Badiiy matnda dialektal so’zlarning qo’llanilishi - Adabiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	49.4KB
Xaridlar	3
Yuklab olingan sana	18 Fevral 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Adabiyot

Sotuvchi

orazaliyeva shaxnoza

Ro'yxatga olish sanasi 15 Fevral 2024

42 Sotish

Badiiy matnda dialektal so’zlarning qo’llanilishi

Sotib olish

O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT AMALIY FANLAR UNIVERSITETI
O’ZBEK TILI VA ADABIYOTI KAFEDRASI
1- fakultet -____guruh talabasi
_________________________________________
“ Badiiy matnda dialektal so’zlarning qo’llanilishi ’’ mavzusidagi
KURS ISHI
Ilmiy rahbar: __________________________
TOSHKENT -2024
KURS ISHI MABZUSI;

“ BADIY MATNDA DIALEKTAL SO’ZLARNING QO’LLANILISHI’’
MAVZUNING TAXMINIY REJASI
Kirish. Kurs ishining umumiy tavsifi
I BOB. Dialektal matnlarning leksik tahlili metodi
1.1. Badiiy matnda qo’llanilgan shevalarni mavzuiy guruhlarga ajratish
1.2. Dalekt so zlarining yasalishiʻ
II BOB. B adiiy matnning morfologik xususiyatlari
2.1. Badiiy adabiyotda shevali so zlardan foydalanish
ʻ
2.2. Dialektizmlarning adabiy tilga kirishi
2.3. allalar matnidagi dialektal so’zlarning tuzilishiga ko’ra turlari

MUNDAREJA;
KIRISH……………………………………………………………………..
I BOB Dialektal matnlarning leksik tahlili metodi
1.1. Badiiy matnda qo’llanilgan shevalarni mavzuiy guruhlarga ajratish …
1.2. Dalekt so zlarining yasalishi………………………………….ʻ
II BOB. BADIIY MATNNING MORFOLOGIK XUSUSIYATLARI
2.1. Badiiy adabiyotda shevali so zlardan foydalanish……………………
ʻ
2.2. Dialektizmlarning adabiy tilga kirishi…………………
2.3. A llalar matnidagi dialektal so’zlarning tuzilishiga ko’ra
turlari………………………………………………………………
Umumiy xulosa ……………………………………………………….
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………………….

KIRISH
Kurs ishning dolzarbligi. XX asrning 60-90-yillarida ziyoliylar sheva
so’zlarini ehtiyotkorlik bilan qo’llashgan. Chunki sho’ro davrida juda ko’p
ziyolilar til (hamda sheva) va adabiyot masalalarida o’z fikrlarini aytib, ijtimoyi
hayotda faol qatnashishgani uchun millatchi sifatida jazolanganligi tarixdan
ma’lum. Hatto, bu davrda faoliyat yuritgan ustozlarimizning “So’zlaganda tutun
qaytarmaydigan so’zlarni ayting”, degan jumlalari hali-hali esimizdan chiqmaydi.
Ayni vaqtda “O’zbek dialektologiyasi” muammo hamda masalalarini atroflicha
yoritib, ularning yechimini qidirish, topish va dialektal materiallarga asoslanib,
amalga oshirish vaqti keldi. Shuning uchun ham, bizningcha, “O’zbek
dialektologiyasi” sohasida quyidagi muammo va masalalar mavjud: 1) ona tilimiz
va uning boyish manbai bo’lgan sheva(lar)ning ahamiyati; 2) bu sohaning
o’qitilishi hamda rivojlanishida dialektologik amaliyotning zarurligi; 3) dialektal
so’z tushunch аси va uning ham amaliy, ham nazariy ahamiyati; 4) dialektal so’z
hamda uning turlari masalasining talqini va tavsifi; 5) dialektal so’z va
dialektizmlarni farqlash zarurligi; 6) dialektal leksikografiya va o’zbek dialektal
leksikografiyasi masalalari; 7) o’zbek dialektal leksikografiyasining tamoyillari
masalasiga oydinlik kiritish; 8) sohaga tegishli dialektal leksika materiallarini
yig’ib, ularni o’zbek dialektal leksikografiyasining tamoyillari nuqtai nazaridan
tadqiq etib, nisbatan mukammal dialektal lug’atlarini tuzish; 9) bu sohaga oid
bo’lgan ilmiy maktablar tavsifi; 10) mazkur sohada ilmiy tadqiqot manbalarini
ilmiy va amaliy tadqiq etish metodologiyasining ilk tavsifi va talqini; 11) o’zbek
shevalarining dialektologik atlaslarini tuzishning nazariy va amaliy masalalarini
asoslash; 12) “O’zbek dialektologiyasi” sohasida erishilgan yutuq va
kamchiliklarning talqini; 13) “O’zbek dialektologiyasini o’qitish metodologiyasi
va metodikasi” muammolarini ilmiy asoslash; 14) “Dialektal kvalametriya”
muammolarini talqin etib, yechimini dalillash; 15) “Tarixiy dialektologiya”
masalalarini yozma manbalar asosida talqin etish; 16) “Dialektal leksikografiya”
masalalarıni “Leksikografiya” fanining nazariy va amaliy umumlashmalari bilan
tavsiflash; 17) “O’zbek dialektologiyasi”, “Lingvistik geografiya” va “Areal

lingvistika”ning o’zaro munosabatlari masalasini dalillar bilan ko’rsanish; 18)
“Oltin bitiklar” hamda ulardan ba’zilarining kelib chiqishini doimiy ravishda 4
tahlil etib borish va boshqalar. Bu monografiyada yuqoridagi muammo hamda
masalalarga qisman bo’lsa hamki, ma’lum darajada to’xtalindi Mazkur
masalalarning ilgari surilishiga sabab shuki, hali hanuz ko’pchilik dialektologlar
dialektal so’z turlaridan faqat sof leksik dialektal so’zlarga tayanishgani;
o’rganilayotgan sheva materiallarini dialektal matnlar sifatida yozib olishmasdan,
“Maxsus anketa” 1 , “Alohid а bir dialektal so’zni yozib olish”, “Anketa”, “Jomli
suhbat yo’li bilan materiallar to’plash”(“Dala usuli”) va “Savol-javob” kabi
individual metodlariga bog’lanib qolishganidir2 . 1971-yilda nashr etilgan “ Ўзбек
халқ шевалари луғати ”da sof leksik dialektal so’zlar qisman yig’ilgani uchun
dialektal so’z turlari masalalari e'tibordan qolib ketgan. “Dialektologik amaliyot”
hamda “Dialektologik ekspeditsiyalar”ni tashkil etib, dialektal materiallar yig’ish
va ulari dialektal leksik tahlil talablari bilan aniqlab ajratish yuqorida tilga olingan
muammo hamda masalalarning yechimiga yo’l ochadi. Shular bilan birga oldingi
dialektologik tadqiqotlarni e’tiborga olgan holda zamonaviy va tarixiy o’zbek
dialektal leksikografiyasi masalalarini yoritish zaruriyati ham o’ziga xos
dolzarblikni tashkil qiladi. “Dialektologiya milliy tilning quyi bosqichini
o’rganadigan fan bo’lishi bilan xarakterlanadi, shu bilan birga boshqa tillardagi
dialektologiyadan farqlanadi” . Agar shevalardagi mavjud dialektal so’zlarni
ularning turlari bo’yicha to’plash uchun har bir aholi punktidagi yoshi ulug’
insonlardan dialektal matnlarni yozib olishni amalda qo’llasak, ayni vaqtdagi
ma'lumotlarga ko’ra 83000 (sakson uch ming) atrofidagi aholi punktining har
biridan turli mavzuda yuzta dialektal matnni yozib olinsa4 , taxminiy hisoblarga
ko’ra eng kamida ikki-ikki yarim million dialektal so’zlarni bemalol yig’ib olish
mumkin bo’ladi.
Kurs ishining o’rganilganlik darajasi . Adabiy tilimizning ichki boyish
manbai bo’lgan “O’zbek dialektologiyasi” (yoki Shevashunoslik) fanining buguni,
ertasi va kelajagi to’g’risida ba’zi bir qaydlarimizning bayonini berishga quyida
harakat qildik1 ... O’zbek adabiy tili o’zbek xalq shevalaridan-da o’ziga kuch

oladi, chunki sheva va lahjalar bo’lmasa, adabiy tilimizning kelajagi bo’lmaydi.
Hayotiy ozuqa olib turadigan asosi bo’lmasa, har qanday adabiy til o’lik til
hisoblanadi. Shuning uchun sheva va lahjalar har qanday adabiy tilning asosiy
hamda rivojlanish poydevoridir. U(lar)ni ilmiy adabiyotlarda dialekt va sheva,
shevalar yig’indisini lahja terminlari bilan ataladi. Biz u(lar)ni sheva deb atashni
o’rinli hisoblaymiz.
Shuningdek, “O’zbek dialektologiyasi” sohasiga “O’zbek nomshunosligini”ni
ham kiritilishi tabiiy holdir, chunki nomlarni ham xalq vakillari sheva
so’zliklaridan biri sifatida ishlatadi va kerakli o’rinlarda izohlab beradiki, bu ham
umuman nomlar dialektal so’zlar jumlasiga kirishini asoslaydi. Qarang, dialektal
so’zlar qanchalik katta hajmda va bebaho qimmatga egayu biroq.
Shu o’rinda shoirlarnng shoiri hazrat Alisher Navoiyning “Emas oson bu
maydon ichra turmoq” degan misralari kishini beixtiyor xushyorlikka da’vat
etadiki, natijada, shevashunoslikning buguni, ertasi hamda kelajagi haqida
dialektologiya sohasidagi ustoz hamkasblarning mulohazalari va ilmiy ishlariga
beg’araz tanqidiy yondashib, bugungi iln-fan talablaridan kelib chiqqn holda
mazmun-mohiyatida o’zbek xalq shevalarining leksikasi va dialektal
leksikografiya tadqiqiga innovasion yondashuvli ushbu fikr-mulohazalarni bayon
etishga harakat qildik. Albatta, DL (dialektal lug’at) tuzish uchun shevalardan
maxsus so’roqlik yoki savolnoma asosida yig’ilgan va yangi-yangi sheva so’zlarini
topib, ulardan lug’at maqolalar tayyorlashga asos bo’ladigan manba - dialektal
materiallar kerak. Biroq shevalarni o’rganmasdan tayyorlangan so’zliklardan
ehtiyot bo’lish shart. Sababi, bugungacha shevalarni o’rganish metodlari;
shevalarni tadqiq etish metodikasi; lahja va shevalarni ilmiy-nazariy hamda ilmiy-
amaliy asoslardagi tadqiqining metodologiyasi kabi dolzarb masalalariga e’tibor
juda kam bo’lgan. Bizningcha, shevashunoslikning tarixi XI asarning mashhur
tilshunosi Mahmud Koshg’ariyning lug’atchilik faoliyatiga borib taqaladi. Mana
shu lug’at tufayli turkiy qabila-urug’larning tillari bir ona tildan rivojlanganligi
haqidagi ilmiy-nazariy qarash dalillar asosida tasdiqlanganki, bu hol ona
tilimizning o’ziga xos nufuzini va tarixiy taraqqiyotini tasdiqlab turibdi. Hazrat

Alisher Navoiy ham bundan sal kam olti asr oldin mana shu turkiy tilda, ya’ni eski
o’zbek adabiy tilida she’rlar yozib, olam ahlini qalam bilan egallagan allomalardan
biri sanaladi. Ilm-fan hamda she’riyat ahillari, xususan, Mavlono Lutfiy, mashhur
shoir va shayx Abdurahmon Jomiy kabi ziyolilar Nizomiddin mir Alisher
Navoiyning turkiy she’riyatdagi o’rnini alohida e’tirof etishgan. Xonliklar davrida
ham tilimiz ijtimoiy hayotda o’z mavqeini saqlay olganligi tarixda o’z ifodasini
topgan. Sho’ro davrida tilimizga katta huquqlar berilmagan bo’lsa hamki, rus
sharqshunos olimlari sayi-harakatlari bilan o’zbek xalq shevalarini ilmiy asoslarda
o’rganishni boshlashgan. Bu olimlarning shevalar haqidagi ilmiy ishlari bilan
o’zbek adabiy tili haqida gapirish uchun, so’zsiz, uning shevalarini bilish,
o’rganish lozimligi masalasi ko’tarilgandi. Rus olimlari XIX asrning 80-yillaridan
to XX asrning 20- 10 yillarigacha o’zbek tilini, xususan, o’zbek xalq shevalarini
o’rganishda rus tilini vosita qilib olishgan: “Ma’lum bo’ladiki, N. Ostroumov
asaridan boshqa barcha asarlar harbiy maqsadlarda va ijtimoiy talablari bilan
yaratilgan”1 . Bu yangi til sifatida o’zbek tilini, shu jumladan, o’zbek xalq
shevalarini o’rganish jihatidan yaxshi va o’rinli jarayondir. Biroq o’zbek tili va
uning shevalarini tadqiq etilishi jihatidan noto’g’ri ilmiy yo’nalish edi. Aslida,
ularni turkologik ilmiy tadqiqotlar zaminda tadqiq etish lozim edi. Shu bilan birga
E. D. Polivanov, K. K. Borovkov, I. I. Zarubin, K. K. Yudaxin kabi olimlarning
o’zbek xalq shevalarining fonetikasi, morfologiyasi va tasniflash to’g’risidagi
tadqiqotlari yaratildi va ular bugungi kunda shevalarni o’rganish bo’yicha bebaho
ilmiy manbalar qatoridan o’rin olgan.
Xullas, o’zbek tili grammatikasida ham, o’zbek xalq shevalarini ilmiy
tadqiqida ham rus tili grammatikasining ta’siri XX asrning 90-yillarigacha
kuchayganligini hamma biladi. Rus olimlarining shevalarimiz haqidagi tadqiqotlari
natijasida XX asrning 30-yillaridan O’zFA qoshida A.S.Pushkin nomidagi Til va
adabiyot instituti ish boshlagan. Bu yerda o’zbek shevalarini o’rganish va ilmiy
asoslarda tadqiq etish uchun maxsus Dialektologiya bo’limi tashkil etilgan. Unda
V. V. Reshetov, F. Abdullayev, Sh. Shoabdurahmonov, A. Aliyev, B. Jo’rayev, X.
Doniyorov, Yo. G’ulomov, Yu. Jumanazarov, N. Rajabov, Q. Muhammadjonov

kabi dialektolog olimlarning bebaho ahamiyatga ega bo’lgan ilmiy ishlari yuzaga
keldiki, bu holni jahonning dialektolog olimlari ham e’tirof etishgan. Hatto, bu
davrda dialektologiya masalalari bo’yicha ilmiy anjumanlar ham o’tkazilgan.
O’zbek shevashunosligining dolzarb masalalari ilgari surilgan bir paytda, ya’ni XX
asrning 20-yillaridan to 80-yillarigacha bo’lgan davrdagi ushbu sohada amalga
oshirilgan ilmiy ishlar dialektologiya metodologiyasiga asoslanmay, qattiy bir
tartibda olib borilmagan, tadqiqotchilarning tashabbuslari asosidagi faoliyat
stixiyali tarzda, ya’ni kim qaysi shevani o’rganishni o’zi hal qilgan, sho’ro
manfaatlariga xizmat qilgan rahbariyat ularni tasdiqlab, ro’yxatdan o’tkazishgan2 .
Bor haqiqat shuki, soha mutaxassislari juda kam bo’lishgani uchun sheva va
shevashunoslarga e’tibor kamayib bormoqda. Hozirgi kunda universitet va
institutlarda shevashunoslikdan dars berayotganlarning juda ko’pchiligi
tilshunoslikning boshqa sohalarida ish olib borib, keyin bu fandan dars berishni
boshlab yuborishgan-da! Shevashunos mutaxassislar esa boshqa soha va
tashkilotlarda ishlashga majbur bo’lishmoqda. Mazkur fan va sohaga bo’lgan
e’tiborsizliklar esa o’z natijasini ko’rsatmoqda – boshqa soha mutaxassislarini
qo’yavering, hatto, o’zbek filologlarining ba’zi birlari ham umumiste’mol so’zlari
bilan birga dialektal so’zlarni, ya’ni sheva so’zlarini farqlashmayapti. Ayni vaqtda
shevashunoslikda dialektologiya metodologiyasi bo’yicha shevalarning bebaho
bo’lgan lug’aviy boyligini xalq vakillari nutqidan bittalab yozib olib, saqlab qolish
uchun yangi ilmiy tadqiqot va monografik ishlarni olib borish zaruriyati
sezilmoqda. Chunki oldin, ya’ni XX asrni 20-80-yillarida o’rganilganda ham
shevalar hududiy jihatdan atroflicha holda to’liq tadqiq etilmagan. Turli sharoit va
sabablar tufayli o’sha vaqtda shevalar tizimidan bir qancha shevalar ilmiy va
amaliy jihatlardan o’rganilmasdan qolib ketgan. Bular bilan o’zbek shevalari
bo’yicha jiddiy ilmiy ishlar qilinmayapti degan fikrdan yiroqmiz. Ular kam bo’lsa
ham bir necha yo’nalishda yaratilmoqda. Masalan, professor Samixon Ashirboyev1
va Nigora Murodovalarning “O’zbek dialektologiyasi” nomli darsliklari, Tolib
Enazarov va boshqalar hammuallifligidagi “O’zbek dialektologiyasi” o’quv
qo’llanmasi ilmiy hamda amaliy yo’nalishda yaratigan. Shuningdek, oz bo’lsa ham

ilmiy jurnal hamda ilmiy to’plamlarda shevalar tadqiqiga doir ilmiy maqola va
tezislar nashr etilmoqda. Ilmiy amaliy yo’nalishda bu sohada dialektal lug’atlar
nashr etilib, ilmiy tadqiqot ishlari amalga oshirilmoqda. Ushbu fikimizga quyidagi
ilmiy ishlarni misol sifatida ko’rsatish o’tish o’rinli: “ Ўзбек тили
лексикологияси ” nomli kitobda o’z qatlam, qadimiy turkiy til so’zlari deb
berilgan leksik birliklarning juda ko’pchiligi hozirgi o’zbek shevalarida
qo’llaniladi. Shu kitobning “Og’zaki nutq leksikasi” nomli bo’limida sheva so’zlari
og’zaki nutq leksikasi deb berilgan.
Kurs ishining maqsadi va vazifalari . Dialektal so’z va dialektal matnlar masalasi
ham bugungi kunda jiddiy e’tibor beriladigan dolzarb masalalardan biti
hisoblanadi. Bular ham “O’zbek dialektologiyasi”ni o’qitish metodologiyasi va
metodikasiga aloqador masalalardan biri hisoblanadi. Oldinlari faqat sheva
so’zlarini yig’ishga e’tibor qaratilmagan. Shuning uchun ham XX asrning 40-70-
yillarida sheva vakillari nutqidan yozib olinib, yig’ilgan dialektal matnlar tahlil va
talqinsiz, ya’ni o’rganilmasdan kitoblarda va qo’lyozmalarda qolib ketgan.
Shuningdek, sheva so’zlarining asosiy qismlaridan biri bo’lgan onomastik birliklar,
ya’ni xalq tilida faol qo’llanadigan atoqli otlar va joy nomlari oldin dialektal
so’z(lar) hisoblanmagan. Dialektal so’zlarni farqlaydigan tamoyillarni ishlab
chiqish uchun ham shevalar va lahjalarimiz to’liq o’rganilgan holda bunday
so’zlarning anchagina jamlanmasi bo’lishi kerakligi ushbu qollanmaning
yaratilishiga ilk turtki bo’ldi. Keyingi turtki yesa bo’lajak filologlarni
“Dialektologik amaliyot”ga tayyorlash mas’uliyatidir. Odatda, dialektal so’zlar bir
necha xil bo’lishini e’tiborga olib, turli dialektal lug’atlar tuzish uchun mukammal
ko’rsatmali (dialektal leksikografik) qo’llanmalar tayyorlashni amalga oshirish
lozim2 . Ular uchun mukammal ko’rsatmali qo’llanmalar tayyorlansa, bunday
dialektal lug’atlarni turli mavzularda yaratish ham mumkin. Har bir davrning
me'yor va tamoyillari, ya’ni o’z talablari ham bo’lgani singari shevalarimizni
o’rganish jarayonida ham o’ziga xos me’yor va tamoyillar mavjudligini hisobga
olish lozim bo’ladi. talablardan biri shevalarimizni tadqiq yetuvchi tajribali va
bilimli filolog mutaxassislarni tayyorlab yetishtirish bo’lsa, ikkinchisi esa sheva

materiallarini yozishga oid bo’lgan transkripsiyani talaba, magistrant va
tadqiqotchilarga singdirish hisoblanadi. Quyida shevalarimizning dialektal jihatdan
ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan leksik, fonetik, morfologik, sintaktik
xususiyatlar saqlangan sheva materiallarini yig’ish so’roqligini bayon qilamiz.
Mana shu maqsaddan kelib chiqqan holda “Dialektologik amaliyot”ning quyidagi
vazifalari bor1 : 1.Talabalarga o’rganilayotgan sheva vakillari bilan shevani
o’rganish uchun maxsus tuzilgan savollar majmui asosida suhbatlashishning
malaka va ko’nikmasini berish hamda talabalar sheva vakillarining nutqini yozib
olib, transkripsiyada qayta yozish malakasini shakllantirish va kuchaytirish
Kurs ishi predmeti . Men shevalarimizni o’rganish bo’yicha amalga
oshirilgan tadqiqotlarni tanqidiy o’rganib, “O’zbek xalq shevalarini ilmiy va
amaliy tadqiq yetish konsepsiyasi (metodologiya)”ni tayyorladim. Unda
shevalarimizni ilmiy va amaliy o’rganishning asosiy masalasi endi faqat sof leksik
dialektal so’zlargagina yopishib qolmasdan, balki avval dialektal matnlarni yozib
olish zarurligini asoslashga harakat qildim.
Kurs ishining tuzilishi va hajmi. Kurs ishi kirish , ikki bob , xulosa va
foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat . Kurs ishining umumiy hajmi 24
sahifan tashkil qiladi

I BOB Dialektal matnlarning leksik tahlili metodi
1.1. Badiiy matnda qo’llanilgan shevalarni mavzuiy guruhlarga
ajratish
“Hozirgi o’zbek adabiy tilining o’zbek dialekt, shevalari asosida shakllangani
ma’lum. Shuningdek, adabiy til leksikasining rivojlanishi, takomillashuvida
shevalarning o’ziga xos rol o’ynashi ham lingvistik adabiyotlarda qayd etilgan.
Bunda umummilliy tilga shevadan olinadigan so’zlar ikki xususiyatga ega bo’lishi
mumkin: 1) ma’lum territoriyadagina mavjud bo’lgan narsalarni ifodalovchi
so’zlar. Masalan, bir joyda yilqichilik rivojlangan bo’lsa, boshqa joyda baliqchilik
rivojlangan. Ana shu joylarda yilqichilik va baliqchilikka oid tushunchalarni
ifodalovchi oid tushunchalarni ifodalovchi so’zlar ham bo’ladi1 . Umumadabiy
tilda yilqichilik va baliqchilikka oid biror tushunchani ifodalash talabi tug’ilsa,
uning ifodachisi bo’lganso’z ana shu joydagi xalq tilidan, ya’ni shevadan olinadi;
2) ma’lum bir territoriya bilan chegaralanmagan narsa-hodisani ifodalovchi so’z
barcha shevalardan emas, balki ulardan ayrimlarida bo’lishi mumkin. Bunday
so’zlar ham vaqti kelib adabiy tilga qabul qilinadi. Masalan, ruscha skvoznyak
so’zi bildirgan hodisani bildiradigan so’z 50–yillargacha o’zbek adabiy tilida yo’q
edi. R. Abdurahmonov tahririda 1954-yilda nashr etilgan “Ruscha-o’zbekcha
lug’at”da skvoznyak so’zi “g’urillagan shamol” (“bir yoqdan kirib, ikkinchi
yoqdan chiqadigan shamol”) deb tarjima etilgan. Keyinchalik shevalarda bu
hodisani bildiradigan yelvizak so’zi borligi ma’lum bo’ldi va u adabiy tilga kiradi.
Demak, shevalarda bor bo’lgan har ikki tipdagi so’zlar hisobiga adabiy til leksikasi
boyib boradi2 . Lekin shuni alohida qayd etish kerak bo’ladiki, adabiy til
leksikasining boyishiga dialekt va shevalar yuqorida ko’rib o’tilgan yo’llarga
nisbatan, masalan, affiksatsiya usuli bilan va kalkalash orqali so’z hosil qilishga
nisbatan u qadar rol o’ynamaydi. Shunday bo’lishi ham tabiiy. Chunki dialektal
so’zlar ma’lum teritoriyadagi narsahodisalarni, ularga oid tushunchalarni
ifodalovchi so’zlar bo’ladi. Hayotda (dunyo miqyosida) paydo bo’layotgan yangi-
yangi narsahodisalarni ifodalash uchun dialektal so’zlarni qo’llash imkoni
bo’lmaydi. Bunday holatlarda yangi paydo bo’lgan tushunchani ifodalash uchun

tilning o’z imkoniyatlari asosida yangi so’z yaratiladi yoki boshqa tilda shu narsa,
tushunchaning ifodachisi bo’lgan so’z o’zlashtiriladi. Xuddi shu boisdan bundan
buyon, leksikaning boyishida shevalarning adabiy tilga ta’siridan ko’ra adabiy
tilning shevalarga ta’siri ko’proq bo’ladi. Demak, hozirgi o’zbek adabiy tili
leksikasining boyishida o’zbek shevalarining roli haqida gap borganida yuqorida
ko’rib o’tilgan holat(faktor)larni aniq hisobga olish va bu hodisa(jarayon)ni
ob’ektiv baholash kerak bo’ladi. Biroq o’zbek tili leksikasining rivojlanishiga oid
ishlarda ana shu jarayonning ob’ektiv baholamaslik hollari kuzatilyapti1 . Ayrim
shevalarda bu faktor, ya’ni adabiy til leksikasining rivojlanishida shevalarning roli
juda orttirib ta’riflansa, ayrim ishlarda, aksincha, unga yetarli (ob’ektiv) baho
berilmaydi. Masalan, sovet davrida o’zbek tili leksikasining rivojlanishi bilan
maxsus shug’ullangan filologiya fanlari kandidati N. G’. G’ulomovaning bu
haqidagi qarashlariga e’tibor beraylik.
Avtor o’zbek adabiy tilida malina so’zining qo’llanishini nortativ hodisa deb,
ayrim shevalarda bu ma’noda xo’jag’at (yoki maymunjon) so’zi qo’llanishini
aytadi va shundan kelib chiqib, “malina” so’zini xo’jag’at so’zi bilan almashtirish
mumkinmi ?”, degan savol qo’yadi va faqat rad javob berilishi mumkin deydi.
Buni asoslash uchun xo’jag’at so’zining barcha sheva vakillari uchun tushunarli
emasligini va bu ma’noda hammaga tushunarli bo’lgan malina so’zi
qo’llanayotganini aytadi. Qorag’at – smoradina so’zlari haqida ham avtor xuddi
shunday fikr bildiradi, ya’ni qarog’at emas, smorodina so’zini adabiy tilga qabul
qilishni to’g’ri deb biladi .
Lekin bu fikr haqida bir emas, bir necha e’tiroz aytish mumkin. Birinchidan,
xo’jag’at so’zini emas, malina so’zining adabiy tilda qo’llanishini nima bilan
isbotlash mumkin? Ikkinchidan, barcha sheva vakillari uchun xo’jag’at so’ziga
nisbatan malina so’zining tushunarli ekanini nima bilan dalillash mumkin?
Nahotki, o’zbekning o’zida bor bo’lgan narsani atavchisi (ya’ni xo’jag’at so’ziga)
nisbatan o’zbek tiliga bo’lmagan so’z (malina)ni hamma tushunsa? Malina so’zini
adabiy norma deb majburiy qabul qilgan bilan shu meva o’sadigan joydagi xalq
ikki dunyoda ham malina so’zini qo’llamaydi (qo’llash xayoliga ham kelmaydi).

Uchinchidan, o’z tilida narsa-hodisani aniq ifodalovchi so’z bo’lgani holda uni
chetga surib. Shu vaqtgacha qo’llanmagan, eshitmagan o’zga tilga oid so’zni qabul
qilishga ehtiyoj bo’ladi ?! Bunday yo’l tutish tilning tabiatiga, tilning taraqqiyot
qonuniyatlariga tamomila ziddir. Xullas, ming yillardan biri o’zingda bor
narsaning ifodachisi bo’lgan so’zni chetga chiqarib (talabga javob bermaydi deb),
u narsani o’zga tilga oid so’z bilan atashni tavsiya etish o’ta kulgulidir”1 .
Natijada, adabiy tilimiz bilan shevalarimiz o’rtasida ko’zga ko’rinmas katta g’ov
paydo bo’ldi. Ayni vaqtda bu holni ko’pchilik e’tiborga ham olmaydi, ammo ular
sheva so’zlari adabiy tilga o’zlashtirilmayotganligini aytib ham charchashmaydi.
Va yana boshqa turkiy tillarning adabiy tillari ularning o’z shevalariga
moslashganki, o’zbek adabiy tilini ham ma’lum darajada shu holatga olib kelish
milliy manfaatlarimiz nuqtai nazaridan ham zarur. Zero, biz (ya’ni o’zbek xalqi)
sho’ro davridan ham va yana ruslashtirish davridan ham o’tdik, mamlakatimizning
mustaqilligi davrida yashayapmiz. Mamlakatimiz hududini areal metodda ma’lum
hududlarga bo’lib o’rganishni boshlash lozim. Ammo shevalarni o’rganuvchi
mutaxassislarni bu masalani yechimiga jalb qilish metodikasini o’ylab ko’rish
vaqti keldi. Buning yechimi quyidagi ko’rinishdadir: 1) “O’zbek dialektologiyasi”
fanini o’qitish jarayonida ma’ruza, amaliy mashg’ulot va seminar mashg’ulotlar
bilan birga bir oyga mo’ljallangan dialektologik amaliyotni asosli ravishda qayta
tiklash kerak; 2) shevashunoslarni tayyorlaydigan o’quv rejani bakalavriyat
davrdayoq ishlab chiqib, universitetlarning o’zbek filologiyasi bor fakultetlariga
qat’iy amal qildirish yo’llarini izlab, o’zbek shevalarining materiallarini yig’ish
uchun mutaxassislarning XX asrning 60-70- yillardagi maxsus dialektologik
ekspeditsiyasini tiklab, yillik reja asosida ma’lum hududlarga borishning doimiy va
qat’iy talab qilinadigan hisobotli dasturini tuzish lozim; 3) shevalarni o’rganadigan
dialektologik ekspeditsiyaning yilmayil rejalashtirilgan maxsus dasturini
mamlakatimizdagi har bir qishloq va qishloq kengashi qolib ketmaydigan darajada
qat’iy tartibda tuzish va amalga oshirishni jiddiy nazorat asosida amalga oshirish
kerak. Shunda “Dialektologiya laboratoriyasi” yoki “Dialektologiya bo’limi”ni va
maxsus “Dialektologik fond”ni ochish maqsadga muvofiq; 5) dialektologik

materiallar bo’yicha topshiriq olganlarni olib kelgan shunday materiallari bo’yicha
hisobotlarni materiallari bilan birga olib, rag’batlantirish ham lozim. Bunday
tajriba “O’TIL”ning materiallarini tayyorlash jarayonida, ya’ni XX asrning 90-
yillarida amalga oshirilgan: mutaxassis o’zbek tili so’zlarining ma’lum bir
matnlarda ishlatilishi asosida misollar to’plab kelsa, undan hisobot olingan holda
moddiy rag’batlantirilgan; 6) O’zR FA OAKsi qoshida ushbu fan sohasida ma’lum
bir mavzuda ilmiy izlanishlar olib borib, mutaxassis sifatida shakllangan
tadqiqotchilarning ilmiy ishlarini himoya qiladigan ma’lum shifrga ega bo’lgan
ixtisoslashgan himoya kengashini “O’zbek dialektologiyasi” nomi bilan tuzish
kerak. Unda o’zbek dialektologiyasi va o’zbek nomshunosligi bo’yicha nomzodlik
hamda doktorlik ilmiy ishlarini himoya qilinishini amalga oshirish kerak. Ammo
bu fikrga turli sharoit, holat va narsalarni bahona qilib, ba’zi birlar o’zi ilmiy ishini
himoya qilib olgani uchun raddiya ham aytilishi mumkin. To’g’risi, bugungi
kunning fidoiy dialektolog tadqiqotchilarini busiz topib bo’lmaydi... Yuqoridagilar
amalga oshirmasa, shevalarning to’liq tadqiq qila olinmaganidek, shevalarning
leksik boyligini ham saqlay olmagan bo’lamiz. Bu fikr-mulohazalarimiz
kimlargadir noo’rin, erish tuyilayotgandir, biroq ozroq vaqtdan so’ng avlodlarimiz
shevalarimiz boyligini saqlab qolishning ishonchli va hayotiy dasturini amalga
oshira olmaganimiz uchun ma’naviy qashshoqlikda ayblashadi. Chunki
shevalarning boyligi bo’lgan dialektal leksika xalq ma’naviyati, ma’rifatini
ko’rsatgani kabi uning bebaho salohiyatini ham asoslab turadi. Shu bilan birgalikda
ilmiy tadqiqotlar asosida tayyorlanadigan kitob va o’qimishliligi Mahmud
Koshg’ariy uslubida shakllantirilgan dialektal lug’atlar esa sarflangan moddiy
harajatlarni ortig’i bilan qoplaydi. Ayni vaqtda talabalar tugul olimlar ham negadir
umumiste’mol so’zlari bilan dialektal so’zlarni farqlashmaydigan holga kelib
qoldik desak, xato bo’lmaydi. Aniqrog’i, Mustaqim Mirzayev, Do’stmurod
Abdurahmonov, Ahmad Ishayev kabi olimlar bu masala doirasida bir necha marta
salmoqli va mazmunli maqolalar yozishgan, ammo nashr vaqtida jiddiy
o’zgartirilgan yoki nashr etilmagan. Shu bilan birga quyidagi ilmiy nazariy
yo’nalishlarda sheva va lahjalar doirasida dialektologik ilmiy tadqiqotlar amalgan

oshirilgan: 1. Arab lug’atchili an’analari asosida yaratilgan M. Koshg’ariyning
“Debonu lug’at-it turk” asarida XI asrdagi turkiy tillarning shevalari, shu
jumladan, o’sha vaqtdagi o’zbek shevalari ham leksik, ham leksikografik
jihatlardan o’rganilagan. 2. An’anaviy ilmiy nazariy yo’nalishda, ya’ni
shevalarning qisman leksik, asosan fonetik va grammatik xususiyatlarini o’rganish
asosida yaratilgan ilmiy ishlar1 (XX asrning 20-yillaridan to bugungi kungacha). 3.
Lingvistik geografiya ilmiy nazariy yo’nalishida shakllangan ilmiy tadqiqotlar (rus
dialektolog olimlarining lingvistik geografiyaga bag’ishlangan asarlari ta’sirida
XX asrning 80-yillaridan boshlangan)2 . 4. Areal lingvistik ilmiy nazariy
yo’nalishda yuzaga kelgan ilmiy ishlar (rus olimlari hamda etarchi ilmiy xodim,
f.f.d. Q. Muhammadjonov3 va professor Aziz Jo’rayevning mazkur sohadagi ilmiy
izlanishlari asosida yuzaga kelgan4 . Ayni paytda TDO’TAUda bakalavriat (4-kurs)
va Folklorshunoslik va dialektologiya mutaxassisligi magistraturasi 2-kursida
“Areal lingvistika” fani o’qitilmoqda. Bu sohaga tegishli “O’zbek
dialektologiyasi” fanning dolzarb masalalarini guruhlab, bir necha fanga jamlash
lozim. Ular quyidagilar: “O’zbek dialektal leksikologiyasi”, “O’zbek
dialektologiyasiga kirish”, “Tarixiy dialektologiya”, “Tavsifiy dialektologiya”,
“Qiyosiy dialektologiya”, “Dialektologik kvalametriya”, “Areal lingvistika”. Shu
o’rinda quyidagi fikrni maxsus ta’kidlash lozim, hozirgacha qilingan o’zbek
dialektologiyasiga oid ilmiy tadqiqotlar bajarilishi lozim bo’lgan ishlarning uchdan
biri hisoblanadi. Bizningcha, bu sohada quyidagi ishlarni bajarish kerak: 1)
dialektologiyaga oid e’lon qilingan nashrlarni yig’ish; 2 ) avval nashr etilgan
ishlardagi dialektal so’zlarni bittalab yig’ish; 3) shevalarning dialektal so’zlarini
yig’ishni dialektal matnlar asosida amalga oshirishni boshlash; 4) to’plangan
dialektal materiallarni jamlab, guruhlab, lug’at maqolalarini tayyorlash. Lekin
bajarilgan ishlar bizning nazarimizda qancha ko’p bo’lsa, fan va soha nuqtai
nazaridan shunchalik kamligini tan olish ham keyingi ishlarni bajarishga imkoniyat
yaratadi-da. Shu bilan birga universitetda
“O’zbek shevashunosligi markazi”ining jamoatchilik asosida tashkil etilishi,
“O’zbek xalq shevalarining lingvogeografik tadqiqi” nomli laboratoriya faoliyatini

boshlagani ham e’tiborga loyiq. Bular ham mazkur sohaning tarixi va taraqqiyoti
mavjudligini asoslaydi. “O’zbek dialektologiyasi”ning o’ziga xos tarixi ham,
rivojlanish taraqqiyoti ham bo’lganligi rad etilib bo’lmagani kabi uning mustaqillik
davridagi taraqqiyoti o’zbek adabiy tili taraqqiyotiga mos bo’lishi lozim. Bularni
amalga oshirish uchun “Dialektal fond” va “Dialektal arxiv”ni ishga tushirish
kerak bo’ladi. Bu imkoniyatlardan samarali foydalanib, zamon talabini his
etmasdan, eskicha ishlashga endi hech birimizning haqqimiz yo’q.

1.2. Dalekt so zlarining yasalishiʻ
Rus tilining leksik tarkibi xilma-xil va juda qiziqarli. U faqat tor doiradagi
odamlarga ma'lum bo'lgan ko'plab original so'zlarni o'z ichiga oladi.
Leksikologiyada ular cheklangan qo'llanish deyiladi va maxsus guruhlarga
bo'linadi. Bularga professional, eskirgan va dialekt so zlari kiradi.
ʻ
Oxirgisi ko pincha qishloq joylarda eshitiladi. Ular asosan jonli so'zlashuv
ʻ
nutqida mavjud bo'lib, odatda u erda mavjud bo'lgan voqelikni aks ettiradi. Bundan
tashqari, bir xil ob'ekt nomi uchun rezidentlar turli xil variantlardan teng ravishda
foydalanishlari mumkin: ikkalasi ham "mahalliy", tez-tez ishlatiladigan.
DIALEKTIZMLAR (dialekt) — adabiy tildagi dialektlarning o’ziga xos
hududiy unsurlari. Dialektizmlarlar tilshunoslikning barcha sohalari (fonetika,
leksika, morfologiya, sintaksis va boshqalar) ga taalluqli. Badiiy ijodda
Dialektizmlar narsa, voqea va hodisaga mahalliy tus berish maqsadida qo’llanadi,
bundan tashqari personaj nutqini individuallashtirish uchun foydalaniladi. Biroq,
bunday qo’llash tufayli Dialektizmlar adabiy tilga oid bo’lib qolmaydi.
Dialektizmlarni qo’llash uslublararo ham cheklangan. Badiiy uslubda ancha keng,
publitsistik uslubda qisman qo’llangani holda ilmiy, rasmiy uslublarda deyarli
uchramaydi. Ba’zi so’zlar adabiy til va dialektda qullangani holda boshqa
dialektda boshqa ma’noni ifodalaydi. Masalan, «shoti», «tovoq» Farg’ona til
shevalarida «narvon», «lagan»ni bildirsa, adabiy tilda «arava shotisi» «kosaga
uxshash idish»ni anglatadi. Xorazm shevasiga xos «g’o’ch» so’zi — «mard»,
«Botir», «nishatamiz» — «nima qilamiz» degan ma’noni bildiradi.
Dialektizmlardan o’rinli foydalanish badiiy ijodning, umuman nutqning
badiiyligini, uslubning fazilati, ta’sirchanligini oshiradi.
Bir o’inda “dialektal xususiyatli so’z” degan jumla uchradi3 . Bu esa
dialektal so’zlarga e’tibor kam bo’lsa ham borligini isbotlab turibdi. Sheva so’zlari
uslubiy xususiyatlarga ko’ra takroriylikning oldini olish uchun ikkinchi nom bilan

dialektal so’z deyiladi. Ularning ikkinchi bir ko’rinishi esa dialektizmlar
deyiladiki, ular sheva so’zlarining badiiy asarlarda qo’llanishidan shakllangan1 .
Bundan anglashilib turibdiki, so’zning maqomi uning boshqa so’zlar o’rtasidagi
mavqei va ahamiyatidir. Dialektal so’zlar maqomi esa bu – o’ziga o’xshagan
boshqa so’zlar ichidagi, ham adabiy tildagi so’zlarga nisbatan dialektal ma’nolari
bilan ma’no munosabatlari strategiyasidagi betakroriy mavqei nazarda tutiladi.
Shuning uchun ham “Jonli shevalar leksikasining adabiy til leksik qatlamlariga
munosabati masalasi tekshiruvchilarning diqqatini o’ziga jalb qilish tabiiydir” .
Xullas, dialektal so’z maqomi sheva so’zlari ichida uning leksiksemantik va
semantik (dialektal ma’no) xususiyatlari bilan farqlanishi, adabiy tildagi so’zlarga
nisbatan orfoepik va orfografik me’yorlari bilan adabiy til me’yori va talablariga
bo’ysunmasligi, unda kam ishlatilishi yoki umuman qo’llanmasligi, ularning
tarkibidagi leksik ma’no esa ma’nolar tizimida kam uchraydigan dialektal ma’no
ekanligi bilan adabiy tildagi leksik birliklardan farqlanishi jihatlari bilan ajralib
turadi. Ushbu fikrni misollar tahlilida ham ko’rish mumkin.
Albatta, bunda “ Ўзбек халқ шевалари луғати ”da berilgan dialektal
so’zlarning lug’at maqolalari bilan birga o’zimiz tayyorlagan dialektal so’zlarning
lug’at maqolalari bilan qiyoslab olib boramiz Bilamizki, istalgan fanni terminlarsiz
tasavvur etib bo’lmaydi. Ushbu fanda ham quyidagi terminlar ham faol qo’llanadi:
dialektal ma’no(lari), dialektal so’zlarning ma’no munosabatlari strategiyasidagi
betakroriy mavqei, bir sheva lug’ati metodi, sheva, oraliq sheva, shevalar guruhi,
lahja, dialektal lahja masalasi, dialektal lahjaga xos xususiyatlar, dialektal lahjaga
xos xususiyatlar masalasi, lahjalararo munosabat, dialekt, dialektal so’zlik,
dialektal so’zlik tamoyillari, tasnif, shevalar tasnifi, lahjalar tasnifi, dialektal
leksika, dialektal leksika tamoyillari, dialektal leksika tamoyillari tadqiqi, dialektal
leksika tamoyillari tadqiqi metodologiyasi, dialektal leksikadagi onomatsiologik
xususiyatlar, dialektal leksikaning onomastik xususiyatlari, dialektal leksikadagi
onomatsiologik xususiyatlar tadqiqi, dialektal leksikadagi onomatsiologik
xususiyatlar tadqiqi metodologiyasi, dialektal leksika masalalari, dialektal
leksikografiya masalalari, dialektal leksikografiya tadqiqi metodologiyasi, dialektal

fonetika masalalari, dialektal fonetika masalalari tadqiqi, dialektal fonetika
masalalari tadqiqi metodologiyasi, dialektal lug’at, sof dialektal lug’at, morfologik
dialektal lug’at, morfologik dialektal o’quv lug’ati, leksik-derivatsion
dialektalizmlar lug’ati, leksik-derivatsion dialektalizmlarning o’quv lug’ati,
leksikfonetik dialektal lug’at, leksik-fonetik dialektal o’quv lug’ati, dialektal
frazeologik lug’at, dialektal frazeologizmlarning o’quv lug’ati, leksiksemantik
dialektal lug’at, leksik-semantik dialektal o’quv lug’ati, etnografik dialektal lug’at,
etnografik dialektal o’quv lug’ati, chappa dialektal lug’at, chappa dialektal o’quv
lug’ati, dialektal sinonimlar lug’ati, dialektal sinonimlarning o’quv lug’ati,
dialektal omonimlar lug’ati, dialektal omonimlarning o’quv lug’ati, dialektal
antonimlar lug’ati, dialektal antonimlarning o’quv lug’ati, dialektal paronimlar
lug’ati, dialektal paronimlarning o’quv lug’ati, dialektal laqablar lug’ati, dialektal
laqablarning o’quv lug’ati, badiiy asarlardagi dialektizmlar lug’ati, maxsus
dialektal-toponimik o’quv lug’at, maxsus dialektal-toponimik lug’at, maxsus
dialektal (antroponimik) lug’at, maxsus dialektalantroponimik o’quv lug’ati,
dialektizmlarning etimologik lug’ati, dialektizmlarning etimologik o’quv lug’ati,
dialektal so’zlik turlari, leksik dialektizm, dialektal lug’at maqola, dialektal lug’at
maqola tayyorlash, dialektal zona, dialektal azonal hudud, dialektal fokus nuqta,
dialektal fonemalar, dialektal imkoniyat, fonetik dialektizm, dialektal leksika,
dialektal arxaizmlar, dialektal istorizmlar, dialektal antonimiya, dialektal
sinonimiya, dialektal omonimiya, dialektal paronimiya, dialektal frazeologizm,
dialektal maqtovlar, dialektal olqishlar, dialektal qarg’ishlar, dialektal maqollar,
dialektal polesemiya, dialektal polesemiya masalalari, dialektal monosemiya,
dialektal monosemiya masalalari, dialektal so’z-gaplar, dialektal farq, dialektal
xususiyatlar, dialektal xususiyatlar talqini, dialektal xususiyatlar tahlili, dialektal
xususiyatlar dialektikasi, dialektal aytishuv, dialektal qo’shiq, dialektal etnografiya,
dialektal nutq, dialektal so’zlashuv, dialektal so’zlashuv me’yori, dialektal
so’zlashuv latofati, leksik-semantik dialektizm, leksikmorfologik dialektizm,
dialektizimlarning leksik-semantik turlari, tarixiy metod, tavsifiy metod, tasniflash
metodi, areal metod, areal tadqiq metodi, lingvogeografik metod, geografik

lingvistika metodi, savol-javob metodi, matnga dialektal yondashuv masalalari,
izoleksema, izofonema, izoglassa, dialektal atlas, dialektal atlas tuzish tamoyillari,
singarmonizm, labial singarmonizm, palatal singarmonizm, dialektal tadqiqotlar
o’tkazish metodikasi, dialektal tadqiqotlar o’tkazish metodologiyasi, transkripsiya,
fonetik transkripsiya, fonologik transkripsiya, gibirdizatsiya hodisasi, metitsasiya
hodisasi, transliteratsiya, xalqaro fonetik transkripsiya, rus-krill yozuviga
asoslangan transkripsiya, yangi o’zbek yozuviga asoslangan transkripsiya,
dialektal turlanish, dialektal tuslanish, dialektal so’z yasalishi, dialektal forma
yasalishi, dialektal sintaksis, dialektal sintaksis masalalari, dialektal sintaksis
masalalari tadqiqi metodologiyasi, dialektal so’z birikma, dialektal so’z birikmasi
masalalari, dialektal gap, dialektal gap masalalari, dialektal sodda gap, dialektal
qo’shma gap, dialektal matn, dialektal fonetika, dialektal morfologiya, dialektal
morfologiya masalalari, dialektal morfofonologiya masalalari, dialektal
morfologiya masalalari tadqiqi, dialektal morfologiya masalalari tadqiqi
metodologiyasi, dialektal leksika, dialektal leksikaga xos xususiyatlar, dialektal
birlik, dialektal ma’no, dialektal tarbiya, dialektal ta’lim, dialektal xulq, dialektal
madaniyat, dialektal odob, dialektal qadriyat, dialektal an’ana, dialektal xato,
dialektal muomala, dialektal muloqot, dialektal adabiyot, dialektal umumiylik,
dialektal birlik, dialektal matn, dialektal ma’no, dialektal leksika, dialektal
leksikikografiya, dialektal so’z maqomi, o’zbek dialektologiyasining
metodologiyasi va metodikasi, o’zbek dialektologiyasining falsafasi, o’zbek
dialektologiyasiga xos metodlar, o’zbek dialektologiyasiga xos metodlar tavsifi,
o’zbek dialektologiyasining talqini, o’zbek dialektologiyasining tavsifi, o’zbek
dialektologiyasining o’qitilishi, o’zbek dialektologiyasining o’qitilishi masalasi,
o’zbek dialektologiyasining o’qitish metodikasi, o’zbek dialektologiyasining
dolzarb masalalari tadqiqi, o’zbek dialektologiyasining dolzarb masalalari tadqiqi
metodologiyasi, o’zbek dialektologiyasining o’qitish metodologiyasi, o’zbek
dialektologiyasining o’qitilishi metodologiyasi masalasi, o’zbek
dialektologiyasining tarixi masalasi, o’zbek dialektologiyasining tarixining tadqiqi
masalasi, o’zbek dialektologiyasining tarixining tadqiqi metodologiyasi, o’zbek

dialektologiyasining kelajagi, o’zbek dialektologiyasining kelajagi masalasi,
o’zbek dialektologiyasining so’zlik fondi (yoki o’zbek dialektologiyasining leksik
fondi), o’zbek dialektologiyasining buguni, o’zbek dialektologiyasini o’qitish
metodikasi, o’zbek dialektal leksikografiyasi, o’zbek dialektal leksikografiyasi
talab(tamoyil)lari, o’zbek dialektal leksikografiyasi muammolari, o’zbek dialektal
leksikografiyasi muammolari talqini, o’zbek dialektal leksikografiyasi
muammolari tahlili, o’qimishliligi Mahmud Koshg’ariy uslubida shakllantirilgan
dialektal lug’atlar, dialektal mat(lar)nning tahlili, umumiy metod, xususiy metod,
dialektal lekcikaning tahlili talabi, lug’at tuzishning talab va me’yorlari, lug’at
tuzish tamoyillari va boshqalar. Lekin ularning sohaga doir ilmiy ishlarda
qo’llanishi masalasi negadir tadqiqotchilarning e’tiboriga tushmayapti. Cababi, bu
sohaning terminlari bo’yicha haligacha izohli lug’at tuzilmagan va, hatto, bu
masalaga munosabat ham bildirilmagan.
Haligacha dialektal so’z turlari qancha degan savolga aniq javob berilmagan.
Shuning uchun biz o’ttiz yil davomida “O’zbek dialektologiyasi” bo’yicha bir
qancha nazariy va amaliy xarakterdagi ilmiy adabiyotlar bilan tanishib, ularni ham
tanqidiy, ham qiyosiy o’rganib, shevalarda dialektal so’z turilarning quyidagi
turlari borligini aniqladik. Bular dialektolog olimlarning asarlarida u yoki bu
darajada qayd etilganligini manbalar asosida kuzatib, quyidagi turlari borligini
ta’kidlab o’tmoqchimiz1 :
sof leksik dialektal so’zlar;
2) leksik-semantik dialektal so’zlar;
3) leksik-fonetik dialektal so’zlar;
4) morfologik-fonetik dialektal so’zlar;
5) morfologik-leksik dialektal so’zlar;
6) leksik-derivatsion dialektal so’zlar;
frazeologik-dialektal iboralardan iborat dialektal so’zlar;
atoqli ot (toponim) hamda joy nomlari shaklidagi dialektal so’zlar;
9) etnografik dialektal so’zlar;

10) ba’zi bir umumistemol so’zlarining dialektal ma’noga ega bo’lishidan
shakllangan dialektizmlar.
Bular shevalarning benihoya katta lug’aviy boyligini ko’rsatuvchi asos
hamda dalillar majmuidir. Chunki sheva vakillari bormi, demak, nutqda bir qancha
so’zlar konnotativ ma’noda, ya’ni dialektal ma’noda qo’llanadiki, bu holatga ham
haligacha jiddiy e’tibor berilgani yo’q. 1971-yilda nashr etilgan “ Ўзбек халқ
шевалари луғати ”dagi so’zlardan ko’rinib turibdiki, hozirgacha sof leksik
dialektal so’zlar va qisman fonetik o’zgarishga uchragan so’zlar o’rganilgan, xolos.
Qolgan dialektal so’zlar esa xalq shevalarida turganicha qolmoqda... Shu yerda
quyidagi holatlarga e’tibor berish lozim: 1) dialektal so’zlar termini sheva vakillari
nutqida qo’llanadigan sheva so’zlariga nisbatan ishlatiladi; 2) dialektizmlar termini
badiiy asarlarda ishlatiladigan sheva so’zlariga nisbatan qo’llanadi. Ayni vaqtda bu
sohada qilinmagan, biroq qilinishi lozim bo’lgan ilmiy ishlar mavzulari majmui
jumlasiga dialektal lug’at(DL)larni tuzish masalasi oid. Hozirgacha o’zbek
shevalari bo’yicha 1977-yilda bitta dialektal lug’at tuzib, nashr etilgan, xolos. Shu
bilan birga ba’zi bir shevalarning lug’atlari ham mualliflarning tashabbusi bilan
kam nushada nashr etilgan. Masalan, Saidmuso Rahimovning “ Сурхондарё ўзбек
шевалари луғати ” (ikki mingga yaqin dialektal so’z bor). Ancha oldin, ya’ni XX
asrda himoya qilingan o’zbek dialektologiyasiga oid ilmiy ishlarda ham sheva
so’zlari lug’at ko’rinishida berilgan. Ammo ular o’zbek xalq shevalarining ayni
vaqtda ham o’rganilmay qolayotgan so’zligi (ya’ni dialektal leksikasi) oldida kam.
Bizningcha, shevalarning dialektal lug’atlarini quyidagi ko’rinishlardagi dialektal
so’z turlaridan tuzishni lozim deb bilamiz: 1. Odatda dialekt а l so’zlar bir necha xil
bo’lishini e’tiborga olib, turli dialektal lug’atlar tuzish uchun mukammal
ko’rsatmali (dialektal leksikografik) qo’llanmalar tayyorlashni amalga oshirish
lozim. 2. Sof leksik dialektal so’zlar. Sheva, dialektlarda qo’llanadigan, faqat
ularga xos leksikani ifodalaydi. Ularni adabiy til, xususan sheva va adabiy til
uchun mushtarak leksikadan farqlash maqsadida sof leksikdialektal so’zlar deb
atagan ma’qul. Ularning yig’ib o’rganilmaganlarining miqdori anchagina.
Bizningcha, tuzilishi lozim 34 bo’lgan bu lug’at hajman 1971 yilda nashr etilgan

shunday lug’atdan bir necha barobar katta bo’lishi aniq. 3.Leksik-semantik
dialektal so’zlar. Sheva, dialektlardagi so’zlar adabiy tildagi, shuningdek, boshqa
biror sheva, dialektdagi xuddi o’sha xil so’zlardan ma’nosiga ko’ra farqlanadigan
bo’lsa, ular leksiksemantik dialektal so’zlar guruhini tashkil etadi. Ushbu guruh
so’zlari o’ichida alohida ikkita qismga bo ‘linadi. Ular quyidagilar: 1) bir so’zning
sheva(lar)da boshqa, adabiy tilda boshqa ma’nolarda ifodalaydi; 2) faqat
sheva(lar)da qo’llanadigan dialektal so’zlar majmuiyning leksik-semantik tasnifi.
Masalan, adabiy til va shevalarda mavjud bo’lgan aka so’zi ayrim shevalarda:
“ota” va hatto, “pochcha” ma’nolarida qo’llanadi. Shuningdek, ayrim so’zlar sheva
va adabiy tilda o’z ma’nolaridan boshqa ma’nolarni ham anglatishi mumkin.
Masalan, birgina yomon so’zini olsak, u shevalarda ham, adabiy tilda ham
ishlatiladi. Bu so’z adabiy tilda salbiy ma’noda ishlatilsa, shevalarimizda esa
yaxshi, juda yaxshi ma’nolarini anglatib, ijobiy ma’noda qo’llanadi: yomonam
qiziq ish bo’ldi, yomonam zo’r, yomonam aqlli odam.Bunday so’zlar shevalarda
ko’p uchraydi. Yoki adabiy tildagi va shevalardagi dars so’zi Xorazm va
Qoraqalpog’istondagi o’zbek shevalarida “mahalliy o’g’it, go’ng” ma’nosida
uchraydi. Ko’pchilik hollarda bu xildagi so’zlarning har ikkalasi ham sheva
vakillari tomonidan qo’llanadi va ularning ma’nolari nutqda tushinarli bo’ladi.
Qoloq so’zi adabiy tilda ham, shevalarda ham bor. Biroq shevalarda bu so’zning
yuqoridagi ma’nosidan tashqari: “podadan qolib ketadigan mol”;
“cho’milayotganda bir bolaning boshqa bolalarni quvib, birortasining boshiga qo’l
tekizib, quvish navbatini unga berib keta-digan o’yin”; “qorig’ich; kurakcha;
kichik o’qlog’; andava; katta eshak” kabi ma’nolari bor. O’zbek shevalarida
qo’llanadigan turli xil sanash tizimlariga oid hisoblashlar ham leksik-semantik
dialektal so’zlardir, chunki bu hisoblarda ishtirok qiladigan son bildiruvchi so’zlar
adabiy tilda bor: besh y’gme (Namangan) – yuz; omb’r yus – bir ming bir yuz.
Bunday so’zlarni yig’ib olish uchun sheva vakillari nutqidan bir qancha matnlarni
yozib olish va tahlil qilish lozim bo’ladi. Shu sababli mazkur lug’atda sonning
shevalarda qay tarzda aytilishi ko’rsatilgan holda ular gap tarkibida berilishi
o’rinlidir. Bunday so’zlar, albatta, DLdan o’z o’rinlarini olishi shart. Faqat

shevalarda qo’llanadigan dialektal so’zlar majmuining leksik-semantik tasnifi T.
Enazarovning kitobida berilgan1 . 4.Leksik-fonetik dialektal so’zlar. Ma’lumki,
o’zbek shevalaridagi ko’pchilik so’zlar xilma-xil fonetik o’zgarish-larga uchraydi.
Masalan, so’z boshida qo’llanadigan adabiy tildagi y undoshi o’rniga qipchoq
lahjasiga oid dj-lashgan sheva vakillari, ko’pincha, jd undoshini talaffuz etadilar:
djaman-yomon, djoq-yo’q; o’sha shevalarda ayrim unlilar so’z boshida
diftonglashadi; tari(q), sari(q) kabi so’zlar oxiridagi q undoshi talaffuz etilmaydi;
ayrim undoshlar tushurilib talaffuz etilgani tufayli ikkinchi darajali cho’ziq unlilar
vujudga keladi. Bu xildagi fonetik o’zgarishlarga uchragan so’zlar bo’yicha
yuzlab, minglab misollarni keltirish mumkin. Shuning uchun ham F. A. Abdullayev
“...fonetik o’zgalik ma’nodagi o’zgalik bilan bog’liq bo’lsa, bunday so’zlar
lug’atga kiritilishi kerak”2 , - deydi. Shu o’rinda quyidagi mulohaza ham o’rinli:
“Haqiqatan ham, «semantik, leksik dialektizmlar olinadi, fonetik o’zgarishga
uchragan so’zlar lug’atga kiritilmaydi», deyish bilan cheklanishimiz mumkin, lekin
o’sha fonetik o’zgaliklarning ayrimlarida shunday ma’no farqlari uchraydiki,
unday so’zlarning e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Masalaning boshqa
tomonini olaylik: so’z, shundoq qaraganda, fonetik jihatdan deyarli hech
o’zgarishga uchramagan, ma’noda ham farq yo’qdek. Lekin shu so’z frazeologizm
girdobiga tushdimi – shevalararo ba’zan farq juda sezilarli bo’ladi, yoki so’zni
yasash planida ko’rilsa ham, adabiy til bilan shevalar orasida ayirma ozmi-ko’pmi,
albatta, topiladi. Biz yuqorida oyoq (ayaq) so’zini frazeologiya planida ko’rib
chiqqan edik (ayaq achmaq, ayaq almaq, ayaq qa:sma:q, ayaq chalmaq, ayaq
cha:kma:k va boshqalar), xuddi shu so’zni yasash planida ko’raylik. Masalan,
ayaqlashmoq (ayaq+la+sh+maq): 1) oyoq uzatmoq, oyoqni cho’zib yotmoq; 2) ikki
kimsa bir-biriga oyoq uzatishib yotmoq; 3) bo’lishmoq, taqsim qilmoq: bir maln ы
uch kishi ayaqlasht ы q (Xiv); ayaqlamaq (ayaq+la+maq): 1) tamomlamoq, oxiriga
yetkazmoq; 2) ayaqlanmoq: 1)) ayaqqa turmoq, isyon ko’tarmoq; 2)) o’ng’almoq,
oyoqqa bosmoq, tuzalmoq.
. Shu o’rinda “Dialektologiya metodologiyasi” nomli bu monografiyaning
mazkur bobida yoritilishi mo’ljallangan masalalarga e’tibor qaratsak, o’rinli

bo’ladi. Metodologiya umumiy va xususiy holatlarda bo’ladi. Umumiy
metodologiyada barcha fanlarga oid xususiyat va qonuniyatlar o’rganiladi. Xususiy
metodologiya oid alohida fanga oid metodologiyadir. Bunga “O’zbek
dialektologiyasi” faniga oid dialektologiya metodologiyasi misol bo’ladi. Chunki
“…«metodologiya» yunoncha atama bo’lib, ikki so’z birikmasidan hosil bo’lgan
ilmiy-amaliy tushuncha. «Metod» — «usul» (yo’l-yo’riq), «logiya» esa «fan»,
«nazariya», «g’oya», «bilim» va «ta’limot» degan ma’nolarni anglatadi. Demak,
metodologiya — keng ma’noda insoniy faoliyat, jamiyat va fanlar taraqqiyotiga
yo’l-yo’riq ko’rsatuvchi ta’limotlar, nazariya hamda g’oyalar, usul va tamoyillar,
mezon va konsepsiyalar, din va dinlar majmui. Shuningdek, metodologiya —
insoniy ongli maishiy hayot va ilmiy faoliyatni aniq bir maqsad sari yo’naltiruvchi
va ularning samara bilan yakun topishini ta’minlay oluvchi zaruriy ilmiy nazariya,
g’oya, mafkura, ta’limot, qonuniyat, an’ana, mezon, konsepsiya, usul va
tamoyillarning oliy darajada o’zaro uyg’unlashgan bir butun majmui — tizimidan
iborat fan” 1 . Albatta, metodologiya va fan inson ongida, uning mutaxassisligiga
oid innovatsion faoliyatda yaratiladi: “«Fan osmondan tushgan emas, u tabiiy va
ijtimoiy jarayonlarning odam miyasidagi in’ikosidir... Fanning o’zini mana
shunday murakkab bir «dunyo» deyilsa, yanada tushunarli bo’ladi. Shunday ekan,
bu soha (fan) haqida fan bormi? Bor. Uning nomi fan metodologiyasidir»” 2 .
Inson(tadqiqotchilar)ning bilishga bo’lgan intilishi, bilish usullari, shu jumladan,
o’zbek xalq shevalarini bilish va ularni fonetik, leksik hamda grammatik
jihatlardan tadqiq etish, o’zbek shevalari leksikasi va leksikografiyasi masalalariga
jiddiyroq e’tibor berib, xalq tilida o’rganilmasdan qolib ketayotgan eng kami ikki-
ikki yarim milliondan ortiq so’z boyligimizni yig’ish, umumlashtirish asosida
dialektal lug’at maqolalar tayyorlab, yuz jilddan ortiq dialektal lug’atlarni
shakllantirish jarayonlari majmui ham, bugungi kunda tanqidiy tahlil asosida
qilingan ilmiy tadqiqot ishlariga beg’araz tanqid bilan baho berish ham
metodologiya jumlasiga kiradi. Zero, «Metodologiya — nazariy va amaliy
faoliyatni tashkil etish... tamoyillari, usullari tizimi, shuningdek mazkur tizim
to’g’risidagi ta’limot»dir, degan hamda «Metodologiya — bilish faoliyati yo’llari

haqidagi ta’limot» 1 . Bular shevalar tadqiqi tarixiga oid ilmiy maktab va ilmiy-
amaliy metodologiyalar ham o’zbek shevalari yuzasidan bugungi ilm-fan
talabalaridan kelib chiqqan holda tadqiqotlar olib borishga asosligi aslida
dialektologiya metodologiyasining bir bo’lagi ekanligini tasdiqlaydi. Aslida
metodologiya quyidagi to’rtta turga bo’linadi: “1.Insonning ijtimoiy-maishiy hayot
faoliyati, ya’ni yashash tarzining metodologiyasi. 2.Davlat va jamiyat
boshqaruvining metodologiyasi. 3.Ta’lim-tarbiya va o’qitish tizimining
metodologiyasi. 4.Fan va fanlar metodologiyasi” 2 . Мана шулардан , “ Фан ва
фанлар методологияси ” бизнинг соҳага даҳлдор . Yuqoridagilarni e’tiborga
olgan holda ushbu bobda o’zbek shevalari tadqiqi tarixini o’rganish asosida
dialektal metodologiyaning quyidagi jihatlari shu bobning qismlsri sifatida
birmabit yoritildi: 1) O’zbek dialektologiya”si tarixida ilmiy maktablar; 2) o’zbek
xalq shevalarini o’rganishning ilmiy metodologiyasi (yoki ilmiy nazariy
konsepsiyalari) haqida; 3) o’zbek xalq shevalarini ilmiy va amaliy tadqiq etish
metodologiyasi (yoki ilmiy nazariy konsepsiyasi).

II BOB. BADIIY MATNNING MORFOLOGIK XUSUSIYATLARI
1.1. Badiiy adabiyotda shevali so ʻ zlardan foydalanish
Asar ustida ishlayotgan yozuvchilar mos muhitni yaratish va qahramonlar
obrazlarini ochish uchun barcha mavjud vositalardan foydalanadilar. Bunda
shevalar muhim rol o'ynaydi. Ulardan foydalanish misollarini A. Pushkin, I.
Turgenev, S. Yesenin, M. Sholoxov, F. Abramov, V. Rasputin, V. Astafiev, M.
Prishvin va boshqa ko plab ijodkorlar misolida keltirish mumkin. Ko'pinchaʻ
bolaligi qishloqda o'tgan yozuvchilar dialekt so'zlariga murojaat qilishadi. Qoidaga
ko ra, mualliflarning o zlari so zlarning talqini va qayerda ishlatilishini o z ichiga
ʻ ʻ ʻ ʻ
olgan izohlarni taqdim etadilar.
Badiiy asardagi dialektizmlarning vazifasi har xil bo’lishi mumkin. Lekin har
qanday holatda ham ular matnga o’ziga xoslik bag’ishlaydi va muallif g’oyasini
amalga oshirishga yordam beradi.Masalan, S. Yesenin -shoir, uning uchun qishloq
hayotini qayta tiklashning asosiy vositasi aniq Ryazan lahjasi so'zlari. Ulardan
foydalanishga misollar: “eski uslubdagi eskirgan shushunda” - ayollar kiyimining
bir turi, “ostada kvas kosasida” - xamir uchun yog'och vanna.
V. Korolenko landshaft eskizini yaratishda mahalliy so'zlardan foydalanadi: "Men
… padiga qarayman" - daralar. Yoki I. Turgenev: "oxirgi … kvadratchalar (katta
butalar) yo'qoladi." “Qishloq” deb ataluvchi yozuvchilarda adabiy obraz yaratish
usullaridan biri – qahramon nutqi shevali so’zlardan iborat. Misollar: "Xudo
(Rabbiy) sizga yordam berdi (yordam berdi)" V. Astafiev, "ular (ular) … erni
talon-taroj qiladilar" - V. Rasputin tomonidan.
Dalekt so'zlarining ma'nosini lug'atda topish mumkin: tushuntirishda ular
mintaqa sifatida belgilanadi. - mintaqaviy yoki terish. - dialekt. Eng katta maxsus
lug'at rus xalq shevalari lug'atidir.

2.2. Dialektizmlarning adabiy tilga kirishi
Ba'zida ma'lum bo'lishicha, bir vaqtlar faqat ma'lum bir guruh odamlar
tomonidan qo'llanilgan so'z keng tarqalgan. Bu, ayniqsa, "mahalliy" so'zlarda uzoq
davom etadigan jarayon, ammo bu bizning davrimizda sodir bo'ladi. Shunday qilib,
juda mashhur "shitirlash" so'zining kelib chiqishi dialekt deb o'ylashlari mumkin.
Buni I. S. Turgenevning "Ovchining eslatmalari" dagi eslatmasi ko'rsatadi:
"qamishlar shitirladi, biz aytgandek", ya'ni. Orel viloyatida. Yozuvchi bu so’zni
birinchi marta onomatopeya sifatida ishlatgan Yoki kamroq tarqalgan - zolim, A.
Ostrovskiy davrida Pskov va Tver viloyatlarida dialekt bo'lgan. Dramaturg tufayli
u ikkinchi marta tug'ildi va bugun hech kim savol bermayapti. Bu alohida misollar
emas. Ilgari dialekt so’zlari boyo’g’li, tues, grip so’zlari edi.
Oxirgi yillarda mamlakat ichidagi migratsiya jarayonlarining kuchayishi
tufayli hozirda dialektlarda asosan keksa avlod vakillari so zlashadi. Sababi oddiyʻ
- ularning tili Rossiyaning ayrim mintaqalarida xalqning yaxlitligi kuchli bo'lgan
sharoitda shakllangan. Bugungi kunda rus xalqining etnografik va madaniy
rivojlanishini, o'ziga xosligini o'rganish usullaridan biriga aylanib borayotgan,
uning o'ziga xosligi va o'ziga xosligini ta'kidlaydigan dialekt so'zlarini
o'rganadigan odamlarning ishi qanchalik ahamiyatli. Zamonaviy avlod uchun bu
o'tmishning tirik xotirasi.

2.3. A llalar matnidagi dialektal so’zlarning tuzilishiga ko’ra turlari
Bizga ma’lumki, so’zlar shakliga ko’ra sodda, qo’shma, juft va takroriy
ko’rinishga ega. Ma’no munosabatiga ko’ra esa so’zlar tilshunoslikda sinonim,
antonim, omonim va paronim so’zlar guruhlariga bo’lib o’rganiladi. Dialektolal
so’zlar ham shaklan sodda, qo’shma, juft va takroriy ko’rinishga ega bo’lib, ma’no
munosabatiga ko’ra sinonim, antonim, omonim va paronim kabi turlarga bo’lib
o’rganish maqsadga muvofiq. Shevashunos olimlarimiz tomonidan o’tkazilgan
ilmiy tadqiqotlarda dialektal so’zlarning shakl jihatdan har bir turiga mansub
so’zlarni uchratdik. Ushbu maqolamizda Toshkent viloyati Yangi yo’l tumani
Ajiniyoz ota qishlog’i yaqinidagi Sayt ata mahallasidan yozib olgan allalarimizda
uchragan dialektal so’zlarning shakliga ko’ra turlari yuzasidan tahlil qildik.
Bizga ma’lumki, so’zlar shakliga ko’ra sodda, qo’shma, juft va takroriy
ko’rinishga ega. Ma’no munosabatiga ko’ra esa so’zlar tilshunoslikda sinonim,
antonim, omonim va paronim so’zlar guruhlariga bo’lib o’rganiladi. Dialektolal
so’zlar ham shaklan sodda, qo’shma, juft va takroriy ko’rinishga ega bo’lib, ma’no
munosabatiga ko’ra sinonim, antonim, omonim va paronim kabi turlarga bo’lib
o’rganish maqsadga muvofiq. Shevashunos olimlarimiz tomonidan o’tkazilgan
ilmiy tadqiqotlarda dialektal so’zlarning shakl jihatdan har bir turiga mansub
so’zlarni uchratdik. Ushbu maqolamizda Toshkent viloyati Yangi yo’l tumani
Ajiniyoz ota qishlog’i yaqinidagi Sayt ata mahallasidan yozib olgan allalarimizda
uchragan dialektal so’zlarning shakliga ko’ra turlari yuzasidan tahlil qildik. Bu alla
matnida dialektizmlarning bir nech turlari mavjud. Atang, avitib, anang, ishlerim
kabi so’zlar fonetik, sodda dialektizm sanaladi. Almatr-morfologik dialektal so’z
bo’lib, bunda –yotirhozirgi zamon qo’shimchasi tarkibidagi unlilar tushib qolishi
natijasida –trshaklini olgan. Bu ham sodda shaklga ega dialektizmdir.Qilalmam-
bunda so’z eliziya hodisasiga uchragan bo’lib, qila olmayapman so’zlari birlashib
shu ko’rinishga kelib qolgan. bu dialektizmimiz qo’shma dialektal so’z
hisoblanadi. Uxlab katta bo’lgin-ey,Bir kunimga engine-ey,Beshlikbersam
qo’lingga,Pichankashimbo’lgin-ey,Alla balam, alla.Engin-sof dialektal so’z bo’lib,
yaramoq, foyda keltirmoq degan ma’noni bildiradi. Sodda dialektizm.Beshlik-

somon yoki xashakni bir joydan ikkinchi joyda kotarib olib o’tadigan mehnat
quroli. Sof dialektal so’z. Tuzilish jihatdan sodda so’z.Pichankashim-bu ham sof
dialektizm bo’lib, pichan so’ziga –kash fors tojik tilidan o’zlashtirilgan
qo’shimchani qo’shishda hosil bo’lgan. Pichan-xashak yig’ishda yordamchim
degan ma’noni bildiradi. Bilamizki, qishloq aholisi chorvachilik bilan
shug’ullanadi. Chorva boqqan odamga albatta yegulik zarur. Shu bois ham qishloq
aholisi yozning ko’p qismini pichan-chorva mollariga yegulik yig’ish bilan
o’tkazadi.Mana shu jarayonda yordamchi kuchning o’rni bilinadi. Ona bolasini eng
og’ir yumushlaridan biriga katta yordam berishi mumkinligiga ishora qilmoqda. bu
so’z ham tuzilish jihatdan sodda ko’rinishga ega. Pichan, tirmaqo’limda Sarig’
saman yo’limda,Umid bag’ladimsenga,
Alla so’zi tilimda.Men alla aytayin,Uxla balam, alla.Pichan-chorva mollari
uchun yegulik, o’simliklarni quritilgani xalq orasida pichan, bichan shaklida
qo’llanadi. Sof dialektal so’z bo’lib, sodda dialektizm. Tirma-qurigan somon,
xashaklarni sidirib yig’ib olish ichun ishlatiladigan mehnat qurolini bildiradi. Bu
ham sof, sodda dialektizmdir. Bundan tashqari ushbu alla matnida bag’ladim,
balam kabi fonetik dialektal so’zlar ham qo’llangan. Sho’tim qaldidalada,Alla
balam, alla.Anang ko’yni yara-da,Janim balam, alla.Uxlasang uxla endi,Alla
balam, alla.Armannijo’linbag’la,Erkam balam, alla.Sho’t-sodda, sof dialektizm
bo’lib, ekinlarni chopiq qilish, makka, mosh, noxot kabi donli o’simliklarni ekish
uchun qo’llanadigan mehnat quroli. Tuzilish jihatdan sodda ko’rinishga ega.
Shuningdek, ushbu alla matnimizada bir qator fonetik o’zgarishga uchragan
fonetik dialektizmlar ham uchraydi. Qaldi, armanni, jo’lin, bag’la va balam kabi
so’zlar shevaning ichkiqonun-qoidalariga asosan turli fonetik o’zgarishlarga
uchragan va sodda so’z hisoblanadi.Tashlamadan suv ichma, Hayatdi
to’nin bichma.
Bala baqib ulg’aytib,
Jag’lab jurmagin, alla.

Tashlama-sof dialektizm. Ushbu shevada oqava ariq-zovurni bildiradi. Bu
matnda ham tashlama-oqava ariqda yaroqsiz suv bo’lishiga ishora bor. Tuzilish
jihatdan sodda ko’rinishga ega. Shuningdek ushbu matnda hayat, jag’lab jurma
kabi fonetik dialektal so’zlar ham bor. Ular ham sodda tuzilishga ega.
Ul γ ajtï:bso’zi-ulg’aytirib holat ravishini ifodalanishi. Uchinchi bo’g’indagi i
unlisining cho’ziq tallaffuz qilinishi natijasida r undoshi tushib qolgan.Jag’lab
jurma-ushbu alla matni qipchoq shevasi vakilidan yozib olinganligi uchun
“j” lashish kuzatiladi. Bu alla matni orqali farzand ulg’ayib ota-onasiga
quvonch bag’ishlaydigan, ularni hafa qilmaydigan oqil bo’lishiga duo qilinmoqda.
Bala baqsang birlashib,Adabiga yandashib,Miradinga yetarsan,Onday-
bondayqo’llashib, alla.Onday-bondayfonetik dialektizm bo’lib, shunday qilib
degan ma’noni bildiradi. Tuzilishiga ko’ra juft dialektizmdir. Ko’rib choqgan alla
matnlarimiz tahlilidan kelib chiqib ayta olamizki, alla matnlarida dialektal
so’zlarning shakliga ko’ra barcha turlarini uchratishimiz mumkin. Ammo shuni
ham aytib o’tish joizki, dialektizmlarning sodda turi alla matnlarida o’ta faol
bo’lib, ko’plab alla matnlarida uchraydi

Xulosa
Bugungi kunda tilshunoslikda “til” tu shunchasining aniq ta’rifi yo’q. Bunga
sabab — turli xalqlarda, turli davlatlarda, umuman odamlar orasida til har xil
tushuniladi, jahon tilshunosligida qabul qilingan tillarning chegaralari turli
kriteriylar asosida belgilangan va aniq, konkret ilmiy omillarga asos lanmagan.
Ko’pchilik tilshunoslar bugungi kunda tilni siyosiy hodisa deb biladi. Ya’ni
muayyan til ma’lum siyosiy chegaralar ichida shakllanadi va uning atrofdagi
qardosh til-shevalardan farqi biologik emas, siyosiy bo’ladi. Bu haqida birinchi
bo’lib amerikalik germanist Maks Vaynrayx 1945-yili Yahudiy ilmiy institutining
Nyu-Yorkda bo’lib o’tgan XIX xalqaro konferensiyasida hazilomuz aytib o’tgan
edi. “Til armiyasi va floti bor shevadir”, degandi u. Uning bu ta’rifi bugun ham
eslab turiladi.
Shu bois ba’zi davlatlarda bir-biridan ancha uzoqlashib, o’zaro tushunarsiz bo’lib
qolgan shevalar jamlanmasi yagona til deb hisoblanadi, ba’zi joylarda esa,
aksincha, bir-biridan farq qilmaydigan tillar alohida til hisoblanadi. Bu holat
tilshunoslikda “til — sheva” muammosini keltirib chiqargan. Ya’ni til bilan sheva
o’rtasida aniq chegara, ularni farqlovchi aniq ilmiy kriteriylar yo’q.
Demak, til til bo’lishi uchun, avvalo, uning yozma me’yori bo’lishi kerak.
Lekin yozma me’yor so’zlashuv tilidan uzoq bo’lishi mumkin. Bu holda nima
qilish kerak? Til ning qaysi variantini “to’g’ri” deb qabul qilish lozim? Buning
uchun, avvalo, adabiy tilning funksiyalarini tushunib olishimiz zarur.
Dialektal so’zlar o’zbek xalq sheva va lahjalarida faol qo’llanib, adabiy til
sathida kam yoki umuman qo’llanmaydigan leksik birliklar hisoblanadi. Ular
adabiy tildagi so’zlardan dialektal ma’no(lar)ga egaligi hamda faqat shevalarda
faol qo’llanishi bilan turadi. Ularning ayni vaqtdagi miqdori va turlari to’g’risida
fikr bildirilgan. Dialektal leksika va dialektal leksikografiya sohasida qilingan
ishlar bu sohaning dolzarbligi oldida juda kamdir. Ayni vaqtda ilm-fanning
vazifalaridan kelib chiqqan holda “Qarluq, qipchoq va o’g’uz lahjalari materiallari
asosida elektron lug’at va atlas yaratish” bilan shevalarning betakror lug’aviy

boyligini saqlab qolish mumkin. Dialektal so’zlarni yig’ish bo’yicha “Savol-
javob”, “Anketa” usullari kabi bir necha amaliy usullar borligi e’tirof etilgan.
Ammo ularning hech biri “dialektal matnlarning leksik tahlili” usuli kabi natijador
usullar emas. Chunki bunda sheva vakillaridan yozib olingan matnlar tarkibini
leksik tahlil qilish asosida dialektal so’zlarni aniqlab olish mumkinligi
dialektologik amaliyotlar vaqtidagi amaliy tajribalarda qo’llanilgan. Sheva
vakillari nutqini dialektal matnlar sifatida yozib, transkripsiya qilib, undagi
dialektal so’zlarni aniqlash jarayoni “dialektal matnlarning leksik tahlili” usuli
deyilishi maqolada bayon etilgan. Aytilgan fikrlarning isboti sifatida sheva
vakillaridan yozib olingan dialektal matnlar ham berilgan. Dialektologik
kuzatishlar jarayonida ilgari surilayotgan dialektal matnlar tahlili metodining
tarkibiy qismlari bo’lgan quyidagi xususiy metodlardan ham foydalanish maqsadga
muvofiq: 1) dialektal matn(lar)ni yozish metodi; 2) u(lar)ni transkripsiya qilish
metodi; 3) dialektal matnlarni leksik tahlil talablari asosida dialektal so’z turlarini
aniqlash metodi; 4) dialektal so’z turlarini dialektal matnlar asosida tahlil etib
o’qitish metodi; 5) “Bir sheva lug’ati”ni tayyorlash orqali sheva materiallarini
yig’ish metodi.
Agar bu metoddan faol foydalanilsa, shevalarning leksik boyligi bo’lgan
dialektal so’zlarning eng kami ikki yarim-uch milliontasini bemalol topish, ularga
lug’at maqolalar tayyorlab, zamonaviy tipdagi elektron lug’at hamda atlaslarini
yaratish imkoniyati paydo bo’ladi. Shuningdek, dialektal so’z turlari haqida
to’xtalib, ular o’nta ekanligi dalillab berilganligini ta’kidlash lozim. Bu ilgari
surilgan hamda dialektologik amaliyotlar davomida sinalgan dialektal matnlar
tahlili metodi va uning tarkibidagi quyidagi xususiy tadqiq metodlardan kelajakda
faoliyat ko’rsatishi mumkin bo’lgan “Qarluq, qipchoq va o’g’uz lahjalarining
materiallari asosida elektron lug’at tuzish va atlas yaratish” nomli innovatsion
loyihada bemalol qo’llanishi maqsadga muvofiqligi ham bir qancha mulohaza va
dalillar bilan ko’rsatib o’tilgan

Foydalanilgan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar
1. Yo’ldoshev Q., Yo’ldosheva M. Badiiy tahlil asoslari. (O’quv qo’llanma) – T.,
Kamalak. 2016.
2. Izzat Sulton Adabiyot nazariyasi. –T., O’qituvchi. 2005 yil.
2. Boboyev T. Adabiyotshunoslik asoslari. – T.: “O zbekiston”, 2000 yilʻ
4. Jamolxonov H. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –Toshkent : O’zbekiston milliy
ensiklopediyasi , 2013.
5. Sapayev Q. Hozirgi o’zbek adabiy tili. - Toshkent, 2009.
6. Sayfullayeva R., Mengliyev B., Boqiyeva G., Qurbonova M., Yunusova M.,
7. Abuzalova M. Hozirgi o’zbek adabiy tili. –Toshkent: Fan va texnologiyalar,
2009.
8. Mаhmudov N., Nurmonov А. O’zbek tilining nаzаriy grаmmаtikаsi. - Toshkent,
1995.
9. Rаhmаtullа ye v S h . Hozirgi аdаbiy o’zbek tili. - Toshkent: Universitet, 2006.
Qo’shimcha adabiyotlar
1. Jamolxonov H., Jamolxonova M. Hozirgi o’zbek tili. Metodik qo’llanma.
- Toshkent, 2007.
2. Jamolxonov H., Sapa y ev Q. Imlo muammolari. O’quv qo’llanma. –
Toshkent, 2008.
3. Saparniyozova M., Ahmedova N. Hozirgi o’zbek adabiy tilidan amaliy va
laboratoriya mashg’ulotlari. –Toshkent, 2010.
4. Rаhmаtullа ye v S h . O’zbek tilining yangi аlifbosi vа imlosi. – Toshkent:
Universitet, 2002.
5. Hojiyev А. O’zbek tili so’z yasаlish tizimi. – Toshkent: Fаn, 2007.
6. Hojiyev А.O’zbek tili morfologiyasi, morfemikаsi vа so’z yasаlishining
nаzаriy mаsаlаlаri. -Toshkent: Fаn, 2010.
I nternet saytlari
1.http:/www.gov.uz/ Alisher Navoiy nomidagi TD O’TAU sayti.
2. http:/www.pedagog.uz/ Pedagogik a muassasalari portali .

Badiiy matnda dialektal so’zlarning qo’llanilishi

Sotib olish