Dokument ma'lumotlari

Narxi 28000UZS
Hajmi 284.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 29 Oktyabr 2024
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Benjamin Franklin

Ro'yxatga olish sanasi 29 Oktyabr 2024

96 Sotish

Badiiy matnda nisbiy so'zlar yordamida bog'langan qo'shma gaplar

Sotib olish
O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY UNIVERSITETI NAZARIY TILSHUNOSLIK FAKULTETI NAZARIY TILSHUNOSLIK YO‘NALISHI _______________________________________ FANIDAN KURS ISH MAVZU: Badiiy matnda nisbiy so'zlar yordamida bog'langan qo'shma gaplar BAJARDI: ________________________ QABUL QILDI: ________________________ Toshkent 2024 1 MUNDARIJA I.KIRISH Leksikografiya haqida umumiy ma lumotʼ Il.ASOSIY QISM 1.Lug atlarning o rganilishi va tuzilishi ʻ ʻ 2.Filologik lug atlar va ularning tuzilishi ʻ 3.Ensiklopedik lug atlar va ularning zamonaviy turlari ʻ III.UMUMIY XULOSALAR IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO YXATI ʻ 2 Kirish Kurs ishining dolzarbligi .Leksikografiya - lug’atshunoslikni o’rganuvchi fan har qanday xalqning betakror milliy boyligi uning o’z so’zlari hamda turg’un iboralaridir. Zamon va makon ta’sirida tilning lug’at boyligi doimiy ravishda rivojlanib boradi. Hayot, turmush tarzi taraqqiyot va kashfiyotlar yangi-yangi so’zlar, tushunchalarni dunyoga keltiradi , ba’zi so’zlar esa eskirib iste’moldan chiqadi.Ana shunday dinamik rivojdagi bebaho boylikni o’z vaqtida tarix zarvaraqlariga muxrlash, tilning oltin sahifalarini durlash bilan to’ldirib boorish faqat matonatli, zahmatkash, fidokor tilshunos siymolar gagina nasib etadi. Bunday buyuklarning nomi abadiy hurmatda bo’ladi. Buning yorqin isboti uchun bobomiz Mahmud Koshg’iy nomini tilga olish kifoyadir. Uning qariyib 1000 yil ilgari yaratgan turkiy tillar tahliliga bag’ishlangan “Devonu lug’atit turk” asari barcha turkey xalqlarning betakror boyligi hisoblanadi. Mahmud Koshg’ariyning nomi esa tarix sahifalariga abadiy muxrlandi. Darvoqe, til lug’at boyligining nisbatan to’liq tahlili faqat lug’atlar orqali amalgam oshirilishi mumkin. Lug’atlar tuzishning nazariy va amaliy sohalari bilan shug’ullanuvchi fan leksikografiya deb nomlanadi. Lexikographie - grek tilidan olingan bo’lib, lexicon - Worterbuch, grapho- ich schreibe, ya’ni so’zni izohlash, ifodalash ma’nosini beradi. Respublika mustaqilligi tufayli o zbek leksikografiyasi oldiga yangi davrʻ talablariga javob beradigan ensiklopedik va lingvistik lug atlar yaratish vazifasi ʻ qo yilgan va bu vazifa o z o rni bilan amalga oshirilmoqda; 2) tilshunoslikning ʻ ʻ ʻ lug atchilik nazariyasiga oid sohasi, lug atshunoslik; lug at turlari va ularni ʻ ʻ ʻ tuzishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish bilan shug ullanadi. Nazariy ʻ Leksikografiya bir qancha muammolarni qamrab oladi: lug atlarning umumiy ʻ tipologiyasini va yangi turdagi lug atlarni ishlab chiqish; lug at makrostrukturasini ʻ ʻ 3 ishlab chiqish (so zlarni tanlab olish, so z va lug at maqolalarini joylashtirishʻ ʻ ʻ tartibi, omonimlarni belgilash, lug at tarkibiga havola materiallarni kiritish); lug at ʻ ʻ mikrostrukturasini, ya ni har bir lug at maqolasini ishlab chiqish (so zga ʼ ʻ ʻ grammatik va fonetik izoh berish, so z ma nolarini ajratish va tasniflash, dalil ʻ ʼ sifatidagi illyustratsiyalar turlari, ta riflash turlari, belgilar tizimi, so z ʼ ʻ etimologiyasi haqidagi ma lumotlar) va b. ʼ Leksikografiya tilshunoslikning barcha bo limlari, ayniqsa, leksikologiya ʻ bilan o zaro bog liq. Leksikografiya ham amaliy, ham nazariy soha sifatida ʻ ʻ leksikologiya, uslubshunoslik, fonetikaga hamda til tarixi, tilning grammatik qurilishi haqidagi ta limotga suyangan holda ish ko radi. Dunyo leksikografiyasi ʼ ʻ ming yillik tarihga ega bo’lsada, uning asosiy rivoji keyingi ikki-uch asrga to’g’ri keladi. Ilk bor oz sonli so’zlar va iboralardangina tashkil topgan qo’l yozmalardan boshlangan lug’atlar hozirgi kunga kelib tillarning yuz ming so’zlarni o’z ichiga olib, minglab adadda chop etilmoqda. Keyingi yillarda leksikografiyaning faqatgina amaliy tomoni emas, balki nazariy yo’nalishi, obyekti, predmeti shakllandi. Lug’at tuzish nazriyasi, amaliyoti tilshunoslikning mahsus sohasiga aylandi. Lug’atshunoslik tilshunoslikning mana shunday o’ta mashaqqatli, o’ta masulyatli sohasi bo’lganligi sababli ushbu savobli yo’nalish bilan yetuk, fidokor, millatparvar olimlar shug’ullanmoqdalar. Kurs ishining obyekti: Badiiy matnda nisbiy so'zlar yordamida bog'langan qo'shma gaplar ishlatilishini o’rganish. Kurs ishining tuzilishi : Kirish, Asosiy qism, Xulosa va Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat 4 Leksikografiya haqida umumiy ma lumotʼ LEKSIKOGRAFIYA (leksika va… grafiya) — 1) lug atlar tuzish, amaliy ʻ lug atchilik. Amaliy lug atchilik lug atlar tuzish barobarida bir qator ijtimoiy ʻ ʻ ʻ muhim vazifalarni bajaradi: o z va o zga tillarni o rganish; ona tilini tavsiflash va ʻ ʻ ʻ me yorlashtirish (izohli, ʼ imlo va b. turdagi lug atlar yordamida); tillararo aloqa- ʻ munosabatni ta minlash (ikki va ko p tilli lug atlar, so zlashgichlar); muayyan ʼ ʻ ʻ ʻ til leksikasini ilmiy o rganish (etimologik, tarixiy lug atlar) va b. Lekisikografiya ʻ ʻ lug at ʻ tuzish ishi sifatida turli xalqlarda yozuv taraqqiyotining ilk bosqichlarida u yoki bu tushunarsiz (eskirgan, dialektal, maxsus yoki chet tilga mansub) so zning ʻ qanday ma no anglatishini bilish ehtiyoji natijasida paydo bo lgan. Dastlabki ʼ ʻ tuzilgan lug atlar umumlashgan, universal xususiyatga ega bo lgan (lug atlarning ʻ ʻ ʻ turli shakllari, ko rinishlari keyingi davrlarda yuzaga kelgan). ʻ O zbek Leksikografiyasi tarixi Mahmud Koshg ariyning «Devonu lug otit ʻ ʻ ʻ turk» asaridan boshlangan deb aytish mumkin. Ushbu lug at faqat so zlar va ʻ ʻ ularning ma nolarini tavsiflab qolmasdan, turkiy xalqlar tarixi, urf-odatlari, ʼ geografik joylashuvi kabi keng ma lumotlar manbai hisoblanadi. Shu bilan birga u ʼ dastlabki ikki tilli (turkiycha-arabcha) lug atlardandir.Mahmud ʻ Zamaxshariy o zining « Asos ʻ ul-balog a», «Muqaddimat ul-adab» asarlari bilan ham amaliy, ʻ ham nazariy Leksikografiyaning rivojiga ulkan hissa qo shdi. ʻ Alisher Navoiy ijodiga bo lgan katta ʻ qiziqish 15-a. dan keyingi davrda bir qancha lug atlarning ʻ yaratilishiga sabab bo ldi: «Abushqa» (16-a., ʻ Turkiya ) izohli lug ati, Tole Imoni ʻ Hiraviyning «Badoye ul-lug at», ʻ Muhammad Rizo Xoksorning « Muntaxab ul- lug ot», ʻ Mirzo Mahdiyxonning «Sangloh», shuningdek, Muhammad Yoqub Chingiyning «Kelurnoma», « Sulaymon Buxoriyning «Lug ati chig atoiy va turki ʻ ʻ usmoniy» («Chig atoycha-turkcha lug at»), Is hoqxon Ibratning «Lug ati sitta as- ʻ ʻ ʼ ʻ sina» («Olti tilli lug at») kabi lug atlarini ko rsatish mumkin. 19-a. oxiri va 20-a. 1- ʻ ʻ ʻ choragida turli xil sabab va ehtiyojlar, davr taqozosi bilan Turkistonda ikki tilli Leksikografiya rivoj topdi, o nlab ruscha-o zbekcha, o zbekcha-ruscha lug atlar, ʻ ʻ ʻ ʻ so zlashgichlar tuzilib nashr etildi. VM. ʻ Nalivkin va M. Na-livkinalarning 1884 5 —1912-y. lar mo-baynida bir necha marta nashr etilgan «Russko-sartovskiy i sartovsko-russkiy slovar» («Ruscha-sartcha va sart-charuscha lug at»), ʻ Ashurali Zohiriy tomonidan 1927-y. da tuzilib, nashr ettirilgan 2 jildli «Ruscha-o zbekcha ʻ mukammal lug at» keyingi davrlarda O zbekistonda yaratilgan ikki tilli lug atlar ʻ ʻ ʻ uchun asos bo ldi. Hoz. kungacha 10 ga yaqin xorijiy til bilan o zbekchani ʻ ʻ qiyoslovchi ko plab ʻ tarjima lug atlari, ʻ fan sohalariga oid 100 dan ziyod bir, ikki va uch tilli terminologik lug atlar yaratildi. O zbek xalqi tarixida birinchi ʻ ʻ marta «O zbek tilining izohli lug ati» tuzilib, nashr etildi (1981). 20-a. o zbek ʻ ʻ ʻ lug atchiligi rivojiga A. Zohiriy, A. Qodiriy, Ye. D. Polivanov, A. K. Borovkov, V. ʻ V. Reshetov, S. Ibrohimov, Olim Usmon, Z. Ma rufov, Sh. T. Rahmatullayev, N. ʼ Mamatov, A. Hojiyev, T. Aliqulov va b. munosib hissa qo shdilar. ʻ Lug’at tuzish ishining naqadar mashaqqatli ekanligi, tuzuvchilarning fozil, sabrli , har qanday mayda-chuyda elementlarga ham o’ta sinchkovlik bilan yondashuvchilar ekanligini professor M.E. Umarxo’jayev Berlin akademiyasi lug’atshunoslik bo’limida kuzatgan edi. “Worterbuch der deutschen Gegenwartsschrache” lug’ati tuzilishi jarayonini kuzatganda, ustoz lug’atshunos olima Rut Klappenbax va uning rahbarligidagi lug’at tuzuvchilar har bir so’zning fo’netik shakli, morfologik qurilishi va ma’no turlarini bir necha yuzlab, xatto minglab uzoq tarixiy manbalardan olingan tasdiqlovchi misol- kartotekalar orqali hozirgi kundagi aniq holatni ifodalaganlariga guvoh bo’lgan Zamonaviy Leksikografiya muayyan davr jamiyatidagi bilimlar majmuini aks ettiruvchi lug atlarning muhim ijtimoiy vazifasini alohida qayd etadi. ʻ Leksikografiya lug atlar tipologiyasini ishlab chiqadi. Shu jihatdan bir tilli ʻ Leksikografiya (izohli va b. lug atlar), ikki tilli Leksikografiya (tarjima lug atlar), ʻ ʻ o quv Leksikografiyasi (til o rganishga maxsuslashgan lug atlar), ilmiy-texnik ʻ ʻ ʻ Leksikografiya (terminologik lug atlar) o zaro farqlanadi. ʻ ʻ 6 Ikki tilli lug'atlar ikkinchi til o'rganuvchilar uchun zarur vositalar bo'lib xizmat qiladi, lekin ularni to'g'ri ishlatish faqatgina bitta tilda bitta so'zni tomosha qilish va siz ko'rib turgan birinchi tarjimani tanlashdan ko'proq narsani talab qiladi. Ko'p so'zlar boshqa tilda bir nechta mumkin ekvivalentga, jumladan sinonimlarga, turli registrlarga va nutqning turli qismlariga ega . So'zlar va so'z birikmalarida qaltis bo'lishi mumkin, chunki qaysi so'zni qidirish kerakligini bilib olishingiz kerak. Bundan tashqari, ikki tilli lug'atlar ixtisoslashgan atamalardan va qisqartmalardan, talaffuz ko'rsatish uchun fonetik alifbodan va cheklangan miqdordagi hajmda ko'p ma'lumotni taqdim etish uchun boshqa texnikalardan foydalanadi. Ko'p so'zlarda bir nechta formalar mavjud: ismlar singular yoki ko'plik bo'lishi mumkin (ba'zida erkak yoki ayol), sifatlar qiyosiy va ustun bo'lishi mumkin, fe'llar turli vaqtlarda konjuge bo'lishi mumkin va hokazo. Agar lug'atlar har bir so'zning har bir versiyasini ro'yxatlashi kerak bo'lsa, ular taxminan 10 baravar kattaroq bo'lishi kerak edi. Buning o'rniga, lug'atlar ingliz tilida so'zlashmagan so'zni: yagona ism, asosiy sifatlar (frantsuz tilida, ya'ni ingliz tilida noan'anaviy, noaniq shakl) va fe'lning infinitiologiyasini anglatadi. Misol uchun, serveuse so'zi uchun lug'at yozuvini topa olmasligingiz kerak, shuning uchun erkaklar bilan jinsiy aloqani oxirigacha o'zgartirishingiz kerak va keyin siz " servir" ga qaraganingizda "ofitsiant" degan ma'noni anglatadi. Sizningcha , nimani anglatishini bilganingizda , o'g'lingizning fe'l- atvorga o'xshashligini hisobga olishingiz kerak, shuning uchun infinitive, ehtimol, sonner , sonnir yoki sonnr - sonner degan ma'noni anglatadi, "qo'ng'iroq qilish" degan ma'noni anglatadi. Xuddi shu tarzda, s'asseoir va yodgorlik kabi fe'l-atvor fe'llari, fe'l- atvor va yodgorlik ostida joylashgan, aksincha, bu yozuv yuzlab sahifalarga to'g'ri kelishi mumkin! 7 Ko'p so'zlar va iboralar kamida ikkita ma'noga ega: matnning ma'nosi va majoziy ma'nosi. Ikki tilli lug'atlar dastlabki tarjima (lar) ni, so'ngra har qanday mo''jizaviy so'zlarni o'z ichiga oladi. To'g'ri tilni tarjima qilish oson, biroq tasviriy atamalar ancha nozikdir. Misol uchun, inglizcha "ko'k" so'zi rangga ishora qiladi - uning frantsuz ekvivalenti bleu . Biroq, "ko'k" mo''jizaviy tarzda " qayg'uni his qilish" kabi, xafagarchilikni ko'rsatish uchun ishlatilishi mumkin. Agar siz "ko'kka o'xshash" so'zini tarjima qilishni istasangiz, siz bema'ni " se-sentir bleu" bilan yakun topgan bo'lar edingiz. Shu qoidalar frantsuzchadan ingliz tiliga tarjima qilinganida ham qo'llaniladi. Frantsuz ifodasi avoir le cafard ham ramziy ma'noga ega, chunki so'zma-so'z ma'no "xamr qilish uchun" demakdir. Agar kimdir buni sizga aytishsa, nima demoqchi ekanlarini bilmas eding (garchi ehtimol siz ikki tilli lug'atlarni qanday ishlatish kerakligi haqida maslahatimga quloq solmagan deb gumon qilsangiz). "Avoir le cafard" - bu ibtidoiy so'zdir - siz so'zma-so'z tarjima qila olmaysiz degan ibora - bu "ko'kni his qilish" uchun frantsuz ekvivalenti. Bu dasturiy ta'minot va veb-saytlar kabi avtomatik tarjimonlarning juda yaxshi emasligi sababli, yana bir sabab - ular majoziy va tom ma'nodagi tilni ajrata olmaydilar va so'zni so'z uchun tarjima qilishadi. Izohli lug’atlarda lug’aviy birliklarning ma’nosi izohlanadi. Agar lig’aviy birlik ko’p ma’noli bo’lsa uning barcha ma’nolari belgilanadi va har bir ma’nosi izohlanadi. Umumiy izohli lug’larda so’zlarningma’nosi izohlanadi, ularning Grammatik, stilistik, frazeologik iborada qatnashishi kabi belgi xususiyatlari ko’rsatiladi. Lug’aviy birlikning ma’nosi izohlanadi shunga misol keltiriladi. Izohli lug’atlarga quyidagi lug’atlarni misol qilib keltirish mumkin. O’zbek tilining yangi izohli lug’ati, yangi tahrirda chiqarilgan, O’zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasi Alisher Navoiy nomidagi til va adabiyot institute “O’zbek tilining izohli lug’ati” 5 jildli bo’lib, 80 000 dan ortiq so’z va so’z birikmasini o’z ichiga oladi. O’zbek tilining ushbu izohli lug’ati keng xronologik doirada o’zbek tilining butun so’z boyligini emas , balki hozirgi zamon o’zbek 8 tilining keng iste’moldagi so’z boyligini to’plash va tavsiflashni o’ziga maqsad qilib qo’yadi. Chunki o’zbek tili XX asrning 2-yarmida, xususan, keyingi o’z yilda yangi- yangi so’zlar so’z shakllari va ifoda vositalari bilan boyidi shu bilan birga, sifat jihatidan ham ancha o’zgardi. Shunday qilib, lug’atning asosiy vazifasi hozirgi o’zbek adabiy tilining so’z boyligini to’plash va tavsiflash bilan birga uning meyorlarini belgilash va barqarorlashtirishdan iboratdir. Ayni zamonda u nutq madaniyatining yuksalishiga ham xizmat qiladi. O’zbek tilining ushbu izohli lug’atini tuzishga kirishishdan oldin katta tayyorgarlik ishlari olib borildi. Badiiy adabiyot namunalariga tayanib, lug’atning leksik asosi-lug’at kartotekasi fondini to’ldirish va boyitishga alohida e’tibor berildi. Chunki tilning boyligi va meyorlari, avvalo, so’z ustalarining asarlarida aks etadi, sayqal topadi. Natijada kartoteka fondida Fitrat, Abdulla Qodiriy, Cho’lpon, Haza Hakimzoda Niyoziydan boshlab to shu kungacha bo’lgan o’zbek yozuvchilari asarlaridan hamda o’zbek tilida nashr etilgan ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-tehnikaviy, diniy- falsafiy, ilmiy-ommabop asarlar, darsliklardan, vaqtli matbuot va qisman boshqa tillardan o’zbekchaga qilingan tarjimalardan olingan uch millionga yaqin misol-kartochka to’plandi. Lug’atdan misollar keltirsak: Adabiy- vaqt e’tibori bilan ohiri yo’q; mangu, doimiy . Adabiy hayot. Adabiy hotira. – Shaharlarning nomi abadiy. Bu nomlarni qo’ygan el ulus. Maqsud Shayxzoda. Abiturient – [ lot. Abituriens, abiturientis- ketmoqchi bo’lgan kishi] 1) O’rta maktabni bitirayotgan o’quvchi 2) Oliy yoki o’rta maxsus o’quv yurtiga kirish uchun da’vogar. 9 Imtihonlarni boshlashdan avval qur’a tashlanadi. Biletlarni olish uchun abiturientlardan to’rt kishi chiqariladi. Gazetadan. Afv- [gunohidan o’tish, kechirish] kt. Kechirim uzr. Sizdan bu ulug’ gunohim uchun afv so’rab, xaydalgan o’g’lingiz –Otabek Yusufbek hoji o’g’li. Abdulla Qodiriy, “O’tgan kunlar”. Afv etmoq- (yoki qilmoq) Kechirmoq, uzrni qabul qilmoq, gunohidan o’tmoq. Bu lapashangligimiz uchun rahnamolarimiz bizni afv eturlarmi? G’ulom, Mash’al. Afv etasiz- Kechirasiz (odatda so’zlovchi gap boshida olingan uzr so’rab ishlatiladi) [Saidbek] Afv etasiz , siz buni qayoadan bilasiz, general janoblari? K. Yashin, M. Rahmon, Sirdaryo. 10 Il.ASOSIY QISM 1.Lug atlarning o rganilishi va tuzilishiʻ ʻ Har qanday xalqning betakror milliy boyligi uning o’z so’zlari hamda turg’un iboralaridir. Zamon va makon ta’sirida tilning lug’at boyligi doimiy ravishda rivojlanib boradi. Hayot, turmush tarzi taraqqiyot va kashfiyotlar yangi-yangi so’zlar, tushunchalarni dunyoga keltiradi, ba’zi so’zlar esa eskirib iste’moldan chiqadi.Ana shunday dinamik rivojdagi bebaho boylikni o’z vaqtida tarix zarvaraqlariga muhrlanib, tilning oltin sahifalarini durlar bilan to’ldirib boriladi. So’zlarning ma’lum maqsad bilan to’plangan tartibga solingan kitob yoki boshqa shakldagi to’plami lug’at deyiladi. Lug’atlar turli maqsadlarga tuziladi. Ko’zlangan maqsad jihatidan lug’atlar 2 xil bo’ladi. 1) Ensiklopedik (Qomusiy) lug’atlar 2) Lingvistik lug’atlarHar ikki tur lug’at o’rtasidagi o’xshashlik quyidagicha. a) lug’at maqolalarining vokabulasiga asosan, leksema chiqariladi. b) bu leksemalar qatoriy alifbo tartibda joylashtiriladi. Bular faqat tashqi yuzaki o’xshashlikdir. Aslida lug’atning bu ikki turi o’z maqsadiga ko’ra va maqolalarning tuzilishiga, mundarijasiga ko’ra tubdan farq qiladiEnsiklopedik (qomusiy) lug’atlarda texnik va madaniyatning barcha sohalariga oid tushunchalar izohlanadi. Ularda tabiat hodisalari, ijtimoiy hayotdagi voqealar, mashhur kishilar chiqishining ko’rsatish bilan chegaralaniladi. Shuning uchun bunday lug’atlar tushuncha lig’ati deb yuritiladi. Bunday lug’atlarda odatda, rasmlar, karta va sxemalar ham keltiriladi.Ensiklopedik lug’atlarda so’z va iboralar alfavit tartibda maqolaning sarlavhasi sifatida qo’yiladi. Ensiklopedik lug’atlar ham maqsad va vazifasiga ko’ra 2 xil bo’ladi: umumiy ensiklopedik lug’atlar va biror 11 sohaning ensiklopedik lug’ati. Ensiklopedik lug’atlar sharqda “Qomus”, g’arbda esa “thesaurus” deb ham yuritilgan.Lingvistik lug’atlarda lug’at boyligi aks ettiriladi. Bunday lig’atlar asosiy maqsad leksema va frazeomalarning semantic mazmunini tavsiflashdir. Bundan tashqari, Grammatik va fonetik ma’lumot qisman keltiriladi. Lug’at maqolasining asosiy qismini leksik ma’nolarning talqini egallaydi. Bunda so’zning bosh manosi haqida fikr yuritiladi, agar, lozim topilsa shu ma’noning ishlatilishini aks ettiruvchi misol keltiriladi, so’ngra bu so’zning hosila, ko’chma ma’nolari tasvirlanadi. Bunday ma’nolarning tasvirida misollar keltirish shart, chunki bularni anglash uchun konteks talab qilinadi. Leksik ma’noni tasdiqlovchi nutq parchalari odatda badiiy va boshqa adabiyotlardan olinadi. Agar leksik ma’nolar ma’lum sistema bo’yicha to’plangan misollar yordamida izohlansa, bunday lug’atning qiymati yuqori bo’ladi. Chunki bunday ish tutishda lug’at boyligini obyektiv tasvirlashga erishiladi. Lug’atlarda so’z va frazemalar ikki xil joylashtiriladi.Birinchisi yagona alfavit tartibda joylashtiriladi. Masalan, bir o’zakdan yasalgan so’zlar bir joyga to’planadi va o’zaro yasalishiga qarab alfavit tartibda joylanadi.Ikkinchisi, frazeomalar tematikasiga ko’ra joylashtiriladi.Lingvistik lug’atlar turli maqsadlarda tuziladi va ularning turlari ham ko’p. So’zning biror sohaga oid leksikasi bilan adabiy til leksikasining ma’lum qatlam bilan chegaralanganligi va chegaralanmaganligiga ko’ra lug’atlar dastlab ikkiga bo’linadi:1) umumiy lug’atlar2)maxsus lug’atlarUmumiy lingvistik lug’atlarda hamma qo’llaydigan so’zlarning xarasteristikasi beriladi.Bular bir tilli, ikki tilli, ko’p tilli bo’ladi. Bir tilli lug’atlarning ham umumiy va maxsus tiplari bor. Masalan, izohli lug’at, imlo lug’ati, sinonimlar lug’ati, frazeologik lug’at, dialectal lug’at maxsus lug’atlar tipiga kiradi.Izohli lug’atlardalug’aviy birliklarning ma’nosi izohlanadi. Agar lig’aviy birlik ko’p ma’noli bo’lsa uning barcha ma’nolari belgilanadi va har bir ma’nosi izohlanadi. Umumiy izohli lug’larda so’zlarningma’nosi izohlanadi, ularning Grammatik, stilistik, frazeologik iborada qatnashishi kabi belgi xususiyatlari ko’rsatiladi. Lug’aviy birlikning ma’nosi izohlanadi shunga misol keltiriladi. Izohli lug’atlarga quyidagi lug’atlarni misol qilib keltirish 12 mumkin.Shunday qilib, lug’atning asosiy vazifasi hozirgi o’zbek adabiy tilining so’z boyligini to’plash va tavsiflash bilan birga uning meyorlarini belgilash va barqarorlashtirishdan iboratdir. Ayni zamonda u nutq madaniyatining yuksalishiga ham xizmat qiladi. Imlo lug’atlarga kirgan so’z va iboralarning izohi ham, tarjimasi ham bo’lmaydi. Bunday lug’at so’zlarning yozilishini imlo qoidalarini o’z ichiga oladi. Tillardagi hamma so’zlarning yozilishini imlo qoidalariga mos kelmaydi. Bu turdagi lug’atlar istisno so’zlarning orfografiyasining aniqlashda ayniqsa qo’l keldi. Imlo lug’atlari hamma uchun birdek ahamiyatlidir. Imlo lug’atlarining biz uchun ahamiyatli jihati shundaki so’zlarni to’g’ri talaffuz etishni o’rgatadi. Bunday lug’atlar, asosan praktik maqsadda tuziladi.Fan va texnika rivojlangani sari bu sohalarda yangi so’zlar va atamalar paydo bo’lishi tabiiydir: o’tgan davr ichida ko’p so’zlarning ma’nosi o’zgardi, ayrim so’zlarning ma’nosi ravonlashdi, ayrim so’zlar iste’moldan chiqib ketdi yoki boshqa atamalar bilan almashildi 2.Filologik lug atlar va ularning tuzilishiʻ Lingvistik lug'atlar, o'z navbatida, ikki turga bo'linadi: ikki tilli (kamroq ko'p tilli), ya'ni biz chet tilini o'rganishda, chet tilidagi matn bilan ishlashda foydalanadigan tarjimalar ( Ruscha-inglizcha lug'at, Polsha-ruscha lug'at va boshqalar) va bir tilli. Bir tilli lingvistik lug'atning eng muhim turi so'zlarni o'z ichiga olgan, ularning ma'nosi, grammatik va stilistik xususiyatlari tushuntirilgan izohli lug'atdir. Birinchi haqiqatda tushuntirish lug'ati 1789-1794 yillarda nashr etilgan Rossiya akademiyasining olti jildli lug'ati edi. va zamonaviy dunyoviy va ma'naviy kitoblardan, shuningdek, qadimgi rus yozuvidan olingan 43257 so'zni o'z ichiga oladi. 1806-1822 yillarda "Rossiya akademiyasining alifbo tartibida joylashtirilgan lug'ati" deb nomlangan 2-nashr nashr etilgan. va 51 388 so'zdan iborat. Akademik lug'atning uchinchi nashri 1847 yilda nashr etilgan "Cherkov slavyan va rus tilining to'rt jildli lug'ati" bo'lib, unga 114 749 so'z kiritilgan. 13 1863-1866 yillarda qimmatli leksikografik darslik nashr etilgan. V. I. Dalning to'rt jildli "Tirik buyuk rus tilining izohli lug'ati" (8-nashr - 1981-1982 yillarda). Lug'atning asosi sifatida xalq nutqini, jumladan, umumiy, shevali, kitobiy lug'atni qo'yish. Dahl unda rus tilining barcha leksik boyligini (200 mingga yaqin so'z va 30 ming maqol va maqol) aks ettirishga harakat qildi. Dal faoliyatining zaif tomoni uning chet tilidagi ko'pgina so'zlarning foydasizligini isbotlash istagi, o'zi tuzgan mavjud bo'lmagan so'zlarni ularning ekvivalenti sifatida kiritishga urinishi, ijtimoiy-siyosiy so'zlarning ma'nosini tendentsiyali tushuntirish edi. lug'at. 1895 yilda yangi akademik lug'atning birinchi jildi J. K. Grot tomonidan tahrirlangan, 21648 so'zni o'z ichiga olgan birinchi jildi nashr etildi. Keyin lug'at 1930 yilgacha alohida nashrlarda nashr etilgan. Sovet davri leksikografiyasi tarixida 1934-1940 yillarda nashr etilgan D. N. Ushakov tomonidan tahrirlangan to'rt jildlik "Rus tilining izohli lug'ati" muhim rol o'ynadi. 85 289 so'zdan iborat lug'atda rus tilini normallashtirish, so'zlardan foydalanishni tartibga solish, shakl shakllantirish va talaffuz qilish bo'yicha ko'plab masalalar hal qilindi. Lug‘at badiiy, publitsistik, ilmiy adabiyotlar lug‘ati asosida tuzilgan. 1947-1948 yillarda. lug'at fotomexanik usulda qayta nashr etilgan. D. N. Ushakov tomonidan tahrir qilingan lug'at asosida 1949 yilda S. I. Ozhegov 52 mingdan ortiq so'zni o'z ichiga olgan bir jildlik "Rus tilining lug'atini" yaratdi. Lug'at bir necha marta qayta nashr etilgan, 9-nashridan boshlab N. Yu. Shvedova tahriri ostida nashr etilgan. 1989 yilda lug'atning 21-nashri nashr etildi, to'ldiriladi va qayta ko'rib chiqildi (70 ming so'z). 1950-1965 yillarda. o'n etti jildlik akademik "Zamonaviy rus adabiy tilining lug'ati" (shu jumladan 120 480 so'z) nashr etildi. Unda so'zlarning ma'nolari va qo'llanilishining o'ziga xos xususiyatlari XIX-XX asrlar adabiyotidan misollar bilan yoritilgan. turli uslublar va janrlar. So‘zlarning grammatik xususiyatlari beriladi, talaffuzining o‘ziga xos xususiyatlari qayd etiladi, me’yoriy stilistik 14 belgilar beriladi, so‘z yasalishi haqida ma’lumot beriladi, etimologik ma’lumotlar beriladi. Lingvistik lug'atlarning turlari xilma-xil va ko'p: izohli lug'atlar; sinonimlar lug'atlari; xorijiy so'zlarning lug'atlari; nutqning to'g'riligi lug'atlari; frazeologik lug'atlar; orfoepik lug'atlar; imlo lug'atlari; dialekt lug'atlar; etimologik lug'atlar; sо‘z yasovchi lug‘atlar va boshqalar. Lingvistik (filologik) lug‘atlar ko‘p tilli, ikki tilli va bir tilli lug‘atlarga bo‘linadi. Ikki tilli va ko p tilli lug atlar tarjima lug atlari bo lib, ularda bir tildagi so zlarningʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ma nolari boshqa til bilan solishtirish yo li bilan izohlanadi (masalan, inglizcha- ʼ ʻ ruscha, ruscha-inglizcha, ruscha-inglizcha-arabcha va hokazo lug atlar). ʻ Bir tilli lug‘atlarda so‘zlar bir tildagi so‘zlar yordamida tushuntiriladi. Monolingual lug'atlar murakkab va jihatdir ... Integratsiyalashgan bor izohli lug'atlar... Bunday lug'atlar so'zni tushunish, nutqda qo'llash va hokazolar uchun zarur bo'lgan ma'lumotlarni beradi. Aspekt lug‘atlarda tilning u yoki bu tomoni aks etadi. Bularga quyidagilar kiradi: xorijiy so'zlarning lug'atlari, sinonimlar, antonimlar, omonimlar, paronimlar, frazeologik, orfoepik, imlo, derivativ, morfemik, etimologik, teskari, qisqartmalar va boshqa turdagi lug'atlar.Eng muhimi turi monolingual lingvistik lug'at hisoblanadi Tolk lug'at. Tushuntirish lug'atlarining vazifasi, avvalo, ma'lum bir davrdagi tilning faol lug'atini aks ettirishdir. Izohlovchi lug‘atlarda so‘zlarning ma’nosi va ularning ohanglari tushuntiriladi, so‘zlarning grammatik xususiyatlari beriladi, uslubiy eslatmalar beriladi, so‘zlarning talaffuzi va imlosi bo‘yicha ko‘rsatmalar beriladi, shuningdek, so‘zlarning erkin va frazeologik so‘z birikmalarida qo‘llanishi tasvirlangan. Rus tilining birinchi izohli lug'ati " Rossiya akademiyasining lug'ati"(1789- 1794). Rus leksikografiyasi tarixidagi muhim voqea to'rt jildlik " Tirik buyuk rus 15 tilining izohli lug'ati"V. I. Dal (1863-1866). V.I.Dal 53 yil davomida lug‘at ustida ishlagan, lug‘at xalq nutqi asosida tuzilgan, umumiy va dialektal lug‘at ham kiritilgan. Lug‘atda 200 mingga yaqin so‘z, 30 mingga yaqin maqol mavjud. Dahl xalq marosimlari, urf-odatlari, e'tiqodlari bilan bog'liq ko'plab so'zlarni tushuntirdi: qarang- "kuyovning kelin bilan birinchi tanishuvi"; kuz- "yoz bilan xayrlashish va kuz uchrashuvi"; qo'l ishi- "Sovchilarni tugatish marosimi". Lug'atda siz sayohatchilarning yashirin tilidagi so'zlarni topishingiz mumkin: voxari- "o'tin", shlyapa- "ro'molcha", yaramas- "qo'lqoplar" Lisoniy lug‘atlarning ob’ekti so‘zlardir. Bunday lug‘atlar so‘zlarning semantikasi, grammatik xususiyatlari, imlosi, talaffuzi, tarixi, taraqqiyoti, kelib chiqishi va hokazolari haqida ma’lumot beradi. Lisoniy lug‘atlarda so‘z ma’nolari, imlosi, talaffuzi, iboralar (frazemalar), xalq maqollari, xullas, til birliklari va filologik tushunchalarga oid ma’lumotlar beriladi. Demak, lisoniy lug‘atlarda til va nutq birliklari, til kategoriyalari haqida ma’lumot berish, maqol va matal kabi janr boyliklarini to‘plash maqsad qilinadi. Lisoniy lug‘atlarning so‘zligida umumlashgan ifodaga ega lug‘aviy (leksik) ma’noli barcha turkumdagi so‘zlar, shuningdek, yordamchi, modal, undov, taqlid so‘zlar, yuklamalar qayd etiladi. Qomusiy lug‘atlarning so‘zligida esa terminlar, tarixiy hodisa nomlari, shuningdek, joy, daryo, buyuk shaxs va hokazolarni ko‘rsatuvchi atoqli otlar beriladi. O‘zbek lug‘atchiligi tarixida qomusiy lug‘atlarni yaratishga 1950- yillardan e’tibor berila boshlandi. SHu davrdan e’tiboran ba’zi fanlarga oid terminologik qomusiy lug‘atlar yaratildi. 1966 yildan to‘la “O‘zbek … ensiklopediyasi”ni tuzishga kirishildi. Lisoniy lug‘atlar ham dastlab ikki turga — umumiy va xususiy (maxsus) lug‘atlarga bo‘linadi. 16 Umumiy lug‘atlarda umumtil birliklari, ularning ma'nolari va qo‘llanish xususiyatlari izohlanadi. Umumiy lug‘at so‘zligi til leksikasini barcha turkumlar doirasida, barcha qatlamlar bo‘yicha aks ettiradi. Bunday lug‘atlar bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli, izohli, izohsiz bo‘lishi mumkin. «O‘zbek tilining izohli lug‘ati» (ikki tomli, 1981), «O‘zbekcha-ruscha lug‘at» (1959), «Ruscha-o‘zbekcha lug‘at» (besh tomli, 1950—1955) va boshqalar shular jumlasidandir. Xususiy (maxsus) lug‘atlarda tilning lug‘at boyligidagi birliklar ma'lum sohalar bo‘yicha yoki shu tildagi ma’lum mikrosistemalar, guruhlar bo‘yicha tanlab izohlanadi. «Ruscha-o‘zbekcha fizik terminlar lug‘ati» (M.D.Yagudev, R.X.Mallin, 1952), «Ruscha-o‘zbekcha matematik terminlar lug‘ati» (M.Sobirov, 1952), «O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati» (A.Hojiyev, 1974), «Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati» (A.Hojiyev, 2002), «O‘zbek tilining izohli frazeologik lug‘ati» (Sh.Rahmatullayev, 1978), «Imlo lug‘ati» (Olim Usmon, 1949), «O‘zbek tilining imlo lug‘ati» (S.Ibrohimov, E.Begmatov, A.A.Ahmedov, 1976), «O‘zbek ismlari» (E.Begmatov, 1991), «O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati» (Sh.Rahmatullayev, 1984), «O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati» (Sh.Rahmatullaev, N.Mamatov, R.Shukurov, 1980), «Ruscha-o‘zbekcha botanika terminlarining qisqacha izohli lug‘ati» (Q.Zokirov, M.M.Nabiyev, O‘.Pratov, H.Jamolxonov, 1963) va boshqalar shular jumlasidandir. Keyingi yillarda o‘zbek tilida yana bir qator yangi lug‘atlar yuzaga keldi: «Yozuv tarixidan qisqacha lug‘at-ma’lumotnoma» (N.Mahmudov,1990), «O‘zbek ismlari» (E.Begmatov, 1991), «O‘zbek tilining etimologik lug‘ati» (Sh.Rahmatullayev, 2000), «O‘zbek tilining imlo lug‘ati» (Sh.Rahmatullayev, A. Hojiyev, 1995), «O‘zbek tili tasviriy ifodalarining izohli lug‘ati» (R.Rasulov, I.Umirov, 1997), Hozirgi o‘zbek tili faol so‘zlarining izohli lug‘ati (A.Hojiyev, A.Nurmonov, S.Zaynobiddinov, K.Kokren, M.Saidxonov, A.Sobirov, D.Quronov, 2001), «Turkcha- o‘zbekcha, o‘zbekcha-turkcha lug‘at» (Nizomiddin Mahmud, Ertug‘ul Yaman, 1993) shular jumlasidandir. 17 So‘zlarning biror maqsadda to‘planib, tartibga solingan yig‘indisi lug‘at deyiladi. Lug‘at tuzishning nazariy va amaliy tamoyillari haqidagi soha leksikografiya (grekcha lexicon - lug‘at va grapho - yozaman) deyiladi. Lug‘at tuzuvchi mutaxassislar leksikografiar deyiladi. Lug‘at tuzish tamoyillari va metodikasini ishlab chiqish, leksikografiar ishini tashkil qilish, lug‘at tuzish uchun asos bo‘ladigan kartotekalar tuzish, ularni sistemalashtirish va saqlash leksikografiyaning vazifasidir. Lug‘atlarning so‘zlar va iboralarning qo‘llanishini nazariy tadqiq etishda hamda tilga amaliy o‘rgatishda ahamiyati katta. Filologik lug‘atlarda asosiy eqtibor so‘zga yoki so‘z birik-masiga beriladi va ular har tomonlama izohlanadi. Bunday lug‘atlar ham alfavit tartibida tuziladi va izohlanadigan so‘z yoki so‘z birikmasi sarlavha sifatida keltiriladi. Filologik lug‘atlar ikki xil bo‘ladi: umumiy va maxsus filologik lug‘atlar. Umumiy filologik lug‘atlarda hamma qo‘llaydigan so‘zlarning izohi beriladi. Bular bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli bo‘ladi. Qo‘yilgan maqsadga ko‘ra bir tilli filologik lug‘atlar bir qan-cha turlarga bo‘linadi. Masalan, izohli lug‘atlar, maxsus lingvistik lug‘atlar: etimologik lug‘at, morfem lug‘at, frazeologik lug‘at, sinonim so‘zlar lug‘ati, orfoyepik lug‘at, chappa lug‘at, atoqli otlar lug‘ati, joy nomlari lug‘ati, mashhur yozuvchilar asarlari lug‘ati kabilar. Masalan, izohli lug‘atda so‘zlarning barcha leksik ma`nolari keng izohlanadi. Har bir so‘z izohi kichik maqola shaklida beriladi va izohlanayotgan so‘z sarlavha qilib ko‘rsatiladi. Bunga "O’zbek tilining izohli lug‘ati", 5 jildli, "Ingliz tilining Oksford izohli lug‘ati", 17 jildli "Slovar’ sovremennogo russkogo literaturnogo yazg‘ka", S.I.Ojegovning bir jildli "Slovar’ russkogo yazika" kabilar misol bo‘ladi. Olim Usmonov va Renat Doniyorovlarning "Ruscha-internatsional so‘zlar izohli lug‘ati" shular qatoriga kiritiladi. 18 Sinonim so‘zlar lug‘atida sinonimik qatorga kiruvchi har bir so‘zning ma`no ottenkalari, stilistik funksiyalari bayon qilinadi. Bunga A.Hojiyevning "O’zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati" misol bo‘ladi. etimologik lug‘atlarda so‘zlarning kelib chiqishi, ularning dastlabki shakli va ma`nosi, til taraqqiyoti davomida ularda yuz bergan o‘zgarishlar izohlanadi. M.Fasmerning "Etimologicheskiy slovar’ russkogo yazg‘ka", e.V. Sevortyanning "Etimologicheskiy slovar’ tyurkskix yazg‘kov", Sh. Rahmatullayevning "O’zbek tilining etimologik lug‘ati" ana shunday lug‘atlardir. Morfemik lug‘at so‘zlarning qanday morfemalardan tuzil-ganini alfavit tartibida izohlovchi lug‘atdir. Jumladan, mukofotlanmoq so‘zi mukofot (Ian) moq morfemalaridan tuzilgan. Frazeologik lug‘atda tildagi frazeologik birliklarning (iboralarning) semantik va grammatik xususiyatlari misollar yordamida izohlanadi. Unda frazeologik omonimlar, sinonimlar va antonimlarni yonma-yon keltirish bir frazeologik iboraning turli variantlarini berish juda foydalidir. Misol: Ko‘ngli qattiq-qattiq ko‘ngil. Rahm-shafqati yo‘q. Varianti: toshko‘ngil; toshko‘ngilli; tosh-ko‘ngil (ekan)ligi. Sinonimi: tosh yurak-yuragi tosh. Antonimi: ko‘ngl (i) bo‘sh; ko‘ngl(i) yumshoq-yumshoq ko‘ngil. O’xshashi: bag‘ritosh; mehritosh. So‘zlarning qanday harf bilan tugaganiga qarab alfavit tar-tibida tuzilgan lug‘at chappa lug‘at deyiladi. Masalan, a harfi bilan tugagan so‘zlar quyidagicha beriladi: arfa, bola, dona, so‘na, pona, to‘nka, shona kabi. Bunday lug‘at so‘z yasalishi, morfologiya va leksikologiya bo‘yicha olib boriladigan turli ilmiy- tadqiqotlar uchun manba boiishi mumkin. Bulardan tashqari, chappa lug‘atlar tilning fonetik qonuniyatlarini, sheqriyat sirlari (qofiya bo‘yicha)ni o‘rganishda yordam beradi. (R.Qo‘ng‘urov va A.Tixonovlarning "Obratng‘y slovar’ uzbekskogo yazg‘ka" kitobi). 19 Izohli lug‘atlar tuzilishiga ko‘ra ikki xil: alfavit tartibidagi lug‘atlar va uya tartibidagi lug‘atlar. Birinchi turdagi lug‘atlarda so‘zlar alfavit tartibida berilib izohlanadi. Yuqorida ko‘rsatilgan izohli lug‘atlar mana shu tartibda tuzilgan. Ikkinchi turdagi lug‘atlarda faqat o‘zaklargina alfavit tartibida joylashtiriladi. Yasama so‘zlar esa o‘zak maqolachasining ichida (uyasida) izohlanadi. Bunday lug‘atlar bir uyada keltiril-gan so‘zlarning ma`no va shakl jihatdan boglanishlari haqida ma`lumot beradi. Ikki til doirasidagi tarjima lug‘atlarida bir tildagi so‘z yoki so‘z birikmasi boshqa tilga tarjima qilib beriladi. Bunga ruscha-o‘zbekcha, inglizcha-o‘zbekcha, fransuzcha-o‘zbekcha, nemischa- o‘zbekcha lug‘atlar kiradi. Chet tilini o‘rganuvchilar uchun moijallangan qisqa tarjima lug‘atlari ham mavjud. Ba`zan tarjima lug‘atlari bir necha tillar doirasida bo‘ladi. Masalan, "Slovar’ naiboleye upotrebitel’ng‘x slov angliyskogo, nemetskogo, frantsuzskogo i russkogo yazikov" kabi. Filologik lug‘atlarga turli sohalarga oid lug‘atlar ham kiradi. Bularda fan, texnika, ishlab chiqarishning ma`lum sohasiga oid so‘z-terminlar izohlanadi. Soha lug‘atlari ichida eng keng tarqalgani terminologik lug‘atlardir. Bunday lug‘atlar bir tilli, ikki tilli, ko‘p tilli bo‘ladi. Bir tilli terminologik lug‘atlarda bir tilning ma`lum sohaga oid terminlari izohlanadi. Bunga O.S.Axmanovaning "Slovar’ lingvisticheskix terminov" (1966) va D.E.Rozental, M.A.Telenkovalarning "Spravochnik lingvisticheskix terminov" (1972) nomli kitoblari, H.Hasanovning "Geografiya terminlari lug‘ati" (1964). H.Homidiy, Sh.Abdullayeva, S.Ibrohimovalarning "Adabiyotshunoslik terminlari lug‘ati" (1967), Olim Usmon tahriri ostida nashr qilin-gan "Ijtimoiy-siyosiy terminlar lug‘ati" (1976) kabilarni kiritish mumkin. Ikki tilli terminologik lug‘atlarga N.T. Hotamovning "Adabiyotshunoslikdan qisqacha ruscha-o‘zbekcha terminologik lug‘at"i (1969). Sh. Bayburov va N. 20 Takanayevning "Pedagogikadan qisqacha ruscha-o‘zbekcha terminologik lug‘at"i (1963) kabilar kiradi. Ko‘p tilli terminologik lug‘atlarga A.AAsqarov va H.Zohidovlarning "Lotincha-o‘zbekcha-ruscha normal anatomiya lug‘ati" (1964) ni misol qilib ko‘rsatish mumkin. Chet so‘zlar lug‘ati ham terminologik lug‘atlarga o‘xshab ketadi. Bunda ham, asosan, chet tillardan o‘zlashgan so‘zlar izohlanadi. Lug‘atlarning turi yuqoridagilari bilan cheklanmaydi. Tematik, differensial, yangi so‘zlar, qisqartma so‘zlar, chastota, qofiya lug‘atlari ham mavjud. Masalan, tematik lug‘atlarda so‘zlar ma`nolariga ko‘ra gurahlanadi. Bunday lug‘atlar biror fikrni ifodalash uchun eng qulay so‘zlarni topish imkoniyatini beradi. Bunga ingliz tili asosida tuzilgan Roje (Roget) lug‘ati, Muhammad Yoqub Chingi tomonidan tuzilgan "Kelurnoma" nomli (XVIII asr) lug‘atning oxirgi XV bobi misol bo‘ladi. Xalqning oqsib borayotgan talablarini qondirish maqsadida lug‘atning yangi-yangi turlari yaratilishi tabiiydir. Hozirgi tilshunoslikda tezauras lug‘at (grekcha thesayros - manba) yoki ideografik lug‘at tuzish masalasi ustida ish olib borilmoqda. Tezauras lug‘at ma`lum so‘z bilan ma`nolari bog‘lanuvchi barcha so‘zlarni qamrab oladi. Lug‘at - so‘z xazinasi, undan o‘rinli va maqsadga muvofiq foydalanish inson bilimini kengaytirish, lug‘at boyligini oshirishda hamda fikrni to‘g‘ri va ravon ifodalashda muhim omildir. 21 3.Ensiklopedik lug atlar va ularning zamonaviy turlariʻ Ensiklopedik lug'atlarning o'ziga xos xususiyati ularning axborot mazmunidir. Ular atrofdagi dunyoning hodisalari va ob'ektlari haqida kerakli ma'lumotlarni olib yuradilar. Entsiklopedik lug'atlar universal va tarmoqqa bo'linadi. Universal turli sohalardagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi. Bunday lug'atning namunasi - Buyuk Sovet. Sanoat ensiklopedik lug'atlari boshqacha tarzda terminologik deb ataladi. Ular professional foydalanish uchun mo'ljallangan. Deyarli har bir sohaning o'ziga xos terminologik lug'ati mavjud. Bunga iqtisodiy, huquqiy, tibbiy, qurilish atamalarining lug'atlari va boshqalar kiradi. Bu lug‘atlar tor yo‘nalishlarga ega bo‘lib, ulardan foydalanish faqat ixtisoslashgan. Masalan, 1978 yilda N.V. Podolskiy "Rus onomastik terminologiyasi lug'atini" nashr etdi. Entsiklopedik lug'atlar ham ma'lum bir yoshga mo'ljallangan bo'lishi mumkin. Bular "Bolalar entsiklopediyasi", "Maktabgacha yoshdagi bolaning entsiklopediyasi" va boshqalar. Shunday qilib, lingvistik lug'atlar so'z va iboralar va ularning to'g'ri qo'llanilishi haqidagi ma'lumotlar bilan, qomusiy lug'atlar esa tashqi dunyoda mavjud bo'lgan narsa va hodisalarni tushuntirish bilan bog'liq. Ko'pgina lingvistik va ensiklopedik lug'atlarning elektron versiyasi mavjud bo'lib, ular Internet foydalanuvchilari uchun mavjud. Siz hayotida kamida bir marta lug'atga qaramagan odamni kamdan-kam uchratasiz. Ularning yordami bilan biz nafaqat ma'lum so'zlarning ma'nosini o'rganamiz, sinonim yoki antonimlarni tanlaymiz, balki ko'plab yangi narsalarni o'rganamiz. 22 Keling, lug'atlar nima, ularning tasnifi nima haqida gapiraylik va rus tilining asosiy "lingvistik ma'lumotnomalari" ni eslaylik. Ensiklopedik lug‘atlarda turli hodisalar haqida ma’lumotlar berilgan. Bunday lug'atning yorqin namunasi - BES - Katta ensiklopedik lug'at. Ensiklopediya o'z ichiga oladi Ensiklopedik lug‘at bilan lisoniy lug‘at o‘zaro ikki jihatdan farq qiladi: 1) obyekti jihatdan; 2) so‘zligi jihatidan. Ensiklopedik lug‘atlarda tabiat va jamiyatdagi narsa-hodisalar, tarixiy voqea- jarayonlar, buyuk shaxslar, ilm-fandagi kashfiyotlar, davlatlar, shaharlar haqida ma’lumot beriladi. Demak, bu tipdagi lug‘atlarda asosiy e’tibor tildagi so‘zlarga emas, balki shu so‘zlar yoki so‘z birikmalari vositasida nomlangan hodisalarga qaratiladi. Ensiklopedik lug‘atlar o‘z navbatida ikki turga bo‘linadi. Universal ensiklopediyalar. Bunday lug‘atlarda ishlab chiqarishning, fan, adabiyot, tabiat, jamiyat va hokazolarning barchasiga oid muhim tushunchalar, predmetlar, hodisalar va shu sohalarda tanilgan buyuk shaxslar (olimlar, ixtirochilar, yozuvchilar, shoirlar, davlat arboblari, qahramonlar, san'atkorlar) haqida m a’lumot beriladi. «O‘zbek... ensiklopediyasi» (14-jildlik, 1971 — 1980), shu kunlarda yaratilayotgan «O‘zbek milliy ensiklopediyasi» (uning bir necha jildi nashrdan chiqdi) bunga misol bo‘ladi. Soha ensiklopediyalari. Bunday ensiklopediyalarda faqat bir sohaga oid materiallar beriladi: «Zoologiya ensiklopediyasi» (3 jildlik. Tesha Zohidov, 1960 —1969), Botanikadan ruscha-o‘zbekcha ensiklopedik lug‘at (Q.Z.Zokirov, H.A.Jamolxonov, 1973) shular jumlasidandir. 23 Qomusiy lug‘atlarda fan, texnika va madani-yatning barcha sohalariga oid tushunchalar izohlanadi. Ularda tabiat hodisalari, ijtimoiy hayotdagi voqealar, mashhur kishilar haqida ma`lumotlar beriladi. So‘zning o‘zi haqida faqat uning kelib chiqishini ko‘rsatish bilan chegaralaniladi. Shuning uchun bunday lug‘atlar tushuncha lug‘at deb yuritiladi. Odatda, bunday lug‘atlarda rasmlar, karta va sxemalar ham keltiriladi. Qomusiy lug‘atlarda so‘z va iboralar alfavit tartibida maqolaning sarlavhasi sifatida qo‘yiladi. Qomusiy lug‘atlar maqsad va vazifasiga ko‘ra ikki xil bo‘ladi: umumiy qomusiy (ensiklopedik) lug‘at va biror sohaning (qomusiy) lug‘ati. Umumiy qomusiy lug‘atlarga "Britaniya lug‘ati", "O’zbekiston qomusi" misol bo‘ladi. Biror sohaning qomusiy lug‘atlariga "Adabiyot qomusi". "Pedagogik qomus". "Texnik qomus". "Qishloq xo‘jalik qomusi" kabilar kiradi. Qomusiy lug‘at Sharqda "Qomus", G’arbda esa "Tezaurus" deb ham yuritiladi. 24 XULOSA Lug'atlarning muayyan xalq manaviyati va milliy madaniyatida muhim o'rin egallashi isbot talab qilmaydigan holatdir. Ularda jamiyatning rna'lum davrda erishgan bilinilari aks etadi. Lug'atlar ma'lum ijtimoiy vazifalar bajarishi, jumladan, o'quvchiga muayyan hodisa yolci hola^haqida ma'lumot berishi, uni o'z va o'zga tillardagi so'zlar bilan tanishtirishi, tilni, uning lug'at tarkibini takomillashtirish va tartibga solishga yordam berishi bilan katta ahamiyatga ega bo'lib, doimo zamonaga hamnafas tarzda mukammalashiG borishi zarur. Biroq lug'atlar qanchalik zamonaviy, mukammal bo'lmasin, davrdan ma'lum darajada orqada qolib, so'zlar hamda ular ifodalagan narsa va hodisalar o'rtasidagi u yoki bu o'zgarishlar natijasida yuzaga kelgan yangicha munosabatlarni kechikib qayd etadilar. Bu tushunadi va tabiiy hol. Har qanday milliy tilning asosiy so'z boyligini, shu tilning tarixan rivojlanishi hamda muayyan lug'atni yaratish chog'idagi turg'un holatini lisoniy tizim va nutqiy faoliyat birligida ifoda qiluvchi katta hajmli filologik lug'atlar ulkan madaniy ahamiyatga molilc ishlar sifatida baholanishga loyiqdir. Shu bilan birga, ularni keng kitobxonlar qo'lidan tushmay, har doim faol qo'llanish muddati esa, abadiy cmas. Chunki tilning eng harakatchan qismi bo'lgan leksikada, hatto sho'ro davrida, turg'unlik yillarida ham, bir tomondan, so'zlarning eskirishi, ikkinchi tomondan, ularning yangilanishiga olib keluvchi jarayonlar to'xtab qolgani yo'q. Ayni holat, ayni jarayonlarni zamonaviy o'zbek leksikografiyasi tarixida ham kuzatishimiz mumkin. Yuqorida aytilganidek, har qanday tilning rivojlanishida uning leksikasi tez, sezilarli va jiddiy o'zgarishlarga uchraydi. Leksikadagi taraqqiyot yangi lug'aviy birliklarning naydo bo'lishi, ma'lum lug'aviy birliklarning iste'moldan chiqishi, so'zlarning yangi ma'noiar kasb etishi va ayrim ma'nolarning yo'qolishi kabi hodisalar bilan xarakterlanadi. Ana shunday o'zgarishlar ma'lum darajaga etgach, ularni nazariy va amaliy jihatdan aks ettiruvchi ishlarga ehtiyoj tug'iladi. Amaldagi "O'zbek tilining izohli lug'ati" ham xuddi shunday ehtiyoj, talab tufayli juda katta mehnat evaziga yuzaga kelgan va u ma'lum vaqtga qadar (aytish 25 mumkinki, O'zbekiston mustaqillikka erishguncha, 90- yillar o'rtalarigacha) o"z vazifasini o'tab keldi. Lekin bu lug'at ma'lum sabablarga ko'ra, xususan, lug'atga so'z tanlashdan boshlab, so'z ma'nolarini belgilash, qayd ctish, izohlash masalalarida bir qator kamchiliklarga egaligi, o'tgan asrning 70- yillaridan shu vaqtga qadar o'zbek tili lelcsikasida ro'y bergan katta o'zgarishlarni o'zida aks ettirmaganligi, eng asosiysi - hozirgi davrimizga, resnublikaning mustaqillik holatiga mos, muvofiq kelmaydigan siyosiy, mavkuraviy qarashlarni muayyan darajada ifodalanganligi tufayli, hozirgi kun talablariga javob bera olmay qoldi. Xususan, o'zbek tilining bebaho mulki bo'lgan, hayotda bekmu ko'st xizmat qilayotgan juda ko'n so'zlar sho'ro davrida "diniy", "eskirgan" kabi tamg'alar bilan tazyiqqa uchradi, iste'moidan chiqarildi, ularning o'rnini "ruscha- baynalminal so'zlar" egalladi. Bunday munosabat amaldagi izohli lug'at materiallarida ham o'z aksini tongan edi: lug'atda iqtisodiyot so'zini "eskirgan" deb, ekonoinika so'zining asosiy so'z sifatida berilishi, ma'naviyat so'zining umuman berilmaganligi, ko'nlab so'zlar izohlarining sho'ro maikurasiga moslashtirilganligi buning yaqqol dalilidir. Leksikografiya tilshunoslikning barcha bo limlari, ayniqsa, leksikologiya bilanʻ o zaro bog liq. Leksikografiya ham amaliy, ham nazariy soha sifatida ʻ ʻ leksikologiya, uslubshunoslik, fonetikaga hamda til tarixi, tilning grammatik qurilishi haqidagi ta limotga suyangan holda ish ko radi. Dunyo leksikografiyasi ʼ ʻ ming yillik tarihga ega bo’lsada, uning asosiy rivoji keyingi ikki-uch asrga to’g’ri keladi. Ilk bor oz sonli so’zlar va iboralardangina tashkil topgan qo’l yozmalardan boshlangan lug’atlar hozirgi kunga kelib tillarning yuz ming so’zlarni o’z ichiga olib, minglab adadda chop etilmoqda. Keyingi yillarda leksikografiyaning faqatgina amaliy tomoni emas, balki nazariy yo’nalishi, obyekti, predmeti shakllandi. Lug’at tuzish nazriyasi, amaliyoti tilshunoslikning mahsus sohasiga aylandi. Lug’atshunoslik tilshunoslikning mana shunday o’ta mashaqqatli, o’ta masulyatli sohasi bo’lganligi sababli ushbu savobli yo’nalish bilan yetuk, fidokor, millatparvar olimlar shug’ullanmoqdalar. 26 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI Asosiy adabiyotlar: 1. Karimov. I. A Barkamol avlod orzusi. Toshkent:. Sharq, 1999. 182 bet. 2. Karimov I. A.. Yuksak ma’naviyat yengilmas kuch. Toshkent:. Ma’naviyat, 2009.173 bet. 3. Karimov I. A. Yuksak ma’naviyatli mutaxassislar- taraqqiyot omili. Toshkent:. O’zbekiston, 1995 4. Karimov. I. A. Yangicha ishlash va fikrlash davr talabi. Toshkent O’zbekiston, 1997 5. Karimov. I. A. Barkamol avlod O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent:. Sharq, 1998. 62 bet 6. O’zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy dasturi. Sharq Oliy ta’lim meyoriy xujjatlar to’plami,1997. 30 bet 7. O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risidagi” Qonuni. Toshkent:. Sharq, 1997. 10 bet 8. Umarxo’jaev. M. E. Umumiy tilshunoslik. Andijon, 2010 9. Umarxo’jaev M. E. Olmon tili leksikalogiyasi va frazeologiyasi Andijon, 2010. 152 bet. 10. Умарходжаев М.Э. Рухни тарбиялнган таржима. «Ёзувчи». 1997, 12.04. 11. Умарходжаев М. Умумбашарий тилми ёки атамалар унификациясими? Жн.: филалогия масалалари, Т., 2004, № 4 Internet manbalari 1. www.wikipedia.de 2. www.zum.de 3. www.kinas.de 4. www.daf.de 27

MUNDARIJA

I.KIRISH

Leksikografiya haqida umumiy maʼlumot

Il.ASOSIY QISM

1.Lugʻatlarning oʻrganilishi va tuzilishi

2.Filologik lugʻatlar va ularning tuzilishi

3.Ensiklopedik lugʻatlar va ularning zamonaviy turlari

III.UMUMIY XULOSALAR

IV.FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ROʻYXATI

Sotib olish