• Всего документов: 5844
  • Число пользователей: 15251

Информация о документе

Цена 9000UZS
Размер 60.0KB
Покупки 1
Дата загрузки 14 Февраль 2024
Расширение docx
Категория История

Продавец

Kenjayev Kenja

Дата регистрации 27 Январь 2024

794 Продаж

B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida

Marg‘iloniylar oilasiga tegishli eng katta ilmiy yodgorlik bu Burhoniddin al- Marg‘iloniy ta’lif etgan “Hidoya” asari sanaladi. Muallifning o‘zi yoki bu sulolaning nomi qayerda bo‘lsada, zikr qilinar ekan, eng birinchi navbatda ilm ahlining ko‘z o‘ngiga shu kitob keladi. Chunki bu asarning shariat ilmlari, xususan, furu al-fiqh masalalarini usul al-fiqh, balog‘at, mantiq va aqliy dalillar bilan mukammal yoritib berilishi ham bu asarning mavqeyini juda ham oshirib yuboradi. Bu manbaning fiqh manbalari orasida muhim deya ta’kidlanishining yana bir sababi uning mazhablar orasidagi va hanafiy mazhabining ichidagi ixtilofli masalalarga aqliy jihatdan beqiyos yechimlar berib ketilganidadir. G‘arblik sharqshunos tadqiqotchilar Paula Youngman and Rebecca Skresletlar “Hidoya” haqida Hidoya o‘z davrining eng avtaritet ishi bo‘lgan deb hisoblanadi” 32 , deya e’tirof qilganlar. Aslida ham shunday bo‘lib, ko‘pgina sharq olimlari ham bu narsani e’tirof qilganlar. Imom Marg‘iloniy yashagan davrdagi ilmiy muhit juda ham rivojlangan bo‘lib, ana shu davrdayoq asarning bu darajada yuqori baho berilishi asarning qiymati beqiyos ekanligidan dalolat qiladi. E’tiborga sazovor bo‘lgan yana bir jihat shuki, Hidoya asari fors, ingliz, rus kabi turli tillarga tarjima qilingan. 33 Olim “Hidoya” asarini ta’lif qilar ekan, asosiy manba sifatida Qur’oni karim va hadisi shariflarga tayanadi. Shu qatorda sahoblar, tobeinlarning ham qavllariga katta ehtimom bildiradi. O‘z o‘rnida to‘rt mazhab ulamolarining ham qarashlarini yoritib, ular o‘rtasidagi ixtiloflarga yechim ham berib o‘tadi. Olim ko‘proq Abu Hanifaning shogirdlari Abu Yusuf, Muhammad ash-Shayboniy va Zufarlarning asarlaridan ko‘p havola keltiradi 34 . “Hidoya” asariga turli davrlarda juda ko‘plab sharhlar yozilgan. Hoja Xalifa, ibn Qutlubg‘o va Abdulhay Laknaviy kabi tadqiqotchilarning ta’kidlashlaricha, asarga yozilgan sharhlar soni o‘ttiz beshtani tashkil qiladi. Lekin “Hidoya”dan qisqartma qilib olingan “Al-Viqoya” hamda uning ham qisqartmasi “Muxtasar ul- Viqoya”larga ham yozlgan sharhlarni qo‘shiladigan bo‘lsa, “Hidoya”ga taalluqli sharhlar soni elliktadan oshib ketadi. Mana ma’lumotlardan ham ko‘rinib 28 30 Zimmangda farz bo’lgan narsani qarz va burch o’rniga qo’y. Bu hol qalbingu dilingga rohat baxsh etib, sharafing va obro’yingii saqlash uchun eng to’g’ri yo’ldir. * * * Olam uzra shunday yurginki, to butun olamning yelkasiga oyoq qo’ygandek bo’l, shunda jami maxluqotdan (borliqdan) ustun bo’lursan. * * * Alloh taolo ato qilgan turli ne’matlarning lazzati qudrat holvasidan totliroqdir. Ammo minnat bo’lgan holatda esa zaqum (jahannam daraxti) mevasining achchig’iga qaraganda ham achchiqdir. * * * O’zi sazovor bo’lmagan hamdu sanoyu maqtovlarni talab qilish uyatsiz, telba odamlarning odatlaridandir. * * * Tavba qilgan kishi umrining nihoyasi (xotimasi) umrining boshi , degandek (ya’ni, onadan tug’ilgan kuni kabi gunohsizdir), uning ishlari Alloh taolo nazdida aybli bo’lmaydi. * * * Misvoklar (tish tozalagichlar) bilan og’zingni tozalading, koshki endi bundan keyin sen og’zingni (tilingni) bo’hton, yolg’on, g’iybat so’zlarni aytish bilan bulg’amasang. * * * Senga malomat bilan ko’p hollarda mudom vaz’ qildilar (senga ko’p malomat qildilar ma’nosida), bularning o’rniga seni g’aflatning davomli uyqusidan uyg’otganlarida ma’qul bo’lardi. * * * Ilmli bo’lish bir baland toqqa chiqish kabi ko’p mashaqqatlidir, lekin undan tushish osondir, johilligu nodonlik bulog’i chuqur chashma misoli bo’lsa-da, biroq u ko’p qiyinchiligu azoblarga giriftor qiladi». 17 yashadi. Ilmu urfon yo’lidagi fidoyiligi, kamtarinligi, o’z asarlarida biron marta ham «men» degan so’zni ishlatmay, hokisorlik bilan izoh berishida ko’rinib turadi. Burhoniddin Marg’inoniyning bizgacha yetib kelgan asosiy fiqhiy asarlari jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. «Nashrul mazhab» (Mazhabning tarqalishi); 2. «Kitob al-manosakul-haj» (Haj marosimlari haqida kitob); 3. “Kitobun-filfaroiz» (Meros huquqi bo’yicha kitob); 4. «Kitob-attajniysu val-maziyd» (Ilmni ziyoda qiluvchi kitob); 5. «Muxtorotun navozil» (Majmu’-unnavozil) (Nozil bo’lgan narsalar majmuasi); 6. «Kitob ul-mashoyix» (Shayxlar haqidagi kitob); 7. «Maziydun fi furu’il-hanafiya» (Xanafiy mazhabiga qo’shimchalar); 8. «Sharh al-Jomiy-al-Kabir Muhammad ash-Shayboniy» (ash-Shayboniyning «Jomi’u-kabiyr» asariga sharh); 9. «Bidoyat ul-mubtadi’» (Boshlovchilar uchun dastlabki ta’lim); 10. «Kifoyatul-muntahiy» («Yakunlovchilar uchun tugal ta’lim»). «Bidoyatul- mubtadi’» asari uchun yozilgan 8 jildlik sharh: 11. «Hidoya» («Kifoyatul — muntahiy» asari uchun yozilgan 4-jildlik sharh). Afsuski, sanab o’tilgan asarlar haqida to’liq bir tasavvur yo’qdir. Chunki o’rta asr faqihlarining ko’pgina asarlari kabi, Burhoniddin Marg’inoniyning ham asarlarining hammasi bizgacha yetib kelmagan. O’zbekiston Respublikasi FA Sharqshunoslik instituti Qo’lyozmalar xazinasida allomaning bir qator asarlari qo’lyozma nusxalari bor. Allomaning eng mashhur va eng yirik asari «Hidoya» to’rt jilddan iborat bo’lib, uning har bir jildi turli muammolarni huquqiy yechimiga bag’ishlangan. Birinchi jild 5 kitobdan iborat bo’lib, tahorat va amaliy ibodatlar (namoz, ro’za, zakot va haj)ga bag’ishlangan. Bu jild 47 bob va 37 fasldan iborat. Ikkinchi jildiga nikoh, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolaning nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yo’qolganlar, 6 Xulosa Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, Burhoniddin Marg‘iloniy va Mar’giloniylar oilasi musulmonlarga juda katta xizmatlar qilib o‘tganlar. Ularning xizmatlari nafaqat Islom shariatining o‘zida bo‘ldi, balki ular Movaraunnahrdek katta hududning ijtimoiy, siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy, madaniy, xususan, huquqiy hayotida juda katta ahamayatga ega sulola bo‘lganlar. Ularning eng katta hizmatlari kitob ta’lif qilish orqali qo‘shilgan bo‘lsa-da, lekin bu sulolaning to‘rt yuz yil davomida mintaqa hududida shayxulislomlik vazifasida faoliyat olib borganliklari ham mana shu hududda fiqh fanining rivojiga qo‘shgan hissalaridan darak beradi. Bunga yorqin misol qilib “Hidoya” asarini olishimiz mumkin. Bu asar o‘sha vaqtning o‘zidayoq shunchalik mashhur bo‘lib ketdiki, uni nafaqat hanafiy mazhabi olimlari balki, boshqa mazhab vakillari ham mo‘tabar sanadilar va undan o‘zlarining mazhablarida foydalanishga kirishdilar. Yozilganiga qancha asrlar o‘tib ketgan bo‘lsada, bu asar madrasalarda fiqh fanidan asosiy qo‘llanma sifatida foydalanib kelindi. Shu vaqt davomida o‘ttizdan ziyod sharhlar yozildi va qisqartmalar ham qilindi. Shu jumladan bu kitob bugungi kunda ham o‘zining dolzarbligini yo‘qotmagan. Hozirgi kunda ham bu asarga sharhlar yozish to‘xtamagan. Balki bu kitobning zamonaviy kundagi ilmiy ahamyatini ochib beradigan turli kitoblar yozilishda davom etmoqda. Zamonaviy hayotimizning har jabhasiga doir jihatlarni yoritishda ahamyatli manba vazifasini amalga oshirib kelmoqda. Shu kunlarda yurtimizda “Hidoya”ning yangi nashrini o‘zbek tilida chop qilingani ham buning yorqin isboti sanaladi. 31 turli mazhabdagi nazariyalarni solishtirgan. Avval, Qur on, so ng sunnatgaʼ ʻ asoslangan, keyin ijmo va qiyosga o’tgan. Qiyos muammoni hal etishda yordam bermasa, istihson (qiyosi xafiy)ga o tgan. Yechimi topilmagan holatda urf-odatga ʻ tayanib, xulosa chiqargan. Qiyos, istihson va urfga tayanish huquqiy masalalarni hal etishda Marg’inoniyga katta imkoniyatlar ochib bergan. Alloma ibodatlardan tashqari insonning kundalik hayotiga tegishli huquqiy masalalarni boshqa dalillar bilan birga, o’ziga xos mezonlar orqali ham baholagan. Mantiqiy tahlildan o’tkazgan. Istiqro (deduksiya) va ilmiy tahlil (analiz)dan keng foydalangan. Har bir masalani turli mazhablar orasida qiyosiy uslubda o rganib, xulosa chiqargan va ʻ eng ma qul deb topgan fikrini tahlil oxirida zikr etib, shuni ustun qo’ygan. ʼ Shundan xulosa qilib “Hidoya” islom huquqining falsafiy tahlilidir, desak, to g ri ʻ ʻ bo ladi. ʻ 67 “Hidoya” Marg inoniyning shoh asaridir. Buni uning zamondoshlari ham ʻ e tirof etgan. Xususan, Xaddod: “Hidoya ham Qur on singari shariat bo’yicha ʼ ʼ o’zidan avval yozilgan kitoblarni e tibordan qoldirdi”, ʼ 68 degan. Asar 13 yil davomida yozilgan. Buning sababi: birinchidan, “Bidoyatul mubtadiy”ga Imom Muhammad Shayboniyning “Jomius sag’ir” va Quduriyning “Muxtasar” asarlari asos qilib olingan. “Bidoyatul mubtadiy”da minglab far iy masalalar mavjud ʼ bo’lib, ular orasida insonning kundalik hayotiga bog’liq, o’z yechimini topmagan ko’plab muammolar ko’p edi. O’sha davrning o zgaruvchan sharoitini sinchiklab ʻ o’rganish, birinchi darajali muammolarni ikkinchi darajalisidan ajratib olib, ularni yechish yo’llarini belgilab berish muallifdan katta diqqat-e tibor, har tomonlama ʼ sinchkovlik va chuqur kuzatishlarni talab qilardi. Ikkinchidan, Burhoniddin Marg’inoniy fiqh ilmi bosib o’tgan olti davrning (Payg ambar alayhissalom, ʻ sahobalar, tobeinlar, mujtahidlar, muxarrijlar va muqallidlar) beshinchi bosqichi bo’lmish muxarrijlar (avval o tgan mujtahid va buyuk huquqshunos olimlar ʻ asarlariga murojaat qilish orqali mazhab doirasidagi yangi murakkab huquqiy muammolarni yechish yo’llarini topuvchilar) zamonida yashagani uchun ijtihod qilish vakolatiga ega emas edi. Chunki IV hijriy asrning boshida (milodiy X asrda) 13 Sening qilayotgan ishlaringda dushmaning ogoh bo’lib, ulardan ko’z yumishi senga ilon chaqqandan ko’ra ham zararli va mashaqqatli bo’ladi. * * * Urug’likni ham, po’choqni ham, niyatu orzularni ham, muhabbatu firoqni ham yaratuvchi Alloh taolodir. * * * Ot uchun har doim qamchi lozimdir. U garchand yelib-yugaradigan tulpor bo’lsa ham. * * * Dehqonchilik qilib ziroat ekish foydayu xayr baraka birla mushtarakdir, o’z xalqini behad ko’p xayr-barakaga burkaydir. * * * Zaminda o’zini inson (odam) hisoblab yurgan odamlaru (nos) odam sifatli olchoqlar (nuvays) bordir. Shu odamlar jumlasidan hazrat Tovus — (Muhammad payg’ambar alayhissalomning mashhur izdoshlaridan Abu Abdurahmon ibn Kisoning laqabi shunday bo’lib, u o’z fazli- kamoloti va muruvvati bilan mashhur zot edi) va Tuvays (Madinai munavvarida yashagan, yaramas odatlari va shumligi bilan mashhur bo’lgan bir kimsa) ham bordir. * * * Yaramas va xasis kishining eshigini taqqillatishda saxiy va mo»tabar kishining oziq tishini sug’urish bilan barobar ranju izza bordir. Ya’ni, saxiy kishi ishi tushib zaruratdan xasis odamning eshigini qoqsa, u buni o’zining oziq tishini sug’urtirgandek ozoru aziyat chekkan holda qiladi» * * * Bu dunyo mol-mulkini o’z zimmangga va bo’yninga olishlikda og’ir va ma’suliyatli burchlar bor (ya’ni, o’zgalarning shon-sharaflari bilan bog’liq ishlarni gardaningga olishda o’ylab ish tut ma’nosida). 19 keyin, “Kitob al-Hidoya” asarini yetuk ustozdan o‘qib tamomlamagan tolib haqiqiy fiqh olimi hisoblanmagan. Demak, bu ham ulug‘ mutafakkir bobomiz Imom al-Marg‘inoniyning “Kitob al- Hidoya” asari muqaddas islom dinini o‘rganishda nechog‘lik noyob asar ekanidan dalolat beradi. Kurs ishining maqsadi: O’quvchilarga B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida foydalanish haqida ma’lumot berish Kurs ishining vazifasi : 1.Burhoniddin Marg’inoniy hayoti va faoliyati 2. Burhoniddin Marg inoniyning “Al-Hidoya” asari manba sifatidaʼ 3. “Hidoya” asarining mazmun mohoyati 4. “Hidoya” asariga boshqa davlatlarning e’tibori Kurs ishining ob'ekti : «Hidoya»ning qadimiy qo’lyozma nusxalaridan birida allomaning tug’ilgan kunlari 511 hijriy deb ko’rsatilgan. Shunga asosan 2000 yili tavalludlarining hijriy 910 yilligi nishonlandi. Bu hisobga ko’ra, Burhoniddin Marginoniy tavalludlari 511 hijriy yilga to’g’ri keladi. Kurs ishining predmeti : Burhoniddin Marg’inoniy asarlaridan parchalar Kurs ishining tuzilishi: Kurs ishi kiris qismi, 2 ta bob, 4 ta reja, xulosa va foydalanilgan adabiyotlardan iborat. 3 * * * Yomon narsayu e’tiqod bilan qilingan ezgu ish sarob va kul kabi hech qanaqa foyda bermaydi. * * * Ilmli bo’lish o’qish, o’qitish, yozish bilan hosilu mukammal bo’ladigan bir saboqdir. Agar olim kishi chiroyli, xushxat yozuvga ega bo’lsa, bu uning kamolotga yetganidan dalolatdir. * * * Seni kasodu inkisorga uchrashdan ogoh qiluvchi kishiga lutf bilan muomalada bo’l, qo’rqma, zarari yo’q, ziyoni yo’q, deb yuklatuvchilardan uzoqroqda bo’l. * * * Ezgulik, xayrli ishlarga astoydil kirish, ularni paysalga solib, keyin qilarman degan o’ylardan voz kech, shayton yo’ldan uradigan shoshma-shosharlik bilan emas, tafakkur va idrok bilan ish tut. * * * Riyo bor har qanday ishda ravoligu ziyo yo’qdir. * * * Yolg’onchining qasami bor (haqiqiy) ilmining ham soxtaligini oshiradi. Din xususida bo’ladigan musobaqa (munozara)larda komil e’timod bilan e’tiqod qil, shunda har qaysi maydonlarda oldinda bo’lasan. * * * Mening ko’zim faqat sizning yaqin bo’lishingizdan qaror va tinchlik topadir, chunki oshiq va muhib o’z ma’shuqasiga yaqin bo’lmasa rohat olib shod bo’lmaydi. * * * Sotib olgan narsangda aldanib, moliyaviy ziyon-zarar ko’ruving sen bundan kelgusida ko’radigan ziyonlaringdan, ancha yengilroq va osonroqdir». * * * 18 yozdi. Keyinchalik bu kitob asosida “Kitob al-Hidoya” asarini yaratdi. “Hidoya”da huquqiy masalalarning yechimi dastlab yirik fiqh olimlari fikrlarining bayoni va unga boshqa mualliflar e tirozlari yoki qo‘shilishlarini izhor etish yo‘liʼ bilan berilgan. Ana shu obro‘li mualliflar fikrlaridan kelib chiqib, muayyan masalada eng ma qul yechimni tanlab olish yo‘liga amal qilingan. Shu tariqa unda ʼ qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning mukammal sharhi ham asoslab keltiriladi. 55 Uning fiqh ilmida mashhur bo’lishi, buyuk nazariyotchi va shariat asoschilaridan biri al-Quduriyning asarlarini mutolaa qilishi asosida amalga oshdi. 56 Abdulhay Naknaviy: “Uning nasabi Abu Bakr Siddiq roziyallohu anhuga borib taqaladi”, deb ta’kidlagan. U allomani madh qilib, quyidagi iboralari bilan tanitadi: «Imom al-Marg’inoniy faqih, Qur’on hofizi, muhaddis, mufassir, barcha ilmu fanni o’rganib o’zlashtirgan iqtidorli ustoz, o’tkir nazar bilan tekshiruvchi va diqqat bilan ish yurituvchi zohid, muttaqiy, mahorat va fazilatlar egasi, usuliy ilmu adabda misli ko’rilmagan adib va shoir, ilmul-xilof va mazhab sohalari bo’yicha yuksak salohiyatga ega bir zot edi». 57 Abu Farros al-G’assoniy “Hidoya” muallifining tarjimai holi haqida yozilgan “Favoidul bahiya”da shunday yozganlar: “Hidoya” sohibini Kamol Bosho, o’zining yorqin fikri bilan ba’zi rivoyatlardan ba’zisini afzal ekanini ajratishga qodir bo’lgan “Ashobi tarjih”da ular tabaqasidan deb zikr qilganlar. Ushbu so’zlari davomida Burhoniddin Marg’inoniyni qozixon darajalaridan past bo’lmaganini ta’kidlab: “Dalillarni topish va masalalarni yechishda katta qobiliyat egasi bo’lmish bu kishi, mazhabdagi mujtahidlikka haqliroqdir”, deya Burhoniddin Marg’inoniyni mazhab mujtahidlaridan sanashlikni sog’lom aql egasining ishi deydilar. 58 “Hidoya” to‘rt juzdan iborat bo‘lib: Birinchi juzga ibodat masalalari kiritilgan, bular: tahorat, namoz, ro‘za, zakot va haj kitoblaridir. Ikkinchi juzga nikoh, emizish, taloq, qullarni ozod qilish, topib olingan bolaning nasabini aniqlash, topib olingan narsa, qochib ketgan qullar, bedarak yo‘qolganlar, sherikchilik va vaqf mulki kabi masalalar kiritilgan.Uchinchi juzda esa oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga o‘tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish, 8 sherikchilik va vaqf huquqi kabi masalalar kiritilgan. Bu jild 60 bob, 36 fasldan tashkil topgan. Uchinchi jildida (14 kitob) oldi-sotdi, pul muammolari, kafolat, pulni birovga o’tkazish, qozilarning vazifalari, guvohlik, berilgan guvohlikdan qaytish, vakolat, da’vo, iqror bo’lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo’lish, pulni saqlashga berish, qarz berish, sovg’a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan ozodlik berilgan qullar, voliylik (patronat), majbur qilish, homiylik, qisman ozod bo’lgan qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o’rin olgan. Bu jildda 36 bob, 37 fasl bor. To’rtinchi jildida (76 kitob) esa shafoat, merosni taqsimlash, dehqonchilik hamda bog’dorchilik xususida shartnoma, qurbonlikka so’yishadigan jonzod haqida, umuman qurbonlik qilish haqida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq yerlarni o’zlashtirish xususida, taqiqlangan ichimliklar haqida, ovchilik, garovga berish, jinoyatlar xususida, xun haqi to’lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan. Bu jild 23 bob, 38 fasldan iborat. 1.2. Burhoniddin Marg inoniyning “Al-Hidoya” asari manba sifatidaʼ O‘rta Osiyoda fiqh sohasini rivojlanishida Burhoniddin Marg‘inoniyning o‘rni beqiyos hisoblanadi. Buyuk faqih va imom 1123-yilda Rishtonda tavallud topgan. Dastlab otasi Abubukr ibn Abduljalildan, so‘ng buyuk alloma Simom Bahouddin Ali ibn Muhammad Asbijobiydan tahsil olgan. Manbalarda aytilicha: “al-Marg’inoniy o’z oilasi tarbiyasida o’sib, eng mashhur va iqtidorli olimlardan dars olib, yuksak iste’dodi va izchil faoliyati tufayli Hanafiy mazhabi bo’yicha buyuk faqih va mujtahid darajasiga ko'tarilib, shayxul-islom laqabiga sazovor bo'ldi”. 54 U al-Quduriy va Muhammad ash-Shayboniy asarlarini o‘rganib, “Bidoyat ul-mubtadi ” (“Boshlovchilar uchun qo‘llanma”) asarini yozdi. Ammo ʼ bu asarni foydalaniuvchilar amaliy jihatdan qo‘llashi juda qiyin edi. Shu sababli, u “Kifoyat ul-muntahiy” (“Yakunlovchilar uchun tugal ma lumot”) nomli asar ʼ 7 hamda muhaddis, mufassir va turli ilmlarni o‘zlashtirgan alloma bo‘lgan. Jaloliddin Karloniyning qo‘lida faqih bo‘lib yetishgan. Undan “Hidoya” asarini eng kata bobosigacha sanadi bilan rivoyatini olgan. Allomaning o‘zidan esa Shamsiddin al-Qoriyniy shogird tushib olgan. Unga 814-yili ijoza yozib beradi” 28 . Burhoniddin Marg‘inoniyning avlodlari haqida gapirganda Fazlulloh ibn Abdulvohid ibn Abu Lays Ibn Alouddin ibn Abul Qosim ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud ibn Muhamad ibn Muhammad ibn Mahmud ibn Abu Lays Nasr as-Samarqandiy al-Laysiy al-hanafiy nomini ham keltirish o‘rinli.786 hijriy yilda tug‘ilib 874 yilda vafot etgan mazkur alloma o‘z vaqtida Samarqandning yetuk faqihi bo‘lib, onasi Burhoniddin Marg‘inoniyning avlodlaridan bo‘lgan 29 . Sulolaning asli ilmiy salohiyati Burhoniddin al-Marg‘iloniyning bobolariga borib taqaladi. U kishi ham o‘zining avlodlari kabi shar’iy ilmlar, xususan hadis, fiqh kabi ilmlarda zamonasining peshqadamlaridan bo‘lgan. Bunga yorqin dalillardan biri shuki, o‘sha paytlarning ko‘zga ko‘ringan ulamolaridan biri Shamsul aimma Saraxsiydan ilm olganlar. Burhoniddin al-Marg‘iloniy bobolarini yod etib shunday xotirlaganlari tarix asarlarida keltiriladi: “Mulla Ali al-Qori Hidoya sohibining bobosini ham zikr qiladi. Uning ta’kidlashicha, bobosining ismi Umar ibn Habib bo‘lgan hamda shamsul aimma Saraxsiyning qo‘lida faqih bo‘lib yetishgan. Hidoya sohibi bobosi haqida shunday zikr qilgan: “Men undan xilofot masalalarini oldim”. Yana bir xabarda: “U menga hadis aytar edi, men yosh edim va u aytgan hadislarni yodlar edim” 30 , deya ta’kidlagan. U kishining vafotlari esa 593.h/1196.m-yilda, zulhijjaning 12-kuni, seshanba kunida vafot etgan. Aksar ulamolar u kishining vafotlari shu kunda bo‘lganiga ittifoq qilganlar. Lekin bu masalada ham ba’zi ulamolar ixtilof qilganlar va 592.h/1195.m-yilda bo‘lgan deya bayon qilganlar 31 . Imom Marg‘iloniy Samarqand yaqinidagi bir qabristonga dafn qilinganlar. U yerda uch yuzga yaqin Muhammad ismli ulamolar dafn qilingan. 27 edilar. Biroq ulardan ko’ra ham ilmu sharifni yuqori martabaga ko’taruvchi shunday olimlar borki, ular ilmlariga amal qilib, shariat ahkomlarini — qonun qoidalarini yuqori ko’taruvchilardir. 2.2. “ Hidoya ” asariga boshqa davlatlarning e’tibori Movaraunnahr fiqh maktabi tarixida Burhoniddin al-Marg‘iloniy va uning avlodlarining o‘rni juda kata hisoblanadi. Ular fiqhiy sulola bo‘lib shakllanib, ancha yillar davomida Movaraunnahr huquqiy fonida katta e’tiborga loyiq ishlar bilan mashhur bo‘lib kelganlar. Sulolaning asosiy tilga olinadigan vakili Burhoniddin al-Marg‘iloniy hisoblanib, olimning asl ismi Ali ibn Abu Bakr ibn Abdujalil al-Farg‘oniy al-Marg‘iloniy sanaladi. Alloma haqida boshqa ulamolar faqih, hofiz, mufassir, hamma ilmlarni puxta o‘zlashtirgan olim, zohid, shoir odob va ilmda unga o‘xshashini ko‘zlar ko‘rmagan hamda nozik masalalarda ham uning qo‘li uzin va ko‘plab mashhur imomlar qo‘lida ilm olgan, deya ta’riflaydilar 8 . Tadqiqotlarga ko‘ra, olimning tug‘ilgan yili haqida aniq ma’lumotlar keltirilmagan. Bu boradagi ilmiy izlanishlar tadqiqotchilarni uch toifaga bo‘linishiga olib kelgan. Ba’zi ulamolar Burhoniddim al-Marg‘iloniyning tug‘ilishini hijriy 511-yilda bo‘lgan desalar, boshqa bir ulamolar hijriy 530-yil, milodiy 1135-yilga to‘g‘ri kelishini ta’kidlaganlar. Boshqa bir tur ulamolar, ya’ni Umar Rizo Kahola kabilar esa bu narsada hech bir so‘z aytmaganlar 9 . Bundan kelib chiqadiki, olimning tug‘ilgan yili borasida aniq faktlarni toppish qiyin. Lekin manbalarning aksari allomaning 511-yili tug‘ilganini ta’kidlaydi. Bu haqida Abdulhay Laknaviy shunday yozadi: “Hijriy 511-yil rajab oyida dushanba kuni asr namozidan so‘ng tug‘ilgan” 10 . Burhoniddin al-Marg‘iloniyga berilgan nisbat borasida ham tadqiqotchilar so‘z yuritib, u kishini ba’zilari al-Farg‘oniy deb keltirsa, boshqa tadqiqotchilar al- Rishtoniy deya tilga olganlar. Yana boshqa manbalarda al-Marg‘iloniy shaklida 21 manbalarda ta’kidlanadi. Shuningdek, “Qozixon fatvosi” kitobining muallifi Faxriddin Abul Mafoxir Hasan ibn Mansur O‘zgandiy, Sodrush shahid Hisomiddin Umar ibn Abdulaziz ibn Umar ibn Ali al-Poykandi, Abdurazzoq ibn Nasr ibn Ja’far ibn Sulaymon al- Marg‘iloniy, Qavomiddin Ahmad ibn Abdurashid Umar ibn Muhammad Ahmad ibn Abdulloh ibn Ziyoislom Abu Shujjo‘ al-Bayomi, Ahmad ibn Abdulaziz Ziyouddin Muhammad ibn Husayn al-Bandiyji kabilarni ko‘rishimiz mumkin 17 . Olim fiqhga oid o‘nlab asarlar ta’lif etgan bo‘lib, ulardan bizga oltitasi yetib kelgan. Allomaning bizga ma’lum bo‘lgan asarlarini ko‘p tadqiqotlarda sanab o‘tiladi. “Hidoya”, “Bidoya”, “Kifoyatul muntahiy”, “Tajnis”, “Mazid”, Mansik ul-haj”, “Majmaun navozil”, “Faroiz” 18 kabilar shular jumlasidandir. Ba’zi tadqiqotlarda bu kitoblarning nomlari boshqacha nom bilan ham tilga olinadi. “Majmaun navozil” kitobini Qutlu Bug‘a va boshqa ba’zi tadqiqotchilar “Muxtarotun navozil” deb keltiradilar. Ba’zi tadqiqotchilar esa ikkovini ham qo‘shib, “Muxtarot majmaun navozil”, deya yozadilar. Faroiz kitobini olimning o‘zi “Faroz ul-Usmoniy deya nomlagan. Bu kitob aslida meros masalasida bo‘lib, shayx Usmoniy degan olim yozganlar. U kishi fiqh ilmida juda mohir sanalganlar. Lekin bu kitobni olimning o‘zi yakunlay olmay qolgan. Davomini esa Burhoniddin al-Marg‘iloniy yakunlab, o‘sha olimning fazilati va jalolati sababidan “Faroiz al-Usmaniyya” deya atagan 19 . Olimning hayoti yo‘li va ijodidan xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, uning Islom ilmlari, xususan, fiqh fanining rivojiga qo‘shgan hissasi juda ham ulkan hisoblanadi. Bu borada hamma tadqiqotchilar yakdil fikrdalar. Allomaning bu mehnatlarining asosi kitob ta’lif qilishga borib taqaladi. Shuning bilan birgalikda uning avlodlari ham shar’iy ilmlarda, aniqroq qilib aytganda fiqh ilmida uzoq yillar davomida ko‘plab foydali ishlar qilganlar. Bu mehnat ko‘plab qirralarda amalga oshirilgan. Tadqiqotlarga batafsil yondashadigan bo‘linsa, bu sulola vakillarining biri o‘z yurtining qozisi bo‘lgani, yana boshqasi, kitob ta’lif qilgani, yana biri mudarrislik qilib o‘zlarini ko‘rsatgani ayon bo‘ladi. 24 Foydalanilgan adabiyotlar 1. Mirziyoyev Sh.M. “Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik har bir rahhar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak”. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2016-yil yakunlari va 2017 yil istiqbollariga bag‘isiilangan majlisidagi O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti nutqi. Xalq so‘zi gazetasi, 2017-yil 16-yanvar, №11. 2. Mirziyoyev Sh.M. “Buyuk kelajaginiizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz”. O‘zbekiston, 2017-yil. 3. O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining farmoni. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 6-son, 70-modda. 2017-yil. 4. Mirziyoyev Sh.M. “Qonun ustuvorligi - inson manfaatlarini ta’minlash taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. “O‘zbekiston”, 2017-yil. 5. R.A.Mavlonova, D.Abdurahimova. “Pedagogik mahorat”. O‘quv qo‘llanma. Toshkent. Fan va texnologiya. 2012-yil. Asosiy adabiyotlar 1. Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 2. Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet. 3. Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet.‖ 32 turibdiki, imom Marg‘iloniyning bu asari fiqh fanida juda katta ahamyatga ega sanaladi. Marg‘iloniylar sulolasi vakillari nafaqat kitob ta’lif qilish bilan balki, o‘zlari yashab turgan zamonda qozilik va muftiylik ishlarida ham yetakchi bo‘lib, doimo bu masalalar ularga ishonib topshirilgan. Komilxon Kattayev o‘zining Samarqand shahrining 2750-yilligiga bag‘ishlab yozgan “Samarqandning buyuk allomalari” kitobida shunday to‘xtalib o‘tadi: “Hazrati Imom Burhoniddin Marg‘inoniyningh sharofatlik avlodlari ham o‘zlari kabi huquqshunoslik sohasida Benazir bo‘lishgan edilar. Movaraunnahr tarixida qancha podsho-yu hukmdorlar kelib-ketishmasin, hammavaqt mamlakat shayxulislomlik mansabiga Burhoniddin Marg‘iloniyning avlodlaridan ilmlirog‘i tayinlanar edi. Ular mamlakatning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy va ma’rifiy hayotida katta ro‘l o‘ynashib, yirik ta’sirlar ko‘rsatishgan edilar. Jumladan Amir Temur davrida – shayxulislom Abdulmalik; Ulug‘bek Mirzo davrida – Shayxulislom Isomuddin; Abu Said Mirzo davrida – shayxulislomlar Mavlono Burhoniddin va Nizomiddin Mas’ud; Bobur Mirzo davrida – shayxulislom Abulmakorim kabilar faoliyat ko‘rsatishgan. Shul tariqa manbalarga qaraganda “Hidoya sohibi bo‘lmish Hazrati Burhoniddin Marg‘inoniyning avlodlari, sulola asoschisining sharofati ila 400 yilga yaqin vaqt mobaynida Movaraunnahrda shayxulislomlik mansabida sarafroz bo‘lishgan edi”. Marg‘iloniylar oilasi tomonidan fiqh ilmiga ulkan hissa bo‘lib qo‘shilgan ish bu Burhoniddin al-Marg‘iloniyning o‘g‘illari Nizomiddin Umar al-Marg‘iloniy qalamiga mansub “Javohir ul-fiqh” asari hisoblanadi. Bu asar haqida Xoja Xalifa shunday ta’rif keltiradilar: “Bu kitob Nizomiddin ibn Burhoniddin Marg‘iloniyga tegishlidir. U kishi hidoya sohibining o‘g‘lidirlar. Kitob 1-jilddan iboratdir. Kitob: “To‘g‘ri dinni zohir qilgan Zotga hamdlar bo‘lsin”, deya boshlanadi 36 . Ma’lumotlarga ko‘ra bu asar Armeniya poytaxti Yerevanda saqlanadi 37 . Bu asar ijtimoiy, ma’naviy, madaniy va huquqiy hamda iqtisodiy masalalarni o‘zida qisqa holda yoritib berishi bilan ham ahamyatli sanalib, ulamolart tomonidan e’tirof etilgan. Ushbu kitob bugungi kunimiz uchun ham juda ham dolzarb jihatlarni ochib bera oladi. 29 Kirish Mabzuning dolzarbligi: Arixiy manbalardan ma’lumki, “Kitob al- Hidoya” asari muallifining to‘liq ismi Abulhasan Ali ibn Abubakr ibn Abduljalil al-Farg‘oniy al-Rishtoniy al-Marg‘inoniy ning nasl-nasabi ulug‘ sahobiy Abu Bakr Siddiq (r.a.)Ga borib tutashadi. Butun islom dunyosiga Shayxulislom bo‘lib tanilgan Burhonuddin al-Marg‘inoniy 511-hijriy 8-Rajab (milodiy 1123-yil 23-sentabr) dushanba kuni dunyoga kelgan. Imom, faqih, hofiz, muhaddis, mufassir, ko‘plab ilm-fanlarni puxta o‘zlashtirgan ishonchli, muhaqqiq, nozik musahhih, taqvodor zohid, usulchi, adabiyotshunos Burhoniddin al- Marg‘inoniy ko‘plab mashhur faqihlardan ta’lim olgan. Burhoniddin al- Marg‘inoniy hijriy 593 (milodiy 1197) yilda Samarqandda vafot etgan. Burhoniddin al-Marg‘inoniy o‘zidan xalq va butun olam musulmonlari uchun manfaatli asarlar qoldirdi. Ular ichida “Kitob al-Hidoya” asari islom dini fiqhi bo‘yicha yozilgan benazir manba sifatida hozirga qadar ardoqlanib kelinadi. Ayniqsa, hanafiy mazhabi olimlari tomonidan bu asarga alohida hurmat va ehtirom ko‘rsatiladi. Imom al-Marg‘inoniy dastlab “Bidayat ul-mubtadi” (“Boshlovchilar uchun qo‘llanma”) nomli asar yozib, unda “Muxtasar ul-Quduriy” va Imom Muhammad Shayboniyning “al-Jomi as-sag‘ir” asarlarini jamlab, zarurat sezganda o‘zi ham ba’zi masalalarni kiritadi. So‘ng mazkur asarga sakson jildli sharh tasnif etib, uni “Kifoyat ul-muntahiy” (“Yakunlovchilar uchun tugal ta’limot”) deb nom beradi. Keyinchalik “Kitob al-Hidoya” nomi ostida mazkur sharhga muxtasar yozadi.Musannif “Kitob al-Hidoya” asarini 573-hijriy Zulqa’da oyi (milodiy 1178-yil aprel-may)ning chorshanba kuni peshin vaqtida yozishni boshlagan va o‘n uch yil davomida yozib tugatgan. “Kitob al-Hidoya” asari o‘zining qisqa lafzlari va teran ma’nolari hamda iboralarining go‘zal uslubda tuzilganligi bilan boshqa fiqhiy asarlardan ajralib turadi. Mavzuning o’rganilganlik darajasi Taniqli olim Abdulhakim Shar’iy Juzjoniyning ta’kidlashicha, Afg‘oniston va Hind yarim orolida “Kanz ud-daqoiq” va “Muxtasar ul-Quduriy” kitoblaridan 2 B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida. Mundarija Kirish ............................................................................................................................................................ 2 I.Bob.B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida. ................................................................. 4 1.1.Burhoniddin Marg’inoniy hayoti va faoliyati .......................................................................................... 4 1.2. Burhoniddin Margʼinoniyning “Al-Hidoya” asari manba sifatida .......................................................... 7 II.Bob.Burhoniddin Marg’inoniy ................................................................................................................ 15 2.1. “Hidoya” asarining mazmun mohoyati ............................................................................................... 15 2.2. “Hidoya” asariga boshqa davlatlarning e’tibori .................................................................................. 21 Xulosa ........................................................................................................................................................ 31 Foydalanilgan adabiyotlar .......................................................................................................................... 32 1 hech kimda islom huquqi bo yicha ijtihod qilish vakolati yo’q, degan fikr bor edi.ʻ Huquqshunoslik bo’yicha barcha faoliyat buyuk olimlar belgilab bergan asosiy qonun-qoidalarni izohlash, tafsir etishdan iborat bo’lishi kerak, degan qarash mavjud edi. 69 Lekin Abdulhay Laknaviy “Favoidul bahiya” asarida hanafiy mazhabi olimlarini olti guruhga bo lib, Burhoniddin Marg’inoniy va Quduriyni “as hobut tarjih”, ʻ ʼ ya ni ba zi rivoyatlarni ba zilaridan tarjih berish (ustun qo yish) salohiyatiga ega ʼ ʼ ʼ ʻ olimlar qatorida zikr etgan. Burhoniddin Marg’inoniyda turli mualliflar yozgan ko plab fatovolar (huquqiy majmualar) bor edi. Ularda minglab masala, ayrim ʻ muammolar bo’yicha o’nlab mulohaza, hatto bir-biriga qarama-qarshi nazariyalar ham mavjud edi. Muallif biror huquqiy masalani yoritish uchun, birinchidan, shariatning asosiy manbalari, undan keyin Abu Hanifa, Imom Molik, Imom Shofi iy, Imom Ahmad ibn Hanbalning asarlari, Shayboniyning “Zohirur rivoya” ʼ kitobi, Abu Yusufning “Kitobul xiroj”, “Adabul qoziy”, “Abu Hanifa va Ibn Abu Laylo o rtasidagi ixtiloflar”, “Avzoiy va Anas ibn Molikning ayrim huquqiy ʻ masalalar bo yicha bildirgan fikrlariga yozilgan raddiya” kitoblari, Imom Zufar ʻ asarlari, shuningdek, islom huquqiga oid son-sanoqsiz kitob va to’plamlarni o’qib chiqib, ularda bildirilgan fikr-mulohazalarni bir-biri bilan solishtirib, asosli xulosalar chiqarishi kerak edi. 3 Albatta, eng hayotiy va zarur rivoyatlarni tanlab olib, ularning to’g’riligini naqliy dalillar bilan isbotlab, aqliy dalillar bilan mustahkamlash, mumtoz asarlarning mazmuniga chuqur kirib borib, ularning huquqiy asoslarini belgilab olish katta mehnat va izchil izlanishni talab qilar edi. XII asrda islomiy ilmlarni har tomonlama rivojlantirib, mo’tabar asarlar qoldirgan allomalarimizning merosini o’rganish tadqiqotchilar oldida turgan muhim vazifadir. Chunki, Burhoniddin Marg inoniy kabi ko’plab allomalarning merosi islom huquqshunosligi tarixida ʻ muhim manba hisoblanadi. Bu meros nafaqat Markaziy Osiyo, balki butun musulmon olami huquqshunosligida katta o rin tutadi. ʻ 3 Axmedov B. O’zbekiston tarixi manbalari (Qadimgi zamon va o’rta asrlar): Tarix mualimlari, talabalar va yuqori sinf o’quvchilari uchun qo’llanma. – T.: ―O’qituvchi , 2021, - 352 bet. ‖ 14 Qoraxoniylar davlati qaror topishi natijasida “Movarounnahrning Xuroson bilan aloqalari zaiflashib, oyoqqa turgan mahalliy maktablarning mustaqil rivojlanishiga asos yaratilganidir. Markaziy shaharlarda avtonom boshqaruv kuchayishi ulamolar ta sir doirasining kengayishiga olib keldi. Bu bilan fiqh normalarini hayotga tatbiqʼ etishga real sharoit yaratildi. Buxoro va Samarqand haqiqiy ilm markazlariga aylandi. Bu shaharlarda nasaflik, marvlik va farg onalik faqihlar ham faoliyat ʻ ko rsatardi”. ʻ 63 Turk tadqiqotchilarining xulosasiga ko ra, bu davrda 300ga yaqin ʻ faqih yashagan va 150dan ko proq fiqhiy (huquqiy) asar, 20ta fatovo (fatvolar ʻ majmuasi) yozilgan, ularning asosiy qismi hanafiy mazhabiga tegishli bo’lgan. Bu davrda yaratilgan bebaho asarlardagi ma lumotlarni hanafiy fiqhining an anaviy ʼ ʼ qobig’iga kiritish 3 yo l bilan amalga oshirilgan: ʻ 1) Muhammad ibn Hasan Shayboniyning “Zohirur rivoya” turkumidagi asarlariga sharhlar yozilgan; 2) fiqh ilmiga oid yangi kitoblar tuzilgan; 3) avvalgi davr va zamondosh faqihlarning fatvolari to plamlarga yig’ilgan. ʻ Bu ishlarni umumlashtiruvchi darslik sifatida Marg’inoniyning “Kitobul Hidoya fi sharhil Bidoya” asari paydo bo ldi. ʻ 64 U ixchamligi, mukammalligi, hanafiy mazhabini boshqa sunniy mazhablar bilan qiyosiy o’rganib, har tomonlama yoritgani uchun o’ziga xos nazariy va amaliy ahamiyat kasb etadi. Burhoniddin Marg’inoniy hanafiy mazhabining son-sanoqsiz huquqiy masalalarini hal qilish yo lini topishga muvaffaq bo’ldi. U mustaqil ijtihod qilish vakolatiga ega ʻ bo’lmasa ham o z ilmiy-huquqiy asarlarini yaratishda qiyosdan (qiyosi jaliydan), ʻ ayniqsa qiyosning ikkinchi turi bo lmish “qiyosi xafiy” yoki “istihson”dan keng ʻ foydalandi. 65 Shuning uchun ayrim olimlar Marg inoniyni “Mujtahid fil mazhab”, ʻ mazhabdagi mujtahid deb bilgan. 66 Marg’inoniyning fikricha, bilim uch manbadan hosil bo ladi. Birinchisi – nass. U shar iy hukm manbai bo’lmish ʻ ʼ Qur on oyatlari va Payg ambar (s.a.v.)ning hadisi shariflaridir. Ikkinchisi – aql va ʼ ʻ tafakkur, uchinchisi – his-tuyg’u (sezgi) organlarida hosil bo’ladigan ma lumotlar. ʼ Alloma “Hidoya”da fiqhiy masalalarni yoritishda qiyosiy uslubdan foydalanib, 12 ma’lumotlar beriladi. Bu nisbatlarning har birining olim uchun o‘z ahamyati mavjud sanaladi. Rishtoniy nisbasining Marg‘iloniy nisbasidan oldin bo‘lishining sababi allomaning Rishtonda tug‘ilgani bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa o‘rta asrlarda Rishton Marg‘ilondan katta shahar bo‘lgan. Shuning uchun ham Rishton Marg‘ilondan oldin qayd etilgan. Nasablari ko‘pincha ana shunday zikr qilinadi 11 . Lekin ayrim manbalarda olim Rishtonda emas, balki Marg‘ilonda tug‘ilgani ham zikr qilingan. “Olim Marg‘ilonda tug‘ilganlar. Marg‘ilon Movaraunnahr hududidagi viloyat bo‘lmish Farg‘onadagi shaharlardan biri hisoblanadi. Farg‘ona voidysida bir daryo oqib o‘tgan bo‘lib, uning nomi Sayhun deb nomlanar va ushbu shahar daryoning sharq tarafida joylashgan edi” 12 . Lekin boshqa bir tadqiqotlarga suyanilsa, yuqorida zikr qilingan shaharlarning hammasi olimga bir jihatdan aloqasi borligini ko‘rsatadi. Alloma Rishtonda tug‘ilgan hamda 13 yoshiga yetganda esa Marg‘ilonga ko‘chib o‘tadi va o‘sha yerda hidoya asarining birinchi juzini yozadi lekin asosiy qismini Samarqandda yozib tugatadi 13 . Olimning nasabi Abu Bakr (r.a)ga borib yetadi. Otalari Abu Bakr ibn Abduljalil o‘z davrining taniqli faqihlaridan biri edi. Alloma dastlab o‘z otalari qo‘lida ta’lim oladilar, keyin Roshidon, Marg‘ilon, Buxoro, Samarqand va boshqa shaharlardagi bir qator madrasalarda, xususan Marg‘ilondagi Pur Siddiq madrasasida o‘n uch yil istiqomat qilib ta’lim oladilar va “Hidoya” asarining birinchi qismini aynan shu muborak manzilda turgan kezlari yozganlar. Bundan Marg‘ilon o‘sha davrda Movarounnahrda ilm va madaniyat markazlaridan biri ekani ma’lum bo‘ladi 14 . Alloma juda ko‘plab ilmlarda peshqadam kishilardan sanalgan. U haqida Alloma Jamoliddin ibn Abdulmalikning ta’kidlashicha, hidoya sohibi 8 ta ilimni juda yaxshi bilgan 15 . Ammo taboqot kitoblarining aksarida olim haqida berilayotgan ma’lumotlarda deyarli barcha shar’iy ilmlarda uning mukammal o‘zlashtirgan kishilardan bo‘lgani ta’kidlangan. Olimning bir ilmga cheklanib, nomi o‘sha ilmning o‘zi bilangina bog‘lanishiga “Hidoya” asarining juda ham katta shuhratga erishgani sababidan deb hisoblanadi. Bu asar ulamolar va oddiy 22 * * * Alloh taolodan astoydil istisno bilan o’tinib so’ragan kimsaning nidosi sira noumid qolmaydi. * * * Aql-idrok va shariatga amal qilib ish tutgan banda asl va ikkinchi darajali maqsadu matlablarini jam qilishi muqarrardir. * * * Goh vaqtda johil kishi akd-idrokli kishining suhbatida (yo’ldosh) bo’lur, undan boshqalarga zarar kelmas, Faroqid yulduzi bilan Suhayl yulduzi ham yonma-yon bo’lgani kabi (ya’ni, Suhayl yulduzining kuchi oz bo’lsa-da, shimol tarafidan Faproqid yulduzlarining yaqinlashuvchi bilan ularning nurlari zaiflashmaydi ham, kamaymaydi ham). * * * Ko’pincha yoki ba’zan Hasan al-Basriyga o’xshash buyuklarni Hajjoj Zolimga o’xshashlar tug’adilar, go’yo sho’r dengiz suvidan dur-marjonlar chiqqani kabi. * * * Ba’zida ikki yaramasdan Hasan misoli go’zal bir o’g’lon dunyoga keladi, chunonchi qon bilan etning orasidan sut chiqadi. * * * Ilmiy-urfon va aql-farosati bilan mashhur bo’lgan Abdumalik ibn Qariyb Horun ur-Rashidga o’z zakovatli qalbi va keng fikr mulohazasi bilan yaqinlashadi. Bu yaqinlashuv uning Asmam qabilasidanligi va sharif nasabli ekanligidan bo’lmay, ilmi tufaylidir, aks holda Horun ur-Rashid unga barmog’i bilan-da ishora qilmasdi. * * * Shod-xurramlik va yaramaslik ezgulik va yovuzlikka muqorana qilindi, ya’ni shod- xurramlik ezgulikka, yaramaslik yovuzligu qayg’u hasratga muqorin bo’ldi. * * * Rivoyatlarga ko’ra, Ziyod o’g’illarini komil insonlar deydilar. Uning yetti farzandining har biri shoirlarning eng peshvosi bo’lib, balog’at va fasohatda yetuk 20 Xulosa qilib aytganda, O’rta Osiyo zaminida yetishib chiqqan buyuk faqih ulamolari islom huquqshunosligi ilmini nafaqat yuksak darajada taraqqiy etishida o’z hissalarini qo’shganlar, balki ushbu fanni yangi bosqichga olib chiqqanlar. Burhoniddin Marg’inoniyning asarlarini o’rganishda quyidagi jihatlarga e’tibor berishimiz lozim: olimning asarlarida, xususan, “Hidoya”da bitilgan shariat ahkomlari avvalgi buyuk faqihlarning fikrlari va boshqalarning e’tiroz va qo‘shilishlari bilan adolat mezoni ustida yoritilgan. Unda kishining dunyoqarashini, fikr mulohazasini o‘tkirlaydigan, masalaga adolat ko‘zi bilan qarashga undaydigan yorqin dalil va hujjatlar oyat va hadislar misolida keltirilgan. Marg‘inoniyning fiqhiy qarashi sunniylik aqidasi bilan bog’liq bo’lib, bugungi kunda turli xil ixtiloflarning oldini olishda muhim ahamiyatga egadir. Ahli ilmlar o’rtasidagi o‘zaro hurmat (ularga itoat qilish), musulmonlar jamoasi bilan birga bo’lish kabi tamoyillarning ahamiyatini tasavvur qilish qiyin emas. Shuningdek, olim islom dinidagi sunniylarning to‘rt asosiy mazhabi asoschilarining asarlarini o‘rganish bilan birga o‘zi ham fiqhga oid bir qator asarlar yaratgan. “Hidoya”da huquqiy masalalarning yechimi dastlab yirik fiqh olimlari fikrlarining bayoni va unga boshqa mualliflar e’tirozlari yoki qo‘shilishlarini izhor etish yo‘li bilan berilgan. Shu tariqa unda qonunning aynan ifodasigina emas, balki uning mukammal sharhi ham asoslab keltiriladi. II.Bob.Burhoniddin Marg’inoniy 2.1. “Hidoya” asarining mazmun mohoyati Quyosh nurlarini berkitib bo’lmaganidek, haqiqatning chirog’ini ham so’ndirib bo’lmas. * * * Sahbon o’g’li Ajlonning og’zidan chiqqan fasohatli so’zlarining o’zi bir xulqu tabiatdirki, u bularni otasi (Sahbon)dan olgan. * * * 15 I.Bob. B.Маrg’unoniyning “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida. 1.1.Burhoniddin Marg’inoniy hayoti va faoliyati Turkistondagi ilk Uyg’onish davri shunday qomusiy olimlarni dunyoga keltirdiki, ularning jahon madaniyati va ilmu faniga qo’shgan hissasi hanuzgacha hayrat bilan e’tirof etiladi. 2000 yilda tavalludiga hijriy sana bo’yicha 910 yil to’lishi munosabati bilan keng nishonlangan Burhoniddin Marg’inoniy ham ana shunday buyuk siymolardan biridir. To’liq ismi Abulhasan Ali ibn Abubakr ibn Abduljalil al-Farg’o-niy al-Rishtoniy al-Marg’inoniy (1123 yil 23 sentyabr, Rishton tumani, Dahbet qishlog’i — 1197 yil 29oktyabr, Samarqand)— buyuk faqih, imom. Dastavval otasi Abubakr ibn Abduljalil, so’ng Simom Bahouddin Ali ibn Muhammad Asbi-jobiy qo’lida tahsil ko’rdi. Rishton, Marg’ilon, Buxoro, Samarqand va Movoraunnahrning boshqa shaharlarida islomiy ta’lim olib, hanafiya mazhabining buyuk faqihi sifatida nom qozondi. Shayxulislom bo’lib yetishdi. 1149 yili haj safariga bordi. Burhoniddin Marg’inoniy Samarqand shahridagi Chokardiza qabristoniga dafn etilgan. Allomaning tavallud sanalari xususida ixtiloflar bor. Ko’pgina manbalarda ul Zotning tug’ilgan kunlari umuman qayd etilmaydi. Abu Tohirxo’ja Samarqandiyning «Samariya» nomli kitobida mavlono Burhoniddin Marg’inoniy hijriy 515 yilning 12-rajab oyida shanba kuni (milodiy 1123 yil 23 sentyabrda) tavallud topgan deb ma’lumot beriladi. Vaholanki, «Hidoya»ning qadimiy qo’lyozma nusxalaridan birida allomaning tug’ilgan kunlari 511 hijriy deb ko’rsatilgan. Shunga asosan 2000 yili tavalludlarining hijriy 910 yilligi nishonlandi. Bu hisobga ko’ra, Burhoniddin Marginoniy tavalludlari 511 hijriy yilga to’g’ri keladi. Burhoniddin Marg’inoniy fiqh bo’yicha asosiy asari «Bidoyat ul-mubtadi’» («Boshlovchilar uchun qo’llanma»)ni hanafiya nazariyotchisi, shariat asoschilaridan Abul Hasan al-Quduriy va Muhammad ash-Shayboniy asarlariga tayanib yozgan. Burhoniddin Marg’inoniyning ushbu kitobi nazariy asar edi, 4 undan amaliy jihatdan foydalanish qiyin bo’lgan. Shu sababli Burhoniddin Marg’inoniy ning o’zi 8 jildli sharh — «Kifoyat ul-Muntahiy» («Yakunlovchilar uchun tugal ta’limot»)ni yozishga qaror qilgan. Keyinchalik bu kitobi asosida «Kitob al-Hidoya» (qisqacha nomi «Hidoya» — «To’g’ri yo’l»)ni yaratadi (1178). Burhoniddin Marg’inoniy bu kitobda o’sha zamonlarda mo’min-musulmonlar duch keladigan dolzarb hayotiy masalalar, jumladan oilaviy va ijtimoiy munosabatlar, mulkchilik, savdo-sotiq, jinoyat va jazo, insonning burch va mas’uliyatlariga taalluqli juda ko’p murakkab muammolarni islomiy huquq nuqtai nazaridan hal etib berdi. Mazkur kitob nafaqat Movoraunnahrda, balki butun islom sharqida bir necha tillarga tarjima etilib ma’lum va mashhur bo’lib ketdi. Bu kitob fiqh ilmi bo’yicha eng aniq, izchil, mukammal asar bo’lgan. Undan asrlar davomida islom huquqshunosligi bo’yicha nufuzli huquqiy manba — asosiy qo’llanma sifatida foydalanilgan . Shu sababli alloma nafaqat ulamolar, balki oddiy xalq orasida ham «hidoyat yo’lining sarboni» deya katta hurmat-e’tibor topdi. Burhoniddin val-milla (islom dinining dalili, isboti) degan sharafli nomga sazovor bo’ldi. 1 Alloma yana bir qancha asarlar yozgan: «Nashr al-mazhab» («Mazhabning tarqalishi»), «Kitob at-tajnis val-maziyd» («Fuqarolik huquqini taqvim etish»), «Kitob ul-faroiz» majburiyatlar haqida kitob»), “Ziyd fi furu ul- hanafiy”( «Hanafiya mazhabiga qo’shimchalar») shular jumlasidandir. U o’z asarlarida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, mulkchilikning turli shakllari (davlat va siyosiy mulkchilik), jinoyat va jazoning huquqiy jihatlarini, fuqarolik huquqi nazariyasi va amaliyoti, jinoiy ishni ko’rish masalalarini batafsil yoritib berdi. Bu asarlarda adolat tuyg’usi, o’z davrining huquqiy mezonlari asosida yashash, eganing mol-mulkiga ko’z olaytirmaslik, haromdan hazar qilish, insof va diyonat, mehr-oqibat kabi tushunchalarning mohiyati ochib berilgan. Burhoniddin Marg’inoniyning o’zi hayoti davomida ana shunday insoniy fazilatlarga amal qilib 1 Ahmedov Bo’riboy. Tarixdan saboqlar: Oliy va o’rta maxsus o’quv yurtlari tarix fakultetlari uchun qo’llanma.-Mas`ul muharrir H.Ziyoev. -T.: O’qituvchi, 2023, -432 bet. 5 4. Azamat Ziyo. O’zbek davlatchiligi tarixi: (Eng qadimgi davrdan Rossiya bosqiniga qadar) //Mas`ul muharrir: B.Ahmedov. –T.: ―Sharq , 2000, -368‖ bet. Mustaqil O’zbekiston tarixining dastlabki sahifalari: (Davriy to’plam) № 3 // Mas`ul muharrir: D.Alimova; - T.: ―Sharq , 2020, - 224 bet. ‖ 5. Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах обитавших в Средней Азии в древние времена. В 3-х томах. М – Л.; 2015-1953. Internet saytlari. 1. http://Zivonet.uz 2. http://edu.uz 3. www.nadlib.uz 4. http://teoriya.ru 33 Islom dini kirib kelganidan so‘ng, diniy ta limotlar qatorida fiqh ilmi ham rivojʼ topdi. Fiqh (arabcha — bilish, tushunish) - musulmon huquqshunosligi, shariat qonun qoidalarini ishlab chiqish bilan shug’ullanuvchi islom ta limotining bir ʼ sohasi hisoblanadi. Fiqh so‘zi dastlab Qur oni Karim va hadislarda atama sifatida ʼ qo‘llanilgan. Zayd ibn al-Hasanning “Majmu al-fiqh”, Molik ibn Anasning “al- ʼ Muvatto ”, Ibn Hanbalning “al-Musnad” kitoblari fiqhga oid dastlabki asarlar ʼ hisoblanadi. X asrga kelib fiqh ilmi fan sifatida shaklllandi. Aynan shu davrda, Movarounnahrda Burhoniddin Marg‘inoniy, Abu Lays Samarqandiy, Abu Zayd Ubaydullo Dabusiy va boshqa buyuk fiqhshunos olimlar yetishib chiqqan. Fiqh ilmi islom huquqshunosligi sifatida ikki sohaga ― shariat manbalarini ishlab chiqish (usul al-fiqh) va shariatni tayin sohalariga tatbiq etish (furu al-fiqh)dan ʼ iborat bo‘lgan. O‘rta asrlarda va yangi davrda fiqhga oid asarlar orasida fatvo to’plamlari ko’paydi. al-Quduriyning “Muxtasar”, Qozixonning (1196 y. vafot etgan) “Fatovo”, Burhoniddin Marg‘inoniyning “Hidoya”, Ibn Bazzozning “Fatovo” asarlari bunga misol bo‘ladi. Ular ichida “Hidoya” asari hanafiylik mazhabida katta shuhrat qozongan amaliy qo‘llanmadir. 60 Alloma fiqhiy masalalarni yoritishda qiyosiy uslubdan foydalanadi, turli mazhablardagi nazariyalarni bir-biri bilan solishtiradi. Avval, Qur’on, so’ngra Sunnaga asoslanadi, undan keyin ijmo’ va qiyosga o'tadi. Qiyos muammoni hal etishda yordam bermasa, istehsonga (qiyosi hafiyga) o’tadi. Yechimi topilmagan ahvolda urfu odatga tayanib, xulosa chiqaradi. Marg’inoniy istehson va huquqiy istidloldan keng ko’lamda foydalanadi va o’z xulosalarini mantiqiy istidlol bilan mustahkamlaydi. Uning fikricha, aql va idrok ma’rifatning asosi bo’lsa ham, faqat aqlning o’zi bilan doimo ishonarli bilim hosil bo’lmaydi. Aql chegaralangan imkoniyatga ega bo’lganligi sababli uni shariat mezoni bilan o’lchash zarur bo'ladi. Aql har doim ham haqiqatga olib borishi mumkin emas. Shuning uchun u aqliy manba sifatida qiyosga katta e’tibor qaratadi. Ayniqsa, ko’p o’rinlarda istehsondan foydalanadi. Istehson va urfga tayanish huquqiy muammolarni hal 10 Senga ezgulik ko’rsatgan kimsaga ezgulik qilgin, chunonchi Javzo yulduzi botgandan keyin Shixara yulduzining porlashi go’zaldir. * * * Payg’ambar alayhissalomdan: «La’na ollohu ar-roshiy va-l-murtashiy», ya’ni «rishvat (pora) oluvchiga ham, beruvchiga ham, Alloh taoloning la’nati bo’lsin», degan hadisi sharif sodir bo’lgandur». * * * Qimorbozlar oy nurini g’animat bilib qimor o’ynasalar, tunlari qissayu hikoyatlar tinglovchilar esa bedorlikka parvo qilmaydilar. * * * Yozilgan kitob nusxasining to’g’riligi ko’z qorachig’ining boqqaniga bog’liqdir, rivoyatning inobatlisi (ishonchlisi) esa serob suvdan ham ortiqroq qondirar. * * * Baland tog’larga ko’tarilib va pastliklarga tushib safar qilish uyda, devorlar ichida, mashaqqatlar orasida och o’tirishdan avlodir (xayrlidir). * * * O’z vaqtidan kechikib berilgan in»m-ehson mahkam tortilgan zanjir misoli qattiq bug’uvchidir. * * * Hunarmandu kosiblar qo’pdir, biroq mohiru qobiliyatlari ozdir (ya’ni, usta ko’pu ustasi ozdir). * * * Ikki narsa bir daraxtning butog’idir, ya’ni, ikkalasi ham bir xildir: biror narsa so’raganga (tilanganga) bersa-yu ammo keyin uni minnat qilsa, ikkinchisi, o’zining in’om — ehsonini ayab, xassislik qilsa, chunonchi Alloh taolo nazdida minnat bilan bir narsa berish va xassislik qilib bermaslik qabohatda barobar hisoblanadi. * * * 16 xalq orasida shunchalar tanilib ketdiki, Burhoniddin al-Marg‘iloniyning nomi aksar o‘rinlarda fiqh ilmi bilangina bog‘lanadigan bo‘ldi. Bunga yana bir misol tariqasida yana bir holatni ko‘rish mumkin: toboqot janirida yozilgan asarlarning ko‘pida olimning o‘g‘llari yoki nabiralaridan birini zikr qilishda “hidoya sohibining o‘g‘li” yoki “hidoya sohibining nabirasi” deb zikr etib o‘tiladi. Olim fiqh fanidan boshqa fanlarda ham saviyasi yuqori bo‘lganligiga yana bir dalil shuki, muhaddis imom at-Termiziyning “Al-jome’”sini Shayxul Islom Ziyouddin Abu Muhammad Soid ibn As’addan silsilaviy olgan 16 . Burhoniddin Marg‘inoniy Samarqandda buyuk allomalar Najmiddin Abu Hafs Umar ibn Muhammad an-Nasafiy, shuningdek, Abul Lays Samarqandiy huzurida ta’lim oladilar va o‘sha yerda hijriy 573 yil zul-qa’da oyining 4-kuni (milodiy 1178 yilning aprel oyida) Hidoya asarini yozishni tugatganlar. 544/1149-yilda muborak haj safariga boradilar. Allomaning haj safariga borishlari bir tomondan ibodat maqsadida bo‘lsa, ikkinchi asosiy maqsad o‘z ilm va bilimlarini oshirish niyati edi. Hajdan qaytib kelayotib Marg‘inoniy Marv shahrida to‘xtaydilar va u yerlik allomalardan ham tahsil oladilar. Ular orasida Muhammad ibn al-Husayn ibn Nasr ibn Abdulaziz Ziyouddin al-Bandinijiy ham bo‘lib alloma u zot huzurida hadis tinglaydilar. So‘ngra Balxga kelib bu yerda buyuk olim Abu Shujo‘ Umar ibn Muhammad al-Bistomiy huzurida u zotga tegishli barcha asarlardan dars oladilar. Uzoq davom etgan riyozat va izlanishlar natijasida Burhoniddin Marg‘inoniy hazratlariga “Burhoniddin” (“Islom dinining yorqin hujjati”) degan yuksak unvon beriladi va o‘z davrining hanafiy mazhabi bo‘yicha buyuk faqihi darajasiga ko‘tariladilar. Tahsil yillari tugab Burhoniddin Marg‘inoniy yetuk faqih sifatida Samarqandga qaytib keladilar va bu yerda shayx ul-islom mansabiga tayinlanadilar. Burhoniddin al-Marg‘iloniy o‘z davrining yetuk ulamolaridan dars oladi. Ular orasida eng birinchi navbatda aqida ilmi borasida mashhur “Aqoid an- Nasafiya” asari muallifi Najmiddin Abu Hafs Muhammad ibn Ahmad an-Nasafiy 23 etishda keng imkoniyat ochib beradi. U ibodatlardan tashqari insonlarning amaliy hayotiga tegishli bo’lgan huquqiy masalalarni, boshqa dalillar bilan birga, ushbu mezon bilan ham baholaydi. Mantiqiy tahlildan o’tkazadi. U istiqro(deduktsiya) va ilmiy tahlildan (analiz) keng foydalanadi. Har bir masalani turli mazhablar orasida qiyosiy uslubda o’rganib, xulosa chiqaradi va eng ma’qul deb topgan fikrini tahlil oxirida zikr etib, uni ustun qo'yadi. Shu sababli «Al-Hidoya» islom huquqining falsafiy tahlili deb atalsa o'rinli bo’ladi. 2 Nigora Yusupova “Burhoniddin Marg inoniyning “Hidoya” asari muhim fiqhiyʻ manba sifatida” nomli maqolasida quyidagi ma’lumotlarni keltiradi: Bugungi O zbekiston davlati va huquqining poydevori – milliy davlatchilik asoslari juda ʻ qadim va mustahkam bo’lib, ko’p asrlik tarixga ega. Mintaqamizning boy madaniyati asrlar davomida ajdodlarimizning ijodi bilan takomillashdi, boyidi va taraqqiyotning yuksak pog’onalariga ko’tarilib, butun bashariyat uchun bebaho meros bo’lib qoldi. O’zbekiston Respublikasining Birinchi Prezidenti Islom Karimov bu haqda quyidagi fikrni bildirgan edi: “O tmishdagi allomalarning ʻ bebaho merosi qanchadan qancha avlodlarning ma naviy-ruhiy ongini va turmush ʼ tarzini shakllantirgan edi va u hamon ta sir ko rsatmoqda”. ʼ ʻ 62 Asrlar davomida turli mamlakatlarda yuzlab olimu ulamolar islom huquqshunosligi bilan mashg’ul bo’lib kelgan. Jumladan, Movoraunnahrlik faqihlar o’z asarlari va huquqiy nazariyalari bilan islom huquqi sohasida ulkan ishlarni amalga oshirgan va fiqh ilmining har tomonlama rivoj topishiga ulkan hissa qo’shgan. Faqihlar mujtahidlardan so'ng nafaqat taxrij va tarjih zamoni, balki taqlid davrida ham islom huquqshunosligini takomillashtirish yo’lida faxrlanishga arzigulik ilmiy muvaffaqiyatlarga erishgan. Ular kalom va huquq sohasida yangi fan va maktablarga asos solish bilan birga, yangi huquqiy nazariyalarni ham yaratgan. XII asrda Movarounnahrda fiqh ilmi rivoji uchun ta sirchan omillar yuzaga kela boshladi. Ulardan biri, A.Mo minov fikricha, ʼ ʻ 2 Amir Temur Ko’ragon. Zafar yo’li. Nashrga tayyorlovchi B.Ahmedov. –T.: Nur, 2022, -40 bet. 11 asrining mo‘tabar faqihlaridan bo‘lib yetishdi 25 . Laqablari Imoduddin bo‘lgan 26 . Bundan tashqari allomaning nabiralari va ulardan keying avlodlari ham fiqh fani va butun shar’iy ilmlar borasida peshqadamlardan hisoblanganlar. Istiqomat qilib turgan yurtlarida biror bir yangi masala chiqadigan bo‘lsa, marg‘iloniylar sulolasining o‘sha zamonda ilmda peshqadam bo‘lib turgan vakiliga murojaat qilingan. Ana shunday kishilardan biri Abdurahim Abulfath Zayniddin ibn Abu Bakr hisoblanganlan. Abdurahim Abulfath haqida “Favoid al-bahiyya” kitobida Abdulhay Laknaviy shunday zikr qilib tilga oladilar: “Abdurahim Abulfath Zayniddin ibn Abu Bakr Imodiddin. Olim “Hidoya” sohibi bo‘lmish Burhoniddin al-Marg‘iloniyning o‘g‘illari Imoduddinning o‘g‘li hisoblanadi. Alloma “Fusulul Imodiya” asarini ta’lif qilgan. Otasi va mashhur olim, “Fusul al-Usturishoniy” asarining muallifi Mujiddin Muhammad al- Usturushoniyning shogirdi Ali Hisomiddin al-Alyabodiylarning qo‘lida mohir faqih bo‘lib yetishadi. Olim “Fusulul imodiyya” asarini hijriy 651-yilning Sha’bon oyida Samarqandda ta’lif qilib tugatadi. Alloma o‘zi bu haqida shunday ma’lumot keltirib o‘tgan: “Fusulul imodiyyani o‘qib chiqib, uning turli hukmlarni o‘zida jamlagan va ko‘plab foydalarni o‘z ichiga olgan kitob bo‘lganini angladim”. Kitob davomida muallif bobosini “bobom Burhoniddin al-Marg‘iloniy” deb, Umar al- Marg‘iloniyni esa “amakim Nizomiddin” deya keltirishga odatlangan 27 . Marg‘iloniylar sulolasining yana bir ko‘zga ko‘ringan ulamolaridan biri Abdulavval ibn Burhoniddin Ali ibn Imodiddin ibn Jaloliddin Muhammad ibn Zayniddin Abdurrahim ibn Imodiddin ibn Ali ibn Abu Bakr sanaladi. Bu kishi haqida mo‘tabar tarix asarlarining aksarida batafsil ma’lumotlar keltirib o‘tilgan. Shuning o‘zidan ham ko‘rinib turibdiki, olimning hanafiy fiqhi va Movaraunnahr fiqh maktabida tutgan o‘rni anchagina salmoqli hisoblandi. Olim haqida alloma Abdulhay Laknaviy o‘zining “Favoid ul-bahiyya” asarida shunday bayon qilgan: “Abdulavval ibn Burhoniddin Ali ibn Imodiddin ibn Jaloliddin Muhammad ibn Zayniddin Abdurrahim ibn Imodiddin ibn Ali ibn Abu Bakr. Olim juda puhta faqih 26 vakolat, da vo, iqror bo‘lish, sulh, bir ishda pul bilan sherik bo‘lish, pulniʼ saqlashga berish, qarz berish, sovg‘a, ijara, muayyan shart asosida cheklangan ozodlik berilgan qullar, voliylik (patronat), majbur qilish, homiylik, qisman ozod bo‘lgan qullar va bosqinchilik xususidagi masalalar o‘rin olgan. To‘rtinchi juzda esa shafoat, meros taqsimlash, dehqonchilik hamda bog‘dorchilik xususida shartnoma, qurbonlikka so‘yiladigan jonzod haqida, umuman qurbonlik qilish haqida, shariatga zid yomon narsalar haqida, tashlandiq yerlarni o‘zlashtirish xususida, taqiqlangan ichimliklar haqida, ovchilik, garovga berish, jinoyatlar xususida, xun haqi to‘lash, vasiyat kabi masalalar yoritilgan. “Hidoya”da shariat qoidalarining aynan o‘zigina emas, balki ularning mukammal asos va dalillari ham asl ravishda berilgan. “Hidoya” so’zi arabchadan tarjima qilinganda, yo llanma degan ma’noni bildiradi. Asarning to’liq nomi "Hidoya fi ʻ furu al-fiqh" — "Fiqh sohalari bo yicha yo’llanma") bo’lib, hanafiylikyda muhim ʼ ʻ fiqhiy manba hisoblanadi. Bu asar 13 yil davomida yozilgan. Qo llanmani ʻ yaratishda Qur’on oyatlariga, sahobalar va tobe inlarning rivoyatlariga, hadislar, ʼ mazhab asoschilarining asarlariga tayanilgan. “al-Hidoya” asari 4 jild, 57 kitob, 165 bob, 152 fasldan tashkil topgan. 59 Burhoniddin Marg inoniyning “al-Hidoya” ʻ asari yozilish uslubi bo’yicha boshqa fiqhiy asarlardan ajralib turadi. Unda huquqiy masalalarning yechimi mashhur faqihlarning fikrlarini bayon qilish va unga boshqa fiqh olimlarining e’tirozlarini bildirish bilan berilgan. Shundan kelib chiqqan holda, huquqiy muammoning eng ma qul yechimini tanlab olish mumkin ʼ bo lgan. Asarda faqatgina shariat qoidalari emas, balki ularning asos va dalillari ʻ ham keltirilgan. Asar bir necha asr davomida ko’p musulmon mamlakatlarida huquqshunoslik bo’yicha asosiy manba hisoblangan. 20-asrning 20-yillarigacha qozilar sudi bekor qilinib, sho’rolar sud tizimi joriy qilinguncha amalda bo ldi. U ʻ bir qancha musulmon mamlakatlari oliy o’quv yurtlarida darslik sifatida o’qitiladi. Bu asar bir necha tillarga tarjima qilingan. Yurtimiz qadimdan ilm-fan taraqqiy etgan mintaqalardan biri bo’lgan. Bu o’lkada buyuk allomalar yetishib chiqib, jahon sivilizatsiyasiga munosib hissa qo‘shganligini butun dunyo e tirof etadi. ʼ 9 Burhoniddin Marg‘inoniyning o‘zlari kabi fiqh ilmida faoliyat olib borgan uch o‘g‘illari borligi aytilib, ularning ismlari quyidagicha zikr qilinadi: 1. Imoduddin ibn Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Marg‘inoniy. 2. Nizomiddin Umar ibn Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Marg‘inoniy. 3. Jaloliddin Muhammad ibn Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil al-Marg‘inoniy. Burhoniddin Marg‘inoniyning o‘g‘illari ham fiqh ilmini otalaridan o‘rganganlar va bu borada fatvo chiqaradigan darajaga etganlar 20 . Imoduddin ibn Ali ibn Abu Bakr ibn Abdujalil al-Farg‘oniy bo‘lib, otalari Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil hidoya asari muallifi hisoblanadilar. “Fusul al- Imodiyya” asari muallifining otasi sanaladi. Olim otasi va qozi Ali Zahiriddin al- Buxoriyning qo‘lida faqih darajasiga yetadi hamda ikki inilari kabi fatvoda gapi olinadigan kishilardan bo‘lib yetishadi. Allomaning “Qozining odobi” nomlangan kitobi bor 21 . Olim shayxul Islom Umar Nizomiddin al-Farg‘oniy bo‘lib, “Hidoya” asarining muallifi bo‘lmish Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil o‘gillari hisoblanadilar. U kishi ham akalari Jaloliddin Muhammad singari otalarining qo‘llarida faqih bo‘lib yetishadilar hamda fatvo borasida ishonchli kishilardan biridek maqomga yetadilar. Alloma “Javohir ul-fiqh”, “Favoid” va shu kabi asarlar muallifi sanaladilar 22 . Kunyalari Abu Hafs bo‘lgan. 600-yildan so‘ng vafot etgan 23 . U kishining bitta inilari bo‘lgani qayd etilgan lekin ikkita ekanligi mo‘tabar toboqot kitoblarida zikr qilinmagan 24 . Bu ma’lumot tarixiy, qadim kitoblarga tayanib keltirilgan. Lekin zamonaviy tadqiqotlarda va boshqa manbalarda olimning yana bitta, jami uchta o‘g‘li bo‘lganligi va ular hammalari faqih bo‘lganligi qayd etilgan. Allomaning ana shu o‘g‘illarining ismi Muhammad ibn Burhoniddin sanalgan. Muhammad ibn Burhoniddin Ali ibn Abu Bakr ibn Abduljalil Abul Fath Jaloliddin al-Farg‘oniy. Olim otasining bag‘rida o‘sib, ilm va odobdan namuna bo‘la oladigan darajaga yetdi. Otasining qo‘lida fiqh ilmini mukammal o‘rganib, 25

B.Маrg’unoniyning  “Hidoya” asari tarixiy manba sifatida

Купить