Badiiy asar qahramonlarini yaratish - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	20000UZS
Hajmi	288.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	04 Iyun 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

Azizbek Oripov

Ro'yxatga olish sanasi 20 Dekabr 2024

2 Sotish

Badiiy asar qahramonlarini yaratish

Sotib olish

2MUNDARIJAKIRISH ……………………………………………………………………… ...........
3
I BOB. BADIIY ASAR QAHRAMONLARINI YARATISH ……………….5
1.1 Badiiy asar qahramonini yaratish vositalari ……………………………… .. . . 5
1.2 Badiiy asar qahramonini baholash nima uchun kerak? ................................... 9
II BOB. BADIIY ASAR QAHRAMONLARI BADIIYATLARI VA
QAHRAMONLAR OBRAZLARINI SIFATLARINI BAHOLASH ………17
2.1 Asar qahramonlari o ’ rtasidagi badiiyatlari ………………………………… 17
2.2 O ’ zbek va jahon adabiyoti qahramonlari obrazlarining ta ’ siri va o ’ rganilish
asoslari ........................................................................................................................
24
XULOSA ............................................................................................................ 30
Foydalanilgan adabiyotlar ................................................................................... 32

3KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . O ’ zbekiston Respublikasida shaxsni intellektual,
ma ’ naviy-axloqiy, ijtimoiyiqtisodiy rivojlantirishning muhim shartlaridan biri,
ta ’ lim tizimini, ayniqsa, umumiy ta ’ limni shaxsga yo ’ naltirilgan ta ’ lim konsepsiyasi
va kompetensiyaviy yondashuv asosida tashkil etishdan iboratdir. Ta ’ lim tizimidagi
rivojlanish jamiyat taraqqiyotining negizini tashkil etadi. Buning uchun muntazam
tarzda umumta ‘ lim tizimida qo ’ llaniladigan innovatsion texnologiyalarni
o ’ zlashtirish, shu orqali o ’ quvchilarning kompetensiyalarni egallash jarayonlarini
jadallashtirish, ularni rivojlanayotgan jamiyat talablariga moslashtirish taqozo
etiladi. Sifatli ta ‘ lim olish ehtiyojining kuchayishi O ’ zbekiston fuqarolarining
muhim hayotiy qadriyati sifatida tobora dolzarblashmoqda. Chunki sifatli ta ’ lim
ijtimoiy-siyosiy barqarorlik va haqqoniylikning asosiy omilidir.
Rivojlanib borayotgan zamonimizda o ’ sib kelayotgan yosh avlodongini
rivojlantirishda badiiy asarning ahamiyatini oshirish lozim. Ma ’ lumki kitob o ’ qigan
bola ruhan va manan yetuk, barkamol bo ’ lib yetishadi. Buning uchun har bir
o ’ qituvchi yelkasida og ’ ir mas ’ uliyat yuklatilgan. Negaki, agar o ’ quvchi asar
qahramonlarining ijobiy va salbiy jihatlarini farqlay olmasa uning miyyasida
bo ’ shliq paydo bo ’ ladi, natijada salbiy xarakterga ega obrazni o ’ zining
ideali
sifatida qaray boshlashi mumkin. Bu esa bir insonning hayoti barbod bo ’ lishiga
yoki aksincha ijobiy qahramonga qarab intilsa yetuk inson sifatida shakllanishi
mumkin. Shu sababdan badiiy asar qahramonlarini baholashga o ’ rgatish kata
ahamiyatga ega. Kurs ishining maqsadi. Mazkur kurs ishi maqsadi o ’ quvchi
yoshlarda badiiy asarni tahlil qilish va qahramonlarni oson tahlil qilish uchun
yo ’ nalish berish. Bu orqali obrazlarni to ’ g ’ ri tasniflash va asarning mazmunini
to ’ g ’ ri tushunishga
yo ’ naltirish.
Kurs ishining vazifasi. Ushbu kurs ishining vazifasi quyidagicha:
 Badiiy asar qahramonini yaratish vositalari;
 Badiiy asar qahramonini baholash nima uchun kerak?
 Asar qahramonlari o ’ rtasidagi badiiyatlari ;

4 O ’ zbek va jahon adabiyoti qahramonlari obrazlarining ta ’ siri va
o ’ rganilish asoslari.
Kurs ishining predmeti. Badiiy asar qahramonlarining shaxsiy sifatlari,
ularning xarakterini, tabiatini va muvaffaqiyatlarini belgilaydi. Badiiy asarlarni
o ’ qitish orqali o ’ qiluvchilarga insoniy xususiyatlarni rivojlantirish, adolat va
hurmatni o ’ rgatish yoki insoniy qadriyatlar orqali hikoya yozishni maqsad qilgan
mualliflar tomonidan qo ’ llaniladi.
Kurs ishining obyekti . Badiiy asarlar va obraz vositalari tadqiqotning asosiy
obyekti sanaladi.
Kurs ishining nazariy va amaliy ahamiyati. Mazkur kurs ishi
materiallaridan qo`llanma va lug`atlar yaratishda, oliy o`quv yurtlari, akademik
litsey va kasb-hunar kollejlarida maxsus kurs va seminar mashg`ulotlarida
foydalanish mumkin. Adabiyot fanini o`qitishda zamonaviy yondashuvlar
muhim ahamiyat kasb etadi.Jumladan, badiiy asarni tahlil etishda ko`pgina
o`quvchilar, hattoki o`qituvchilarimiz ham oqsaydilar. Badiiy tahlil adabiy
asarning hayotiy va badiiy mantig`i hamda estetik jozibasini anglashga
yo`naltirilgan ilmiy faoliyatdir. Metodist olimlar,xususan, A.Zunnunovning
adabiy ta ’ lim metodlarini tasniflashga oid qarashlarida obrazlar, lavhalarni
taqqoslash, asar yoki uning biror bo`limi qurilishi,uslub xususiyati, unda
ifodalangan lavha va tabiat manzaralari, qahramonlarni qiyosiy o`rganish rejasini
tuzish izlanish metodi; ikki yoki bir necha asarni mavzu bo`yicha, g`oyaviy,
adabiy-nazariy, tarixiy-adabiy reja, sahnalashtirilgan nusxasi bilan taqqoslanishi
tadqiqot metodi doirasida bajariladigan faoliyat turlari ekanligi ta ’ kidlanadi.
Adabiy tahlilga shu tariqa ta ’ rif berilganda hodisaga xos deyarli barcha asosiy
xususiyatlar qamrab olinadi, deyish mumkin.
.

5I BOB. BADIIY ASAR QAHRAMONLARINI YARATISH.
1.1 Badiiy asar qahramonini yaratish vositalari.
1. Portret- qahramonning tashqi ko ’ rinishi tasviri. Ta ’ kidlanganidek, bu
xarakterni individuallashtirish usullaridan biridir. Yozuvchi portret orqali ko ’ pincha
qahramonning ichki dunyosini, xarakterining xususiyatlarini ochib beradi.
Adabiyotda portretning ikki turi mavjud - kengaytirilgan va yirtilgan. Birinchisi,
qahramonning tashqi qiyofasini batafsil tavsiflash (Gogol. Turgenev, Goncharov va
boshqalar), ikkinchisi, xarakter rivojlanishi jarayonida portretning xarakterli
detallari ajralib turadi (L. Tolstoy va boshqalar). L. Tolstoy batafsil tavsifga keskin
e ’ tiroz bildirdi, uni statik va unutilmas deb hisobladi. Shu bilan birga, ijodiy
amaliyot portretning ushbu shaklining samaradorligini tasdiqlaydi. Ba ’ zida
qahramonning tashqi ko ’ rinishi haqidagi g ’ oya portret eskizlarisiz yaratiladi, lekin
qahramonning ichki dunyosini chuqur ochib berish yordamida, xuddi o ’ quvchi uni
o ’ ziga tortadi. "Hack, Pushkinning "Yevgeniy Onegin" romantikasida Onegin va
Tatyananing ko ’ zlari yoki chiziqlari rangi haqida hech narsa aytilmagan, ammo
o ’ quvchi ularni tirik sifatida taqdim etadi. 1
2. Amallar... Hayotda bo ’ lganidek, qahramonning xarakteri, avvalo, qilayotgan
ishlarida, harakatlarida namoyon bo ’ ladi. Asar syujeti qahramonlar xarakterini
ochib beradigan voqealar zanjiri. Inson o ’ zi haqida gapirgani uchun emas, balki
uning xatti-harakati bilan baholanadi.
3. Nutqni individuallashtirish... Bu, shuningdek, qahramon xarakterini
ochishning eng muhim vositalaridan biridir, chunki nutqda odam o ’ zini to ’ liq ochib
beradi. Qadim zamonlarda shunday aforizm bor edi: "Gapla, men seni ko ’ raman".
Nutq qahramonning ijtimoiy mavqei, xarakteri, ma ’ lumoti, kasbi, temperamenti va
boshqalar haqida tushuncha beradi. Nosirning iste ’ dodi qahramonni nutqi orqali
ochib bera olishi bilan belgilanadi. Barcha rus klassik yozuvchilari personajlar
nutqini individuallashtirish san ’ ati bilan ajralib turadi.

61
1. Адабиёт назарияси. Икки томлик. 1 том. Адабий асар. –Т.: Фан, 1978. – 416 б.

74. Qahramon biografiyasi... Badiiy asarda qahramonning, qoida tariqasida,
ma ’ lum bir davrdagi hayoti tasvirlanadi. Muayyan xarakter xususiyatlarining kelib
chiqishini ochib berish uchun yozuvchi ko ’ pincha uning o ’ tmishi bilan bog ’ liq
biografik ma ’lumotlarni keltiradi. Xullas, I.Goncharovning “Oblomov” romanida
qahramonning bolaligi haqida hikoya qiluvchi “Oblomov orzusi” bobida Ilya Ilyich
nima uchun dangasa, hayotga mutlaqo yaroqsiz bo ’ lib o ’ sgani o ’ quvchiga
oydinlashadi. Chichikov xarakterini tushunish uchun muhim bo ’ lgan biografik
ma ’ lumot N. Gogol tomonidan "O ’ lik jonlar" romanida keltirilgan.
5. Muallifning o ’ ziga xos xususiyati... Asar muallifi hamma narsani biluvchi
sharhlovchi sifatida ishlaydi. U nafaqat voqea-hodisalar, balki qahramonlarning
ma ’ naviy olamida sodir bo ’ layotgan voqealarga ham izoh beradi. Dramatik asar
muallifi bu vositadan foydalana olmaydi, chunki uning bevosita ishtiroki dramaning
o ’ ziga xos xususiyatlariga mos kelmaydi (uning mulohazalari qisman ijro etiladi).
6. Qahramonning boshqa belgilar tomonidan o ’ ziga xos xususiyatlari... Ushbu
vosita yozuvchilar tomonidan keng qo ’ llaniladi.
7. Qahramonning uyg ’ unligi... Har bir insonning o ’ ziga xos dunyoqarashi,
hayotga va odamlarga o ’ z munosabati bor, shuning uchun yozuvchi qahramonni
to ’liq tavsiflash uchun uning dunyoqarashini yoritadi. I.Turgenevning “Otalar va
o ’ g ’illar” romanidagi Bazarov o’ zining nigilistik qarashlarini ifodalaganiga tipik
misol bo ’ la oladi.
8. Odatlar, odatlar... Har bir insonning o ’ ziga xos odatlari va xulq-atvori bor,
bu ularning shaxsiy xususiyatlarini yoritadi. A.Chexovning “Ishdagi odam”
qissasidagi o ’qituvchi Belikovning “nima bo’lsa ham” tamoyiliga amal qilgan
holda har qanday ob-havoda soyabon va galosh kiyish odati uni qotib qolgan
konservativ sifatida tavsiflaydi.
9. Qahramonning tabiatga munosabati... Inson tabiatga, bizning “kichik
birodarlar” hayvonlarimizga munosabat bildirar ekan, uning xarakterini,
insonparvarlik mohiyatini baholash mumkin. Bazarov uchun tabiat "ma ’ bad emas,
balki ustaxona, balki ishchi sifatidagi odam". Dehqon Kalinichning tabiatga
munosabati boshqacha (I. Turgenevning "Xor va Kalinich").

810. Mulk xususiyati... Insonning atrofi uning moddiy boyligi, kasbi, estetik
didi va boshqalar haqida tasavvur beradi. Shuning uchun yozuvchilar bu vositadan
keng foydalanadilar, badiiy detallar deb ataladigan narsalarga katta ahamiyat
beradilar. Xullas, er egasi Manilovning (N. Gogolning o ’ lik jonlari) yashash
xonasida mebellar bir necha yildan beri ochilmagan, stolda esa 14-betdagi bir
xil yillar davomida ochilgan kitob.
11. Psixologik tahlil vositalari: orzular, xatlar, kundaliklar, qahramonning ichki
dunyosini ochib berish. Tatyana orzusi, A.S.Pushkinning "Yevgeniy Onegin"
romanidagi Tatyana va Oneginning maktublari o ’ quvchiga qahramonlarning ichki
holatini tushunishga yordam beradi.
12. Muhim (ijodiy) familiya... Ko ’ pincha, qahramonlarni tavsiflash uchun
yozuvchilar o ’ zlarining qahramonlarining mohiyatiga mos keladigan familiya yoki
ismlardan foydalanadilar. Rus adabiyotida bunday familiyalarni yaratishning buyuk
ustalari N. Gogol, M. Saltikov-Shchedrin, A. Chexovlar edi. Ushbu familiyalarning
aksariyati umumiy otlarga aylandi: Derjimorda, Prishibeev, Derunov va boshqalar.
Zamonaviy adabiy tanqidda ular aniq farqlanadi: 1) biografik muallif-
badiiydan tashqari, asosiy empirik voqelikda mavjud bo ’ lgan ijodiy shaxs va 2)
muallif o ’ z mos ravishda, badiiy timsoli.
Birinchi ma ’ noda muallif o ’ z biografiyasiga ega bo ’ lgan yozuvchidir
(yozuvchining ilmiy biografiyasining adabiy janri ma ’ lum, masalan,
S.A.Makashinning M.E. Saltikov-Shchedrin tarjimai holiga bag ’ ishlangan to ’ rt
jildlik asari, h.k.), kim yaratadi, bastalaydi boshqa voqelik - o ’ zi yaratgan matnga
egalik huquqini da ’ vo qiluvchi har qanday turdagi va janrdagi og ’ zaki va badiiy
so ’ zlar. 2
San ’ atning axloqiy va huquqiy sohasida quyidagi tushunchalar keng tarqalgan:
Mualliflik huquqi(fuqarolik huquqining a dabiyot, fan va san ’ at asarlarini yaratish
va ulardan foydalanish bilan bog ’ liq huquqiy majburiyatlarni belgilovchi qismi);
mualliflik kelishuvi(mualliflik huquqi egasi tomonidan tuzilgan adabiyot, fan va

92
2. Адабиёт назарияси. Икки томлик. 2 том. Адабий-тарихий жараён. –Т.: Фан, 1979. – 448 б.

1
0san ’ at asarlaridan foydalanish to ’ g ’ risidagi shartnoma); muallifning
qo ’ lyozmasi(matnshunoslikda berilgan yozma materialning aniq muallifga
tegishliligini tavsiflovchi tushuncha); ruxsat etilgan matn(nashr qilish, tarjima qilish
va tarqatish uchun muallifning roziligi berilgan matn); muallifning
korreksiyasi(tahririyat yoki nashriyot bilan kelishilgan holda muallifning o ’ zi
tomonidan amalga oshiriladigan korrektoriya yoki matn terish); muallif
tarjimasi(asl muallif tomonidan asarning boshqa tilga tarjimasi) va boshqalar.
Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy bosqichlarini belgilashda
o ’ qituvchi badiiy asarning san ’ at asari sifatida o ’ ziga xos xususiyatlari va
o ’ quvchilarning tayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.
Badiiy asarda barcha qismlar (g ’ oyaviy asos, kompozitsiya, syujet, tasviriy
vositalar) o ’ zaro bog ’ liq bo ’ ladi. Syujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-
yangi qirralari ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o ’ qish
va idrok etishni talab etadi.
O ’ quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o ’ rgatish ularda adabiy-estetik tahlil
malakasini shakllantirish va o ’ stirish orqali ta ’ lim-tarbiya berishni nazarda tutadi.
Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini , hissiyoti va xulosalarini tushunishga
yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat uyg ’ otadi. Asar tahlili
o ’ qituvchidan o ’ quvchilar faoliyatini ma ’ lum maqsadga yo ’ naltirishni taqozo
qiladi. O ’ quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish paytida tanishsa ,
tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa hissiyotni boyitib,
aqlni
peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma ’ noni chuqur o ’ rganishga yordam beradi.
Boshlang ’ ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga
bo ’ linadi:
Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni yaxlit
idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan
tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar
rivojining bog ’ lanishini belgilash , ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va

1
1ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday

1
2xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kuliminatsion nuqta,
yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va
qahramonlar xulq-atvorini baholash (muall if nimani tasvirlagani , qanday
tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok
etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish , qahramonlarni
taqqoslash va baholash, asarning g ’ oyasini aniqlash , badiiy asarni hayotni bilish
manbai va san ’ at asari sifatida baholash (qanday ma ’ lumotlarga ega bo ’ ldik, asar
nimaga o ’ rgatadi, muallif o ’ z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq, ravshan va
ta ’ sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir.
Asar maqsadga muvofiq tahlil qilinsa , o ’ quvchilar faolligi ortadi, chunki
asarni tahlil qilish ular uchun ijodiy jarayondir.Badiiy asarlarda tasvirlangan
hodisalarning barchasi ham hayotdan ko ’chirma emasligi aniq. Voqelik badiiy
asarda “qayta ishlanib”, ma’ lum bir badiiy — estetik konsepsiya asosida tashkil
qilingani tufayli turmushning o ’ zidagidan ko ’ ra ta ’ sirchanroq, jozibaliroq tuyuladi.
1.2 Badiiy asar qahramonini baholash nima uchun kerak?
Adabiyotshunoslikda tahlil va talqin tushunchalari juda kеng qo`llanilib,
ular badiiy asarni tushunish jarayonining bir-biriga bog`liq jihatlaridir. Badiiy
asarni tushunish, uning mazmun mohiyatini anglash jarayonida tahlil va talqin
amallari har vaq t hozirdir. Tahlil atamasi odatda ilmda "analiz" dеb
yuritiladigan istilohning sinonimi sifatida tushuniladi. Analiz esa, ma ’ lumki,
butunni anglash uchun uni qismlarga ajratishni, qismning butun tarkibidagi
mohiyatini, uning boshqa qismlar bilan aloqasi va butunlikning yuzaga
chiqishidagi o`rnini o`rganishni ko`zda tutadi. Ayrimlar badiiy asarni tirik
organizmga qiyos etishadi-da, "uni qismlarga ajratish jonsiz tanaga aylantirishdan
boshqa narsa emas" dеgan qarashga tayanib, tahlilga qarshi chiqadilar. Biro q bu
xil qarash asossizdir. Zеro, adabiyotshunoslikdagi tahlil ham — o`qish, faqat
bunda badiiy asarni tadqiqotchi sifatida o`qish tushuniladi. Bu xil o`qish jarayonida
tadqiqotchi badiiy asarni qismlarga ajratarkan, uning badiiyat hodisasi sifatidagi
mavjudligini, undagi o`quvchi ongi va ruhiyatiga ta ’ sir

10qilayotgan, uning u yoki bu tarzda tushunilishiga asos bo`layotgan omillarni
o`rganadi.
Talqin atamasini biz "intеrprеtatsiya" istilohining sinonimi sifatida
tushunamiz. Talqin badiiy asarni sharhlash,uning mazmun
mohiyatini,
undagi badiiy konsеpsiyani idrok etish dеmakdir.
Kеng ma’ noda "talqin" so`zi o`zga tomonidan aytilgan gap yoxud yozilgan asar
(ilmiy, falsafiy, diniy, badiiy va h.) mazmunini anglash, uni ma ’ lum yaxlitlikda
tushunish va tushuntirish (adabiyotshunosning maqsadi tushunishning o`zigina
emas, tushuntirish hamdir) ma ’ nolarini anglatadi. Shu ma ’ noda qaralsa, mumtoz
adabiyotshunosligimizda, umuman, o`tmish ilmida "talqin" so`zining ma ’nosi
qisman "sharh", "tafsir" atamalari bilan ham bеrilga n. Yana ham aniqroq aytsak,
talqin badiiy asardagi "obrazlar tili"ni "mantiq tili"ga o`girmoq, obrazlar
vositasida ifodalangan mazmunni tushunish va tushuntirmoqdir. 3
Yuqorida
aytdikki, badiiy asarni tushunish jarayonida tahlil va talqin amallari
har vaqt hozir, ular tushunish jarayonining ikki qirrasidir. Aytaylik, "o`quvchi
badiiy asarni tushundi" dеgani, mohiyatan, "o`quvchi asarni o`zicha talqin qildi"
dеganidir. Ayni paytda, uning asarni tushunishida tahlil unsurlari ham mavjud,
zеro, oddiy o`quvchi ham tushunish jarayonida asar qismlarini (mas., alohida
epizodlarni, pеrsonajlarni, ularning turli holatlardagi xatti -harakati, gap-so`zlarini
va h.), ularning o`zaro mazmuniy aloqalarini tasavvur qiladi. Ilgari ham
aytganimizdеk, konkrеt badiiy asar turli o`quvchilar tomonidan turlicha
tushunilishi mumkin. Biroq shunisi ham aniqki, o`quvchilar ongidagi minglab
talqinlarni umumlashtiradigan mushtarak nuqtalar ham mavjud. Dеmak, konkrеt
asar talqinlari nеchog`li turfa bo`lmasin, ularning chеgaralarini bеlgilab bеruvchi
muayyan asos, dеylik, yadro (javhar) mavjudki, barcha talqinlar shu yadro
atrofida hosil bo`ladi. Bu yadro esa — badiiy asarning o`zi, badiiyat hodisasini
o`zida moddiylashtirgan badiiy matndir. Ayon bo`ldiki, badiiy asarni tushunish
jarayoni ob yеktiv va subyеktiv ibtidolardan tarkib topar ekan: agar bu o`rinda
talqin qilayotgan shaxsni subyеktiv ibtido dеb olsak, badiiy matn obyеktiv
ibtidodir.

103
3. Тўхта Бобоев. Адабиётшунослик асослари. –Т.: Ўзбекистон, 2002. – 560 б.

11Bundan shunday xulosa kеlib chiqadiki, agar talqin qiluvchi shaxs badiiy
matnni yеtarli darajada bilmasa, asar qismlarini, ularning o`zaro aloqalarini yеtarli
tasavvur qilolmasa, uning talqini subyеktivlik kasb etadi. Boshqa tomondan, badiiy
adabiyotning obrazlar orqali fikrlashi, obrazning esa assotsiativ tafakkur mahsuli
ekanligini e ’ tiborga olsak, talqi nning subyеktsiz mavjud emasligi ayon haqiqatdir.
Chunki ijodkorning assotsiativ fikrlashi mahsuli o`laroq yaratilgan va asarda aksini
topgan obrazning mazmun qirralari faqat subyеkt ongidagina (ya’ ni, uning ham
assotsiativ fikrlashi asosida) qayta tiklanishi mumkin bo`ladi. Aytilganlar tushunish
jarayonida tahlil va talqin har vaqt hozirligining yorqin dalilidir. Oddiy o`quvchidan
farq qilaroq, adabiyotshunos badiiy asarni talqin qilarkan, tahlilga tayanadi, uning
talqini tahlil asosida yuzaga kеlgani uchu n ham ilmiy sanaladi. Shu ma ’ noda tahlil
badiiy asarni tadqiqotchi sifatida o`qish va uqish dеmakdir.
Yuqoridagilardan ma ’ lum bo`ladiki, badiiy asar tahlilining maqsadi - asarni
tushunish (asarni baholash ikkilamchi maqsad). Xo`sh, "asarni tushunish" dеgan da
nima nazarda tutiladi? Bu masalada ham adabiyotshunoslikda turlichalik mavjud:
ayrimlar asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunni tushunishni nazarda
tutsalar, boshqalari asarda tasvirlangan narsalardan (obyеktiv ibtidodan) kеlib
chiqadigan mazmunni tushunishni nazarda tutadilar. Bu qarashlarning birinchisiga
ko`ra tushunish jarayonida tahlil yеtakchilik qilsa, ikkinchisida talqinning mavqеi
ustunroq ekanligi tayin; birinchisi badiiy asarni uning ichki va tashqi aloqalarini
birlikda olib o`rganishni (k ontеkstul tahlil) taqozo etsa, ikkinchisi badiiy asarga
alohida mavjudlik sifatida qarab, uning ichki aloqalarini o`rganish (immanеnt
tahlil) bilan chеklanadi. Biroq mazkur qarashlarning ikkisini ham mutlaqlashtirib
bo`lmaydi, bu o`rinda "oraliq" mavqеning egallangani, har ikki yo`sindagi
tahlilning ham mavjudligini, ularning bir-biridan ko`zlagan maqsadi va
ahamiyati jihatidan farqli ekanligini tan olingani to`g`riroq bo`ladi.
Tushunish jarayonining nazariy muammolarini o`rganuvchi soha —
gеrmеnеvtikaning asosiy qoidasi shuki: qismni butun, butunni qism orqali tushunish
darkor. Bu qoida yuqoridagi tahlil yo`sinlarining ikkisiga ham birdеk aloqador.
Faqat bu o`rinda immanеnt tahlil "kontеkst" tushunchasini asar doirasi bilan

12olsa, kontеkstual tahlilda "kontеkst" tushunchasining ko`lami kеngayib boradi
(konkrеt asar "yozuvchi biografiyasi", "muallif yashagan davr shart -sharoitlari",
"muallifning ijodiy mеrosi", "asar yaratilgan davr adabiyoti", "milliy adabiy
an ’analar" kabi kontеkstlar doirasiga kiradi). Kontеkstual tahlil asarga muallif
tomonidan yuklangan mazmunni tushunishga yo`l ochsa, immanеnt tahlil asarda
tasvirlangan narsalarga (va, albatta, undagi muallif obraziga) tayangan holda
o`quvchiga o`z mazmunini shakllantirish imkonini bеradi. Mutaxas sisdan farqli
o`laroq, oddiy o`quvchilarning asarni tushunishida immanеnt tahlil unsurlari
yеtakchilik qiladi (shu bois ham o`quvchilar ongida konkrеt asarning turfa talqinlari
mavjud). Zеro, aksariyat o`quvchilar uchun konkrеt asarning qay maqsadda, qanda y
omillar ta ’ sirida yozilgani ahamiyatsiz - ular asarning o`zinigina taniydilar, uning
o`zidangina zavq oladilar. Aksincha, adabiyotshunos uchun bularning bari muhim,
chunki asarni tarixiylik tamoyiliga tayanib, biografik yoxud sotsiologik mеtodlar
(kontеkstual tahlil) asosida tеkshirib chiqarilgan xulosalar adabiy -nazariy tafakkur
rivojida hal qiluvchi ahamiyat kasb etadi. Ular, tabiiyki, badiiy adabiyot rivoji
hamda badiiy did tarbiyasiga ham bilvosita ta ’ sir qiladilar, bu xil xulosalar bilan
badiiy didga bеvosita ta’sir qilishga urinishning esa adabiyotga ziyon kеltirishi
ehtimoli ko`proq. Buni qanday tushunmoq kеrak? Gap shundaki, o`zining ijtimoiy
hayoti davomida badiiy asar turli talqinlarga duch kеladi, zеro, har bir konkrеt davr
uning mazmun qatlamlaridan birini aktuallashtiradi. Ikkinchi tomondan,
kitobxonlardagi ijodiy o`qish imkoniyatlari turlicha, shunday ekan, kitobxonlar
ichida chinakam badiiy asarning hali hеch kim e’ tibor qilmagan mazmun qirralarini
ochishga, uning hali hеch kim ilg`amagan voqеlik bilan aloqalarini ko`rishga
qobillari har vaqt bo`ladi. Agar biografik yoki boshqa xil mеtodlarga tayanib
amalga oshirilgan talqinni yagona, eng to`g`risi dеb bilib, shu talqinni barcha
o`quvchilarga singdirmoqchi bo`lsak, bu bilan ijodiy o`qish imkon iyatlarini
chеklagan, badiiy didga jiddiy zarar yеtkazgan bo`lib chiqamiz. Masalan,
aksariyat kishilarda sho`ro davrida yozilgan asarlarning o`sha davrda amalga
oshirilgan talqinlari o`rinlashib qolgan. Bu esa davr adabiyoti haqida muayyan
tasavvur, munosabatga asos bo`ladiki, yuqoridagi mulohazalardan kеlib chiqilsa,

13ularni ilmiy jihatdan to`g`ri dеb

13bo`lmaydi. Dеmak, talqinlar yangilanishi zarur. Zеro, adabiyotshunosning vazifasi
ham mavjud talqinlarni bilish emas, balki ularga tayangan (ularga ba ’ zan qo`shilib,
ba ’ zan inkor etib) holda asarni bugungi kun nuqtayi nazaridan talqin qilish va
baholashdir. Xulosa qilib aytsak, badiiy asarni alohida butunlik sifatida ham,
kontеkst doirasida ham tushunish (tahlil va talqin qilish) mumkin, faqat har
ikkisining ham o`z o`rni, vazifasi va maqsadi tayinli ekanligini unutmaslik darkor.
Badiiy asarni kontеkstual tahlil qilishda unga turli jihatlardan yondashish
mumkinki, shu asosda bir qator tahlil mеtodlari haqida gapirish mumkin bo`ladi.
Sotsiologik tahlil mеtodi tadqiqotchini badiiy asar voqеligi bilan rеal voqеlik
munosabatlari, uning tarixan haqqoniylik darajasi, hayot haqiqati bilan badiiy
haqiqat munosabati kabi masalalarni o`rganishga yo`naltiradi. Bu xil yondashuv
asarning g`oyaviy-mafkuraviy tomonlarini tahlil qilarkan, qahramonlarning xaraktеr
xususiyatlari, asardagi konfliktlar tabiati, obrazlar tizimi va h. badiiy unsurlarning
ijtimoiy ildizlarini ochib bеradi. Hayot haqiqatining badiiy haqiqatga aylanish
jarayoni, xaraktеr va prototip, tarixiy shaxs obrazi va rеal tarixiy shaxs munosabati
kabi ijod jarayoni bilan bog`liq muammolarni o`rganishda ham sotsiologik
yondashuv asos vazifasini o`taydi. Sotsiologik mеtod adabiyotshunoslikda muhim
ahamiyatga molikligi shubhasiz, biroq uni boshqalardan ustun qo`yishlik, unga
ayricha e ’tibor bеrishlik adabiyot uchun zararli oqibatlarga olib kеlishi mumkinki,
bunga yorqin misollarni sho`ro adabiyotshunosligidan istalgancha topishimiz
mumkin bo`ladi. Masalan, sho`ro adabiyotshunosligidagi vulgar sotsiologizm
ko`rinishlari ayni shu mеtodning mavqеini mutlaqlashtirilishining natijasi edi.
Badiiy asar tahlilida shu mеtodgagina tayangan va shuning asosidagina baholagan
tanqidiy maqolalar kеyincha ularning mualliflarini qatag`on qilish uchun dastakka
aylandigina emas, o`quvchi ommani o`sha ijodkorlarni "xalq dushmani", asarlarini
"zararli" dеb tushunishga tayyorladi.
Tarixiy- madaniy tahlil mеtodi badiiy asarni milliy madaniy an’ analar,
shuningdеk, davr adabiy - madaniy kontеkstida o`rganishga qaratilgandir. Ma’ lumki,
badiiy asar madaniy-adabiy an ’analar zaminida dunyoga kеladi, uning qator badiiy
xususiyatlari shu kontеkstdagina yorqin namoyon bo`ladi, anglashiladi. Masalan,

14Cho`lponning qator shе’ rlari borki, ularning mazmun mohiyati mumtoz
adabiyotimiz, xususan, tasavvuf shе’riyati kontеkstidagina o`zining ramziy
ma ’ nolarini ochishi, tushunilishi mumkin bo`ladi. Yoki "O`tgan kunlar"dagi bir
qator xususiyatlar (Otabеkning oshiqligi sahnalari, sujеt motivlari, maktublar va h.)
folklor va mumtoz dostonchilik an ’ analari zaminida y еtishgani shundoq ko`zga
tashlanadi. Mazkur yondashuv badiiy asarga umummilliy madaniyatning vakili
sifatida qarashi diqqatga molikki, bu xil yondashuv adabiy jarayondagi yangi
hodisalarning tub omillarini anglash imkonini bеradi. 4
Qiyosiy mеtod badiiy as arni boshqa asar(lar) bilan qiyosan tahlil qilishni
ko`zda tutadi. Konkrеt asarni o`tmishda yoki u bilan bir paytda, boshqa milliy
adabiyotda yoki o`zi mansub adabiyotda yaratilgan asarga qiyoslab tadqiq etish
mumkin. Qiyoslash obyеkti tadqiqot maqsadidan kеlib chiqqan holda bеlgilanadi.
Dеylik, asarni o`tmishda yaratilgan asar bilan qiyoslash undagi an’ ana va yangilik
nisbati, ayrim badiiy unsurlar gеnеzisi haqida tasavvur hosil qilish imkonini
yaratadi; boshqa milliy adabiyot vakili bilan qiyoslash asosida esa adabiy aloqa va
ta ’ sir, milliy adabiyotlar rivojidagi tipologik umumiylik kabi masalalarni
o`rganishga kеng imkoniyat yaratiladi. Misol uchun Navoiy va Nizomiy
"Xamsa"larini qiyosiy tahlil qilish har ikkala san ’ atkorning ijodiy o`ziga xosligi,
ularning dunyoqarashidagi o`ziga xos jihatlarni yorqin tushunish va tushuntirish,
Navoiy dahosini xolis baholash imkonini beradi.
Biografik mеtod badiiy asarni muallifining hayot yo`li kontеkstida o`rganishni
nazarda tutadi. Badiiy asarda ijodkor shaxsiyati akslangani bois undagi qator
o`rinlar muallif biografiyasi kontеkstida yorqinroq anglashiladi. Shunga ko`ra,
biografik mеtod asarga muallif tomonidan yuklangan mazmunni anglashda
yеtakchi ahamiyat kasb etadi. Masalan, A.Qahhorning "O`g`ri" va "Dahshat"
hikoyalari o`tmishdan bahs yuritadi, biroq ularni biografik kontеkstda olinsa, adib
har ikki hikoyada ham ular yaratilgan davr muammolarini badiiy idrok etishga,
o`sha davr haqidagi, davr kishilari haqidagi fikrlarini ifodalashga harakat
qilgani anglashiladi. Biografik

154
4. Қозоқбой Йўлдош, Муҳайё Йўлдош. Бадиий таҳлил асослари. –Т.: Камалак, 2016. – 464 б.

16mеtodning qanchalik samarali bo`lishi ko`p jihatdan tadqiqotchi qo`l ostidagi
biografik matеrialga bog`liq bo`lib qoladi. O`zbеk adabiyotshunosligida biografik
mеtodning yеtarli darajada samara bilan qo`llanilmay kеlayotgani ayni shu narsa —
biograf ik matеrialning yеtarli emasligi bilan izohlanadi.
Ijodiy-gеnеtik mеtod biografik mеtodga yaqin va u bilan birlikda qo`llanib,
badiiy asarning ijodiy tarixini o`rganishni maqsad qiladi. Bu mеtod
adabiyotshunosga hayot matеrialining badiiy obrazga aylanish jarayoni, badiiy
matnning sayqallanish yo`lini kuzatish imkonini bеradi. Mazkur mеtod
tadqiqotchining asar qoralamalari, uning turli nashr variantlari, tarixiy hujjatlar va
shu kabilarni chuqur o`rganishini, konkrеt faktlar asosida asarning yaratilish tarixi
va omillarini ochib bеrishini taqozo etadi. Adabiyotshunosligimizda ijodiy-gеnеtik
yondashuv samara bilan qo`llangan tadqiqotlardan biri sifatida R.Qo`chqorning
A.Qahhor romanlarining ijodiy tarixi haqidagi ilmiy ishini ko`rsatish mumkin.
Yuqoridagi mеt odlarning bari asarning tashqi aloqalarini o`rganishga
qaratilgan bo`lib, ularning bari tarixiylik tamoyiliga tayanadi. Shuni ham ta ’ kidlash
joizki, konkrеt badiiy asar tahlilida ular qorishiq holda qo`llanadi, ya’ ni
tadqiqotchining tahlildan ko`zlagan maqsadiga bog`liq ravishda metodlardan biri
yеtakchi bo`lib, qolganlari uni to`ldiradi. Ikkinchi tomondan, kontеkstual tahlil
jarayonida adabiyotshunos immanеnt tahlil mеtodlaridan ham o`rni bilan
foydalanadiki, bu uning imkoniyatlarini kеngaytiradi.
Immanеnt tahlil mеtodlari sifatida struktural, stilistik va sеmiotik mеtodlarni
ko`rsatish mumkin. Struktural mеtod badiiy asarning ichki qurilishi, undagi qismlar
va ularning o`zaro aloqalari, qismlarning butunlikka birikish yo`llarini, xullas,
asarning tashkillanishini o`rganadi. Bu o`rinda tadqiqotchi badiiy matnning
tashkillanishini (bunda tahlil ko`proq tilshunoslik aspеktida bo`ladi) yoki badiiy
voqеlikning tashkilanishini diqqat markaziga qo`yishi mumkin bo`ladi. Stilistik
tahlil matnning uslubiy o`ziga xosligi, til unsurlari vositasida badiiy
informatsiyaning qanday yеtkazilayotgani, qo`llangan uslubiy vositalarning
funksionallagi kabi masalalarga diqqatni jalb etadi. Sеmiotik yondashuvda badiiy
asarga bеlgilar tizimi, badiiy obrazga esa bеlgi dеb qaraladi, shu bois sеmiotik tahlil

17badiiy asardagi obraz- bеlgilarning ma’ no qirralarini o`rganishni maqsad qiladi.
Tahlilning bu usuli ramziylik darajasi yuqori bo`lgan asarlar talqinida, ayniqsa,
samaralidir.
Bulardan tashqari, badiiy asarni, aniqrog`i, uning ijtimoiy mavjudligini,
shuningdеk, adabiy jarayonning muayyan muammolari, kitobxonlar ommasining
qiziqishlarini o`rganishda konkrеt sotsiologik tadqiqot mеtodlaridan ham
foydalaniladi. Ijodkorlar yoki o`quvchilar orasida sotsiologik so`rovlar o`tkazish,
matbuot sahifalarida o`tkaziluvchi so`rovlar, ayrim masalalar bo`yicha tashkil
etiluvchi davra suhbatlari, alohida asarlarga bag`ishlangan kitobxonlar anjumanlari
bunga misol qilinishi mumkin. Shuningdеk, konkrеt asarning ijtimoiy hayotini
o`rganishda u haqda yaratilgan tanqidiy asarlarni o`rganish ham muhim ahamiyat
kasb etadi.

18II BOB. BADIIY ASAR QAHRAMONLARI BADIIYATLARI VA
QAHRAMONLAR OBRAZLARINI SIFATLARINI BAHOLASH.
2.1 Asar qahramonlari o’rtasidagi badiiyatlari.
Badiiy asarlar o ’ rtasida qahramonlarning badiiyatlarini ta ’ riflash o ’ z
mavzusini o ’ z ichiga oladi. Bu badiiyatlar, ularning xususiyatlari, tinchlik yoki
jasorat, ilm-fan, adolat, sevgi yoki unutilmagan odamlarni himoya qilishga
qaratilgan sabablar va boshqa qobiliyatlarini o ’ z ichiga oladi. Qahramonlar
badiiyatda o ’ zgaruvchanliklar bilan yuzma-yuz qolmoqda, ularning hayotiy tarixi
va xarakteri esa o ’ qiluvchilarga qiziq, taassurotli va o ’ rgatuvchi bo ’ ladi.
Personaj xarakterini ochish psixologik tasvirning birlamchi muhim vazifasidir.
Yuz-ko ’ z ifodasi, mimika, imo-ishora, gavda holati kabi noverbal xatti-harakatlar
ko ’ pincha personaj ko ’ nglida kechayotgan hislardan guvohlik beradi. U.Hamdam
“Isyon va itoat” romanida Akbarning nafaqat tashqi iyofasini, balki tashqining
nuqsi orqali shakllangan ruhiy olami – qalb dramatizmini chizishga
bag`ishlaydi. Yozuvchi ayniqsa, qahramonlarining ahvoli-ruhiyati, ichki holati
yuzaga toshgan paytini mohirlik bilar tasvirlaydi:
“Akbarning oyoq -qo ’ llari qaqshab og`rirdi. Ular kaltak zarbidan chunonam
bo ’ lmasdi. Garchi zo ’ ravonlar ketgan kezda, yarim yo ’ lda fikrini o ’ zgartirib qaytib
kep qolsa nima bo ’ ladi? Ustiga-ustak Akbarga mardlik qilib bir bog`lam pul tashlab
ketishgan bo ’ lsa... Akbar tishini tishiga qo ’ yib harakatga keldi, nariroqda turgan
stul oldiga bordi-da, unga suyanib o ’ rnidan turib oldi va shunda chap qo ’ lidagi
kuchli, chidab bo ’lmas og`riqqa duch keldi: u singan edi...” 5
Tashqi ko ’ rinish ba`zida personaj xarakteriga ishora qiladi. Muallif Akbarning
portretini chizar ekan, uning haqiqiy o ’ zbekligini, soddaligini, pokdomonligini
ko ’ rsatish uchun boshqalardan ayricha ekanligiga shama qiladi. Uning ko ’ nglidagi
isyon hech narsadan qoniqmaslik va buning ortidan kelib chiqadigan xatti-
harakatlardan iborat edi. Kitobxon roman boshidayoq qahramonning
g`ayrioddiyligidan voqif bo ’ ladi.

195
5. Дилмурод Қуронов. Адабиёт назарияси асослари. –Т.: Навоий университети, 2018. – 478 б.

20Personaj portreti – bu uning tashqi ko ’ rinishi: yuzi, jussasining statik yoki
dinamik (yuzdagi ifoda, ayniqsa ko ’ z, mimika, xatti-harakat, qiliq va yurishidagi
o ’ ziga xoslik) tasviridir; personaj libosi – portretning bir qismidir. Portretning ba`zi
bir tabiiy qirralari badiiy asarda muhim o ’ rin tutadi. Ular kitobxonda personajning
qaysi millatga mansubligi va ijtimoiy kelib chiqishi haqida dastlabki tasavvurlarni
uyg`otadi. Bunda uning liboslari, ma`naviyatidan dalolat beruvchi manerasi katta
ahamiyat kasb etadi:
“Ulkan chuqurlikda joylashtirilgan va chor tomoni panjara bilan o’ ralgan bu
mashina go ’sht maydalaydigan bahaybat “myasorubka” ekanligini Akbar endi
angladi. Tiliga duo ko ’ chib chiqdi. Ko ’ z oldida o ’ g`li va qizi namoyon bo ’ ldi.
So ’ ng ular achchiq yoshga to ’ ldi.
Hali vaqt bor, tiz cho ’ kib yolborsang, tirik qolishing mumkin, o ’ zbek!.. –
orqadan “Boss”ning ovozi eshitildi. O’ zbekligimdan tashqari yana men
erkakman!!..
– baqirdi Akbar unga behuda hamla qilib”
Ushbu sahnadan ko ’ rinib turibdiki, o ’ lim yoqasida turgan Akbarning portreti
dinamik tarzda chizilgan: uning qiliqlari, o ’ zini tutishidagi alohidalik psixologik
tasvir orqali amalga oshirilgan. Aynan shu qilig`i va so ’ zlaridan so ’ng “Boss”ning
“erkak”ligi tutib qoladi va uni o’ ldirmasdan, qo ’ yib yuborishni buyuradi.
Qahramon portretining o ’ ziga xosligi asarning qaysi adabiy janrga
mansubligiga ham bog`liqdir. Dramada muallif asosan personajning yoshi,
harakatdagi shaxslar ro ’ yxatida tutgan mavqei, o ’ zini tutishi bilan bog`liq detallarni
remarkada ko ’ rsatib o ’ tish bilan cheklanadi. Personajni mayda tafsilotlari bilan
tasvirlash eposga xos xususiyat bo ’ lib, aynan epik asarlarda qahramon portreti
favqulodda batafsil ko ’ rinish oladi, uning jamiyatdagi mavqei va xarakteri haqida
mufassal taassurot uyg`otadi.
Adabiy qahramon zamonaviy nazariyotchilar nazdida “harakat, kechinma, fikr
sub`ekti” (L.V. Chernets), odat va qiliqlar, mulohaza va noverbal xulq -atvor
jamuljamidan tug`iladigan ko ’ ptarkibli mukammal strukturadir. Badiiy asar
dunyosining portret, peyzaj, interer kabi komponentlari syujetni tashkil etadigan

21voqealar va personajlarni tasvirlash bilan turli darajada aloqadordir. Portretni

22tasvirlash yo ’ llari, yo ’ sinlari ham rang-barang. Epik asarlarda portretlarni
ekspozitsion (saraxbor) va dinamik (o ’ suvchan, rivojlanuvchan) portretlarga
ajratish mumkin. Ekspozitsion portret – bu odatda, asarda ilk marta ko ’ rinish
bergan qahramon tashqi ko ’ rinishidagi detallarning birma-bir sanab o ’ tilishidir.
Ekspozitsion portret qator tipiklashgan xarakteristikalar yig`indisidan iborat
bo ’ lib, personaj ruhiy holatining qandayligidan qat`iy nazar, o ’ zida shaxsning
o ’ zgarmaydigan, barqaror sifat va xislatlarini aks ettiradi. U badiiy
umumlashtirilgan bo ’ lib, ayni paytda, asosiy qahramonlar taqdiriga ta`sir etuvchi
kuchlarning alomatlarini ham o ’ zida ifodalaydi. Bunga romandagi Tabib portretini
misol qilib keltirsa bo ’ladi: “Tabiblik o’ zi shunaqa: bir kun bemorga qo ’ shilib
yig`lasang, boshqa kun u bilan birga kulasan. Tursunboy jontalashning o ’ limi
tabibni qanchalik ezgan bo ’ lsa, Nigina qizning kundan-kunga sog`ayib
borayotganligi shuncha quvontirardi. Ha, tabib shunaqa edi. Har bitta kasalni
davolay boshlqar ekan, o ’ sha bemordagi dardga qarshi o ’ zi jangga kirishar, yengib
chiqqanda hammadan ko ’ ra ko ’ proq sevinar, yengilganda esa o ’ zini qo ’ ygani joy
topolmay qiynalar, o ’ zini – insonni ojiz sezib tipirchilardi” (59 -bet).
Asliy-psixologik portret nafaqat qahramon tashqi qiyofasini, balki uning shaxs
sifatidagi tadrijiy dinamikasini ham aks ettiradi. Bunday portret badiiy asarlarning
markaziy qahramonlari uchungina xos. Tavsiflanish yo ’ siniga qarab psixologik
portret pinhoniy yoki ochiqdan-ochiq tasvirga ega bo ’ lishi mumkin. Umuman,
portretlarni tasvirlash usullari turli-tuman bo ’ lib, unda muallifning xolis
xarakteristikasi ham, qahramonning nutqida anglashiladigan taassurotlari ham,
ichki sub`ektiv idroki ham ko ’ zga chalinadi. Akbarning roman oxirlagani sayin
shaxs sifatida intensiv shakllanib borishi yozuvchi tomonidan ochiqdan- ochiq
ruhiy tahlil orqali tasvirlangan-ki, alal oqibat uning o ’ zi Ustozlik maqomiga
ko ’ tariladi, Iskandarga yo ’ l ko ’ rsatadi. 6
Psixologik portretda muallifning asosiy diqqat-e`tibori qahramon xarakterini
ochadigan, o ’ y-kechinmalarini ifodalaydigan qabariq (noyob) detalga qaratiladi.

236
Dobin, E.S. Syujet va haqiqat; Tafsilotlar san’ati. - L.: Sovet yozuvchisi, 1981 yil. - 432 b.

20Obrazni ruhiy va axloqiy-ma`naviy mazmun bilan to ’ ldiradigan bunday detal`
portretda o ’ ziga xoslik kasb etadi. U orqali qahramonning ruhiy belgilari aniq-
ravshan ko ’ rinadi:
“Odamga ruh hayotidan judayam oz ilmberildi”, deyiladi muqaddas
kitoblarda.
“Ehtimol shu bexabarlikdadir inson iztiroblarining bir uchi, tag`in kim biladi
deysiz”, - deb yashadi butun umr Akbar. Endi... qachonki uning bag`rida gurillab
yongan isyon gulxani o ’ chgach, g`ofillik ham uni qiynamay qo ’ ydi. Qaytaga, isyon
o ’ rnida tug`ilgan o ’ sha kayfiyat – o ’ sha itoat... ruhida qandaydir bir ma`rifat bor
edi. Ma`rifatki, g`ofillikni, uning alamini yuvib yuborishga qodir... Ma`rifatki,
butun umr jizg`anagi chiqib kuygan ko ’ ngilga, qio ’ ib ketgan ko ’ ngilga bir yengil,
bir sarin, bir yoqimli shabbodaday ta`sir qiladigan...” (133 - bet.)
Razm solinsa, shu birgina parchadan inson qalbi evrilishlarining tasviri
personaj xarakteristikasida qanchalik katta ahamiyat kasb etishini sezish mumkin.
Personaj nutqida anglashilayotgan muallifning xolis xarakteristikasi ham,
Akbarning ichki sub`ektiv idroki ham portretda yaqqol namoyon bo ’ layotir. Muallif
birgina itoat detalidan foydalanib qahramon ruhiyatining iqlimini tahlilga
tortmoqda.
Dinamik portret, asarda qahramon tashqi qiyofasining batafsil tasviriga yetarli
o ’ rin ajratilmagan hollarda, roman bo ’ ylab sochilib ketgan alohida detallar shaklida
bo ’ y ko ’ rsatadi. Yozuvchi qahramonni yangi qirralar bilan boyitish, tashqi
ko ’ rinishi va o ’ zini tutishidagi o ’ zgarishlarni qayd etish maqsadida portretga
qayta-qayta murojaat etishi mumkin. “Isyon va itoat” romanining avvalida yosh,
qiziqqon Akbarning qamoqqa tushib qolishi tasvirlansa, syujet siljishi davomida u
ulg`ayadi, farzandli bo ’ ladi, asar so ’ ngiga kelib ustozi – Tabib qatori bo ’ lib qoladi.
Muallif o ’ z qahramonini shunchalik chuqur biladiki, tasvir va portret bir yo ’ la
berib borilaveradi. Portretni bu tarzda berish xarakter tabiiyligini belgilaydi,
uni jonlantirib yuboradi.
Ayrim hollarda portret boshqa bir personaj nigohlari orqali ham berilishi
mumkin. U holda portret o ’ zlashtirma taassurotlarni uzatadi. Bunday portret shunisi

21bilan ahamiyatliki, u bir vaqtning o ’ zida personajni ham, unga qarab turganlarni ham
xarakterlaydi:
“ Diana Akbarning quloq chakkasida paydo bo ’ lgan bir-ikki oq tolalarni
payqadi-yu, o ’ zida – shaxsiyatida, qarashlarida qittay bo ’ lsa-da bir cho ’ kishni,
qartayishni, taqdirga tan berishni ko ’ rmadi, sezmadi. Aksincha, ayol bu g`alati
sehrga ega erkakning dunyosiga qanchalik kirgani sayin unga shunchalik
yaqinlashib, bog`lanib, mehr- muhabbati ortib borardi” (108 -bet).Adabiy portretlar –
xarakterlar badiiy tasvirining asosiy vositalaridan biri sifatida muhim ifodaviy
funktsiyalarni bajaradi: xarakt erga “kirish” hisoblanadi; uning muhim qirralarini
belgilaydi; xarakter to ’ laligiga, butunligiga aniqlik kiritadi; birgina personajning bir
yoki bir nechta portreti orqali xarakterning jonsiz yo dinamikligi ko ’ rinadi.
U.Hamdam qahramon haqidagi to ’ la tasavvurni kitobxon fantaziyasiga ishonib
topshiradi-da, uni tasvirlash bobida bor-yo ’ g`i bir nechta yorqin detal bilan
cheklanib qo ’ ya qoladi. Yozuvchining diqqati personajning alohida qirralariga
qaratilgan bo ’ lishi mumkin, qolganini esa o ’ zimiz, xayolimizda tiklaymiz, chizib
olamiz.
Xullas, psixologik tasvir orqali qahramonning ma`naviy dunyosi aniq- ravshan
ko ’ rinadi. San`atkor obrazning qalbini, ichki dunyosini chuqur yoritish uchun
portretni harakatda berishga tirishadi.
Barchamizga ma`lumki, keyingi yillarda yaratilayotgan, xususan epik janrlar
orasida ikmoniyati, mavzu doirasi anchayin keng romanda ramziy- majoziy talqin
yetakchi unsurlar sirasiga kirib bormoqda. Aslida, avvalliga nazmiy asarlarda, ya`ni
jadid adabiyotigagacha bo ’ lgan davr oralig`ida hissiy kechinmani (bu hol ko ’ proq
lirikada) hayotiy ma`no va falsafiy-ruhiy tasavvurlarni tabiat jonzotlari timsolida,
ba`zan uyg`un ravishda idrok etish ana`nasi kuchaygani barchamizga oydek
ravshan. Buning yorqin misolida Gulhaniy masallari, Turdi Farog`iy, So ’ fi
Ollohyor lirikasida ko ’ rishimiz mumkin. Adabiy tadrij davom etgani bois, XX asr
ibtidosida nasriy asarlar urf bo ’ la boshlagan bir davrda Qodiriy, Cho ’ lpon kabi
zabardast nosirlar ijodida bunga o ’ zgacha yondashildi. Xususan, shakllangan
adabiy an`analar istiqlol davriga kelib o ’zgacha mohiyat kasb etdi. «Bizdagi

22adabiy -ilmiy talqinlar va

22tahlillar doirasi kengaymoqda; jahon adabiyotshunosligidagi o ’ tkinchi va etakchi
tamoyillarga qiziqish kuchaydi» (B.Karim). Ayni ushbu e`tirofda jon bor. Endilikda
badiiy shakl (roman) butun murakkabligicha ramz va majozga yo ’ g`irilib, aynan
shu kechinma orqali inson ruhiy borlig ’ ini jamiyat hayotini, odamzod tabiatini
tasvirlashga alohida e`tibor berilmoqda. Bu borada «tadrijiy epik ko’lam» desak
to ’ g`riroq bo ’ lar, negaki har qanday yangilik avvalida o ’ sha davr kayfiyatidan kelib
chiqib iste`molga kiritiladi. Demak, badiiy talqinlarda real hayotning qaynoq
nafasini ramzlarda aks ettirish ham bir san`at ekanligi ayonlashadi. Bu xildagi
fikrlarni o ’ rtoqlashishdan maqsad shuki, adiblar ijodida tamomila ramziy-majoziy
tasvir shartliligi, yaxlitligi o ’ ziga xos tarzda ifoda etila boshlandi.
X.Do ’ stmuhammad, O.Muxtor, U.Hamdam, T.Rustam kabi romannavislar badiiy
izlanishlarida, N.Eshonqul, E.A`zam, S.Vafo kabi iste`dodli qissanavislar ijodida u
yoki bu darajada ramziy-majoziy talqin orqali inson va davr kayfiyati, bir so ’ z bilan
aytganda o ’ y-kechinmalarini tasvirlash jiddiy ko ’ zga tashlanadi. Aynan, yuqoridagi
adiblar qatorida yozuvchi U.Hamdam «Isyon va itoat» romanida davr ka yfiyati va
inson ruhiyatini real hayot va ramziy-majoziy talqinni – sinkretik (qorishiq) holda
tasvirlaydi. Davr muammolarining tub ildizi – isyon-u itoatning ibtidosi Odam Ato
va Momo Havo davriga borib taqalishini, ildizi ana shu oraliqda bo ’ y ko ’ rsatishini
xilma- xil personajlar tabiati, taqidiri, qismati asosida chizishga musharraf bo ’ ladi.
Roman janri bo ’ yicha jiddiy tadqiqotlar olib borayotgan olimlarimizdan biri
Islomjon Yoqubov e`tiroficha «Roman olamning o’ ziga xos siqiq manzarasini
mujassamlashtira boshladi. Ko ’ p planli mazmun, sertarmoq sujet, kompozitsion
rang-baranglik, jahon epik tajribasiga xos tasviriy vosita va usullarni qo ’ llash,
shakliy ixchamlikka intilishni o ’zlashtira bordi»1. Darvoqe, olimning ushbu fikrini
«Isyon va itoat» romaniga ham mengzash mumkin bo’ ladi. Shu jihatidan olib
qaraydigan bo ’lsak, U.Hamdam romanlarida «kompozitsion rang - baranglik»ning
mantiqiy tadriji ko ’ zga tashlanadi. Binobarin, romanda o ’ zligini, tabiatini, ojizligini
anglash sari intilayotgan, umuminsoniy muammolar xususida mulohaza
yuritayotgan Tabib, yolg`izligidan siqilib, real hayotda ham ko ’ plab odamlar –
do ’ st-u birodarlari orasida dili kemtikligidan iztirobga tushayotgan Larisa xola,

23umrini mehnatga bag`ishlagan, o ’ zini asrab-avaylamagan Tursunboy jontalash,
boylik, rohat-farog`at quchog`ida yashashni maqsad qilgan Mahkam, o ’ z
go ’ zalligiga shaydo bo ’ lib, guldek umrini xazonga aylantirgan va bu yo ’ ldan
qaytishga jazm etgan Diana kabi personajlar asar komponentlarida etakchilik qiladi.
Bularning taqdirini, kelajagini, hayotdagi o ’ rnini, jonli, real lavhalarda tasvirlagan
yozuvchi har biriga alohida mehr bilan yondashadi. Chunki bani inson baxtli
yashash uchun intiladi, bu borada o ’ zligidan kechishga ham tayyor yashaydi.
Sababki, xatolardan xulosa chiqarib yashash, shu yo ’ l bilan o ’ z hayotini o ’ nglashga
intilish har bir ojiz bandaning am`molidir. Biroq ba`zan qismatga ko ’ nikish uchun
qanchadan- qancha zahmatlar chekilishi «Isyon va itoat»da o’ z tajassumini topgan.
U.Hamdam romanlari uslubi bo ’ yicha jiddiy tadqiqot olib borgan yosh olima
Manzura Pirnazarova qayd etishicha: «Bizning adabiyotshunosligimizda,
fikrimizcha, «Isyon va itoat» romanidagi badiiy -falsafiy xulosalar ko ’ lami
«Muvozanat» asaridagi kabi keng va salmoqdor emas. Biroq, muallif roman da
o ’ ziga xos shakliy-uslubiy yo ’lni tanlagan. «Quroni Karim» sura va oyatlari, diniy -
ilohiy mazmundagi rivoyatlarni romanning asosiy kechayotgan zamon va
makondan mustaqil tarzda, ya`ni yondosh bayon qilgan. Shunga qarmasdan, ular
romanning badiiy maqsadini ochishda o ’ziga xos uyg`unlikni yuzaga chiqaradi»2.
Darhaqiqat, olimaning ushbu fikriga yana shuni qo ’ shimcha qiladigan bo ’ lsak,
romanga kiritilgan ilohiy-diniy kiritmalar asar kompozitsiyasida muhim o ’ rin
egallaydi, xarakter ruhiyatini, uning isyon qilib itoat yo ’ liga tashlagan qadamining
ASL sababi qay o ’ rinda boshlanganiga, Odam Ato va Momo Havoning bilib-
bilmay Adan bog`idan chiqarilishini, hamda o ’ z ma`naviy-ruhiy-ijtimoiy
muvozanati sari qadam tashlashida qanday tarixlarni boshdan kechirishi,
iztiroblarga mubtalo bo ’ lishi holatlarini anglashga yaqindan yordam beradi.
Chunki ayni shu kabi badiiy kiritmalar orqali yozuvchi badiiy niyati ham, davr
kayfiyati ham uyg`unlikda yuzaga chiqadi. 7

247
Esin, A.B. Rus klassik adabiyoti psixologiyasi: o’quv qo’llanma. - M .: Flinta, 2011 .-- 176 b.

25Demak, yozuvchi odamzotning kuchli va ojiz jihatlarini turli rakurslarda ifoda
eta olganligida ko ’ rinadi. Jumladan, Akbarning bir tarsaki deb, uch yil ozodlikdan
mahrum etilishi va belgilangan koloniyada jazosini o ’ tashi, keyinchalik ustozi
Komil tabibning maslahatiga ko ’ ra uzoq o ’ lkaga sayohatga chiqishi, butun umri
davomida qilgan gunohini isyon yo ’ li bilan yuvib, Xudodan mag`firat so ’ rab va
nihoyat itoatga kelishdagi xilma-xil hayotiy manzaralar real ifoda etilgan hamda
roman voqeasining izchillikda bayon etilishi yozuvchining jiddiy falsafiy g`oyani
ilgari surishidan bu borada inson xususidagi ilmlarni teranroq anglab etganligidan
darak beradi.
2.2 O ’ zbek va jahon adabiyoti qahramonlari obrazlarining ta ’ siri va
o ’ rganilish asoslari.
Obrazlar inkor etib bo ’ lmaydigan haqiqat, nima sodir bo ’ lgan yoki sodir
bo ’ lgan. Yuqorida iqtibos keltirilgan she ’ rda Pushkin she ’ riyatni erkin va munosib
"musalarning xizmati" sifatida qabul qilishdan so ’ z san ’ atini ma ’ lum bir ijod turi
sifatida anglashgacha bo ’ lgan psixologik murakkab o ’ tishni qamrab oldi. ish. Bu
alohida alomat edi professionallashtirish XIX asr boshidagi rus adabiyotiga xos
bo ’ lgan adabiy asar.
Og ’ zaki jamoaviy xalq ijodiyotida (folklor) muallif toifasi she ’ riy ifoda uchun
shaxsiy javobgarlik maqomidan mahrum. Matn muallifining o ’ rni o ’ sha erda
bo ’ ladi ijrochi matn - qo ’ shiqchi, hikoyachi, hikoyachi va boshqalar. Ko ’ p asrlar
davomida adabiy va ayniqsa, adabiyotgacha bo ’ lgan ijodda muallifning g ’ oyasi
turli darajadagi ochiqlik va ravshanlik bilan asrlar hikmati bilan muqaddaslangan
ilohiy hokimiyat, bashoratli ibrat, vositachilik haqidagi universal, ezoterik
tushunchaga kiritilgan. va an ’ analar 1. Adabiyot tarixchilari asta-sekin o ’ sib
borayotganini ta ’ kidladilar shaxsiy adabiyotda boshlanib, xalq adabiy
taraqqiyotida muallif individualligi rolining deyarli sezilmaydigan, ammo tinimsiz
kuchayishi 2. Qadimgi madaniyatdan boshlangan va Uyg ’ onish davrida aniqroq
namoyon bo ’ lgan bu jarayon (Bokkachcho, Dante, Petrarka ijodi), asosan,
muqaddas kult ta ’ limotining pafosi bilan muqaddaslangan badiiy va me ’ yoriy
qonunlarni yengish uchun asta-sekin paydo bo ’ ladigan tendentsiyalar bilan

26bog ’ liq. She ’ riy adabiyotda bevosita

27mualliflik intonatsiyalarining namoyon bo ’ lishi, birinchi navbatda, ruhiy lirik, intim
shaxsiy motivlar va syujetlar nufuzining o ’ sishi bilan bog ’ liq.
Muallif ongi gullagan davrda o ’ zining eng yuqori cho ’ qqisiga chiqadi
romantik san ’ at insonning o ’ ziga xos va individual qadriyatiga, uning ijodiy
va axloqiy izlanishlariga, yashirin harakatlarni tasvirlashga, inson qalbining
kechinmalarini ifodalash qiyin bo ’ lgan o ’ tkinchi holatlar timsoliga e ’ tiborni
kuchaytirishga qaratilgan.
Keng ma ’ noda, muallif hissiy va semantikaning tashkilotchisi, inkarnatori va
ko ’ rsatuvchisi sifatida ishlaydi. yaxlitlik, berilgan badiiy matnning muallif-ijodkor
sifatida birligi. Muqaddas ma ’ noda, ijodning o ’ zida muallifning jonli borligi haqida
gapirish odat tusiga kiradi (Pushkinning "Men qo ’ l qo ’ ymagan yodgorlik o ’ rnatdim
..." she ’ riga qarang: "... Qadrdonda jon. lira / Mening kulim omon qoladi va
parchalanish qochib ketadi ...").
Muallifning matndan tashqaridagi munosabati va qo ’ lga kiritilgan muallif
matnda, ta ’ riflash qiyin bo ’ lgan sub ’ ektiv va hamma narsani biluvchi muallifning
roli g ’ oyalarida aks ettirilgan; muallif niyati, muallif tushunchasi (g ’ oyasi, irodasi),
hikoyaning har bir “hujayra”sida, asarning har bir syujet -kompozitsiya birligida,
matnning har bir komponentida va asarning badiiy butunligida topiladi. 8
Shu bilan birga, ko ’ plab mualliflar adabiy qahramonlar o ’ zlarining yaratilish
jarayonida o ’ z organiklarining yozilmagan qonunlariga ko ’ ra, mustaqil ravishda
yashashni boshlaydilar, ma ’ lum bir ichki suverenitetga ega bo ’ lishadi va asl
nusxaga zid ravishda harakat qilishadi. muallifning taxminlari va taxminlari. Lev
Tolstoy (bu misol uzoq vaqtdan beri darslikka aylangan) bir paytlar Pushkin o ’ z
do ’ stlaridan biriga shunday tan olganini esladi: “Tatyana men bilan qanday
qochib ketganini tasavvur qiling! U turmushga chiqdi. Men undan buni
kutmagan edim ». Va u shunday davom etdi: “Anna K arenina haqida ham shuni
aytishim mumkin. Umuman olganda, mening qahramonlarim va
qahramonlarim ba ’ zan men xohlamagan

288
Kormilov, S.I. Interer // Atamalar va tushunchalar adabiy ensiklopediyasi / Ch. ed. A.N. Nikolyukin. - M .: 2001 .--
1600 b.

29narsalarni qilishadi: ular men xohlagan narsani emas, balki haqiqiy hayotda va
haqiqiy hayotda bo ’ lgani kabi qilishlari kerak bo ’ lgan narsani qilishadi ... "
Subyektiv muallifning xohishi, asarning butun badiiy yaxlitligida ifodalangan,
muallifni heterojen tarzda talqin qilishni buyuradi. boshiga matn, unda empirik-
kundalik va badiiy-ijodiy tamoyillarning bo ’ linmasligi va birlashtirilmasligini tan
oladi. A.A.Axmatovaning "Hunarmandlik sirlari" turkumidagi to ’ rtligi ("Menga
odik nisbatlar kerak emas ..." she ’ ri) umumiy she ’ riy vahiy bo ’ ldi:
Bilsang nima axlatdan / She ’ rlar o ’ sadi uyat bilmay, / Sarg ’ ish momaqaymoq
to ’ siqda, / Dulavratotu, kinoya kabi.
Ko ’ pincha "qiziqishlarning cho ’ chqachilik banki" - afsonalar, afsonalar,
afsonalar, muallifning hayotiga oid latifalar, zamondoshlari, so ’ ngra avlodlari
tomonidan qunt bilan to ’ ldirilib, o ’ ziga xos kaleydoskopik markazlashtirilgan
matnga aylanadi. Noaniq muhabbat, oilaviy ziddiyat va tarjimai holning boshqa
jihatlariga, shuningdek, shoir shaxsiyatining g ’ ayrioddiy, ahamiyatsiz
ko ’ rinishlariga qiziqish kuchayishi mumkin. A.S.Pushkin P.A.Vyazemskiyga
yozgan maktubida (1825 yil noyabr oyining ikkinchi yarmi) o ’ z manzilining
"Bayron eslatmalarining yo ’ qolganligi" haqidagi shikoyatlariga javoban shunday
dedi: "Biz Bayronni etarlicha bilamiz. Biz uni shon-shuhrat taxtida ko ’ rdik, biz uni
buyuk bir qalb azobida ko ’ rdik, biz uni tiriltiruvchi Yunonistonning o ’ rtasida
qabrda ko ’ rdik.- Siz uni kemada ko ’ rmoqchisiz. Olomon e ’ tiroflarni, eslatmalarni
va hokazolarni ishtiyoq bilan o ’ qiydi, chunki ular baland bo ’ ylilarning
xo ’ rlanishidan, kuchlilarning zaif tomonlaridan xursand bo ’ lishadi. Barcha
jirkanch narsalarning kashf etilishidan u xursand bo ’ ladi. U biz kabi kichik, biz
kabi jirkanch! Siz yolg ’ on gapiryapsiz, haromlar: u ham kichkina, ham jirkanch -
siz kabi emas - aks holda."
Aniqroq "shaxslashtirilgan" muallifning matn ichidagi ko ’ rinishlari
adabiyotshunos olimlarni sinchiklab o ’ rganishlari uchun jiddiy sabablar beradi.
muallif obrazi badiiy adabiyotda muallifning matnda mavjudligining turli
shakllarini aniqlash. Ushbu shakllar quyidagilarga bog ’ liq umumiy mansublik
uning asarlari janr, lekin umumiy tendentsiyalar ham mavjud. Qoida tariqasida,

30muallifning subyektivligi aniq namoyon bo ’ ladi matnning ramka
komponentlari: sarlavha,

31epigraf, boshlanish va tugash asosiy matndan. Ayrim asarlarda ham bor
bag ’ ishlanish, mualliflik huquqi eslatmalari("Eugene Onegin" da bo ’ lgani kabi),
so ’ z, so ’ z, birgalikda bir tur hosil qiladi meta-matn, asosiy matn bilan bir butunni
tuzish. dan foydalanish taxalluslar ekspressiv leksik ma ’ no bilan: Sasha Cherny,
Andrey Bely, Demyan Bedny, Maksim Gorkiy. Bu ham muallif obrazini
shakllantirish, o ’ quvchiga maqsadli ta ’ sir o ’ tkazish usulidir.
Eng dahshatlisi, muallif o ’ zini o ’ zi e ’ lon qiladi Qo ’ shiq so ’ zlari, bayonot
biriga tegishli bo ’ lgan joyda lirik mavzu, uning kechinmalarini, uning "ta ’ riflab
bo ’ lmaydigan" (VA Jukovskiy) ga, tashqi dunyoga va qalb dunyosiga bo ’ lgan
munosabatini ularning bir-biriga o ’ tishlarining cheksizligida tasvirlaydi. 9
V drama muallif asosan qahramonlari soyasida qoladi. Ammo bu erda ham
uning mavjudligi ko ’ rinadi sarlavhalar, epigraf(agar u bo ’ lsa), aktyorlar ro ’ yxati,
har xil turlarda bosqich yo ’ nalishlari, oldindan ogohlantirishlar(masalan, N.V.
Gogolning "Bosh inspektor" asarida - "Qahramonlar va kostyumlar. Janob aktyorlar
uchun eslatmalar" va boshqalar), izoh tizimida va har qanday boshqa bosqich
yo ’ nalishlari, in yon tomonga ishora qiladi. Muallifning og ’ zi qahramonlarning o ’ zi
bo ’ lishi mumkin: qahramonlar - rezonatorlar(D.I.Fonvizinning “Kichik”
komediyasidagi Starodum monologlariga qarang), xor(qadimgi yunon teatridan
Bertold Brext teatrigacha) va hokazo.. Muallifning niyatliligi dramaning umumiy
tushunchasi va syujetida, personajlar joylashuvida, konflikt tarangligi xarakterida
va hokazolarda namoyon bo ladi.ʻ Klassik asarlarni dramatizatsiya qilishda
ko’ pincha "muallifdan" personajlar paydo bo ’ ladi (adabiy asarlar asosidagi
filmlarda ovozli "muallif" ovozi kiritiladi).
Asar hodisasiga ko ’ proq jalb qilingan holda, muallif o ’ xshaydi epik. Faqat
avtobiografik hikoya yoki avtobiografik roman janrlari, shuningdek, avtobiografik
lirizm nuri bilan qizdirilgan fantastik qahramonlar bilan bog ’ liq bo ’ lgan asarlar
muallifni ma ’ lum darajada to ’ g ’ ridan-to ’ g ’ ri taqdim etadi (J.-J. Russoning
"E ’ tiroflar" da, " She ’riyat va haqiqat” IV Gyote, A.I.Gersenning “O’ tmish va

329
1. Skiba, V.A., Chernets, L.B. Badiiy obraz // Adabiyotshunoslikka kirish. - M., 2004 yil. - 25-32-betlar

33fikrlar”,M.E.Saltikov- Shchedrinning “Poshexonskaya antikligi”,
V.G.Korolenkoning “Mening zamondoshim tarixi”da va b.).
Ko ’ pincha, muallif sifatida harakat qiladi hikoya qiluvchi, dan yetakchi hikoya
uchinchi partiya, sub ’ ektiv bo ’ lmagan, shaxssiz shaklda. Gomerdan beri ma ’ lum
bo ’ lgan shaxs hamma narsani biladigan muallif, o ’ z qahramonlari haqida hamma
narsani va hamma narsani biladi, bir vaqt tekisligidan boshqasiga, bir fazodan
boshqasiga erkin o ’ tadi. Hozirgi zamon adabiyotida eng shartli (rivoyatchining
hamma bilimliligi turtki bo ’ lmagan) bu bayon usuli odatda sub ’ ektiv shakllar bilan,
kirish so ’ zi bilan birlashtiriladi. hikoyachilar, Rasmiy ravishda hikoya qiluvchiga
tegishli nutqda uzatish bilan, nuqtai nazarlari u yoki bu qahramon (masalan, "Urush
va tinchlik" da Borodino jangida o ’ quvchi Andrey Bolkonskiy, Per Bezuxovning
"ko ’ zlari" bilan ko ’ radi). Umuman, dostonda hikoya misollar tizimi juda murakkab,
ko ’ p bosqichli bo ’lishi mumkin, “birovning nutqi”ni kiritish shakllari ham juda
xilma-xildir. Muallif o ’ z syujetlarini o ’ zi yaratgan xayoliy Hikoyachiga (voqea
ishtirokchisi, yilnomachi, guvoh va boshqalar) yoki o ’ z hikoyasida qahramon bo ’ la
oladigan hikoyachilarga ishonib topshirishi mumkin. Hikoyachi boshqaradi birinchi
shaxs bayoni; Muallifning dunyoqarashiga yaqinligi / begonalashishiga, u yoki bu
lug ’ atdan foydalanishiga qarab, ba ’ zi tadqiqotchilar alohida ta ’ kidlashadi. shaxsiy
hikoyachi(I.S. Turgenevning "Ovchining eslatmalari") va hikoyachi o ’ ziga xos,
naqshli ertak bilan (N.S. Leskovning "Jangchi"). XX asrning ikkinchi yarmida.
"O ’ quvchiga qaratilgan" nuqtai nazar o ’ zining haddan tashqari chegarasiga surildi.
Roland Bart adabiyot va filologiya fanida poststrukturalizm deb ataladigan narsaga
e ’ tibor qaratgan va e ’ lon qilish matn o ’ quvchiga asosan o ’ ynoqi zavq va qoniqish
olib kelishi mumkin bo ’ lgan eksklyuziv lingvistik manfaatlar zonasi bo ’ lib, og ’ zaki
va badiiy ijodda "bizning sub ’ ektivligimiz izlari yo ’ qoladi", "barcha o ’ ziga xoslik
va birinchi navbatda, yozuvchining tana o ’ ziga xosligi yo ’ qoladi", "ovoz o ’ z
manbasidan uziladi, muallif uchun o ’ lim keladi". Badiiy matn, R.Bartning fikricha,
sub ’ ektdan tashqari tuzilma bo ’ lib, matnning o ’ ziga tabiiy bo ’ lgan ega-
boshqaruvchi o ’quvchidir: “...o’ quvchining tug ’ ilishi bilan to ’ lanishi kerak.
Muallifning o ’ limi". O ’ zining xudbinlik va isrofgarchilikka qaramay,

34kontseptsiya muallifning o ’ limi,

35R.B art tomonidan ishlab chiqilgan bo lib,ʻ tadqiqot filologik e tiborini ʼ
kuzatilayotgan matndan oldingi va uning muallif ongida mustahkamlanmagan
nasabnomasini tashkil etuvchi chuqur semantik-assotsiativ ildizlarga qaratishga
yordam berdi (“matndagi matnlar”, beixtiyor adabiy xotiralarning zich qatlamlari.
va ulanishlar, arxetipik tasvirlar va boshqalar).

30Xulosa
Ma ’ lumki, har qanday davlat va jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy ma ’ naviy-
madaniy rivojlanishida mazkur davlatdagi ta ’ lim-tarbiya tizimi va undagi ta ’ lim
sifati muhim o ’ rin tutadi .Shu tufayli yosh avlodni savodxon, har tomonlama yetuk
shaxs qilib tarbiyalash masalasi davlatimiz siyosatining ustivor yo ’ nalishlaridan
hisoblanadi.
Bugungi tezkor rivojlanish zamonida raqobatbardosh kadrlar yetishtirish bosh
masaladir.Jahon hamjamiyati doirasida o ’ z bilim-salohiyatini namoyon etish uchun
bugungi kunda yoshlar chet tillarini mukammal egallash bilan shug ’ ullanayotgan
ayni paytda, o ’ z ona tilida yuksak imloviy savodxonlikka ega bo ’ lishi muhim va
tabiiy zaruratdir. Xulosa o ’ rnida shuni aytish lozimki, o`quvchilarning badiiy
asarlarni idrok etishlari muammosini nazariy tahlil qilish va qayta yaratuvchi
tasavvurlarini rivojlantirish shart-sharoitlarini aniqlash natijasida adabiy
materiallarni o`qishga doir bilim, ko`nikma va malakalarni shakllantirish
metodikasini ishlab chiqish uchun asos bo`la oladigan xulosalarga keldik; bu
xulosalar badiiy asarni idrok etish jarayonini quyidagi tadbirlar shaklida
ifodalash imkonini beradi:
1) asarni o`qish jarayonida o`quv-biluv orqali undan ma`lumotlar olish
asosiy maqsad bo`la olmaydi; o`quvchi voqeaviy syujet aloqalari (matn mazmuni)
darajasida qolib ketmasligi, aksincha, badiiy obrazlarni idrok etish darajasiga
ko`tarilishi kerak;
2) asarni ilk bor o`qish paytida unda tasvirlangan obrazlar o`quvchining
ko`z o`ngida gavdalanib, esda saqlab qolinadi, lekin ular hali to`liq anglanmaydi,
shu bois o`qishning bu bosqichi dastlabki idrok etish deb nomlanadi;
3) badiiy obrazning to`liq anglab olinishi uchun tahlil usuli qo`llanadi,
bunda badiiy obrazning umumlashma tavsifi ochiladi, dastlabki tasavvur
“stabillanadi”;
4) tahlil usulining yashirin shakli o`quvchining o`z tasavvuriga ko`chgan
asar mazmuni asosida rasm chizishidir; bunda og`zaki rasm chizish ham qo`l
keladi;

31rasm chizish asarni chuqurroq o`rganishga undaydigan usul sanaladi, chunki
o`quvchi tasvirda noaniq bo`lib turgan jihatlarni yana asardan qidiradi;
5) badiiy matn ustidagi tahliliy ishlar natijasida nutq o`stirish bilan birga
badiiy obrazlarni qayta yaratish jarayoni kechadi, bunda o`quvchi o`zi chizgan
rasm bilan asarni taqqoslaydi, o`z munosabatini qatnashtirib mushohada
yuritadi, o`z turmush tajribasini ishga soladi, sintezlash jarayoni yakunida
o`quvchining asardagi obraz haqidagi tasavvuri sub`ektiv obraz-tasavvurga
aylanadi, unga o`quvchining shaxsiy mulohazalari qo`shilgan bo`ladi.
6) o`quvchi fikran (xayolan) qayta yaratgan badiiy obraz sub`ektiv obraz-
tasavvurni o`zida aks ettirib, idrok etish jarayonining mukammallikka
erishganidan dalolat beradi;
7) badiiy asarni idrok etish jarayoni ikki bosqichli strukturani ifoda etib,
birinchisida badiiy obraz bir butun idrok etiladi, ikkinchisida analitik-sintetik
faoliyat yakunida obrazning umumlashgan ma`nisi (ma`no-mazmuni) qabul
qilinadi.
8) Kitobxonlik idroki quyidagi me`yorlar (ko`rsatkichlar) asosida
baholanadi: tasavvurlarning aniqlik darajasi; badiif umumlashmagan kirib borish
darajasi. Bunda kitobxonning analitik-sintetik faoliyati ham hisobga olinadi: obrazli
konkretlashtirish; obrazli umumlashtirish.

32FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Адабиёт назарияси. Икки томлик. 1 том. Адабий асар. –Т.: Фан,
1978. – 416 б.
2. Адабиёт назарияси. Икки томлик. 2 том. Адабий - тарихий
жараён. –Т.: Фан, 1979. – 448 б.
3. Тўхта Бобоев. Адабиётшунослик асослари. –Т.: Ўзбекистон,
2002. – 560 б.
4. Қозоқбой Йўлдош, Муҳайё Йўлдош. Бадиий таҳлил асослари. –
Т.: Камалак, 2016. – 464 б.
5. Дилмурод Қуронов. Адабиёт назарияси асослари. –Т.: Навоий
университети , 2018. – 478 б.
6. . Dobin, E.S. Syujet va haqiqat; Tafsilotlar san ’ ati. - L.: Sovet
yozuvchisi, 1981 yil. - 432 b.
7. . Esin, A.B. Rus klassik adabiyoti psixologiyasi: o ’ quv qo ’ llanma. -
M .: Flinta, 2011 .-- 176 b.
8. . Kormilov, S.I. Interer // Atamalar va tushunchalar adabiy
ensiklopediyasi / Ch. ed. A.N. Nikolyukin. - M .: 2001 .-- 1600 b.
9. . Skiba, V.A., Chernets, L.B. Badiiy obraz // Adabiyotshunoslikka
kirish. - M., 2004 yil. - 25-32-betlar
10. . Chernets, L. V., Isakova, I. N. Adabiyot nazariyasi: Badiiy asar
tahlili. - M., 2006 .-- 745 b.
11. . Chernetz, L.V. Adabiy asardagi xarakter va xarakter va uning
tanqidiy talqinlari // Adabiy asar tahlili tamoyillari. - M .: Moskva davlat
universiteti, 1984 .-- 83 p
12. Наим Каримов ва б. XX аср ўзбек адабиёти тарихи. Т. Ўқитувчи,
1999. – 544 б.
13. Ҳакимжон Каримов. Ўзбек романларининг тараққиёт
тамойиллари. Алишер Намоий номидаги Ўзбекистон Миллий
кутубхонаси нашриёти. Т.: 2008. – 124 б.

3314. Умида Расулова. XX аср ўзбек қиссалари тадрижи. Фан, Т.:
2012. – 60 б.

Badiiy asar qahramonlarini yaratish

Sotib olish