sifatlarni   shakllantirish,
ularni  aqliy  va   jismoniy   jihatdan  mehnat   hamda  Vatan   mudofaasiga   tayyorlashga
yo‘   naltirilgan   pedagogik   jarayon   bo‘lib,   ijtimoiy   tarbiyaning   ajralmas   tarkibiy
qismi   sifatida   namoyon   bo‘ladi.   Yuqori   darajada   rivojlangan   ishlab   chiqarishga
asoslangan mavjud ijtimoiy sharoit jismonan baquvvat, ishlab chiqarish jarayonida
yuqori   unum   bilan   ishlashga   qodir,   qiyinchiliklardan   cho‘   chimaydigan,
shuningdek,   vatan   himoyasiga   doimo   tayyor   bo‘lgan   yosh   avlodni   tarbiyalash
zarurligini ko‘rsatmoqda. Jismoniy tarbiyaning vazifalari quyidagilardan iborat:
-o‘quvchilarning sog‘lig‘ini mustahkamlash, ularni to‘g‘ri jismoniy rivojlantirish;
-o‘quvchilarning aqliy va jismoniy ish qobiliyatlarini oshirish;
-ularning tabiiy harakatchanligini rivojlantirish va mukammalashtirish;
-o‘quvchilarni harakatning yangi turlariga o‘rgatish;
-ularning   irodaviy   sifatlari   (kuch,   chaqqonlik,   uquvlilik   va   boshqalar)ni
rivojlantirish;
-o‘quvchilarning gigienik ko‘ nikmalarni rivojlantirish;
-ularda   ma’naviy-ahlohiy   sifatlar   (dadillik,   qat’iyatlik,   intizomlilik,   mas’uliyatlik,
jamoa bilan bo‘lish)ni tarbiyalash;
-o‘quvchilarda   jismoniy   tarbiya   va   sport   bilan   doimiy   va   muntazam   shug‘
ullanishga bo‘lgan ehtiyojni shakllantirish;
-o‘quvchilarning sog‘ lom va baquvvat bo‘lishlariga erishish.
Jismoniy   tarbiyani   bolalarning   maktabgacha   yoshidan   boshlab   muntazam
tashkil   etish   maqsadga   muvofiqdir.   Jismoniy   tarbiya   ta’lim   muassasalarida
o‘qitilishi yo‘lga qo‘ yilgan fanlardan biri sanaladi. Sinfdan va maktabdan tashqari
sharoitlarda tashkil etiluvchi jismoniy mashg‘ ulotlar jismoniy tarbiya darslarining
samaradorligini   ta’minlovchi   qo‘shimcha   tadbir   hisoblanadi.   Jismoniy   tarbiya
tarbiyaning   boshqa   tarkibiy   qismlari   bilan   mustahkam   bog‘   langan   hamda   ular
bilan  birgalikda  har   tomonlama   rivojlangan  shahsni   shakllantirish   vazifalarini   hal
etadi. 
Demak, yuqorida ta’kidlaganidek, yoshlarni aqliy jihatdan kamol toptirishning
birinchi   sharti   ularni   ilm   olishga   da’vat   etishdir.   Ijtimoiy   tarbiyaning   yana   bir
muhim   tarkibiy   qismi   mehnat   tarbiyasi   sanaladi.   Mehnat   tarbiyasi   shahsga
mehnatning   mohiyatini   chuqur   anglatish,   ularda   mehnatga   ongli   munosabat,
shuningdek,   muayyan   ijtimoiy-foydali   harakat   yoki   kasbiy   ko‘   nikma   va
malakalarni   shakllantirishga   yo‘naltirilgan   pedagogik   jarayondir.   asosi,   hayot manbai, umr mazmuni hisoblanadi. 
Mehnat   tarbiyasidan   ko‘zlangan   maqsad,   avvalo,   o‘quvchilarga   mehnatning
mohiyati,   mazmunini   chuqur   anglatishdan   iboratdir.   Mehnat   ijtimoiy   hayotning
muhim   asosi,   shahsda   ma’naviy-ahloqiy   va   irodaviy   sifatlarni   shakllantirishning
kafolatidir.   Mehnat   qilayotgan   kishi   o‘zi   bajarayotgan   ishning   natijalarini   ko‘rsa,
his   qilsa,   o‘sha   natijalardan   qoniqsa,   rohatlansagina   mehnat   tarbiyaviy   ahamiyat
kasb etadi. halol mehnat – kishi hayotining mazmunini tashkil qiladi. Halqimizning
“Mehnat   –   mehnatning   tagi   rohat”,   “Bugungi   ishni   ertaga   qoldirma”,   “Daryo
suvini   bahor   toshirar,   inson   qadrini   mehnat   oshirar”,   “Ishlagan   tishlaydi,
ishlamagan kishnaydi”, “Mehnatdan qo‘rqma, minnatdan qo‘rq”, “Odamning husni
mehnat” kabi maqollar bejiz yaratilmagan.
  Buyuk   alloma   Bahouddin   Nahshbandning   “Dil   ba   yoru,   dastbakor”   degan
hikmati   bugungi   kunda   ham   o‘z   ahamiyatini   yo‘qotmagan.   Allomaning   fikricha,
“Agar   kishi   hunarli   bo‘lsa,   u   bilimini   haqiqatga   bag‘   ishlaydi,   o‘z   mehnati   bilan
kun   kechiradi,   bordi-yu   kasbi   bo‘lmasa,   bilimini   kun   kechirishga   sarflaydi,
halollikni   unutadi”.   Ta’kidlash   lozimki,   mehnatsiz   kelgan   boylik   inson   ruhiyatini
buzadi, har qanday muqaddas narsani qadrsizlantiradi. 
Mehnat   jarayonida   kishilarda   do‘   stlik,   birodarlik,   jamoa   bo‘lib   ishlash   kabi
barcha tarbiyaviy sifatlar shakllanadi. Eng muhimi, mehnat muhtojlik, bekorchilik,
ahloqiy jihatdan buzilishdan saqlaydi. 
O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidenti   I.A.Krimov   ta’kidalaganidek:   “Har   bir
insonning, ayniqsa, endigina hayotga qadam qo‘yib kelayotgan yoshlarning ongiga
shunday   fikrni   singdirish   kerakki,   ular   o‘rtaga   qo‘   yilgan   maqsadlarga   erishish
o‘zlariga   bog‘liq   ekanligini,   ya’ni,   bu   narsa   ularning   sobitqadam,   g‘ayrat-
shijoatiga,   to‘la-to‘kis   fidokorliliga   va   cheksiz   mehnatsevarligiga   bog‘liq
ekanligini anglab etishlari kerak. 
Huddi   shu   narsa   davlatimiz   va   halqimizning   ravnaq   topishining   asosiy
shartidir». Shirin eng og‘ ir damlarda ham Farhodga vafodor, sadoqatli, irodali yor bo‘lishi bilan birga tadbirli murabbiya, odil va donishmand davlat arbobi, komila,
oqila va fazilatli, latofatli qiz edi. Shirinning bu fazilatlari minglab qizlarga o‘rnak
bo‘lib keldi va bundan keyin ham shunday bo‘lib qoladi. Estetik tarbiya tomonidan
amalga   oshiriluvchi   vazifalarini   shartli   ravishda   quyidagi   ikki   guruhga   ajratish
mumkin.
XULOSA
Yuqoridagilardan   shu   narsa   ma’lum   bo‘lmoqdaki,   hamma   vaqt   tarbiyada
butun ish nafaqat ota-onalarga, balki go‘zal axloq va ilmiy salohiyatga   ega bo‘lgan
ustoz-muallimlarning   sa’y-harakatiga   ham   bevosita   bog‘   liq.   Bunda   ishni   tashkil
qilish shakllarinigina emas, ayni paytda, ishlashni to‘g‘ri yo‘lga qo‘ yish shartlarini
bilish   ham   muhimdir.   Har   bir   millatning  o‘z   ma’naviy   qiyofasi   mavjud.   Bugungi
kunda   har   tomonlama   taraqqiy   topib   borayotgan   jamiyatimizda   ma’naviyatni
yuksaltirish  yuksak   vazifalardan  biridir.  Ma’naviyatimizni   yanada  rivojlantirishda
esa millatimiz tarixini, ma’naviy qiyofasini o‘zida badiiy aks ettirgan tarixiy badiiy
hamda ilmiy asarlarning ahamiyati va o‘rni beqiyosdir. O‘zbek adabiyotida bunday
asarlar   juda   ko‘p.   Ular   yosh   avlodni   barkamol   qilib   voyaga   yetkazishda   muhim
ahamiyatga   ega.   Bu   jihatdan,taniqli   o‘zbek   adibi   Abdulla   Avloniyning.   maktab
uchun   yaratgan   to‘rt   qismdan   iborat   “Adabiyot   yoxud   milliy   she’rlar”hamda
“Birinchi   muallim”,   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq”,   “Ikkinchi   muallim”,“Maktab
gulistoni”   kabi   darsliklari   ham   xarakterli   bo‘lib   hisoblanadi.   Bu   asarlardagi
mukammal   fikrlarning   barcha   g‘oyaviy   to‘liqligi,   ta’lim-tarbiya   tizimiga   va
tushunchalariga   doir   fikrlarning   ilmiy-nazariy   asoslanganligi   yuqoridagi   bo‘lgan
fikrlarimiz   dalilidir.   Shuningdek,   Abdulla   Avloniy   ijodiy   merosi   bilan   ilk
darsliklarning   mukammal   yaratuvchisi   sifatida   ham   gavdalanganligi,   asarlaridagi
ta’lim   va   tarbiyaga   doir   tushunchalarning,   g‘oyaviy-badiiy   mushohadalarning
tadqiq qilinganligi, qolaversa, mavzuning dolzarbligi ma’rifatparvar adib, serqirra ijodkor Abdulla Avloniyning ijodida bugungi kunning eng muhim masalasi-ta’lim
va   tarbiyaga   doir   fikrlarning   dalili   hikoyalar,   she’riy   lavhalar   misolida   yoxud
majoziy   xarakterga   ega   hikoyatlar   asosida   ochib   berilishi   asnosida   ko‘zga
tashlanadi.   2017-   yilning   3-avgust   kuni   O‘zbekiston   Prezidenti   Shavkat
Mirziyoyev   mamlakatimiz   ijodkor   ziyolilari   vakillari   bilan   uchrashuv   o‘tkazdi.
Ushbu   uchrashuda   madaniyat   va   san’at   sohasida   yuzaga   kelgan   ko‘plab
muammolar   o‘rtaga   tashlandi.   Mazkur   yig‘ilishda   madaniyat,   ommaviy   axborot
vositalari,   adabiyot   va   san’at   sohasini   tubdan   isloh   qilish   maqsadida   amalga
oshiriladigan   keng   miqyosli   ishlar   xususida   so‘z   bordi,   yosh   iste’dodlar
tarbiyasi,madaniyatimiz   va   adabiyotimizni   rivojlantirish   maqsadida   yangi   g‘oya,
tashabbus   va   takliflar   bildirildi:   “Biz   uchun   hech   qachon   kun   tartibidan
tushmaydigan   yana   bir   o‘ta   muhim   masala   borki,   unga   alohida   to‘xtalib   o‘tish
zarur   deb   bilaman,   u   ham   bo‘lsa,   unib-o‘sib   kelayotgan   yosh   avlodimiz,
farzandlarimiz   tarbiyasi   bilan   bog‘   liq.   Buyuk   bobomiz   Abdulla   Avloniy
aytganidek,   bu   masala   biz   uchun,   haqiqatdan  ham, yo  hayot-yo  mamot, yo  najot,
yo halokat, yo saodat  yo falokat   masalasidir.”   Shu   ma’noda   Abdulla   Avloniyning
ta’lim-tarbiya   sohasidagi   qarashlari   o‘zbek   xalqining   ruhiyati,   turmush   tarzi,   milliy
qadriyatlari   bilan   chambarchas   bog‘   langanligi   adibning   boy   pedagogik   merosi
ta’lim-tarbiya   masalalarini   rivojlantirish,   uni   o‘quvchilar   qalbida   shakllantirishda
axloqiy   va   ma’naviy   barkamol   yoshlarni   tarbiyalashda   milliy   maktab   va
qimmatbaho   manba   bo‘lib   xizmat   qilganini   o‘rganib   chiqish   davr   talabiga
aylanmoqda.   Abdulla   Avloniyning   maktab   uchun   yaratgan   asarlari   va   ularda
axloq-odob   tushunchalarining   yoritilishi   tarbiya   masalasining   ifodasi   nafaqat
badiiy,   balki   noyob   tarixiy-pedagogik,   ta’limiy   va   qomusiy   yodgorlik   hisoblanadi.
Avloniy   asarlari   bilan   yaqindan   tanishar   ekanmiz,   yana   bir   bor   shunga   iqror
bo‘lamizki,   uning   asarlarida   ifoda   etilgan   ta’limiy,   tarbiyaviy   g‘oyaviy,   falsafiy
pedagogik   hikmatlar   o‘zining   hayotiy   mazmuni   bilan   bizni   bugun   ham   hayratda
qoldiradi.   Avloniy   asarlarining   tub   ma’no-mohiyatini   belgilab   beradigan
insonparvarlik,   mehnatsevarlik,   vatan-   parvarlik   g‘oyalari   va   axloq-odob tamoyilida   hozirgi   zamon   uchun   ham   behad   ibratli   bo‘lgan   saboqlar   borligini
alohida   ta’kidlab   o‘tmoq   joiz.
Xulosa qilib aytganda, A.Avloniy merosidan foydalanish zamonaviy axloqiy
tarbiya   jarayonini   boyitish,   yoshlarga   milliy   va   umuminsoniy   qadriyatlarni
singdirish, ularni barkamol insonlar qilib tarbiyalashda muhim vositadir.
Yuqoridagi   fikrlardan   ma’lum   bo‘ldiki,   sharq   murafakkirlari   o‘zlarining
pedagogik   qarashlari   bilan   o‘z   davrlaridan   ancha   ilgarilab   ketganlar.   Ularning   bu
qarashlari   bir   necha   asrlardan   beri   ajdodlarimiz   tafakkurini   boyitib   kelmoqda   va
hozirgi   kunda   ham   ular   o‘z   qiymatini   yo‘qotgani   yo‘q   Ular   bizning   ma’naviy
qadriyatimizdir. Shunga ko‘ra mutafakkirlarning o‘lmas me’rosi oilada bolalarning
ma’naviy   ahloqiy   tarbiyalashning   muhim   omili   bo‘lib   qoladi.   Abdulla   Avloniy
o‘zining   “Turkiy   guliston   yoxud   axloq»   nomli   asarida   komil   insonlar   haqida
shunday   deydi:   “Yaxshi   fazilatlarni   o‘ziga   kasb   qilib   olgan   insonlar   yaxshi
insonlar   deyilur”.
  Avloniy   yaxshi   insonlar   deganda   odamlarga   yaxshilik   qila   oladigan,   kamtar,
saxiy,   mehnatkash,   mehr-shafqatli,   bilmdon,   o‘zgalar   uchun   qayg‘  uradigan   mard
insonlarni   ko‘zda   tutsa,   “Yomon   insonlar   deb,   yomonlik   fazilatlari   yaxshilik
fazilatlaridan   ustun   turadigan   insonlarga   aytiladi”,   deydi.   A.Munavvarovning
“Pedagogika” o‘quv   qo‘llanmasida   axloq   quydagicha   tarif   berilgan: Axloq, xulq va
atvor   suzlari   arbacha   bo‘lib,   ular   o‘zbek   tilida   ham   o‘z   ma’nosida   ishlatiladi.
Ayrim   adabiyotlarda   axloq   kishlarning   xar   bir   jamiyatga   xos   xulq   normalari
majmui,   deyilsa   boshqalarida   esa,   axloq   ijtimoyi   ong   shakllaridan   biri,   sotsial
tartib-qoida bulib,  bu tartib-qoida  ijtimoiy  xayotning istisonsiz  xamma   soxalarida
kishilarning   xatti-xarakatini   tartibga   solish   funksiyasini   bajaradi   deyiladi.   Xulosa
o‘rnida   aytish   mumkinki,   badiiy   adabiyotda   inson   his-tuyg‘     usini,   ichki
kechinmalarini ifodalovchi asarlar nazarda tutiladi. Ma’lumki, hayotda turli   voqea-
hodisalar   ro‘y   beradi.   Lirik   asarlarda   ana   shu   turmush   lahzalari   ta’sirida   shaxs
qalbida   paydo   bo‘lgan   kechinmalar   ifodalanadi.   Ana   shu   xususiyati   bilan   lirika eposdan   farqlanadi.   Chunki   bunday   asarlarda   bosh   maqsad   sodir   bo‘lgan   hayotiy
voqeani   emas,   balki   ana   shu   voqeaga   nisbatan   ichki   munosabat   tarzida
ifodalanuvchi ruhiy taassurotlarning namoyon bo‘lishini izohlaydi. Shuning uchun
lirik   asarlarda   aks   etgan voqea   bayonini   aynan emas,   nisbiy   tushunish   lozim. FOYDALANILGAN   ADABIYOTLAR
1. Mirziyoyev   Sh.M.   Buyuk   kelajagimizni   mard   va   oliyjanob   x alqimiz
bilan   birga   quramiz. -   T.:   “O‘zbekiston”,   2017 yil.   -   488   b.
2. Mirziyoyev Sh.M. ”Erkin va faravon, demokiratik O‘zbekiston davlatini
birgalikda   barpo etamiz’’   T.O‘zbekiston   nashiriyoti 2016   yil
3. O‘zbekiston   Respublikasi   Prezidentining   “2017-2021-yillarda   maktabgacha
ta’lim   tizimini   yanada   takomillashtirish   chora-tadbirlari   to‘   g‘   risida”gi
qarori.   T:-   2016y.   29-dekabr.
4. A.Mavlonova,   B.Normurodova.   “Tarbiyaviy   ishlar   metodikasi”.   O‘quv
qo‘llanma. Toshkent,   “FAN”   2008   y.
5. Mavlonova   R.A.,   To‘raev   O.T.,   Xasanboeva   O,   Xoliqberdiev   K.M. –
“Pedagogika”   T.,   “O‘qituvchi ”   –   1998.
6. Ismoilova   Z.   Tarbiyaviy   ish   metodikasi   –   T.   Istiqlol,   2003.
7. Shodmonova Sh., Tilobova N. “Tarbiyaviy ishlar uslubiyoti” o‘quv
predmetidan ta’lim   texnologiyasi   –   T.TDIU,   2006.
8. Mirkosimov M. Maktabni boshqarishning nazariy va pedagogik asoslari.
”O‘qituvchi”,   1996
9. Milliy   maktab   poydevorini   yaratish   yo‘lida.   Jamoa   –   Toshkent,   1990
10. Didaktika   T.   Fan   –   1997.
11. Lixachev B.T. Pedagogika – M.: VLADOS, 2003
12. www.fayllar.org
13. www.arxiv.uz  
14. www.ziyonet.uz
15.   www.pedagog.uz

Axloqiy tarbiya jarayonida A.Avloniy merosidan foydalanish.

Купить
  • Похожие документы

  • Mikroorganizmlar va kasalliklar mavzusini o’qitishda sog’lom turmush tarzini targ’ib etish
  • Umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’limda o‘quvchilarning insho yozish malakalarini takomillashtirish metodikasi
  • Axloqiy tarbiyada Kaykovusning «Qobusnoma»asaridan foydalanish
  • Abdulla Avloniy asarlarida ta’lim tarbiya masalasining yoritilishi
  • Bolalarda sog’lom turmush tarzi rivojlantirish ijtimoiy pedagogik muammo sifatida

Подтвердить покупку

Да Нет

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Инструкция по снятию с баланса
  • Контакты
  • Инструкция использования сайта
  • Инструкция загрузки документов
  • O'zbekcha