Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish - Pedagogika - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	40000UZS
Hajmi	50.6KB
Xaridlar	1
Yuklab olingan sana	12 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Pedagogika

Sotuvchi

Shavkat

Ro'yxatga olish sanasi 04 Aprel 2024

90 Sotish

Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish

Sotib olish

O‘Z BEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
“PEDAGOGIKA” KAFEDIRASI
“Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish” mavzusidagi
KURS ISHI
Bajardi: BT22-S-31A guruhi talabasi Sattarova Mayram
Rahbar: Kuranbayeva Xusnora Abdullayevna
_________________
(imzo)
Toshkent-2024

MUNDARIJA:
KIRISH ................................................................................................................ 3
ASOSIY QISM ................................................................................................... 7
1. Kichik yoshdagi o’quvchilaming badiiy asarni idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari…………………………………………………………….... 7
2. Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari… 11
3. Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish………………….. 17
XULOSA…………...…………………………………………………………... 24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................ 26

2

BADIIY ASARLARNI JANRIY XUSUSIYATLARIGA KO’RA
O’RGANISH
REJA:
1. Kichik yoshdagi o’quvchilaming badiiy asarni idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari .
2. Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari.
3. Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish .
3

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Bo laning til tizimini egallash borasidagi barcha
yutuqlarini muloqotni ta’minlovchi mazmunli, keng yoyilgan fikr sifatida
qaraladigan ravon nutq о’z ichiga oladi. U mazmunliligi, mantiqliligi va izchilligi
bilan ajralib turadi. Ravon nutq bola til boyligini qanchalik о’zlashtirganligining
kо’rsatkichi hisoblanadi, u bolaning aqlan, estetik, emotsional jihatdan rivojlanish
darajasini aks ettiradi.
Monologik nutqni rivojlantirish nazariyasi va metodikasining yanada
rivojlanishi bolalar ravon nutq turlari va fikr bildirishning turli xillarini
о’zlashtirish xususiyatlarining chuqur tadqiq etilishi bilan tavsiflanadi. Izohlovchi
nutqlar, mulohaza shaklidagi jumlalarning xususiyatlari о’rganiladi va uning
negizida bolalarga monologlarning turli xillarini о’rgatish metodikasi
yaratiladi.F.A.Soxin, O.S.Ushakova va ularning shogirdlari tomonidan ravon
nutqni shakllantirishninig turli jihatlari bо’yicha olib borilgan tadqiqotlar ravon
nutqni baholashning shunchaki mantiqlilik, izchillikdan kо’ra yanada aniqroq
mezonlarini qidirishni galdagi vazifalardan biri qilib qо’ydi. Ravonlikning asosiy
kо’rsatkichi sifatida sо’zlar, gaplar va fikrlarning qismlari о’rtasida zarur aloqa
vositalaridan foydalangan holda, matnni tarkibiy jihatdan tо’g’ri tuzish qobiliyatini
shakllantirish qabul qilingan.Olimlar bolalarni о’qitishni ularning yuqori
darajadagi aqliy va nutqiy rivojlanish darajasini ta’minlash, til qobiliyatlarini
shakllantirish imkonini beradigan darajada optimal tashkil etish yо’llarini topish
borasida faol ish olib bormoqdalar.
Muammoning o’rganilganlik darajasi .Nutqni о’qitishning nazariy va
empirik muammolarini tadqiq etish quyidagi nazariy qoidalardan kelib chiquvchi
umumiy boshlang’ich pozitsiyalarga ega:
- ta’lim maktab yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirishda, ayniqsa zamonaviy
noqulay nutqiy muhit sharoitida hal qiluvchi ahamiyatga ega;
4

- nutqni о’rgatish – «…dan to …gacha» kabi qattiq qoliplar tо’g’ri
kelmaydigan hamda nutqni rivojlantirishning yosh qonuniyatlari va bolaning
individual xususiyatlari bilan belgilanadigan ijodiy jarayondir;
- nutqni rivojlantirishning asosida kommunikativ yondashuv bо’lishi kerak,
xususan: ona tilini о’zlashtirish nutqiy muloqot faoliyatiga qо’shilishi, о’quv
sharoiti tabiiy muloqot sharoitlariga yaqinlashtirilishi lozim;
- о’qitish vaziyatida katta yoshli odamning bola bilan о’zaro hamkorligining
xususiyati ushbu bola uchun yetakchi bо’lgan muloqot shakli bilan belgilanishi
lozim;
- til ustida nutqiy faoliyat tuzilmasi doirasida hamda uning barcha
komponentlarini: undov-motivatsiya, yо’naltirish-tadqiqot, ijro komponentlarini
hisobga olgan holda ish olib borish zarur;
-nutqni о’qitish bolalarning tilni о’rganish bо’yicha mustaqil faoliyatiga
asoslanishi va bolalar faolligining boshqa turlari bilan bog’liq bо’lishi
kerak.Hozirgi paytda maktabgacha yoshdagi bolalarga nutqni о’qitish muammosini
ishlab chiqish mazkur metodologik xolatlardan kelib chiqqan holda olib
borilmoqda.
Maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasidagi psixologik,
pedagogik tadqiqotlarni tahlil qilish quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi:
-nutqni rivojlantirish – bolaning individual psixik rivojlanishida markaziy
о’rin tutuvchi ijtimoiy-tarixiy tajribani о’zlashtirishining murakkab, kо’p omilli
jarayonidir;
-nutqni rivojlantirish – bu malakali pedagogik rahbarlikni nazarda tutuvchi ijodiy
jarayon, lekin u stixiyali jarayon emas;
-bola nutqni rivojlantirish jarayonini boshqaruvchi pedagog bu jarayonning turli
yosh bosqichlaridagi qonuniyatlari, mexanizmlari, о’ziga xosliklarini bilishi,
nutqiy rivojlantirishning о’ziga xosliklarini kо’ra olishi va bolaning
individualligini hisobga olgan holda, uning nutqiga ta’sir kо’rsatishning eng
samarali yо’llarini tanlashi lozim.
5

Kurs ishi maqsadi: o’qish darslarida hikoya o’qishni tashkil etishning
amaliy-nazariy asoslari.
Kurs ishi vazifalari:
- mavzuga oid adabiyotlarni o’rganish, uning o’rganilganlik darajasini
aniqlash;
- kurs ishning nazariy va amaliy asoslarini belgilash;
- o’quvchilarining real bilish imkoniyatlarini tahlil qilish;
- darslarda mustaqil fikrlash kontseptsiyasini asoslash va o’qish ta limiʼ
mazmuniga mos biluv topshiriqlari tizimini ishlab chiqish;
- biluv topshiriqlari tizimini ta limga tatbiq qilish va uning samaradorligini
ʼ
o’rganish.
Kurs ishining ilmiy-amaliy ahamiyati : 2-sinf o’qish darslarida hikoya
o’qitishda biluv topshiriqlari va ijodiy mashqlarni amaliyotga tatbiq qilish
tamoyillari, vositalari asoslandi. kurs ishida o’quvchilarning o’qish darslarida
hikoya o’qishni hamda mustaqil ishlarini tashkil etish muammosi alohida mavzu
sifatida ajratilib, uning vositalari, samaradorligi, o’quvchilar o’zlashtirishining
sifatini yaxshilashdagi o’rni ilk bor o’rganildi.
Kurs ishning tuzilishi : kirish, asosiy qism, 3 ta bo’lim, xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan tuzilgan.
6

ASOSIY QISM.
1. Kichik yoshdagi o’quvchi!aming badiiy asarnI idrok etishdagi psixologik
xususiyatlari .
Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilish metodikasida
kichikyoshdagi o’quvchilaming badiiy asarni idrok qilishidagi psixologik
xususiyatlar hisobga olinadi. Ruhshunos olimlaming tekshirishlaridan ma’lum
bo’lishicha, asarni idrok qilishga, bilim olishga xizmat qiladigan komponentlar
bilan birga, uni emotsional-estetik his etish ham kiradi.Badiiy asami yaxshi idrok
etish uchun uni tushunishning o’zigina yetarli emas. Asarni idrok etish murakkab
jarayon bo’lib, asarga unda tasvirlangan voqelikka qandaydir munosabatning
yuzaga kelishini o’z ichiga oladi. Psixologik tekshirishlar natijasida kichik
yoshdagi o’quvchilaming adabiy qahramonlarni idrok etishi va baholashidagi
psixologik xusisiyatlari o’rganilgan va ular adabiy qahramonga ikki xil
munosabatda bo’lishlari aniqlangan:
1. Adabiy qahramonga emotsional munosabat.
2. Elementar tahlil qilish.
Asarda qatnashuvchi shaxslarga baho berishda o’quvchilar o’z shaxsiy va
axloqiy tushunchalaridan foydalanadilar. Bunday axloqiy tushunchalar kichik
yoshdagi o’quvchilarda chegaralangan bo’ladi, albatta.Ular axloqiy sifatlardan
botirlik, to’g’rilik, mehnatsevarlik, yaxshilik tushunchalarini ko’p ishlatadilar.
Qahramonlaming boshqa sifatlarini tasvirlash uchun ulaming so’z boyliklari
yetishmaydi. O’qituvchining vazifasi o’quvchilar bilan asarni tahlil qilib, ular
nutqiga personajlarning axloqiy, intellektual, emotsional sifatlarini tasvirlovchi
so’zlarni kirita borishdan iborat. Bu adabiy qahramonlaming xarakterini yaxshi
yoritish shartlaridan biri hisoblanadi. Asardagi qahramonlaming xarakteri ulaming
axloqiy sifatlarini anglash asosida tushuniladi. Bunda qahramonning nima qilishi
emas, nima uchun shunday qilishi kerakligini bilish muhimdir. Ushbu jarayonda
asar qahramonlarining axloqiy sifatlari ustida ko’proq ishlash lozim.
7

O’qish darslarida o’qilayotgan asarning ongli o’zlashtirilishini ta’minlashda
o’quvchilaming psixologik xususiyatlarini albatta hisobga olish zarur.
Boshlang’ich sinf o’quvchilarida idrok etish, talaffuz qilish va matn
mazmunini tushunish o’rtasida puxta sintez yo’q bo’lgani uchun ular o’qishda
xatoga yo’l qo’yadilar. Bu esa matn mazmunini tushunishni qiyinlashtiradi.To’g’ri
o’qish so’zning uzun-qisqaligiga, o’quvchining so’z boyligiga, ya’ni so’zning
leksik ma’nosini qanchalik bilishiga hamda so’zning bo’g’in va morfemik
tarkibiga bog’liq. O’quvchilar ko’pincha quyidagi sabablarga ko’ra xatoga yo’l
qo’yadilar:
1. So’zni talaffuz qilish bilan uning ma’nosini tushunish o ‘rta sida puxta
sintez bo’lmagani uchun bola so’zning oldin tovush tomonini ko’radi, uni talaffuz
qilishga oshiqadi. So’zning ma’nosini esa e’tibordan chetda qoldiradi.
2. So’z ko’p bo’g’inli bo’lib, bola uni oldin eshitmagan bo’lsa, xatoga yo’l
qo’yadi.
3. So’zning ma’nosini bilmaslik tufayli xatoga yo’l qo’yadi.
4. Tez o’qiyman deb xatoga yo’l qo’yadi.
5. To’g’ri o’qish yorug’likka va yorug’likning tushishiga ham bog’liq.
6. Undosh tovush so’zning o’rtasida va oxirida kelgan yopiq bo’g’inli
so’zlarni o’qishda qiynaladilar.
Xato o’qishning oldini olish uchun quyidagilar e’tiborga olinadi:
1. Matnni o’qitishdan oldin undagi o’qilishi qiyin so’z, birikma va gaplarni
aniqlash va ular ustida ishlash usullarini belgilab olish. Tuzilishi murakkab
so’zlarni bo’g’inlab o’qilishini mashq qildirish.
2. Matnni o’qishdan oldin uning mazmunini tushunishni qiyinlashtiradigan
so’zlaming lug’aviy ma’nosini tushuntirish. So’z ma’nosini izohlash usullarini
aniqlash.
3. Vazifalarni aniq va tushunarli qilib berish.
4. Matnni diqqat-e’tibor bilan o’qishlari uchun sharoit yaratish.
5. Oldin ichda o’qitish, so’ng ovoz chiqarib o’qitish.
8

6. O’qitishda o’quvchilaming individual xususiyatlarini hisobga olish, ya’ni
matnni oson, o’rtacha qiyinlikda va qiyin o’qiladigan o’rinlarini belgilab olib, unga
kuchi yetadigan o ‘quvchilarga oldindan taqsimlab berish.
7. O’quvchilarning o ‘qishini muntazam tekshirib turish.
8. Xatoning xarakteriga qarab, uni metodik tomondan to ‘g’ri tuzatish yo’lini
aniqlash.
9. O’quvchilarni xato qilish mumkin bo’lgan o’rindan ogohlantirib turish.
10. Xatcho’pdan foydalanish.
11. Xato o’qish o ‘quvchining shaxsiy ko’ruv sezgisiga bog’liq bo’lsa, bu
jihatni ham hisobga olish. O’qituvchining tuzilishi murakkab so’zlarni oldindan
xattaxtaga yoki kartonga bo’g’inlarga bo’lib yozib qo’yib, o’quvchilarga ovoz
chiqarib birgalikda o’qitishi yaxshi natija beradi.
O’quvchilar yo’l qo’ygan xato ikki xil yo’l bilan tuzatiladi:
1. O’quvchi so’z oxiridagi qo’shimchani noto’g’ri o’qisa, uni o’qishdan
to’xtatmasdan xatoni to’g’rilash mumkin.
2. Xato o’qish bilan gaplarning mazmuni buzilsa, qayta o’qitish usulidan
foydalaniladi. Bunda o’quvchiga o’qigan matni yuzasidan savol berilsa, o’quvchi
e’tiborli bo’lib qayta o’qiydi.
Tez o’qish. Tez o’qish me’yoriy tezlikda o’qish bo’lib, bunda o’qish sur’ati
matnning mazmunini tushunishdan ajralib qolmasligi kerak. O’qish tezligi matnni
tushunish tezligi bilan muvofiq ravishda o’sib borishi lozim. O’qilayotgan asar
mazmunini o’zlashtirishni, matn mazmunini ongli idrok etishni ta’minlaydigan
o’qish tez o’qish deyiladi.O’qish sifatlarini yaxshi o’zlashtirgan holda
o’quvchilaming o’qish sur’ati bir-biridan farq qiladi. Bu dastur talablarini
bajarmadi, degan gap emas.
Og’zaki nutq tempiga to’g’ri keladigan o’qish sur’ati normal tezlik
hisoblanadi. Chunki o’ta tez ham, o ‘ta sekin o’qish ham matn mazmunini
o’zlashtirishni qiyinlashtiradi. O’qish tezligi bir daqiqada o’qiladigan so’zlar soni
bilan belgilanadi. 2005-yilda e’lon qilingan o’qish dasturida 1-sinfning 2-yarim
9

yilligida o’qish sur’ati 20—25 so’z (notanish matnni o’qish tezligi ham 20—
25so’z); o’quv yili oxirida 25—30 so’z; 2-sinfning 1-yarim yilligida matnni o’qish
tezligi 30—35 so’z; 2-yarim yilligida 40—50 so’z; 3-sinfning 1-yarim yilligida 60
—70 so’z; 2-yarim yilligida 70—80 so’z; 4-sinfning 1-yarim yilligida ichda
ovozsiz 110—130 so’z, ovozli o’qishda 90—100 so’z deb belgilangan.
Tajribalar shuni ko’rsatadiki, bir daqiqada bola 250 so’zli matnni o’qisa,
undagi 200 ta so’zni eslab qolar ekan. Agar harflab, bo’g’inlab o ‘qisa, uning
diqqat markazida so’z emas, bo’g’in bo’ladi. Natijada u so’zlarni eslab qola
olmaydi9. Bu 4-sinf o’quvchilarining o’qish tezligiga tatbiq etilsa, 125 so’zdan 100
so’zni eslab qoladi. Bu esa yuqori ko’rsatkichlarga erishish imkonini beradi. 4-
sinfda bir daqiqada 170—180 ta so’z o’qiydigan o’quvchilar ham bor. O’qish
tezligi to ‘rt yil davomida to ‘g ‘ri va ongli o’qish bilan bog’liq holda asta ortib
boradi.O’qish tezligini tekshirganda o’qituvchi o’qiladigan materialning
xarakterini, ya’ni g’oyaviy-mavzuviy murakkabligini, so’z va gaplaming
tuzilishini, ularning bolalar nutqida qay darajada ishlatilishini, o’qishning to’g ‘ri
va ongli bo’lishini hisobga oladi. O’quvchilaming o’qish tezligi har xil bo’ladi,
albatta.
O’qituvchining vazifasi barcha o’quvchilaming o’qish tezligini, iloji boricha
bir xillikka keltirishdan iborat. O’qish sur’atini oshirishda tez aytishlarni,
maqollarni yod oldirish va matnni ovoz chiqarib o’qishni mashq qilish kabilar
samarali usullardan hisoblanadi.Ongli o’qish. Ongli o’qish yaxshi o’qishning
asosiy sifati hisoblanadi. Ongli o’qish o’qilgan matnning aniq mazmunini, asarning
g’oyaviy yo’nalishini, obrazlarini va badiiy vositalarining rolini tushunib
o’qish,shuningdek, asarda tasvirlangan voqea-hodisalarga o’z munosabatini
ifodalay olishdir. Ongli o’qish o’z navbatida, o’quvchilaming zarur hayotiy
tajribasiga, so’zning leksik ma ‘nosini, gapda so’zlaming bog’lanishini tushunishga
va bir qator metodik shartlarga bog’liq. Hozirda ongli o’qish atamasi adabiyotlarda
va maktab tajribasida ikki ma’noda: birinchidan, o’qish jarayonini egallashga
10

nisbatan o’qish texnikasi ma’nosida, ikkinchidan, keng ma’nodagi o’qishga
nisbatan o’qish sifatlaridan biri ma’nosida qo’llanadi.
2. Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari.
Zamonaviy maktab oldiga qo’yilgan vazifalar, kichik maktab yoshidagi
o’quvchilar umumiy rivojlanishining o’sganligi, psixologiya va xususiy metodika
sohasidagi yutuqlar sinfda o’qish mazmuni va o’qitish metodlariga o’zgartirish
kiritishni talab etmoqda.
Shularga bog’liq holda badiiy asarni tahlil qilish metodikasi takomillashtira
borildi: takroriy bayon qilish mashqlari kamaytirildi, ijodiy va o’qilgan matn
yuzasidan o’z fikrini bayon qilish ko’nikmasini o’stiradigan mashqlar
ko’paytirildi, asar qismlari ustida emas, balki yaxlit asar ustida ishlanadigan bo’ldi,
asar g’oyasi va obrazlarini tushuntirishda o’quvchilaming mustaqilligi ortdi, matn
ustida ishlashda xilma-xil topshiriq turlaridan, ta ‘limda texnika vositalaridan va
ilg’or pedagogik texnologiya usullaridan ko’proq foydalanila boshlandi va hokazo.
XX asrning 60-yillarida yaratilgan maktab dasturida kichik maktab
yoshidagi o’quvchilarda shakllantiriladigan matn ustida ishlash ko’nikmalari
belgilab berildi, shuningdek, 1-4-sinflarda o’qish malakasiga qo’yilgan talablar
ancha aniq ajratildi. XX asming 70-yillari boshlarida mazmuni va metodik apparati
jihatidan hayotga yaqinlashtirilgan o’qish kitoblari yaratildi. Mustaqillik tufayli ta
‘lim sohasida ham katta islohotlar amalga oshirildi. 1999-yil boshlang’ich ta
‘limning ham “Davlat ta ‘lim standart”i yaratildi, o’quv dasturlari yangilandi.
2005-yil tajriba-sinov natijalari hisobga olinib, davlat ta ‘lim standartlari va
o’quv dasturlari qayta ko’rib chiqildi, “O’qish kitobi” darsliklari ham yangilandi.
O’zbek maktablarida taniqli rus metodist-olimlari T. G. Ramzayeva,M. S.
Vasileva, V. G. Goreskiy, К. T. Golenkina, L. A. Gorbushina,M. I.Omorokova, E.
A.Nikitina, N. S. Rojdestvenskiy, o’zbek olimlaridan A. Zunnunov, K. Qosimova,
Q. Abdullayeva, S.Matchonov, M.Yusupov, M.Umarova, X. G‘ulomova kabilar
11

ishlab chiqqan takomillashgan sinfda o’qish metodikasidan ijodiy
foydalanilmoqda.
Boshlang’ich sinflarda badiiy asar quyidagi muhim metodik qoidalar asosida
tahlil qilinadi:
1. Asar mazmunini tahlil qilish va to’g’ri, tez, ongli, ifodali o’qish
malakalarini shakllantirish bir jarayonda boradi (asarning mazmunini
tushuntirishga oid topshiriq o’qish malakalarini takomillashtirish topshirig’i ham
hisoblanadi)
2. Asarning g’oyaviy asoslari va mavzusini, uning obrazlari, sujet chizig’i,
kompozitsiyasi va tasviriy vositalarini tushuntirish o’quvchilaming shaxs sifatida
umumiy kamol topishiga yaxshi xizmat qiladi, shuningdek, bog’lanishli nutqining
o’sishi (lug’atining boyishi va faollashishi) ni ta ‘minlaydi.
3. O’quvchilaming hayotiy tajribasiga tayanish asar mazmunini ongli idrok
etishning asosi va uni tahlil qilishning zaruriy sharti hisoblanadi.
4. Sinfda o’qishga o’quvchilaming bilish faoliyatini faollashtirish, atrof-
muhit haqidagi bilimlarini kengaytirish va ilmiy dunyoqarash asoslarini
shakllantirishning samarali vositasi sifatida qaraladi.
Asarni tahlil qilishda hisobga olish zarur bo’lgan muhim omillardan biri
uning o’quvchilarga hissiy ta’siridir. O’quvchilar muallifning asosiy fikrini
tushunibgina qolmay, muallif hayajonlangan voqeadan ham hayajonlansinlar.
Matnni tahlil qilish o’quvchida fikr qo’zg’atishi, hayotiy tajribasining muallif qayd
etgan dalillarga to’g’ri kelish-kelmasligini aniqlashi zarur. Tahlil davomida
asarning estetik qimmati, badiiy go’zalligi ham alohida qayd qilib o’tiladi.
O’qish metodikasi adabiyotshunoslik, psixologiya, pedagogika ishlab bergan
nazariy qoidalarga asoslanadi. Sinfda o’qishni to’g’ri uyushtirish uchun o’qituvchi
badiiy asarning o’ziga xos xususiyatlarini, ta ‘limning turli bosqichlarida o’qish
jarayonining psixologik asoslarini, kichik maktab yoshidagi o’quvchilaming
12

matnni idrok etish va o’zlashtirish xususiyatlarini hisobga olishi zarur. O’qish
darslari o’quvchilarda badiiy asarlarning bir-biridan farqini ajrata olish,
yozuvchining hayotiy voqealami qanday badiiy vositalar orqali aks ettirgani va
qanday obrazlar yaratganini aniqlay olish, mustaqil o’qish va asami tahlil qilish
malakasi sinfdan-sinfga o’tgan sari o’stirib boriladi.
O’quvchilar adabiy ma’lumotlami o’zlashtirish orqali badiiy asarning
mazmuni, g’oyasi va ahamiyatini anglab ola boshlaydilar. O’quvchilar adabiy
tushunchalarni o’rganish natijasida badiiy adabiyot san’atning bir turi ekanligi,
uning hayot bilan aloqadorligini bilib oladilar. Adabiy tushunchalarni
shakllantirish bilan birga o’quvchilaming nutqini o’stirish ham muhim o’rin tutadi.
Boshlang’ich sinflarda asar tahlilida adabiy janr turlari — ertak, hikoya, masal,
she’r, doston, maqol, topishmoq bilan birga badiiy til vositalari — sifatlash,
o’xshatish, jonlantirish, mubolag’a bilan ham amaliy ravishda tanishtiriladi.
Badiiy asar tilini tahlil qilish orqali o’quvchilarda o’z ona tiliga muhabbat
hissi, badiiy asarni ongli o’qish ko’nikmasi o’stiriladi, asar g’oyasini chuqur idrok
etishga zamin hozirlanadi, o’quvchilar nutqi rivojlantiriladi. Xalq og’zaki ijodida
ertak janrining bolalar tomonidan yaxshi qabul qilinib, qiziqib o’qilishining
sabablaridan biri ertak tilining ta ‘sirchanligi, o ‘tk ir sujetliligi va xalq tiliga
yaqinligidir. Ertak o’qib bo’lingach, uning badiiy tili ustida ishlashga alohida
ahamiyat berish zarur. 2-sinf „O’qish kitobi“da keltirilgan “Kamaychi shoh”
ertagida “yov qora bulutday yopirilib kelayotgan ekan”, “Kuychi terak”ertagida
“Terakning shoxlari xuddi surnay chalgandek ovoz chiqarib, yaproqlari esa
shildirab raqsga tushar ekan”, “To’rg’aylar qo’shiq aytib, ularga jo’r bo’lar
ekanlar”, “Oh, deb nola qilibdi terak”, “Ustun ularning nag’malariga jo’r bo’lib,
sho’x-sho’x kuy chalibdi” kabi badiiy vositalar yordamida tasvirlangan manzaralar
juda ko’p.
Ular ustida ishlash o’quvchi nutqini o’stirish bilan birga ularni fikr
yuritishga, mulohaza qilishga ham o’rgatadi. Ertaklarda o’xshatishlar, jonlantirish
va mubolag’alardan foydalanilgan. O’quvchilarga ularni izohlab berish,
13

keyinchalik matndan toptirish, qayta hikoyalashda ulardan nutqlarida
foydalanishga o’rgatish zarur. Asar o’qib bo’lingach, badiiy til vositalari ustida
ishlanadi. Chunki ularning ma’nosi matndan, asar mazmunidan anglashiladi.
Ayniqsa,masallarda allegoriyani ochishda ko’chma ma’noli so’zlardan ko’p
foydalaniladi. Ular bolalarga masal mazmunini tushunishga halal bergani uchun
ayrim ko’chma ma’noda ishlatilgan so’zlar asami o’qishdan oldin tushuntiriladi.
3-sinf “O’qish kitobi”dan o’rin olgan “Ayamajiz” (Qudrat Hikmat)she’rida
“Bo’ralar qor kapalak”, “Bog’lar sokin mizg’ishar, Misoli oq kapalak”, “Muz
oynalar sovuq yeb” misralarida o’xshatish, jonlantirish; “Saxiy ona tabiat,
quchog’ida havo sof’” misralarida metafora; “Ayamajiz izg’iydi, Ko’chalarda
tutoqib, Shox-shabbani tortqilar, Yalmog’izdek yutoqib» kabi misralarda
jonlantirish va o’xshatishlar qo’llangan. Bular ustida ishlaganda quyidagicha
savol-topshiriqlardan foydalanish mumkin:
1. Shoir qorni nimaga o’xshatadi? (oq kapalakka).
2. Ayamajizni nimaga o’xshatadi? (Yalmog’izga).
3. “Muz oynalar sovuq yeb” misrasini qanday tushunasiz? Oyna sovuq
qoiadimi?
Darslikning “Kumush qish” bo’limida “Qish” matni berilgan.Ushbu matnda
ham ko’plab jonlantirishlar qo’llangan. Masalan,hamma yoqda sovuq izg’irin
kezadi, “Ingrar og’riq kabi qari tol, oynalarni bezar qish — gulkor”, “Daraxt
kurtaklari rohatlanib uxlamoqda”, “hozir urug’lar tinch uyquda” kabi. Matn
tahlilida Matnning birinchi qismini o’qing. Unda qaysi so’z o’z ma’nosidan boshqa
ma’noda qo’llangan?” yoki “Matnning ikkinchi qismida jonsiz narsalar jonlidek
tasvirlangan o’rinlarni topib o’qing”. Boshqa ma’noda qo’llangan so’zlarni o’z
ma’nosida qo’llab gap tuzing. Bu so’zlar qanday ma’noda qo’llanganda ta’sirchan
bo’ladi? kabi savol topshiriqlardan foydalanish mumkin. Maqol janrida ham
ko’chma ma’noli so’zlar ko’p qo’llanadi.
Misol uchun “ Yurt boshiga ish tushsa, Er yigit hozir” maqolida boshiga
so’zi metafora yo’li bilan ma’nosi ko’chgan, o’quvchilarga uning ma’nosi qanday
14

usul bilan ko’chganligi aytilmaydi, faqat boshqa ma’noda qo’llanganligi o’z
ma’nosi bilan taqqoslangan holda o’quvchilarga o’rgatiladi.Tarixiy asarlarda ham
ta ‘sirchan, tasviriy-bo’yoqdor so’zlar ko’p uchraydi. Jumladan, “Bobur va
kabutar» asarida hazrat, a’yonlar,oliy hazrat so’zlari qo’llangan.Asar matnida
qadimiy davr bilan bog’liq qo’shimchalarning qo’llanilishi ham asarga joziba
bag’ishlaydi. Masalan: “Kabutar ne deydur?” kabi. Mazkur asarda ikkinchi shaxs
qo’shimchasi o’rnida hurmat ma’nosidagi uchinchi shaxs qo’shimchasi qo’llangan:
“Xatda: Oliy hazrat, qovun ayni pishdi. Kelib qo’l urib bersalar”. Shu o’rindagi
“qo’l urib bersalar” birikmasi ibora hisoblanadi.Iboralar doim ko’chma ma’no
ifodalab, nutqning ta’sirchanligini oshiradi. Matndan iboralar aniqlangach,
ma’nosini izohlashdan tashqari, ularga ma’nodosh yoki qarama-qarshi ma’noli
iboralarni toptirish ham yaxshi samara beradi. Topishmoqlarda ham jonlantirish va
o’xshatishlar juda ko’p.
Masalan, “Ayoz bobo nowot sotdi, Olgan edim, qo lim qotdi” topishmog’ida
o’xshatish, “Chiq-chiq” ishlab tolmaydi, tunda uxlab qolmaydi, topishmog’ida
jonlantirish qo’llangan. “Chumoli va tipratikan”, “o’jartoshbaqa” masallarida ham
badiiy til vositalari mavjud. Xususan, ularda “O’g’irlik mol aylar jonsarak”, “Bola
ko’nglini ko’tarar”, “Kosang joningga huzur”, “Senga qalqon usti-bosh”. “Parcha
go’sht bo’lib yurar”, “Jish Toshbaqa” kabi ibora, birikma va gapiar uchraydiki,
ular ustida ishlashda “Bunday majorolar qachon va kimlar orasida bo’lib o’tishi
mumkin?”, “Ularga hayotdan misollar keltiring” kabi topshiriqlar berish, ulardagi
ma’noni boshqacha yo’sinda bayon ettirish, o’zaro taqqoslash, ta’sirchanligidagi
farqni aniqlatish katta ta’limiy ahamiyat kasb etadi.
Masalan: “Bola ko’nglin ko’tarar” — Bolasiga yaxshi gapiar gapirar,
“Kosang joningga huzur”— Kosang joningni, sog’lig’ingni asraydi” kabi.O’qish
kitoblarida turli janrdagi badiiy asarlar va ilmiy-ommabop maqolalar berilgan.
Istalgan asarning obyektiv mazmuni butun borliq, mavjudot, uning turli tomonlari,
dalillar va ularning bir-biriga ta ‘siri hisoblanadi. Badiiy asarda hayot obrazlar
15

orqali tasvirlanadi. Shuni ta’kidlash kerakki, badiiy asar markazida inson, uning
jamiyat va tabiatga munosabati turadi.
Badiiy asarda borliqni, voqelikni obrazlar vositasida tasvirlash, obyektiv
mazmun va subyektiv bahoni aniq materialda berish haqidagi qoidalar metodika
uchun katta nazariy-amaliy ahamiyatga ega. Birinchidan, badiiy asar ustida
ishlashni tashkil qilishda obrazlar va muallifning asarda tasvirlangan voqealarga
munosabati o’qituvchining diqqat markazida turadi. O’quvchilar voqelikni obrazlar
orqali tasvirlashning o’ziga xos xususiyatlarini tushuna boradilar.Ikkinchidan, har
qanday badiiy asarda aniq tarixiy davrdagi voqealar tasvirlanadi. Shuning uchun
asarda tasvirlangan voqealarga tarixiy yondashilgan taqdirdagina matnni to ‘g ‘ri
o’qish,qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakati sabablarini tushunish, dalillar va
voqealarni haqqoniy baholash mumkin. Buni boshlang’ich sinflarga tatbiq etganda,
awalo, bolalarni asarda tasvirlangan davr bilan qisqacha tanishtirish, keyin
o’quvchilarda qatnashuvchi shaxslarning xatti-harakatini ular yashagan davr va
ijtimoiy omillarni hisobga olgan holda baholashni o’stirish zarur. Uchinchidan,
yozuvchining hayoti va qarashlarini o’quvchilaming yoshlariga mos ravishda
tanishtirish maqsadga muvofiq.
To’rtinchidan, badiiy asarni tahlil qilishda o’quvchilarni asarning g’oyaviy
yo’nalishini tushunishga o’rgatish muhimdir, bu asami to’g’ri idrok etish uchun,
matn ustida ishlash ko’nikmasini, o’quvchilaming dunyoqarashini shakllantirish
uchun zarur. Muallif badiiy asarda tasvirlangan hayotiy dalillarga, ijtimoiy
hodisalarga, jamiyatning u yoki bu tabaqasi vakillariga o ‘z munosabatini
ifodalashga harakat qiladi. Yozuvchining hayotiy materiallarga bahosi aniq dalillar
asosida yaratilgan badiiy asarning g’oyaviy mag’zini tashkil etadi. Asarning
g’oyaviy yo’nalishi yozuvchining dunyoqarashiga bog’liq. Asarning tabiyaviy
ahamiyati, o’quvchiga ta’sir kuchi uning g’oyaviy yo’nalishiga bog’liq.
Badiiy asar ustida ishlashni to’g’ri tashkil qilish uchun shakl va mazmun
birligi haqidagi qoida ham e’tiborga olinadi.
16

3. Badiiy asarlarning janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish.
Badiiy asar ustida ishlash.Badiiy asar ustida ishlash va uning asosiy
bosqichlarini belgilashda o’qituvchi badiiy asarning san’at asari sifatida o’ziga xos
xususiyatlari va o’quvchilamintayyorgarlik darajasini nazarda tutadi.Badiiy asarda
barcha qismlar (g’oyaviy asos, kompozitsiya, sujet,tasviriy vositalar) o’zaro
bog’liq bo’ladi. Sujet rivoji asosida asar qahramonlarining yangi-yangi qirralari
ochila boradi. Bu xususiyatlar asar ustida ishlashda uni yaxlit o’qish va idrok
etishni talab etadi.O’quvchilarni badiiy asar ustida ishlashga o’rgatish ularda
adabiyestetik tahlil malakasini shakllantirish va o’stirish orqali ta’lim-tarbiya
berishni nazarda tutadi. Asar matnini tahlil qilish muallif fikrini, hissiyoti va
xulosalarini tushunishga yordam beradi, asarda ifoda etilgan voqealarga munosabat
uyg’otadi. Asar tahlili o’qituvchidan o’quvchilar faoliyatini ma’lum maqsadiga
yo’naltirishni taqozo qiladi. “Maktabda badiiy asarni tahlil qilishdan asosiy
maqsad asarda ifodalangan hayotiy voqeani yoritish orqali o’quvchilarni badiiy
adabiyot olamiga olib kirish, tasvirlanayotgan voqealarga nisbatan muallifning
munosabati va niyatlarini payqab olishga imkoniyat yaratishdan iboratdir.
O’quvchilaming yozuvchi oldinga surgan g’oya, muammolarni to’liq
tushunishlariga erishmay turib, adabiyotning yoshlami tarbiyalashdagi vazifasini
amalga oshirib bo’lmaydi” . O’quvchi asarning mazmuni bilan uni mutolaa qilish
paytida tanishsa, tahlil qilishda uning poetik vositalariga murojaat qiladi. Mutolaa
hissiyotni boyitib, aqlni peshlasa, tahlil asar zamiridagi ma’noni chuqur
o’rganishga yordam beradi. O’qituvchi badiiy asar ustida ishlashda quyidagi
masalalarni hal qilishi lozim:
1. Asar ustida ishlashning maqsad va mazmunini aniqlab olishi.
2. Asarni tahlil qilish uchun dars bosqichlarini belgilab olishi
3. Har bir asar tahlili uchun topshiriqlar tizimini ishlab chiqishi.
4. Asami qanday metodlar asosida o’rganishni aniqlashi.
17

Boshlang’ich sinflarda badiiy asar ustida ishlash uch asosiy bosqichga
bo’linadi:
Birinchi bosqich (birinchi sintez). Bu bosqichning asosiy vazifasi matnni
yaxlit idrok etish asosida asarning aniq mazmuni va tasviriy ifoda vositalari bilan
tanishtirishdan iborat.
Ikkinchi bosqich (analiz). Bu bosqichning vazifasi va ish mazmuni voqealar
rivojining bog’lanishini belgilash, ishtirok etuvchi shaxslarning xulq-atvori va
ularning asosiy xususiyatlarini aniqlash (nega shunday qildi va bu uning qanday
xususiyatini ochadi), asar kompozitsiyasini ochish (tugun, kulminatsion nuqta,
yechim), asarning aniq mazmunini tasviriy vositalar bilan birga tahlil qilish va
qahramonlar xulq-atvorini baholash (muallif nimani tasvirlagani, qanday
tasvirlagani, nima uchun u yoki bu dalilni tanlagani)dan iborat.
Uchinchi bosqich (ikkinchi sintez). Bu bosqichning ish mazmuni ishtirok
etuvchi shaxslarning muhim xususiyatlarini umumlashtirish, qahramonlami
taqqoslash va baholash, asarning g’oyasini aniqlash, badiiy asarni hayotni bilish
manbai va san’at asari sifatida baholash(qanday ma’lumotlarga ega bo’ldik, asar
nimaga o’rgatadi, muallif o’z fikri va taassurotlarini qanday qilib aniq-ravshan va
ta ‘sirli tarzda yetkazadi va hokazo)dan iboratdir. Ikkinchi sintezdan so’ng o’qilgan
asarga bog’liq holda ijodiy xarakterdagi ishlar o’tkaziladi. Asar maqsadga muvofiq
tahlil qilinsa, o’quvchilar faolligi ortadi, chunki asarni tahlil qilish ular uchun
ijodiy jarayondir.Badiiy asarni o’qishga tayyorgarlik Asarni o’qishga kirishishdan
oldin o’quvchilarni badiiy asarni o’qishga tayyorlash lozim bo’ladi. Chunki
o’quvchilar asar mazmunini to ‘g ‘ri idrok etishlari uchun hayot haqida ma’lum
tasawurga ega bo’lishlari zarur. Buning uchun tayyorgarlik ishlari
o’tkaziladi.Ma’lumki, sinfda o’qish asosida badiiy va ilmiy-ommabop matnlar
turadi. O’quvchilarni matn bilan tanishtirish o’qishga tayyorgarlik bosqichidan
boshlanadi. Tayyorgarlik bosqichi yozuvchilar haqida ma’lumot
berish,o’quvchilarni asarda tasvirlanadigan voqea-hodisalami idrok qilish, asar
18

pafosini his etish, notanish va ko’p ma’noli so’zlar, murakkabroq tarzdagi obrazli
ifodalami izohlash kabi masalalarni o’z ichiga oladi.
Agar asar yil fasllari haqida bo’lsa, tabiat qo’yniga sayohat uyushtirish ham
sinfda o’qish muvaffaqiyat ini ta ‘minlashga xizmat qiladi.Matn bilan dastlabki
tanishuvdan so’ng quyidagicha savollar bilan murojaat qilish darsda
o’quvchilaming faolligini oshiradi:
1. Hikoyadagi qaysi epizodni qiziqarli deb о‘ylaysiz ?
2. Hikoya qahramontaridan qaysi birining xatti-haraka uni ma’qullaysiz?
3. Hayotda shunday kishilami uchratganmisiz?
Tayyorgarlik ishlarining vazifalari quyidagilar:
1. O’quvchilaming asarda aks ettirilgan voqea-hodisalar haqidagi
tasawurlarini boyitish, matnni ongli idrok qilishga ta‘sir etadigan yangi
ma’lumotlar berish, badiiy asarda tasvirlangan dalillarni o’quvchilaming o’z
hayotida kuzatganlari bilan bog’lay olishlariga sharoit yaratish.
2. Yozuvchining hayoti va ijodiga qiziqish uyg’otish. Masalan, 4-sinfda
Zafar Diyorning hayoti va ijodi haqida quyidagicha ma’lumotlar berish mumkin:
Zafar Diyor Namangan viloyatining Chust tumanida tug’ilgan. Ota-onasi dehqon
bo’lgan. Ular kambag’allikda kun kechirishgan. Zafar Diyor to‘rt yoshga to’lganda
uning oilasi Toshkentga ko’chib keladi. Onasi bosmaxonada ishlaydi. Shoirning
o’zi esa eski maktabda o’qiydi. Keyinchalik Toshkentdagi 7-bolalar uyida
tarbiyalanadi.Shoirning birinchi she’rlar to’plami 21 yoshida bosilib chiqadi.
3. O’quvchilarni asarni hissiy idrok etishga tayyorlash.
4. Asar mazmunini tushunishga xalal beradigan so’zlaming lug’aviy
ma’nolarini tushuntirish. Masalan, 4-sinf “O’qish kitobi”dagi “Xarita”matni ustida
ishlaganda so’z va iboralar lug’ati quyidagicha bo’lishi mumkin:
Og’zing ochilib qolsin — hayron bo‘lib qolgin
Qolipdan chiqqan g‘ishtdek — hamma tomoni birdek tekis
Loqayd — befarq
Kashfiyot — izlanishlar natijasida yaratilgan narsa; ixtiro
19

Ayilday botdi — qattiq tegdi, ranjitdi
Pisanda qilmoq ~ oldindan biror shart qo ‘ymoq; ta‘kidlamoq.
Tayyorgarlik ishlarining ta‘limiy shakllari xilma-xil bo’lib,o’qituvchi asar
mazmuni va sharoitga qarab ish turini tanlaydi. Tayyorgarlik davrida nimalar
haqida ma’lumot berish maqsad qilingan bo’lsa, awalo, o’quvchilaming o’zlaridan
ular haqida bilganlari so’rab aniqlanadi. Masalan, “Kitobga ixlos” asarini o’qishga
tayyorgarlikda o’quvchilaming dastlabki bilimlari quyidagicha aniqlanadi:
O’qituvchi: — Bugun biz Vatanimizning o ‘tmishiga sayohat qilamiz.
Sayohatimiz Buxoro shahriga bo’ladi. Sayohatchilar ikki guruhga bo’linadi.
Buxoro darvozalari ochilishi uchun bir necha tilsimlami yechishimiz zarur. Buning
uchun har bir guruh o’ziga berilgan savol-topshiriqlami bajarib, shohsupaga
ko’tarilishi zarur.
Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo’lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir
voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. “Hikoya ko’pincha
kishi hayotida bo’lgan bir epizodni tasvir etadi.Uning mazmuni ertakdagidan
ortiqroq hayotiydir” Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos
janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarni qahramonlaming xatti harakati,
tashqi ko’rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko’proq
qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami hikoya bilan tanishtirish uning sujetini
tushuntirishga bog’lab olib boriladi.Boshlang’ich sinflarda hikoyani o’qishga
bag’ishlangan izohli o’qish darslarida o’qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at
ustida ishlash, o’qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan
hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi.
So’roqlardan ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar,
mulohazalar, xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xattiharakat o’rtasidagi
bog’lanishlami aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o’qish
darsida o’quvchilar tushunmaydigan so’z va iboralar ma’nosini tushuntirish ham
muhim, aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar. Hikoyani o’qishda
uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o’quvchilar nutqini o’stirish markaziy
20

o’rin egallaydi. Hikoya o’qib bo’lingach, o’quvchilar o’ylashi, o’z mulohazalarini
aytishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak.
O’qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya
bolalarga yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahramonning xarakteri bolaga ta
‘sir etganini bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya sujeti, voqeaning
yo’nalishini ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy
g’oyasini bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi. Badiiy asarni
tahlil qilishda sujetni to’liq tushuntirishga berilib ketib, qahramonlarga tavsif
berish, asar qurilishi va tilini tahlil qilish kabi ish turlari e ‘tibordan chetda
qolmasligi lozim. Ertak janriga xos matnlar jozibadorligi bilan bolani o’ziga
tortadi. Lekin hikoya janri ham hayotiyligi bilan o’ziga xos.
Hikoyada voqealar tez rivojlanib boradi. Unda inson hayoti, u bilan bog’liq
hayotiy lavhalar bayon etiladi. O’quvchilar qahramonlaming xarakteri, ulardagi
xususiyatlar bilan qiziqadilar. Masalan, 3-sinf „O’qish kitobi“dagi “Dadam qurgan
dengiz” (Hakim Nazir), “Olma” (Malik Murodov), “Ilmli mingyashar” (Nurmat
Maqsudiy), “Xazonchinak” (O’. Hoshimov), “Qo’sh- terak“ (A. Irisov),
“Mehnatkash qiz” (Oybek) va boshqa qiziqarli hikoyalar berilgan. Ular mavzu
jihatdan xilmaxil bo’lib, qahramonlarining xarakter-xususiyatlari bilan ham farq
qiladi. Hikoya biror bir davr bilan bog’liq bo’ladi.
O’quvchilar qahramonlaming ma’naviyatiga bo’lgan qiziqishlari tufayli
hayotning nurli va qorong’i tomonlari xususida muayyan tushunchaga ega bo’la
boshlaydilar.Ularda go’zallik va nafosatga muhabbat, yovuzlikka nisbatan nafrat
tuyg’usi hikoyalar bilan tanishish va uni tahlil qilish davomida shakllanib boradi.
Masalan, 3-sinfda “Jaloliddin Manguberdi” hikoyasida Chingizxon va uning
qo’shinlariga nisbatan nafrat uyg’otilsa, Jaloliddin Manguberdining xatti-harakati
misolida ona-Vatanga mehrmuhabbat uyg’otiladi, uning taqdiri orqali o’z
ajdodlaridan faxrlanish tuyg’usi paydo bo’ladi. Hikoya tahlili adabiy tur sifatida
o’ziga xos xususiyatlari va vazifasidan kelib chiqib ish ko’rishni taqozo etadi.
Undagi har bir so’z, ibora, gap yozuvchining fikrini ifodalashga xizmat qiladi.
21

Hikoya matni uning mazmunini yoki badiiy xususiyatlarini o’rganishdagina
emas, tahlilning ifodali, adabiy, shartli yoki ijodiy o’qish, muammoli usullardan
foydalanish uchun ham manba bo’lishi lozim. Boshlang’ich sinflarda hikoya sujeti,
kompozitsiyasi, qahramonlarini o’rganish bo’yicha turli tahlillar matn ustida
ishlash asosida olib boriladi. Bunda o’quvchining ijodiy faolligi ortadi, ijodiy
fikrlash doirasi kengayadi. “Jaloliddin Manguberdi” hikoyasi qahramonlarini,
ularning xatti-harakatlarini o’rganish va tahlil qilishni matnga tayangan holda
quyidagi reja asosida amalga oshirish mumkin:
1. Chingizxonning hiyla ishlatgan o’rnini matndan topish. Uning
o’quvchilarda qanday taassurot qoldirganligini aniqlash.
2. Jaloliddin Manguberdining Eron va Afg’onistonda mo’g’ullarga qarshi
kurashib, erishgan g’alabasi tasvirlangan o’rinni topib o’qish.
3. Lashkarboshilarning o’lja taqsimlashi oqibatida nima yuz berganini
aniqlash. Bu o’rinni matndan topish.
4. Jaloliddin Manguberdining jasorati yana qaysi o’rinda ko’ringani
naniqlash.
5. Chingizxon Jaloliddin Manguberdiga nima uchun tan berganini aytish.
Shundan so’ng o’quvchilar Jaloliddin Manguberdi haqida ongli fikr yuritadilar.
Chingizxon bilan Jaloliddin Manguberdining xattiharakatlarini taqqoslab,
farqlaydilar.Hikoya mazmunini o’zlashtirish bo’yicha matn asosida quyidagicha
ishlar amalga oshiriladi:
1. Matn mazmuni yuzasidan o’qituvchi savollariga javob berish.
2. Hikoya matni asosidagi savol-topshiriqlami bajarish.
3. Hikoya mazmuni yuzasidan o’quvchilaming savollar tuzishi.
4. Hikoya mazmuniga mos rasmlar chizish.
5. Hikoya matnini qismlarga bo’lish.
6. Har bir qismga sarlavha topish.
7. Hikoyaga reja tuzish.
22

8. Reja asosida qayta hikoyalash (to’liq, qisqartirib va ijodiy qayta
hikoyalash).
9. Reja asosida bayon yozish.
Tahlilda o’qilayotgan hikoya matnining tushunarliligi hal qiluvchi
ahamiyatga ega. Tushunarlilik deganda yozuvchi yaratgan badiiy olamning o’ziga
xosligi, obrazli tasvirning o’quvchi hayotiy tajribasi, bilim darajasiga muvofiqligi
nazarda tutiladi. Hikoyani o’rganishda savollarni, odatda, o’qituvchi beradi, ammo
asar mazmuni, qatnashuvchi shaxslarning xulq-atvorini ochish yuzasidan
o’quvchilarga ham savol tuzdirish juda foydali. Bu usul bolalarga juda yoqadi va
ishni jonlantiradi, asar mazmunini yaxshi tushunish, o’z fikrini izchil bayon qilish
malakasini egallash, mazmun va voqealar orasidagi bog’lanishni to’liq esda saqlab
qolishda o’quvchilarga yordam beradi. Hikoyani izohli o’qish darsini quyidagicha
reja asosida olib boorish mumkin:
1. Hikoyani o’qishga tayyorlash (hikoyadagi kabi odamlar hayoti va davrga
xarakteristika berish va boshqa.).
2. Hikoyani o’qish (bunda to ‘liq va m a ‘no jihatdan tugal qismni o’qituvchi
yoki oldindan tayyorlangan o’quvchi ifodali o’qishi mumkin).
3. Lug’at ustida ishlash.
4. Idrok etishni tekshirish (qatnashuvchilarning xatti-harakatlari, shaxslar va
voqealar o’rtasidagi munosabatlar, badiiy vositalar yuzasidan qisqacha suhbat).
5. Hikoyani qayta o’qish (qismlarga bo’lib, rollarga bo’lib o’quvchilarga
o’qitish).
6. Hikoyaning har bir bo’limi (qismi) yuzasidan suhbat uyushtirish, hikoya
rejasini tuzish.
7. Reja asosida qayta hikoyalash.
8. Hikoya asosida ijodiy va mustaqil ishlar.
9. Hikoyani ifodali o’qishga yoki sahnalashtirishga tayyorlanish(sinfda yoki
uyda).
10. Hikoyani ifodali o ‘qish va ifodali qayta hikoyalash.
23

XULOSA
Hikoya kichik hajmli badiiy asar bo’lib, unda kishi hayotidagi ma’lum bir
voqea, hayotning muhim tomonlari umumlashtirib tasvirlanadi. „Hikoya ko’pincha
kishi hayotida bo’lgan bir epizodni tasvir etadi. Uning mazmuni ertakdagidan
ortiqroq hayotiydir». Hikoya mazmunan boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun mos
janr hisoblanadi. Kichik yoshdagi o’quvchilarni qahramonlam ing xatti-harakati,
tashqi ko’rinishi, portret tasviri, voqea-hodisalar haqidagi hikoyalar ko’proq
qiziqtiradi. Shuning uchun bolalami hikoya bilan tanishtirish uning sujetini
tushuntirishga bog’lab olib boriladi. Boshlang’ich sinflarda hikoyani o’qishga
bag’ishlangan izohli o’qish darslarida o’qilgan hikoya mazmunini ochish, lug’at
ustida ishlash, o’qilgan matnni qayta hikoyalash kabilar asosiy ish turlaridan
hisoblanadi. Hikoya mazmuni odatda savollar asosida tahlil qilinadi. So’roqlardan
ikki maqsadda: hikoya mazmunini tahlil qilish hamda dalillar, mulohazalar,
xulosalarni taqqoslash, voqea-hodisalar, xatti-harakat o’rtasidagi bog’lanishlarni
aniqlash va umumlashtirish uchun foydalaniladi. Hikoyani o’qish darsida
o’quvchilar tushunmaydigan so’z va iboralar m a’nosini tushuntirish ham muhim,
aks holda ular hikoya mazmunini tushuna olmaydilar.
Hikoyani o’qishda uning mazmunini tahlil qilish va shu asosda o’quvchilar
nutqini o’stirish markaziy o’rin egallaydi. Hikoya o’qib bo’lingach, o’quvchilar
o’ylashi, o’z mulohazalarini ay. tishi uchun tayyorlanishga vaqt berish kerak.
24

O’qilgan asar yuzasidan beriladigan dastlabki savollardan maqsad hikoya bolalarga
yoqqan-yoqmaganligi, undagi qaysi qahram onning xarakteri bolaga ta’sir etganini
bilishdan iborat. Shundan keyingina hikoya sujeti, voqeaning yo’nalishini
ochishga, personajlar xarakterini tushunishga, nihoyat, asarning asosiy g’oyasini
bilib olishga yordam beradigan savollardan foydalaniladi.
Yoshlikda olingan bilim toshga o‘yilgan naqsh kabidir – degan edi buyuk‖
allomalarimizdan biri. Shunga ko‘ra, boshlang‘ich sinfda egallangan bilimni
kelgusidagi bilimlar uchun poydevor deb atasak, noto‘g‘ri bo‘lmaydi. Poydevor
qanchalik mustahkam bo‘lsa, qurilajak imorat ham shunchalik ko‘p yil, balki
asrlarga ham asqotadi.
Boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ta‘lim- tarbiya beruvchi o‘qituvchiga juda
ko‘p narsa bog‘liq bo‘ladi.Hozirgi zamon boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi erkin fikrli
keng dunyoqarashli, izlanuvchan, intiluvchan, yangiliklarni tezda ilg‘ab oluvchi va
innovatsion texnologiyalardan boxabar bo‘lishi lozim.Shundagina u ko‘zlagan
maqsadiga yetishadi.Ona tili darslarida imloviy bilimlarni takomillashtirishning
samarali metod va usullarini tanlay bilish hozirgi kun tilshunoslik ta‘lim tizimi
oldida turgan eng muhim vazifadir. Umuman olganda, o‘zbek tilining asosiy imlo
qoidalariga rioya qilish, nafaqat o‘quvchilarning, balki shu yurt tuprog‘ida
yashayotgan, jozibali tilimizda biyron-biyron so‘zlayotgan har bir fuqaroning
burchidir. Imlo qoidalari biz uchun xuddi yo‘l belgilaridek bo‘lishi lozim. Buning
uchun o‘quvchilarni bolalikdanoq bilimli, salohiyatli va aqli raso qilib tarbiyalash
lozim. Shundagina, har qadamda, bot – bot duch keladiganimiz – imloviy
xatoliklarning birmuncha oldi olinardi, deb o‘ylayman.
25

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Kosimova K. “Boshlang ’ ich sinflarda ona tili о ’ qitish metodikasi”.-
T.,1985
2. B. Ma’qulova, T. Adashboyev. Kitobim - oftobim (1 -sinf uchun sinfdan
tashqari o'qish kitobi). — Т.: “O'qituvchi”, 1999.
3. B. Ma’qulova, S. Sa’diyeva. Sinfdan tashqari o'qish mashg'ulotlaii (1-sinf
o'qituvchilari uchun metodik qo'llanma). — Т.: ,”O’qituvchi”,1997.
4. B. Ma’qulova, S. Matchon. Kitobim-oftobim (2-sinf uchun sinfdan
tashqari o'qish kitobi). — Т.: “O'qituvchi”, 2000.
5. В. Ma’qulova, D. Nasriddinova. Kitobim — oftobim (1-sinfdan tashqari o
‘qish kitobi). — Т.: “O’qituvchi” NMIU, 2008.
6.Boshlang'ich maktab darsliklarini yaratish mezonlari / Tuzuvchilar: Q.
Abdullayeva, M. Ochilov, K. Nazarov, S. Fuzailov, N. Bikboyeva. —Т.: 1994.
7. J. G‘. Yo'ldoshev, S. A. Usmonov. Pedagogik texnologiya asoslari.— Т.:
“O'qituvchi”, 2004.
8. Y. Abdullayev. Eski maktabda xat-savod o'rgatish. - Т. “O‘qituvchi",
2005.
9. K. Qosimova. Boshlang'ich sinflarda imlosi qiyin so'zlarni o'rgatish. —
Т.: 2002
26

10. К. Qosimova, S. Fuzailov, A. N e’matova. Ona tili (2-sinf uchun
darslik). — Т.: Cho'lpon, 2005.
11. K. Qosimova, A. Ne’matova. 2-sinfda ona tili darslari. — Т.:Cho'lpon,
2004.
12. M. Xudoyberganova, M. Muxtorova. 3-sinfda ona tili darslari. —Т.:
“O‘qituvchi", 2005.
13. M. Umarova, Sh. Hakimova. O'qish kitobi (3-sinf uchun darslik).— Т.:
Cho'lpon, 2008.
27

MUNDARIJA:

KIRISH ................................................................................................................	3
ASOSIY QISM ...................................................................................................	7
Kichik yoshdagi o’quvchilaming badiiy asarni idrok etishdagi psixologik xususiyatlari……………………………………………………………....	7
Boshlang’ich sinflarda badiiy asarni tahlil qilishning metodik shartlari…	11
Badiiy asarlarni janriy xususiyatlariga ko’ra o’rganish…………………..	17
XULOSA…………...…………………………………………………………...	24
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR............................................................	26

Sotib olish