Aylanani muntazam bo'laklarga bo'lish mavzusini o'qitish metodikasi

Информация о документе

Цена	15000UZS
Размер	2.9MB
Покупки	0
Дата загрузки	09 Декабрь 2024
Расширение	doc
Раздел	Курсовые работы
Предмет	История

Продавец

Alisher

Дата регистрации 03 Декабрь 2024

72 Продаж

Aylanani muntazam bo'laklarga bo'lish mavzusini o'qitish metodikasi

Купить

M U N D A R I J A
KIRISH…………………………………………………………2
I BOB. TEKISLIKDA GEOMETRIK YASASHLAR
……..4
1.1. To`g`ri chiziq kesmasi va burchaklarni bo`lish…….4
1 . 2 . O`zaro perpendikulyar chiziqlar otkazish…………..9
II BOB. MUNTAZAM KO`PBURCHAKLAR VA
AYLANALARNI YOYINI TEKISLASH………………….13
2.1. Aylana va uning yoyini tekislash………………….13
2.2. Geometrik yasashlar orqali girix naqshlarni bajarish
namunalari…………………………………………….…….18
XULOSA……………………………………………………29
FOYDANILGAN ADABIYOT……………………………30
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Zamonaviy chizmalarning paydo bo'lganidan hozirgacha
qanday bosqichlardan o'tganini qisqacha ko'rib o'tamiz.
Grafika muomala vositasi sifatida insonlar tomonidan qadimdan qo'llanilib kelingan.
Aval kishilar g `
or laming devorlariga turli rasmlar solishgan. Ushbu tasvirlarda kundalik
turmush hodisalari: oziq-ovqat izlash, ov manzaralari, olov hosil qilish kabilar
tasvirlangan. Vaqt o'tishi bilan tasvirlar mazmuni boyib borgan. Tasvir tushiriladigan
mahsulotlar ham o'zgarib, sopol, papirus, qog'oz, magnit lentalari, elektron disklardan
foydalana boshlaganlar.
Zamonlar o'tishi bilan grafikaning — badiiy, muhandislik, dizayn kabi ko'plab turlari
shakllanib muomalaga kirgan. Grafik hujjatlar va asarlaming turlari va sohalari xilma-
xil bo'lib, ularga chizma, eskiz, sxema, texnik rasm, xomaki rasm, texnik va badiiy
illustratsiya, grafik, diagramma, belgi, logotip, mahsulot belgilari kabilar kiradi.
Grafika bizni o'rab turgan borliqni tekislikda tasvirlash usuli bo'lib, insoniyatning
moddiy, ma'naviy, aqliy va badiiy qadriyatlarini yaratish vositasi hisoblanadi. Ulardan
ikkitasi - rasm va chizmalar haqida qisqacha to'xtalib o'tamiz.
Rasm -bu qo'Ida ко % bilan chamalab bajarilgan grafik tasvir bo'lib, u bizda
mahsulotning tashqi ko'rinishi haqida tasavvur hosil qiladi va uning ichki tuziUshi va
o'lchamlari haqida ma'lumotlar bermaydi.
Chizma — bu maxsus chizma asboblari va moslamalari yordamida tasvirlarni bajarish
bo'yicha qabul qilingan qoidalarga amal qilinib bajarilgan tasvirl ardir. Chizmalar bizga
mahsulotning tashqi va ichki tuzilishi, qo'llanilish sohalari hamda o'lchamlari haqida
to'liq ma'lumotlarni beradi. Bir kishi (loyihalovchi) tomonidan o'ylangan texnik fikr
(buyum yoki mahsulot g'oyasi)ni ikkinchi kishi (bajaruvchi)ga uzatish zaruriyati paydo
bo'lganda chizmalar texnik g'oyalarni uzatish vositasi sifatida paydo bo'lgan deb
aytishimiz mumkin. Shuning uchun ham "chizma - texnika tili" deb aytiladi va uni
o'qishda qaysi millat vakili chizmani bajarganligi o'quvchi uchun ahamiyatga ega emas.
2

Chizmalaminng asosiy turlarini sanab o'tamiz: gabarit, montaj, umumiy ко 'rinish,
ish, yig `sh, qurilish, topografiya va h.
Har qanday zamonaviy binolarning qurilishi, oddiy ruchkadan tortib zamonaviy
samolyotlarni ishlab chiqarishni oldindan texnik hujjatlarni tayyorlamasdan amalga
oshirish mumkin emas. Ko'pincha oldindan tayyorlanadigan texnik hujjatlarning
salmog'i ular asosida tayyorlanadigan mahsulot salmog'iga teng, ba'zi hollarda esa
undan ham ortiq bo'ladi. Hozirgi kunda xalq xo'jaligining turli tarmoqlarida minglab
chizmalardan foydalaniladi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga chizmachilik aylanani teng bo’laklarga
bo’lish haqida umumiy ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini
tushuntirish, ular yordamida dasturi tuzishni va uni o‘qiy olishni o‘rgatish orqali
talabalarni chizmachilik fanlariga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi: bo’lajak chizmachilik aylanani teng bo’laklarga bo’lish
mazmunining nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish; -talabalarga turli
loyihalarni tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni va ularning turlari haqida
tushunchalar berish va takomillashtirish; - talabalarning mavzu yuzasidan bilim,
ko'nikma va malakasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Chizmachilik” bakalavriyat
ta’lim yo‘nalishi talabalariga nazariy va amaliy ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak kasb hunar kolleji o’qituvchilarini tayyorlash
bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning chizmachilik muhandisligi ilmini egallash
jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 30 sahifani tashkil
etadi.
3

I-BOB. TEKISLIKDA GEOMETRIK YASASHLAR
1.1. TO'G'RI CHIZIQ KESMASI VA BURCHAKLARNI BO'LISH
Amaliyotda tez-tez sodda geometrik yasashlarni bajarib turishga to'g'ri keladi.
Ayniqsa, chizmachilik, tasviriy va amaliy san'at o`qituvchilarining kasbiy faoliyatida
geometrik yasashlarni bajarishga tez-tez murojaat qilinadi. Badiiy hunarmandchilik
san'ati (naqshlar, kashtachilik, yog'och va metall o'ymakorligi va h.), grafik dizayn
mahsulotlari (logotiplar, tovar belgilari, har xil ramzlar)ni loyihalashda geometrik
yasashlarsiz muvaffaqiyatga erishib bo'lmaydi. Bu faqatgina chizma bajarishda zarur
bo'lib qolmasdan, detal tayyorlashdan avval uning qismlarini rejalashtirishda,
shuningdek, unga ishlov berish va ishlatish jarayonida nazorat qilish uchun asboblarni
tayyorlashda ham kerak bo'ladi. Shuning uchun chizmachilik kursini o'rganishni
geometrik yasashlarni o'zlashtirishdan boshlash kerak bo'ladL
Geometrik masalalarni chizmachilik asboblari yordamida grafik usulda yechishga
geometrik yasashlar deyiladi . Chizmalarni bajarishda
geometrik yasashlarning ahamiyati juda kattaligi
sababli u haqda to'laroq ma'lumot berishga
harakat qilamiz.
Juda qadim zamonlarda dunyoga kelgan ishlab chiqarish chizmalari ko'p yuz yilliklar
davomida anmliyotda qo'llanilishi natijasida chuqur sifat o'zgarishlarini boshdan
kechirdi va hozirgi kunda ham chizma bajarish usullari hamda qoidalariga o'zgarishlar
4

kiritilib, doimiy ravishda takomillashtirib borilmoqda. Hozirgi O'zbekiston hududida
ham qadim zamonlardan juda katta aniqlikdagi turli inshootlar, arxitektura yodgorliklari,
asbob-anjomlar kabi ko'plab mahsulotlar chizmalar yordamida oldindan belgilangan
xarakteristikalariga mos ravishda tayyorlangan. Bu haqda qiziquvchilar
S.P.Tolstovning "Древний Хорезм", L.I.Rempelning "Архитектурный орнамент
Узбекистана", A.I.Pugachenkovaning "История искусств Узбекистана" kabi
kitoblaridan o'qib olishlari mumkin.
Demak, zamonaviy ishlab chiqarish va xalq xo'jaligi faoliyatining hamma sohalarini
chizmalarsiz tasawur qilish qiyin ekan. Chizmalarni to'g'ri bajarish, o'qish va ular
asosida ishlarni amalga oshirishni chizmachilik fani o'rgatadi. Chizmachilik so'zini
umumlashgan holda quyidagi ma'nolarini ta'kidlab o'tishimiz mumkin: 1) ma'lum
qoidalarga amal qilgan holda chizma bajarish jarayoni. Masalan, chizma asbob-
anjomlaridan foydalanib, geometrik figuralarning chizmalarini tekislik (qog'oz, kalka va
h.)da tasvirlash jarayoni;
2) tasvir bajarish qoida va usullarini o'z ichiga olgan amaliy texnik xususiyatga ega
bo'lgan fan. "Chizmachilik" fanining mazmuni ko'pincha texnika va fanning qaysi
sohalariga xizmat ko'rsatishiga bog'liq bo'ladi. Misol uchun, proyeksion chizmachilik
fazoviy jism va buyumlarni tekislikda tasvirlash qoidalarini o'rganadi. Topografiyada -
yer sirtining tasvirlari, qurilish chizmachiligida esa qurilish chizmalarini bajarishning
qoidalari va usullari o'rganiladi.
Hozirgi ishlab chiqarishda chizmalar bilan ishlashning asosiy uchta yo'nalishini
ta'kidlab o'tish mumkin.
1. Tayyor chizmalar asosida detal, buyum va boshqalarni yasash. Bunday sharoitda
chizmalarni aniq va to'g'ri o'qish lozim bo'ladi.
2. Tayyorlangan detal, buyum va boshqalarni asliga qarab eskizlarini chizish. Bunda
ilgari tayyorlangan chizmalar asosida yasalgan detal, buyum va boshqalarni tuzatish
yoki birovning texnik flkriga o'zgartirishlar kiritishga to'g'ri keladi.
3. Hali yaratilmagan detal, buyum va boshqalar chizmasini chizish. Bunda inson
o'zining fazoviy tasawur qilish qobiliyatini ishga solish bilan mutlaq yangi ko'rinishdagi
5

mashinalarni yaratishga yoki bor narsalarga o'zgartirish kiritishga intiladi. Insonning bu
harakati yuqori malakali konstruktor bo'lishni talab etadi.
Sanoatda har bir ishlab chiqariladigan detal, buyum va boshqalar chizmalar
vositasida nazorat qilinadi. Detaining zagotovka holatidan tayyor mahsulot bo'lgunga
qadar davrida "chizma-detal" yonma-yon boradi. M to'g'ri chiziqning AB kesmasini
teng ikkiga bo'lish
Kesmani proporsional qismlarga bo'lish
uchun markazlari A va В nuqtalardan kesma yarmidan katta bo'lgan ixtiyoriy R
radiusli yoylar o'zaro С va D nuqtalarda kesishguncha davom qildiriladi. Topilgan C
v a D nuqtalar o'zaro tutashtirilib, AB kesmani teng ikkiga bo'luvchi isnuqtaning o'rni
aniqlanadi.
Kesmani ixtiyoriy sonli teng qismlarga bo'lish (2-shakl). M to'g'ri chiziqning
AB kesmasi uning A uchi orqali o'tkir burchak hosil qilib o'tgan t yordamchi nurdan
foydalanib 7 ta teng qismga bo'lingan.
Buning uchun t numing A nuqtasidan boshlab ixtiyoriy uzunlikdagi kesmalar 7
marta o'lchab qo'yiladi (shaklda ular 1, 2
V .. 7 nuqtalari bilan ko'rsatilgan). Oxirgi 7-
nuqta В nuqta bilan tutashtiriladi. Shundan keyin t nurdagi qolgan nuqtalardan ham 7B
kesmaga parallel chiziqlar o'tkaziladi va berilgan AB kesma 7 ta teng qismga bo'linadi.
Shu tartibda kesmani ixtiyoriy teng sonli qismga bo'lish mumkin.
To'g'ri chiziq kesmasini proporsional qismlarga (berilgan nisbatda) bo'lish. Bu
masala ham oldingi ко'rib chiqilgan masala kabi bajariladi. Bunda faqat nisbatlar
6

yig'indisi topi lib, t nurda ixtiyoriy kattalikdagi kesma shuncha marta qo'yib chiqiladi.
Masalan, A3` ,
:3 ,
B=3:4 (3+4=7), yoki AS % 5 'B = 5:2 (5+2=7) (2-shakl).
To'g'ri chiziq kesmasini o'rta va chekka nisbatlarda bo'lish (oltin kesim
qoidasi). 3-shaklda AB kesma AB:AK=AK:KB nisbatda bo'lingan. Buning uchun avval
AB kesma С nuqtada teng ikkiga bo'linadi; keyin В nuqtadan AB ga perpendikulyar
chiqarilib, unga BM=AC(BC) kesma qo'yiladi.
3-shakl. Kesmani o'rta va chekka nisbatda bo'lish
To'g'ri chiziq kesmasini o'rta va chekka nisbatlarda bo'lish (oltin kesim
qoidasi). 3-shaklda AB kesma AB:AK=AK:KB nisbatda bo'lingan. Buning uchun avval
AB kesma С nuqtada teng ikkiga bo'linadi; keyin В nuqtadan AB ga perpendikulyar
chiqarilib, unga BM=AC(BC) kesma qo'yiladi. AM nurda M nuqtadan boshlab MN=
BN^AB/2 kesma qo'yiladi. Shundan keyin A nuqtadan AN ga teng radiusli yoy AB
kesma bilan К nuqtada kesishguncha davom qildiriladi. Topilgan К nuqta AB kesmani
berilgan nisbatda bo'ladi.
7

Tomonlarining nisbati ga teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmalarini yasash (4-
shakl). Berilgan AB tomonga qurilgan kvadratning diagonali AB ga teng; shunga
asosan AB AO, AO OM, OM M N; . . Bu nisbatlardan chizmalarning standart
formatlarini hosil qilishda foydalaniladi. 5-shaklda formatning qisqa tomoni AB
bo'yicha uning katta tomoni AC ni hosil qilish tartibi ko'rsatilgan. Buning uchun to'g'ri
to'rtburchakning AD tomonida AK=AB o'lchab qo'yiladi va BC=BK= AB quriladi.

8

4-shakl. & nisbatli to'g'ri chiziq kesmalarini yasash
5-shakl. Standart formatni qurish sxemasi
1.2. O'ZARO PERPENDIKULYAR CHIZIQLAR O'TKAZISH
m to'g'ri chiziqqa unda yotmagan О nuqta orqali perpendikulyar o'tkazish. О
nuqtadan ixtiyoriy R radiusli yoy o'tkazib, m to'g'ri chiziqda A v & B nuqtalarni belgilab
olamiz (6-shakl).
9

8-shakl. Chizmachilik asboblaridan foydalanib perpendikulyar o`tkazish.
Shu nuqtalardan markaz sifatida foydalanib, ulardan bir xil radiusli aylana
yoylarini О ' nuqtada o'zaro kesishguncha davom qildiramiz. OO '_L m izlangan
perpendikulyar bo'ladi.
To'g'ri chiziqqa perpendikulyarni chizmachilik asboblari yordamida ham
o'tkazish mumkin. Bunda ikkita uchburchaklik, chizg'ich va uchburchaklikdan
foydalanish mumkin. Masalan, AB to'g'ri chiziq orqali berilgan kesmaga С nuqtadan
perpendikulyar o'tkazishda (8-shakl) chizg'ich 1 AB kesma bo'ylab joylashtiriladi,
uchburchaklik 2 ning katetlaridan biri chizg'ichga, ikkinchisi esa С nuqtaga to'g'rilab
joylashtiriladi.
30° lik burchak yasash (9-shakl). AOB to'g'ri burchak yasaymiz.
10

9-shakl. 30° lik burchak yasash
О nuqtadan R radiusli yoy o'tkaziladi; A nuqtadan shu radiusli yoyni AB
yoyning M nuqtasi bilan kesishguncha davom qildiramiz. Hosil bo'lgan MOB burchak
30° ga teng bo'ladi.
60° lik burchak yasash (10-shakl). M to'g'ri chiziqdagi О nuqtadan ixtiyoriy
radiusli aylana yoyi - 1 ni o'tkazamiz va A nuqtani topamiz. Topilgan A nuqtadan shu
kattalikdagi radiusli yoyni 1 yoy bilan В nuqtada kesishguncha davom qildiramiz. Hosil
bo'lgan AOB burchak 60° ga teng bo'ladi.
Burchakni teng ikkiga bo'lish (11-shakl). Berilgan burchak uchidan ixtiyoriy R
radiusli yoyni burchak tomonlari bilan A va В nuqtalarda kesishguncha davom
qildiramiz. Hosil bo'lgan nuqtalarni aylana markazi sifatida qabul qilib, ulardan teng
radiusli yoylarni o'zaro M nuqtada kesishguncha davom qildiramiz. OM bissektrisa
berilgan burchakni teng ikkiga bo'ladi.
11-shakl. Burchakni teng ikkiga
bo'lish 12-shakl. 75° lik burchak yasash
11

75° lik burchak yasash (12-shakl). 9-shakldagi yasashlarni 60° lik burchak
yasashdagi tartibda bajariladi va 12-shakldagi kabi AOM burchakuing bissektrisasi
topiladi. Hosil bo'lgan COB burchak 75° ga teng.
To'g'ri chiziqqa unda yotmagan nuqtadan parallel o'tkazish. MN kesma va unda
yotmagan С nuqta berilgan bo'lsin (33-shakl), С nuqtadan MV kesmaga parallel bo'lgan
to'g'ri qiziq o'tkazilsin.
MN kesmadan ixtiyoriy kattalikdagi AB kesma belgilab olinadi. С nuqtani
aylana markazi deb qabul qilib, undan AB kesmaga teng bo'lgan R
1 radiusli aylana yoyi
o'tkaziladi. В nuqtadan esa AC kesmaga teng bo'lgan R
2 radiusli aylana yoyi o'tkazilib,
uning R
1 bilan kesishuv nuqtasi D - topiladi. D va С nuqtalardan o'tgan to'g'ri chiziq
berilgan MN kesmaga parallel bo'ladi.
Chizmachilik asboblaridan foydalanib o'zaro parallel chiziqlar o'tkazish.
Amalda parallel chiziqlar odatda chizmachilik asboblari: ikkita uchburchaklik yoki
chizg'ich va uchburchaklik yordamida o'tkaziladi. Masalan, chizg'ich va uchburchaklik
yordamida yasash quyidagi tartibda bajariladi. Uchburchaklikning bir tomoni 1 MN
kesma bo'ylab joylashtiriladi va uning ikkinchi tomoniga chizg'ich 2 jipslab
joylashtiriladi (14-shakl). Chizg'ich vaziyati o'zgarmasdan saqlanib, uchburchakning
tomoni С nuqta bilan ustma-ust tushguncha chizg'ich bo'ylab suriladi va CD kesma
chiziladi.
12

13-shakl. To'g'ri chiziqda yotmagan
nuqtadan unga parallel o'tkazish 14-shakl. Chizma asboblari yorda-
mida o'zaro parallel chiziqlar o'tkazish
13

$II BOB. MUNTAZAM KO`PBURCHAKLAR VA AYLANALARNI YOYINI TEKISLASH 2.1. MUNTAZAM TO'G'RI KO'PBURCHAKLAR YASASH Aylanani 4 va 8 ta teng qismga bo'lish. Aylananing o'zaro perpendikulyar diametrlari - AC va BD ning uchlari markazi О nuqtada bo'lgan shu aylanani 4 ta teng qismga bo'ladi (15-shakl). Ushbu diametrlarning uchlarini o'zaro tutashtirib ABCD kvadratni hosil qilish mumkin. Agar o'zaro perpendikulyar diametrlar AE \ a CG (16-shakl) orasidagi burchak CO A teng ikkiga bo'linib, o'zaro perpendikulyar diametrlar - DH va BF lar o'tkazilsa, ularning uchlari markazi О nuqtada bo'lgan aylanani 8 ta teng qismga bo'ladi. Ushbu diametrlarning uchlarini o'zaro tutashtirib ABCDEFGH kvadratni hosil qilish mumkin. Aylanani 3, 6 va 12 ta teng qismga bo'lish. Aylanani 6 qismga bo'lish uchun aylana ichiga chizilgan to'g'ri oltiburchak tomonlarining tengligi xossasidan foydalaniladi. Agar markazi О nuqtada va radiusi R ga teng bo'lgan aylana berilgan 15-shakl. Aylanani 4 ta teng qismga bo'lish 16-shakl. Aylanani 8 ta teng qismga bo'lish bo'lsa (17-shakl), uning diametrlaridan birining uchlari (A va D) ni markaz deb qabul qilib, R radiusli aylana yoylari o'tkaziladi. Ushbu yoylarning berilgan aylana bilan 14$ $kesishish nuqtalari aylanani 6 ta teng qismga bo'ladi. Topilgan nuqtalarni ketma-ket tutashtirib ABCDEF to'g'ri oltiburchak hosil qilinadi. Agar markazi О nuqtada bo'lgan aylanani (18-shakl) 3 ta teng qismga bo'lish zarur bo'lsa, bunda ushbu aylana radiusiga teng radiusli yoyni diametr uchlarining faqat bittasidan o'tkazilishi (masalan, D nuqtadan) yetarli bo'ladi. Bx\ yoyning berilgan aylana bilan kesishish nuqtalari - В va С lar hamda A ,Wqta aylanani 3 ta teng qismga bo'ladi. А, В va С nuqtalarni o'zaro tutashtirib, teng tomonli ABC uchburchak hosil qilinadi. Aylanani 12 qismga bo'lish uchun uni 6 ga bo'lishni 2 marta bajarish kerak (19-shakl). 17-shakl. Aylanani 6ta teng qismga bo`lish 18-shakl. Aylanani 3 ta teng qisga bo`lish AP kesma aylana ichiga chizilgan teng tomonli beshburchak tomoni uzunligiga teng. Shuning uchun Omga perpendikulyar bo'lgan diametrning A uchidan AP kesmaga teng bo'lgan r 2 radiusli aylana yoyi o'tkaziladi. Ushbu yoyning berilgan aylana bilan kesishish nuqtalari В va E lar beshburchakning ikkita uchini belgilash imkonini beradi. Yana 2 ta uchi (C va D) В va E nuqtalarni markaz qilib o'tkazilgan R 2 radiusli yoyning berilgan aylana bilan kesishish nuqtalarida topiladi. ABCDE teng tomonli beshburchakning uchlari berilgan aylanani teng 5 qismga bo'ladi. ko'pburchak yasash mumkin bo'lgan usuldan foydalaniladi. 15$