Aylanani muntazam bo'laklarga bo'lish mavzusini o'qitish metodikasi

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	2.9MB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	09 Dekabr 2024
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tarix

Sotuvchi

Alisher

Ro'yxatga olish sanasi 03 Dekabr 2024

71 Sotish

Aylanani muntazam bo'laklarga bo'lish mavzusini o'qitish metodikasi

Sotib olish

M U N D A R I J A
KIRISH…………………………………………………………2
I BOB. TEKISLIKDA GEOMETRIK YASASHLAR
……..4
1.1. To`g`ri chiziq kesmasi va burchaklarni bo`lish…….4
1 . 2 . O`zaro perpendikulyar chiziqlar otkazish…………..9
II BOB. MUNTAZAM KO`PBURCHAKLAR VA
AYLANALARNI YOYINI TEKISLASH………………….13
2.1. Aylana va uning yoyini tekislash………………….13
2.2. Geometrik yasashlar orqali girix naqshlarni bajarish
namunalari…………………………………………….…….18
XULOSA……………………………………………………29
FOYDANILGAN ADABIYOT……………………………30
1

Kirish
Kurs ishining dolzarbligi: Zamonaviy chizmalarning paydo bo'lganidan hozirgacha
qanday bosqichlardan o'tganini qisqacha ko'rib o'tamiz.
Grafika muomala vositasi sifatida insonlar tomonidan qadimdan qo'llanilib kelingan.
Aval kishilar g `
or laming devorlariga turli rasmlar solishgan. Ushbu tasvirlarda kundalik
turmush hodisalari: oziq-ovqat izlash, ov manzaralari, olov hosil qilish kabilar
tasvirlangan. Vaqt o'tishi bilan tasvirlar mazmuni boyib borgan. Tasvir tushiriladigan
mahsulotlar ham o'zgarib, sopol, papirus, qog'oz, magnit lentalari, elektron disklardan
foydalana boshlaganlar.
Zamonlar o'tishi bilan grafikaning — badiiy, muhandislik, dizayn kabi ko'plab turlari
shakllanib muomalaga kirgan. Grafik hujjatlar va asarlaming turlari va sohalari xilma-
xil bo'lib, ularga chizma, eskiz, sxema, texnik rasm, xomaki rasm, texnik va badiiy
illustratsiya, grafik, diagramma, belgi, logotip, mahsulot belgilari kabilar kiradi.
Grafika bizni o'rab turgan borliqni tekislikda tasvirlash usuli bo'lib, insoniyatning
moddiy, ma'naviy, aqliy va badiiy qadriyatlarini yaratish vositasi hisoblanadi. Ulardan
ikkitasi - rasm va chizmalar haqida qisqacha to'xtalib o'tamiz.
Rasm -bu qo'Ida ко % bilan chamalab bajarilgan grafik tasvir bo'lib, u bizda
mahsulotning tashqi ko'rinishi haqida tasavvur hosil qiladi va uning ichki tuziUshi va
o'lchamlari haqida ma'lumotlar bermaydi.
Chizma — bu maxsus chizma asboblari va moslamalari yordamida tasvirlarni bajarish
bo'yicha qabul qilingan qoidalarga amal qilinib bajarilgan tasvirl ardir. Chizmalar bizga
mahsulotning tashqi va ichki tuzilishi, qo'llanilish sohalari hamda o'lchamlari haqida
to'liq ma'lumotlarni beradi. Bir kishi (loyihalovchi) tomonidan o'ylangan texnik fikr
(buyum yoki mahsulot g'oyasi)ni ikkinchi kishi (bajaruvchi)ga uzatish zaruriyati paydo
bo'lganda chizmalar texnik g'oyalarni uzatish vositasi sifatida paydo bo'lgan deb
aytishimiz mumkin. Shuning uchun ham "chizma - texnika tili" deb aytiladi va uni
o'qishda qaysi millat vakili chizmani bajarganligi o'quvchi uchun ahamiyatga ega emas.
2

Chizmalaminng asosiy turlarini sanab o'tamiz: gabarit, montaj, umumiy ко 'rinish,
ish, yig `sh, qurilish, topografiya va h.
Har qanday zamonaviy binolarning qurilishi, oddiy ruchkadan tortib zamonaviy
samolyotlarni ishlab chiqarishni oldindan texnik hujjatlarni tayyorlamasdan amalga
oshirish mumkin emas. Ko'pincha oldindan tayyorlanadigan texnik hujjatlarning
salmog'i ular asosida tayyorlanadigan mahsulot salmog'iga teng, ba'zi hollarda esa
undan ham ortiq bo'ladi. Hozirgi kunda xalq xo'jaligining turli tarmoqlarida minglab
chizmalardan foydalaniladi.
Kurs ishining maqsadi: Talabalarga chizmachilik aylanani teng bo’laklarga
bo’lish haqida umumiy ma'lumotlar va ularning o'ziga xos xususiyatlarini
tushuntirish, ular yordamida dasturi tuzishni va uni o‘qiy olishni o‘rgatish orqali
talabalarni chizmachilik fanlariga qiziqishlarini yanada oshirish.
Kurs ishining vazifasi: bo’lajak chizmachilik aylanani teng bo’laklarga bo’lish
mazmunining nazariy va amaliy holatini o‘rganish va tahlil qilish; -talabalarga turli
loyihalarni tasvirlashdagi o’ziga xos xususiyatlarni va ularning turlari haqida
tushunchalar berish va takomillashtirish; - talabalarning mavzu yuzasidan bilim,
ko'nikma va malakasini shakllantirish.
Kurs ishining ob’yekti: Oliy ta’lim tizimida “Chizmachilik” bakalavriyat
ta’lim yo‘nalishi talabalariga nazariy va amaliy ta’lim berish jarayoni.
Kurs ishining predmeti: Bo‘lajak kasb hunar kolleji o’qituvchilarini tayyorlash
bo‘yicha tahsil olayotgan talabalarning chizmachilik muhandisligi ilmini egallash
jarayonidagi ta’lim mazmuni va texnologiyasi.
Kurs ishining tuzilishi va tarkibi: Kurs ishi kirish, ikki bob, to’rt paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib jami 30 sahifani tashkil
etadi.
3

I-BOB. TEKISLIKDA GEOMETRIK YASASHLAR
1.1. TO'G'RI CHIZIQ KESMASI VA BURCHAKLARNI BO'LISH
Amaliyotda tez-tez sodda geometrik yasashlarni bajarib turishga to'g'ri keladi.
Ayniqsa, chizmachilik, tasviriy va amaliy san'at o`qituvchilarining kasbiy faoliyatida
geometrik yasashlarni bajarishga tez-tez murojaat qilinadi. Badiiy hunarmandchilik
san'ati (naqshlar, kashtachilik, yog'och va metall o'ymakorligi va h.), grafik dizayn
mahsulotlari (logotiplar, tovar belgilari, har xil ramzlar)ni loyihalashda geometrik
yasashlarsiz muvaffaqiyatga erishib bo'lmaydi. Bu faqatgina chizma bajarishda zarur
bo'lib qolmasdan, detal tayyorlashdan avval uning qismlarini rejalashtirishda,
shuningdek, unga ishlov berish va ishlatish jarayonida nazorat qilish uchun asboblarni
tayyorlashda ham kerak bo'ladi. Shuning uchun chizmachilik kursini o'rganishni
geometrik yasashlarni o'zlashtirishdan boshlash kerak bo'ladL
Geometrik masalalarni chizmachilik asboblari yordamida grafik usulda yechishga
geometrik yasashlar deyiladi . Chizmalarni bajarishda
geometrik yasashlarning ahamiyati juda kattaligi
sababli u haqda to'laroq ma'lumot berishga
harakat qilamiz.
Juda qadim zamonlarda dunyoga kelgan ishlab chiqarish chizmalari ko'p yuz yilliklar
davomida anmliyotda qo'llanilishi natijasida chuqur sifat o'zgarishlarini boshdan
kechirdi va hozirgi kunda ham chizma bajarish usullari hamda qoidalariga o'zgarishlar
4

kiritilib, doimiy ravishda takomillashtirib borilmoqda. Hozirgi O'zbekiston hududida
ham qadim zamonlardan juda katta aniqlikdagi turli inshootlar, arxitektura yodgorliklari,
asbob-anjomlar kabi ko'plab mahsulotlar chizmalar yordamida oldindan belgilangan
xarakteristikalariga mos ravishda tayyorlangan. Bu haqda qiziquvchilar
S.P.Tolstovning "Древний Хорезм", L.I.Rempelning "Архитектурный орнамент
Узбекистана", A.I.Pugachenkovaning "История искусств Узбекистана" kabi
kitoblaridan o'qib olishlari mumkin.
Demak, zamonaviy ishlab chiqarish va xalq xo'jaligi faoliyatining hamma sohalarini
chizmalarsiz tasawur qilish qiyin ekan. Chizmalarni to'g'ri bajarish, o'qish va ular
asosida ishlarni amalga oshirishni chizmachilik fani o'rgatadi. Chizmachilik so'zini
umumlashgan holda quyidagi ma'nolarini ta'kidlab o'tishimiz mumkin: 1) ma'lum
qoidalarga amal qilgan holda chizma bajarish jarayoni. Masalan, chizma asbob-
anjomlaridan foydalanib, geometrik figuralarning chizmalarini tekislik (qog'oz, kalka va
h.)da tasvirlash jarayoni;
2) tasvir bajarish qoida va usullarini o'z ichiga olgan amaliy texnik xususiyatga ega
bo'lgan fan. "Chizmachilik" fanining mazmuni ko'pincha texnika va fanning qaysi
sohalariga xizmat ko'rsatishiga bog'liq bo'ladi. Misol uchun, proyeksion chizmachilik
fazoviy jism va buyumlarni tekislikda tasvirlash qoidalarini o'rganadi. Topografiyada -
yer sirtining tasvirlari, qurilish chizmachiligida esa qurilish chizmalarini bajarishning
qoidalari va usullari o'rganiladi.
Hozirgi ishlab chiqarishda chizmalar bilan ishlashning asosiy uchta yo'nalishini
ta'kidlab o'tish mumkin.
1. Tayyor chizmalar asosida detal, buyum va boshqalarni yasash. Bunday sharoitda
chizmalarni aniq va to'g'ri o'qish lozim bo'ladi.
2. Tayyorlangan detal, buyum va boshqalarni asliga qarab eskizlarini chizish. Bunda
ilgari tayyorlangan chizmalar asosida yasalgan detal, buyum va boshqalarni tuzatish
yoki birovning texnik flkriga o'zgartirishlar kiritishga to'g'ri keladi.
3. Hali yaratilmagan detal, buyum va boshqalar chizmasini chizish. Bunda inson
o'zining fazoviy tasawur qilish qobiliyatini ishga solish bilan mutlaq yangi ko'rinishdagi
5

mashinalarni yaratishga yoki bor narsalarga o'zgartirish kiritishga intiladi. Insonning bu
harakati yuqori malakali konstruktor bo'lishni talab etadi.
Sanoatda har bir ishlab chiqariladigan detal, buyum va boshqalar chizmalar
vositasida nazorat qilinadi. Detaining zagotovka holatidan tayyor mahsulot bo'lgunga
qadar davrida "chizma-detal" yonma-yon boradi. M to'g'ri chiziqning AB kesmasini
teng ikkiga bo'lish
Kesmani proporsional qismlarga bo'lish
uchun markazlari A va В nuqtalardan kesma yarmidan katta bo'lgan ixtiyoriy R
radiusli yoylar o'zaro С va D nuqtalarda kesishguncha davom qildiriladi. Topilgan C
v a D nuqtalar o'zaro tutashtirilib, AB kesmani teng ikkiga bo'luvchi isnuqtaning o'rni
aniqlanadi.
Kesmani ixtiyoriy sonli teng qismlarga bo'lish (2-shakl). M to'g'ri chiziqning
AB kesmasi uning A uchi orqali o'tkir burchak hosil qilib o'tgan t yordamchi nurdan
foydalanib 7 ta teng qismga bo'lingan.
Buning uchun t numing A nuqtasidan boshlab ixtiyoriy uzunlikdagi kesmalar 7
marta o'lchab qo'yiladi (shaklda ular 1, 2
V .. 7 nuqtalari bilan ko'rsatilgan). Oxirgi 7-
nuqta В nuqta bilan tutashtiriladi. Shundan keyin t nurdagi qolgan nuqtalardan ham 7B
kesmaga parallel chiziqlar o'tkaziladi va berilgan AB kesma 7 ta teng qismga bo'linadi.
Shu tartibda kesmani ixtiyoriy teng sonli qismga bo'lish mumkin.
To'g'ri chiziq kesmasini proporsional qismlarga (berilgan nisbatda) bo'lish. Bu
masala ham oldingi ко'rib chiqilgan masala kabi bajariladi. Bunda faqat nisbatlar
6

yig'indisi topi lib, t nurda ixtiyoriy kattalikdagi kesma shuncha marta qo'yib chiqiladi.
Masalan, A3` ,
:3 ,
B=3:4 (3+4=7), yoki AS % 5 'B = 5:2 (5+2=7) (2-shakl).
To'g'ri chiziq kesmasini o'rta va chekka nisbatlarda bo'lish (oltin kesim
qoidasi). 3-shaklda AB kesma AB:AK=AK:KB nisbatda bo'lingan. Buning uchun avval
AB kesma С nuqtada teng ikkiga bo'linadi; keyin В nuqtadan AB ga perpendikulyar
chiqarilib, unga BM=AC(BC) kesma qo'yiladi.
3-shakl. Kesmani o'rta va chekka nisbatda bo'lish
To'g'ri chiziq kesmasini o'rta va chekka nisbatlarda bo'lish (oltin kesim
qoidasi). 3-shaklda AB kesma AB:AK=AK:KB nisbatda bo'lingan. Buning uchun avval
AB kesma С nuqtada teng ikkiga bo'linadi; keyin В nuqtadan AB ga perpendikulyar
chiqarilib, unga BM=AC(BC) kesma qo'yiladi. AM nurda M nuqtadan boshlab MN=
BN^AB/2 kesma qo'yiladi. Shundan keyin A nuqtadan AN ga teng radiusli yoy AB
kesma bilan К nuqtada kesishguncha davom qildiriladi. Topilgan К nuqta AB kesmani
berilgan nisbatda bo'ladi.
7

Tomonlarining nisbati ga teng bo'lgan to'g'ri chiziq kesmalarini yasash (4-
shakl). Berilgan AB tomonga qurilgan kvadratning diagonali AB ga teng; shunga
asosan AB AO, AO OM, OM M N; . . Bu nisbatlardan chizmalarning standart
formatlarini hosil qilishda foydalaniladi. 5-shaklda formatning qisqa tomoni AB
bo'yicha uning katta tomoni AC ni hosil qilish tartibi ko'rsatilgan. Buning uchun to'g'ri
to'rtburchakning AD tomonida AK=AB o'lchab qo'yiladi va BC=BK= AB quriladi.

8

4-shakl. & nisbatli to'g'ri chiziq kesmalarini yasash
5-shakl. Standart formatni qurish sxemasi
1.2. O'ZARO PERPENDIKULYAR CHIZIQLAR O'TKAZISH
m to'g'ri chiziqqa unda yotmagan О nuqta orqali perpendikulyar o'tkazish. О
nuqtadan ixtiyoriy R radiusli yoy o'tkazib, m to'g'ri chiziqda A v & B nuqtalarni belgilab
olamiz (6-shakl).
9

8-shakl. Chizmachilik asboblaridan foydalanib perpendikulyar o`tkazish.
Shu nuqtalardan markaz sifatida foydalanib, ulardan bir xil radiusli aylana
yoylarini О ' nuqtada o'zaro kesishguncha davom qildiramiz. OO '_L m izlangan
perpendikulyar bo'ladi.
To'g'ri chiziqqa perpendikulyarni chizmachilik asboblari yordamida ham
o'tkazish mumkin. Bunda ikkita uchburchaklik, chizg'ich va uchburchaklikdan
foydalanish mumkin. Masalan, AB to'g'ri chiziq orqali berilgan kesmaga С nuqtadan
perpendikulyar o'tkazishda (8-shakl) chizg'ich 1 AB kesma bo'ylab joylashtiriladi,
uchburchaklik 2 ning katetlaridan biri chizg'ichga, ikkinchisi esa С nuqtaga to'g'rilab
joylashtiriladi.
30° lik burchak yasash (9-shakl). AOB to'g'ri burchak yasaymiz.
10

9-shakl. 30° lik burchak yasash
О nuqtadan R radiusli yoy o'tkaziladi; A nuqtadan shu radiusli yoyni AB
yoyning M nuqtasi bilan kesishguncha davom qildiramiz. Hosil bo'lgan MOB burchak
30° ga teng bo'ladi.
60° lik burchak yasash (10-shakl). M to'g'ri chiziqdagi О nuqtadan ixtiyoriy
radiusli aylana yoyi - 1 ni o'tkazamiz va A nuqtani topamiz. Topilgan A nuqtadan shu
kattalikdagi radiusli yoyni 1 yoy bilan В nuqtada kesishguncha davom qildiramiz. Hosil
bo'lgan AOB burchak 60° ga teng bo'ladi.
Burchakni teng ikkiga bo'lish (11-shakl). Berilgan burchak uchidan ixtiyoriy R
radiusli yoyni burchak tomonlari bilan A va В nuqtalarda kesishguncha davom
qildiramiz. Hosil bo'lgan nuqtalarni aylana markazi sifatida qabul qilib, ulardan teng
radiusli yoylarni o'zaro M nuqtada kesishguncha davom qildiramiz. OM bissektrisa
berilgan burchakni teng ikkiga bo'ladi.
11-shakl. Burchakni teng ikkiga
bo'lish 12-shakl. 75° lik burchak yasash
11

75° lik burchak yasash (12-shakl). 9-shakldagi yasashlarni 60° lik burchak
yasashdagi tartibda bajariladi va 12-shakldagi kabi AOM burchakuing bissektrisasi
topiladi. Hosil bo'lgan COB burchak 75° ga teng.
To'g'ri chiziqqa unda yotmagan nuqtadan parallel o'tkazish. MN kesma va unda
yotmagan С nuqta berilgan bo'lsin (33-shakl), С nuqtadan MV kesmaga parallel bo'lgan
to'g'ri qiziq o'tkazilsin.
MN kesmadan ixtiyoriy kattalikdagi AB kesma belgilab olinadi. С nuqtani
aylana markazi deb qabul qilib, undan AB kesmaga teng bo'lgan R
1 radiusli aylana yoyi
o'tkaziladi. В nuqtadan esa AC kesmaga teng bo'lgan R
2 radiusli aylana yoyi o'tkazilib,
uning R
1 bilan kesishuv nuqtasi D - topiladi. D va С nuqtalardan o'tgan to'g'ri chiziq
berilgan MN kesmaga parallel bo'ladi.
Chizmachilik asboblaridan foydalanib o'zaro parallel chiziqlar o'tkazish.
Amalda parallel chiziqlar odatda chizmachilik asboblari: ikkita uchburchaklik yoki
chizg'ich va uchburchaklik yordamida o'tkaziladi. Masalan, chizg'ich va uchburchaklik
yordamida yasash quyidagi tartibda bajariladi. Uchburchaklikning bir tomoni 1 MN
kesma bo'ylab joylashtiriladi va uning ikkinchi tomoniga chizg'ich 2 jipslab
joylashtiriladi (14-shakl). Chizg'ich vaziyati o'zgarmasdan saqlanib, uchburchakning
tomoni С nuqta bilan ustma-ust tushguncha chizg'ich bo'ylab suriladi va CD kesma
chiziladi.
12

13-shakl. To'g'ri chiziqda yotmagan
nuqtadan unga parallel o'tkazish 14-shakl. Chizma asboblari yorda-
mida o'zaro parallel chiziqlar o'tkazish
13

$II BOB. MUNTAZAM KO`PBURCHAKLAR VA AYLANALARNI YOYINI TEKISLASH 2.1. MUNTAZAM TO'G'RI KO'PBURCHAKLAR YASASH Aylanani 4 va 8 ta teng qismga bo'lish. Aylananing o'zaro perpendikulyar diametrlari - AC va BD ning uchlari markazi О nuqtada bo'lgan shu aylanani 4 ta teng qismga bo'ladi (15-shakl). Ushbu diametrlarning uchlarini o'zaro tutashtirib ABCD kvadratni hosil qilish mumkin. Agar o'zaro perpendikulyar diametrlar AE \ a CG (16-shakl) orasidagi burchak CO A teng ikkiga bo'linib, o'zaro perpendikulyar diametrlar - DH va BF lar o'tkazilsa, ularning uchlari markazi О nuqtada bo'lgan aylanani 8 ta teng qismga bo'ladi. Ushbu diametrlarning uchlarini o'zaro tutashtirib ABCDEFGH kvadratni hosil qilish mumkin. Aylanani 3, 6 va 12 ta teng qismga bo'lish. Aylanani 6 qismga bo'lish uchun aylana ichiga chizilgan to'g'ri oltiburchak tomonlarining tengligi xossasidan foydalaniladi. Agar markazi О nuqtada va radiusi R ga teng bo'lgan aylana berilgan 15-shakl. Aylanani 4 ta teng qismga bo'lish 16-shakl. Aylanani 8 ta teng qismga bo'lish bo'lsa (17-shakl), uning diametrlaridan birining uchlari (A va D) ni markaz deb qabul qilib, R radiusli aylana yoylari o'tkaziladi. Ushbu yoylarning berilgan aylana bilan 14$ $kesishish nuqtalari aylanani 6 ta teng qismga bo'ladi. Topilgan nuqtalarni ketma-ket tutashtirib ABCDEF to'g'ri oltiburchak hosil qilinadi. Agar markazi О nuqtada bo'lgan aylanani (18-shakl) 3 ta teng qismga bo'lish zarur bo'lsa, bunda ushbu aylana radiusiga teng radiusli yoyni diametr uchlarining faqat bittasidan o'tkazilishi (masalan, D nuqtadan) yetarli bo'ladi. Bx\ yoyning berilgan aylana bilan kesishish nuqtalari - В va С lar hamda A ,Wqta aylanani 3 ta teng qismga bo'ladi. А, В va С nuqtalarni o'zaro tutashtirib, teng tomonli ABC uchburchak hosil qilinadi. Aylanani 12 qismga bo'lish uchun uni 6 ga bo'lishni 2 marta bajarish kerak (19-shakl). 17-shakl. Aylanani 6ta teng qismga bo`lish 18-shakl. Aylanani 3 ta teng qisga bo`lish AP kesma aylana ichiga chizilgan teng tomonli beshburchak tomoni uzunligiga teng. Shuning uchun Omga perpendikulyar bo'lgan diametrning A uchidan AP kesmaga teng bo'lgan r 2 radiusli aylana yoyi o'tkaziladi. Ushbu yoyning berilgan aylana bilan kesishish nuqtalari В va E lar beshburchakning ikkita uchini belgilash imkonini beradi. Yana 2 ta uchi (C va D) В va E nuqtalarni markaz qilib o'tkazilgan R 2 radiusli yoyning berilgan aylana bilan kesishish nuqtalarida topiladi. ABCDE teng tomonli beshburchakning uchlari berilgan aylanani teng 5 qismga bo'ladi. ko'pburchak yasash mumkin bo'lgan usuldan foydalaniladi. 15$

19-shakl. Aylanani 12 ta teng qismga
bo'lish 20-shakl. Aylanani 5 ta teng qismga
bo'lish
21-shakl. Aylanani 7 ta teng qismga
boiish 22-shakl. Aylana ichiga chizilgan mun-
tazam yettiburchak yasash
Aylanani ixtiyoriy sonli teng qismga bo'lish. Agar oldingi ko'rib chiqilgan
usullardan hech biri qo'yilgan topshiriq shartlarini bajarishga imkon
bermasa, u holda aylanani ixtiyoriy sonli teng qismga bo'lish va uning
ichiga mos sonli teng tomonli.
Bunda markaz sifatida o`zaro perpendikulyar bo'lgan diametrlarning uchlari: A
va G, D va J lardan foydalaniladi.
O'tkazilgan yoyning berilgan aylana bilan kesishish nuqtalari uni 12 ta teng
qismga bo'ladi. Topilgan nuqtalarni ketma-ket tutashtirib muntazam o'nikkiburchak hosil
qilish mumkin.
16

Aylanani 5 qismga bo'lish. Markazi О nuqtada joylashgan aylanani 5 qismga
bo'lish (40-shakl) quyidagi tartibda bajariladi. Uning radiuslaridan bittasi, masalan, OM
oldin ko'rib chiqilgan usul bilan teng ikkiga bo'linadi. OM kesmaning o'rtasi N dan AN
kesmaga teng R
1 radius bilan aylana yoyini o'tkazib uning shu diametr bilan kesishish
nuqtasi - R topiladi.
Bunday yasashni markazi О nuqtada bo'lgan aylanani 7 ta teng qismga boyish
misolida ko'rib chiqamiz (21-shakl). Awal aylananing o'zaro perpendikulyar bo'lgan
ikkita diametri o'tkaziladi. Ulardan bittasi, masalan A nuqta orqali o'tadiganini 1... 7
nuqtalar bilan chegaralangan 7 ta teng qismga bolish zarur bo'lsin. A nuqtadan markaz
sifatida foydalanib, berilgan aylana diametri R ga teng radiusli yoyni ikkinchi diametr
bilan P
1 va P
2 nuqtalarda kesishguncha davom qildiriladi. Keyin P
1 va P
2 nuqtalar hamda
A7 diametrni bo'lishda hosil bo'lgan juft (2, 4 va 6) nuqtalar orqali to'g'ri chiziqlar
o'tkaziladi (22- shakl). Bu to'g'ri chiziqlarning berilgan aylana bilan kesishish nuqtalari B
C, D va E, F, G hamda A nuqta markazi О nuqtada bo'lgan aylanani 7 ta teng qismga
bo'ladi. Topilgan nuqtalarni ketma-ket tutashtirib, aylana ichiga chizilgan teng tomonli
yettiburchakni hosil qilish mumkin.
2.2, AYLANA VA UNING YOYINI TEKISLASH
Aylana yoyini tekislash (yoyish) aylana uzunligini l=πxd formuladan hisoblash
orqali bajariladi. Bu yerda d-aylana diametri, u keyinchalik aylana uzunligini to'g'ri
chiziq shaklidagi ko'rinishi shaklida tasvirlanadi.
Aylanani tekislashning grafik usuli (23-shakl). Aylanaga urinma bo'lgan A
nuqtada AB=3d kesma o'lchab qo'yiladi. Aylana markazi О nuqtadan AB to'g'ri
chiziqqa 60° burchak cstida ОС radius chiziladi. С nuqtadan СK  AB kesma o'tkaziladi.
KB kesmaning uzunhgi aylana uzunligini yetarlicha aniqlikda aks ettiradi.
17

23-shakl. Aylana yoyilmasinl yasash
Aylana yoyini tekislash. Aylana yoyining uzunligi l=7rRa/180° formuladan
aniqlanadi. Bu yerda R — yoy radiusi, a - yoy sektori burchagi, grad. Hisoblab
topilganuzunlik - / to'g'ri chiziq kesmasi ko'rinishida qo'yiladi.
Aylana yoyini tekislashning grafik usuli, tortuvchi burchak sektori 60° gacha
(24-shakl). Berilgan yoyning xordasi o'tkazilib, u S nuqtada teng ikkiga bo'linadi.
24-shakl. Tortuvchi burchak 60°
gacha bo'lgan aylana yoyini tekislash 25-shakl. Aylana yoyi va tekis egri
chiziqni tekislash
AK=3AC kesma o'lchab qo'yiladi. В nuqtadan yoyga urinma OB radiusga
perpendikulyar qilib o'tkaziladi. К nuqtadan R=AK radiusli yoy urinma bilan
kesishguncha davom qildiriladi. BM kesmaning uzunligi berilgan aylana yoyining
uzunligiga teng.
Aylana yoyi yoki tekis egri chiziqni sirkul yordamida tekislashning grafik usiili
(25-shakl). Berilgan yoy ixtiyoriy sonli kichik yoylarga bo'lib chiqiladi. Bo'lish kattaligi
ixtiyoriy bo'lib, yoy radiusi qanchalik kichkina bo'lsa, u ham shunchalik kichik bo'lishi
kerak. To'g'ri chiziqning О nuqtasidan boshlab kichkina yoyning xordalarida teng
bo`lgan kesmalar ketma-ket qo`yib chiqiladi. Xordalar uzunliklarning yig`indisi berilgan
aylana yoyilmasini yetarlicha aniqlikda tasvirlaydi.
18

Quyida keltirilgan shakllarni yasash ketma-ketligini keltiramiz.
Bu shakllarni har bir foydalanuvchi o‘ziga ma’qul bo‘lgan
usullardan foydalanib chizib olishi mumkin.
16-rasmdagi shaklni chizish ketma-ketligi:
a) круг (aylana) chizish tugmasi bosilib ekranda sichqoncha
bilan biror nuqta (aylana markazi)ga bosiladi.
b) Klaviaturadan aylananing radiusi kiritilib (masalan 50 raqami) Enter bosilgach
ekranda aylana rasmi hosil bo‘ladi (17–rasm, a);
v) - mnogougolnik (ko‘pburchak) tugmasi tanlanadi va so‘rovga 3 raqami yozib
Enter bosilgach, sichqoncha bilan aylanaga yaqinlashsak, uning markazini bildiruvchi
+ belgisi paydo bo‘ladi (17–rasm, b). Shu belgiga yaqinlashganda Центр yozuvi
chiqqach (17–rasm, v) sichqonchaning chap tugmasi bosiladi;

17-rasm
g) Sichqonchaning o‘ng tugmasi bosilib chaquruv menyusidan Вписанный (ichki
chizilgan) bandi tanlanadi;
d) Sichqoncha bilan aylananing yuqori qismi ( квадрант ) ko‘rsatiladi (17–rasm, g);
g) Shtrixlash uchun tugma bosiladi. Chiqqan muloqat oynasining Образец
bo‘limidan ANSI37 tanlanib, Enter bosiladi va aylana bilan uchburchak oralig‘idagi
maydonlar ketma-ket ko‘rsa tiladi. Ikki marta Enter bosilib ish tugatiladi (17–rasm,
d).
19 16-rasm
а) b) v)
g)
d) е)

Bu chizmani boshqa usul bilan ham qurish mumkin (18-rasm).
a) Aylana chizilgach, Рисования menyusining Точка bandidagi Поделить buyrug‘i
tanlanadi. Sichqancha bilan aylana chertilgach bo‘laklash soni 3 raqami yozilib, Enter
bosiladi. Bu bilan aylananing uch yeriga nuqta belgisi qo‘yiladi.
b) Формат menyusining Отражения точек bandidan nuqta uchun biror ko‘rinish
tanlanadi. Qo‘yilgan nuqtalar ekranda ko‘rinish tanlangan ko‘rinishni oladi.
v) tugmasi tanlanib, aylana ustidagi nuqtalarni ketma-ket chertish bilan uchta
kesma chiziladi.
18-rasm
g) Chizmaning barchasi belgilanib povernut (burash) tugmasi bosiladi va aylana
markaziga sichqonchaning chap tugmasini chertib, -30 raqami yozib Enter bosiladi.
Bu bilan chizma soat strelgasi bo‘yicha 30 0
ga buriladi.
Topshiriq. Yuqorida keltirilgan usullardan foyda lanib quyida keltirilgan
shakllarni mustaqil chizib oling (19-rasm).
19-rasm
Pеdagоgikada darslarning har хil turlari va o`qituvchining bilimlarni bayon
qilishining turli shakllari tahlil qilib bеrilgan. Masalan, darslar quyidagi turlarga
ajratilgan:
 yangi matеrialni o`rganish darsi;
 bilim, ko`nikma va malakalarni mustahkamlash darsi;
20

 takrоrlash-umumlashtirish darsi;
 aralash yoki kоmbinatsiyalashgan dars.
Chizmachilik darslari uchun eng kеng tarqalib, оmmalashgan dars turi – aralash
yoki kоmbinatsiyalashgan darsdir. Bunda o`qituvchining mavzuni bayon qilishi bilan
bir qatоrda o`quvchilar tоmоnidan amaliy ishlarni bajarilishi ham muhim ahamiyatga
egadir. Ushbu amaliy ishlar o`quvchilarga o`quv adabiyotlaridan fоydalanib оlingan
bilimlarni mustahkamlashga hamda uy vazifalarini bajarish uchun zarur bo`lgan
ma’lumоtlarni o`zlashtirishlariga ko`maklashadi.
Umumta’lim maktablaridagi chizmachilik darslari o`zining хususiyatlariga ko`ra
bоshqa fanlardan birmuncha farqlanadi. O`rganilgan ma’lumоtlarning asоsiy qismlari
bo`yicha o`quvchilar individual grafik ishlarni bajaradilar va ularni tеkshirish
jarayonida o`qituvchi har bir o`quvchi bilan individual ishlashiga to`g`ri kеladi.
Amalda o`quvchi chizmachilik fanini o`qituvchi rahbarligi va nazоrati оstida maхsus
jihоzlangan chizmachilik kabinеtida o`rganadi. Darsda o`qituvchining nazariy
ma’lumоtlarni tushuntirganidan kеyin shu mavzu bo`yicha o`quvchilar ish
daftarlarida grafik ish bajaradilar. O`qituvchi har o`quvchining qоbiliyat va
imkоniyatlarini yaхshi biladi va uni o`quv jarayonida hisоbga оlishi yaхshi samara
bеradi. Lеkin o`quvchilar bilan individual shug`ullanish vaqti chеgaralangan.
O`qituvchi har bir o`quvchining ishini kuzatish va ularga chizma bajarishning
ratsiоnal yo`llarini ko`rsatish, mavzuning qiyin jоylarini tushuntirish hamda
bajarilgan ishlarni tеkshirish imkоniyatiga ega. Shuning uchun o`qituvchining darsni
tashkil qilishiga ko`p narsa bоg`liq. Chizmachilik darslari maхsus jihоzlangan
chizmachilik kabinеtlarida o`tiladi. Chizmachilik kabinеtlarini jihоzlash kеyingi
mavzularda ko`rilishi sababli bu yеrda u haqda to`хtab o`tilmaydi.
Savоllarni butun sinfga ham, yoki alоhida o`quvchining o`ziga ham bеrish
mumkin. Masalan, “Tоshmatоv, ushbu ko`rinishda qaysi qirraning uzunligi qisqarib
tasvirlangan va nima uchun?”. Bu shuni ko`rsatishi mumkin-ki, Tоshmatоv darsdan
chalg`igani uchun o`qituvchi uni mavzuni tinglashga jalb qildi. Dеmak, o`qituvchi
dars jarayonida o`zining darsni tushuntirishiga yoki hikоyasiga оrtiqcha bеrilib
kеtmasligi kеrak. O`qituvchi mashg`ulоt davоmida sinfdagi o`quvchilarning darsga
21

munоsabatlarini dоimiy nazоrat qilishi, o`quvchilar diqqatini jalb qilish qоbiliyatini
egallagan bo`lishi kеrak.
O`qituvchi chizmachilik o`qitish jarayonida ko`pincha o`quvchilarga nоtanish
bo`lgan tushuncha va atama(tеrmin)larni ishlatishiga to`g`ri kеladi. O`quvchilar
chizmachilikni o`rganishlari uchun bu tushunchalarni puхta o`zlashtirib оlishlari
zarur bo`ladi. Ikkinchi tоmоndan eslab qоlish kеrak bo`lgan nоtanish atamalarning
ko`pligi, nazariy tushunchalarni amaliy grafik faоliyat davоmida mag`zini chaqishga
zaruriyat paydо bo`lishi o`quvchilarning fanni o`zlashtirishlariga bo`lgan ishоnchini
pasaytirishi mumkin. Lеkin o`quvchilar bu tushunchalarni puхta o`zlashtirmasdan
chizmachilikni o`rganaоlmaydilar. Shularni e’tibоrga оladigan bo`lsak o`qituvchi
оldida chizmachilik fani tushuncha(atama)larining miqdоr va sifat muammоsi paydо
bo`ladi.
Chizma tеrminlari еtarlicha ko`p bo`lib, ular mavzular bo`yicha tеng
taqsimlanmagan va buning ilоji ham yo`q. Chizmachilikdagi tеrmin va
tushunchalarni shartli ravishda uchta: gеоmеtrik, prоеktsiоn va tехnik guruhlarga
bo`lish mumkin. Gеоmеtrik tushunchalarga gоrizоntal, vеrtikal, parallеl, qirra, yoq,
uch, kеsma, nur, tеkisliklar оrasidagi burchak, gеоmеtrik jismlarning nоmlari va b.
kiradi. Asоsiy prоеktsiоn tushunchalarga prоеktsiyalash jarayonini nazariy tahlil
qilish bilan bоg`liq bo`lgan barcha tushunchalar, yordamchi prоеktsiоn
tushunchalarga chizma bajarish va uni taхt qilish bilan bоg`liq bo`lgan tеrminlar
(chizma anjоmlari, DST elеmеntlari, chiziq turlari, o`lchamlar, shartli bеlgilashlar va
h.) kiradi. Chizmachilikdagi tехnik tеrminlar (dеtal va yig`ish birliklarining nоmlari
bilan bоg`liq bo`lgan atamalar) tехnik tushunchalar hisоblanadi.
Chizmachilikdagi tushunchalarni murakkabligi, aniqlik darajasi yoki
mavhumligi va bоshqa sifatlari bo`yicha klassifikatsiyalab chiqilsa bu ayniqsa yosh
o`qituvchilar uchun katta mеtоdik yordam bo`lar edi. Chizmachilikdagi
tushunchalarning ko`pchiligi buning ustiga prоеktsiyalash jarayonida yoki chizmani
o`qishda ishlatilishiga qarab ma’nоsi birmuncha o`zgarib ishlatiladi. Ayrim
tushunchalar ma’nоsi o`zgarmasdan qo`llaniladi (masalan, kоmplеks chizmaning
bоg`lash chiziqlari). Bоshqa tushunchalar tasvirdagi vazifasiga qarab ko`p ma’nоda
22

ishlatilishi mumkin (prоеktsiyalar tеkisligi, simmеtriya tеkisligi, kеsuvchi tеkislik,
prоеktsiyalоvchi tеkislik va h.).
Gеоmеtrik tushuunchalarni sifat хaraktеristikalari bo`yicha taхminan
quyidagicha guruhlash mumkin:
 asоsiy gеоmеtrik figuralar, jismlar va ularning elеmеntlari haqidagi
tushunchalar: parallеlоgramm, silindr, qirra, asоs, uch va h. Ularni o`quvchilar
chuqur tushuntirishlarsiz, tasvirlari bo`yicha ham оsоn o`zlashtirib va esda saqlab
qоladilar.
 chizma bajarish vоsitalariga taalluqli bo`lgan grafik tushunchalar: o`q
chiziq, shtriх chiziq, diamеtr va radiusning shartli bеlgilanishi va h.
 mеtrik tushunchalar: masshtab, uzunlik, balandlik, gradus, kеsma va
yoyni qismlarga bo`lish va h.
 o`zarо fazоviy jоylashish haqidagi tushunchalar: parallеllik,
perpendikularlik, kеsmalarning kеsishishi va ayqash vaziyati va h.
 harakatlanish tushunchalari: jipslashtirish, yoyish, kеsishish va h.
 yasash tushunchalari: perpendikular tushurish va chiqarish, burchak
yasash, o`lcham qo`yish, shtriхlash va h.
Yuqоrida chizmachilikda qo`llaniladigan gеоmеtrik tushunchalar haqida
to`хtalib o`tildi. Prоеksiоn tushunchalarni ham shu shaklda guruhlarga ajratib, tahlil
qilib chiqish mumkin. Chizmachilik tushunchalarining ushbu ko`rinishdagi tahlil
qilinishi o`quvchilarning ularni dars jarayonida оngli ravishda o`zlashtirishlariga
ko`maklashadi.
Uning asosiy nazariyotchilari ta'lim berish aniqlik va mukammallik bilan
talabalarga modellarni tanlash va taklif qilishdir, deb ta'kidladilar. Shuning uchun
o'qituvchi ushbu ko'rsatmalarga taqlid qilishi va unga moslashishi kerak bo'lgan
modellar va bola o'rtasida qo'llanma va vositachi sifatida qaraladi.
An'anaviy kontseptsiya eksternistik va passiv taqlid deb hisoblanadi, chunki
o'quvchining vazifasi o'qituvchidan, oiladan, ijtimoiy muhitdan yoki guruhdan olgan
ta'sirlarni o'zlashtirish va ko'paytirishdir.
23

Fikrlashning boshqa oqimlari an'anaviy maktabdan uzoqlashishga intiladi va
ularni o'qituvchilarni o'quvchilaridan uzoqlashtiradigan qattiq, juda dinamik
bo'lmagan tizim deb biladi. Bundan tashqari, ular buni o'z-o'zidan paydo bo'lishiga
yo'l qo'ymaydigan va yangilikni targ'ib qilmaydigan ta'lim amaliyoti deb bilishadi.
An'anaviy pedagogika XVII-XVIII asrlarda Frantsiyada boshlangan. Bu vaqtda
maktabni San Ignacio de Loyola boshchiligida Iezuitlar birlashtirdilar.
Ular bilan uning ikkita asosiy asoslari bayon qilindi: xususiy xonada darslar
o'tkazish va bilimlarni uzatish uchun talabani doimiy nazorat qilish orqali dunyodan
ajralib chiqish.
Ma'rifat bosqichida an'anaviy tendentsiyaning boshqa xususiyatlari, ayniqsa Jon
Amos Komenskiy (1592-1670) hissalari bilan birlashtirildi. Ular orasida har bir
mavzuga ahamiyatiga qarab har xil vaqt ajratish, o'qitish jarayonida o'qituvchiga
asosiy rolni berish va haftalik baholarni olish.
Sanoat inqilobi kelishi bilan ta'lim ham yaratildi. Hukumatlar an'anaviy
pedagogik usulda ta'limni ommaviy qilish usulini ko'rdilar, ya'ni ko'plarga bir
vaqtning o'zida va ozgina mablag 'sarflaydilar. Ta'lim keyinchalik ayollar va
proletarlarga, shuningdek bolalarga nisbatan kengayadi.
Ushbu yillar davomida ta'limning tugatilishi tartibga solinadi, fanni o'rganish til
va matematikadan tashqari qo'shiladi. Texnik maktab yangi avlodlarni soha
ehtiyojlari uchun yaxshiroq tayyorlash uchun o'rta va universitet darajalarida ham
paydo bo'ladi.
Keyinchalik universallik, statizm, xursandchilik va dunyoviylikning ta'limiy
ideallari birlashtiriladi. An'anaviy ta'lim standartlashtirish va aksariyat maktablarda
qo'llaniladigan ma'lumotnoma tizimi sifatida o'rnatiladi.
- Magistrosentrizm, markaziy figura o'qituvchi.
24

- Entsiklopedizm, ya'ni o'qish tartib-qoidalaridan ko'ra tarkib uchun ko'proq
ahamiyatga ega.
- nazariya va amaliyotni ajratish.
- Og'zaki nutq va passivlik.
- Vertikalizmga moyillik.
- Bu soliq avtoritarizmiga asoslangan, ammo paternalistik.
- Fikrlashning asosiy turi bu chegirma
- mantiqiy va taqlid usullarining ustunligi.
- Intellektualizm tuyg'uga nisbatan aqlga berilgan ahamiyatni hisobga olgan
holda.
- affektiv rivojlanishni keyinga qoldirish.
- Bu ijtimoiy rivojlanishning tormozi bo'lishi mumkin.
- Nazariya har doim harakat yoki tajribadan oldin turadi.
- O'z-o'zini tarbiyalashni rag'batlantirish.
- Xotiraga va bilimlarni takrorlashga ahamiyat berish.
- Tajribali tajribalar etishmaydi.
- Xotira va miqdoriy baholash.
- Mashinada o'qitish, qabul qilish yo'li bilan (tashqaridan). Ular idealistik
falsafiy asosdan boshlanadi, shuning uchun o'rta asr sxolastikasi usullari taxmin
qilinadi. Ular bixeviorizm va pragmatizm ta'siriga ham ega, chunki ular ustozning
25

xohishiga ko'ra talabani tayyorlashga e'tibor berishadi. Istalgan natija shundaki,
talaba berilgan bilimlarni takrorlaydi.
Bu o'quvchini uzatadigan va ovqatlantiradigan o'qituvchiga to'liq bog'liq bo'lgan
transmisyon pedagogikasi hisoblanadi. Sinflar odatda mazmunli bo'lib, tabiatan
og'zaki bo'lib, katta hajmdagi ma'lumotlarni etkazadi.
Tarkibni tanlash, standartlashtirish va tartibga solish talabaga o'zlarining
mashg'ulotlarida foydali yoki foydali deb hisoblagan narsalarini kamsitish
imkoniyatini bermasdan ham talab qilinadi.
Ta'limni o'lchaydigan yagona vosita bu imtihon bo'lib, u umumlashtiruvchi
hisoblanadi. Berilgan bilimlarning to'planganligi va yodlanganligini tekshirish uchun
mo'ljallangan, bu talabaning ma'lumotni saqlab qolish qobiliyatiga bog'liq bo'ladi.
Bu n е tod orqali o`quvchining chizmachilik bo`yicha zarur bilin, kunikna va
nalakani uzlashtirishiga erishiladi. Bu n е tod o`quvchining fazoviy tasavvurini va
fikrlash faoliyatini rivojlantirishda katta rolv uynaydi nod е llashtirish plastilin,
loy.karton, p е noplast va sin yordanida analga oshirilishi nunkin.
Chizmachilik o`qitish. n е tod-xariga nashqlar, sinor taxtasida ishlash, kurgaznali
qurollarni o`qituvchilik nanoyish qilish singari plakatlar kirnaydi, chunki
bularning xannasi turlp o`quv n е todlarida ishlatiladigan o`qituvchi va o`quvchilarnish
o`quv faoliyati turlaridir.
Pedagogik jarayonni tashkil etishda xar bir o’quvchining shaxsiy xususiyatlarini
xisobga olish zarur. Pedagogik mulokot urnatish uchun zamonaviy, innovatsion
texnologiyalardan foydalanish extiyoji tug`ildi. Bu texnologiyalardan biri interaktiv
dars usullaridir. Lotinchadan “inter”- o`zaro, “akt”- muloqot, yaqinlikdir. Interaktiv
usullardan foydalanishdan maqsad shuki, darslarni qiziqarli, sermazmun, eng muhimi
samarali kilib utkazishdir. Bunda o’quvchining bilimi ortadi, shaxsiyati rivojlanadi va
uquv jarayonining maxsuldorligi kupayadi. Ma’lumki yaxshi uzlashtirish uchun
shunchaki tinglab, yozib o`tirish yetarli emas, balki shu material ustida faol ishlash,
26

o`ylab kurish, muxokama qilib chiqish, yordamchi vazifalar bajarishi kerak. Xozirgi
paytda biz pedagoglarning asosiy vazifamizdan biri talabada
mustaqil shug`ullanish malakasini xosil qilishidir. Interaktiv usullardan
foydalanilganda, talabaning barcha psixik jarayonlari idrok, ong, diqqat, xotira, sezgi,
aql, tasavvur, tafakkuri ishga tushib, muammoni yechish uchun izlashga, qidirishga,
fikrini rivojlantirishga yunaltiriladi. Bunda materialni uzlashtirishga bo`lgan extiyoj,
mayl ortib boradi va natija xam samarali buladi. Interaktiv usullar amaliy mashg`ulot
vaqtida o`tkazib, ma’ruza bilimlarini chuqurlashtirish, kengaytirish, aniqlashtirish
mustaxkamlash va rivojlantirish uchun muljallangan.
Mashgulotlarni tashkil kilish usullari
Interaktiv usullarga: “miya xujumi”, mojaro metodi, “dumaloq stol”, “uch
bosqichli intervyu”, “muammolarni xal kilish metodi”, “stol urtasidagi ruchka”,
“galereyani aylanish”, “akademik munozara”, “qor bo`ron” metodi, “asalari galasi”
“kritik vaziyatni taxlil kilish” va b. kiradi. Bu metodlar buyicha ishlash uchun 5
kishidan iborat guruxlar tuzib, ishonchli vaziyatni vujudga keltirib, oshkora
muxokama kilish uchun psixologik keskinlikni bartaraf etish kerak.
Afzalliklari:
1. Qatnashchilarga o`z g`oyalari va fikrlari bilan ko`proq o`rtoqlashishi, ularning
bir-biridan o`rganishi uchun imkon beradi.
2. Kichik guruhlarda qatnashchilar katta guruhda aytishlari mumkin bo`lgan
fikrlardan boshqacha fikrlarni aytishlari mumkin .
3. Dikkat markazini pedagogdan katnashchilarga kuchiradi.
4. Katnashchilarni uz ustlariga kuprok mas’uliyat olishga majbur kiladi.
Interaktiv mashgulot turlari
Miya xujumi:
Mas: O’quvchilarga pedagogika tarmoklarini sanab berish topshiriladi. Javob
berilayotganda – javoblar izoxlanmaydi yoki o`rinsiz deb rad etilmaydi. Javoblar
tugagach o’quvchilar ukituvchi bilan birgalikda javoblarni muxokama qilishadi. Yoki
psixologiyadan tafakkur operatsiyalarini sanab berish topshiriladi. Guruh a’zolari shu
mavzu yuzasidan gaplashib, miyaga nima kelsa, shularning xammasini
27

daftarga yozib olishadi. Keyin xamma uz fikrini bayon etadi. goyalarni yozish
uchun bir kishini ajratish kifoya kiladi. Bu metod guruhni birlashtirib, yakdil qiladi.
Mojaro metodi:
Axlokiy tarbiya mavzusi buyicha muammoli vaziyat kurinishidagi topshirik
beriladi. SHu topshirikni tahlil qilib, tez qaror qabul qilish zarur. Yoki
psixologiyadan diqqat mavzusi bo`yicha turli muammoli vaziyatlar berilishi mumkin.
Bu metod o’quvchilarga tez fikrlashni va favqulodda vaziyatlarda ishlashni o`rgatadi.
Dumaloq stol metodi:
Topshirik yozib kuyilgan kogoz varagi davra buylab utkaziladi. Xar bir o’quvchi
uzining javob variantini yozib kuyadi va varakni boshka o’quvchiga uzatadi. Javoblar
tugagach, muxokama buladi.
Notugri javoblar uchiriladi, tugri javoblar soniga karab o’quvchilar baxolanadi.
Gurux 2 komandaga bulinadi, xar biriga vaziyatga oid topshirik beriladi,
masalan: “o’qituvchi - o’quvchi mulokoti”. Bunda 1chi gurux mulokotning salbiy
tomonlarini taxlil kiladi - ya’ni “prokurorlar”. 2 chi gurux vaziyatning ijobiy
tomonlarini izoxlab beradi. Vaziyatga oid topshirik yoki rolli uyinni muxokama kilish
uchun talabalar shu mavzu yuzasidan chukur bilimga ega bulishi kerak.
“Kor buron” metodi.
Ikki gurux o’quvchilari bir muammo yoki vaziyatni muxokama kilib eng kup
mikdorda tugri javoblar olish kuzda tutiladi. Xar bir tugri javob yumaloklangan kor
kurinishida usha guruxga ball tariqasida yozib kuyiladi. Eng kup ball olgan gurux
a’lo baxolanadi.
Kritik vaziyatni taxlil kilish.
Biror bir tashvishli muammoli vaziyat muxokama kilinishi kuzda tutiladi. Bunda
nimani boshqacha qilish kerak edi, nima uchun bu xatoga yul kuyildi, xatoni
takrorlamaslik yoki tuzatish uchun nimalar qilish lozim, degan masalalar kurib
chikiladi. Javob variantlari iloji boricha kup bulishi kerak.
“Akvarium” metodi.
Guruxdan 5 kishi tanlab olinadi. Ular sinfxonasining urtasidan joy oladilar –
guyoki “balik”, qolganlar kuzatuvchi bulishadi. Kichik guruxga bir vaziyat taklif
28

etiladi. Ular buni birgalikda muxokama qilishlari, kuzatuvchilar ularning tugri yoki
notugri javoblarini yozib borishlari kerak. Avval “baliklar” versiyasi beriladi, keyin
kuzatuvchilar o`z versiyalarini taklif etadilar. Eng yaxshi versiya muallifi uz
versiyasini taklif etmagan o’quvchi urniga kichik guruxga utadi. Buni “Nima,
kachon, kaerda” degan o`yin singari xam utkazish mumkin, ukituvchi oldindan
tayyorlab kuyilgan savollarni beradi, o’quvchilar bularni 1min davomida muxokama
kilib, javob berishadi. Javoblar kanaotlanarli bulmasa, stolga boshqa o’quvchilar
utirishadi. o’quvchilarda munozara olib borish malakasi rivojlanadi.
29

XULOSA .
Qadim zamonlardan hozirgi kunlargacha grafika insonlar o'rtasidagi
muloqotning eng sodda va qulay turi hisoblanadi. Grafik tasvirlar, uni yaratgan
muallifhing qaysi millatga mansubligiga qaramasdan, hamma millat vakillariga bir
xil tushunarli bo`ladi. Oliy o'quv yurtlaridagi zamonaviy mutaxassislar
tayyorlashning ko'pchilik yo'nalishlarida grafika sikli fanlarining o'quv jarayoniga
irtilishi ham mutaxasis grafik madaniyatiga qo'yiladigan talablarning ortishi
sabablidir.
Xulosa qilib shuni aytish joizki chizmachilik fanining inson amaliy
faoliyatidagi o'rni shundaki dunyo olamida kerakli fandir bu fan kerakligi shundaki
bizni o`rab turgan barcha narsalar chizmachilik asosi bo`lib uni o`qib olish va uni
tayyorlashga keraklidir.
Mazkur kurs ishi “geometrik chizmachilik” faning muhim mavzularidan biri
bo`lib, g eometrik yasashlar, burchaklar va aylanani teng bo`laklarga bo`lish
yo`llariga bag`ishlangan.
Kurs ishi ikki bobdan iborat bo`lib, asosiy qismlar beshta rejadan iborat.
Yuqorida aytilgan rejadagi burchaklarni yasash hamda muntazam ko`pburchaklar
haqida batafsil yo`ritilib berilgan.
Bizga ma`lumki kundalik hayotimizda hunarmandchilik san`ati ( naqshlar
qashtachilik yog`och va metal o`ymakorligi va h) tobora rivojlanib boryapti.
Bulardagi naqshlarni loyihalashda geometric yasashlarsiz mufaqiyatga erishib
bo`lmaydi. Bu naqshni albatta burchaklarga bo`lib aynalarni teng bo`laklarga
bo`linib grafikaviy ish bajarilib, unga ishlov berib bezatiladi.

30

FOYDANILGAN ADABIYOT.
1. E.I.Ro`ziboyev “Geometrik va proyeksion chizmachilik” Toshkent 2010. 176 b.
1. S.K.Bogolyubov A.V.Voinov “Texnikaviy chizmachilik kursi” - T.,
«O`qituvchi».1976.
2. Raxmonov I. Chizmalarni chizish va o`qish. - T., «O`qituvchi». 1992.
3. Yodgorov J. va boshqalar «Geometrik va proyeksion chizmachilik» T. «FAN».
2007.
4. 6. Yodgorov J. Sobirov T.R. «Geometrik va proyeksion chizmachilik» T. 2008.
5. 7. Yodgorov J. Sobirov T.R. «Chizmachilik» metodik qo’llanma Buxoro. 2006.
6. Левиский В. С. и другие. Ma шиностоительное черчение и автоматизация
графических работ.- M ., «Высшая школа», 1998.
7. Yodgorov J. va boshqalar. Chizmachilik - T., «O`qituvchi». 1992.
8. Budasov B. Stroitel’noe cherchenie - M., «Prosveshenie» 1990.
9. www.nbgf.intal.uz
10. www.tdpu.uz
11. www.pedagog.uz
12. www.Ziyonet.uz
13. www.edu.uz
31

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Aylanani muntazam bo'laklarga bo'lish mavzusini o'qitish metodikasi

KURS ISHI TALABALAR UCHUN

O'xshash dokumentlar