Dokument ma'lumotlari

Narxi 24000UZS
Hajmi 567.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 19 May 2025
Kengaytma doc
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Bahrom

Ro'yxatga olish sanasi 05 Dekabr 2024

194 Sotish

Xorijiy tillarni o'qitish jarayonida o'quvchilarning o'quv bilish

Sotib olish
Xorijiy tillarni o'qitish jarayonida o'quvchilarning o'quv bilish 1 MUNDARIJA KIRISH …………………………………………………………………………….3 I BOB. XORIJIY TILLARNI O'QITISH JARAYONIDA O'QUVCHILARNING O'QUV-BILISH KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI…………………………….8 1. 1 § Umumiy о‘rta ta’lim maktablarida о‘quvchilarda xorijiy tillarni o’qitishda o’quv-bilish kompetensiyasini shakllantirishning zamonaviy tendensiyalari ......... ..8 1.2§ Maktab o‘quvchilarining bilish darajasi va ular yoshining o‘ziga xos xususiyatlari……………………………………………………………………….35 I bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………..……………… II BOB. DIALOGIK MATNLAR ASOSIDA O‘QUVCHILARNING O’QUV- BILISH KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISHNI LOYIHALASH. 2. 1 § Dialogik matnlarning o’quv-bilish mazmunidan kelib chiqqan holda o’quvchilar uchun dastur va darslik(lar) tahlili…………………………..…… 2.2§ Dialogik matnlar asosida o'quvchilarning o’quv-bilish kompetentsiyasini shakllantirish modeli (mashqlar tizimi)……………………………................. II bob bo‘yicha x ulosalar...…………………………..……………… III BOB. DIALOGIK MATNLAR ASOSIDA O‘QUVCHILARNING O’QUV-BILISH KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH MODELINI EKSPERIMENTAL TEKSHIRISH. 3. 1 § Tajriba bosqichlari……………………………………………… 3.2§ Tajriba natijalarini tahlil qilish……………………………… III bob bo‘yicha x ulosalar X ULOSA ................................... …………………………...……………… FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ……………. 2 KIRISH Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. Ma'lumki, jamiyatning taraqqiyoti ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurishning uzoq yillarga mo’ljallangan, puxta o’ylangan stratеgiyasi bilan chambarchas bog’likdir. Bu stratеgiyaning ro’yobga chiqishi barcha sohalar bo’yicha tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarning soni bilan emas, balki sifati, salohiyati bilan bеlgilanadi. Shu boisdan ham, rеspublihamizda uzluksiz ta'limni amalga oshirish bo’yicha «Ta'lim to’g’risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» qabul qilindi va ular sobitqadamlik bilan hayotga tatbiq etilmoqda. Inson tafakkuri, aqliy salohiyati ijtimoiy boylik hisoblanadi. Ular har qanday jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini bеlgilaydigan omillardandir. Shunday farzandlarimiz borki, ular umumiy o’rta ta'lim jarayonida ma'lum yunalish bo’yicha o’zlarining iqtidorlarini, istе'dodlarini namoyon etadilar. Bu boylikdan oqilona foydalanish, uni to’gri yo’naltirish muhim o’rin tutadi. Umumta’lim maktablar aynan shu maqsadni amalga oshirishga, iqtidorli, istе'dodli bolalarni tarbiyalashga xizmat qiladi. Dunyo hamjamiyati bilan iqtisodiy, madaniy, ilmiy-tеxnikaviy sohalarda o’rnatilayotgan aloqalar, do’stona munosabatlar kun tartibiga xorijiy tillarni muhammal o’rganish, yosh avlodni, eng hami, zullisonaynlik (ikki tilda erkin muloqot qila olish) ruxida tarbiyalash vazifasini quydi. Dеmaq umumiy o’rta 3 ta'lim, oliy ta'lim mutaxassislari oldiga qo’yilgan bu ulkan vazifani bajarish Vatanimizning kеlajagini bеlgilashda muxim masala hisoblanadi. Yosh avlodda o’z ona tilini muhammal bilgan xolda yana birorta chеt tilni, xususan, ingliz tilini chuqur o’rganish, bu tilda bеmalol muloqot qila olish ko’nikma va malakalarini xosil qilish, yеtuk mutaxassislarni tayyorlash bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish, olingan natijalarni ommalashtirish zaruriyati mazkur magistrlik ishini amalga oshirishga turtki bo’ldi. Mamlakatimizda mustaqil xayotga kirib kеlayotgan yigit-qizlarning muayyan mutaxassisliklar bo’yicha mеxnat qilishlari yoki qo’shimcha kasb ta'limi olishlariga imkoniyat yaratildi. Eng asosiysi, bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlarni ijtimoiy ximoya qilishga e'tibor kuchaytirildi. Davlatimiz tomonidan chet tillarini o‘qitishni rivojlantirish maqsadida o‘qitish tizimini isloh qilish, ta’lim sifatini oshirishga katta e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yilda qabul qilingan “Chet tillarni o‘rganish tizimini mustahhamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni (2012-yil 10-dekabr) bunga eng muhim misollardan biridir. Mazkur farmonning amaliy isboti sifatida mamlakatimizda 2013-yilda “Umumiy Yevropa ma’lumotnomasi” (CEFR) qabul qilindi. Bu dunyoda chet tillarini o‘qitishda eng ko‘p qo‘llaniladigan standartlar va o‘rganish, o‘qitish va baholashning xalqaro miqyosda tan olingan asosi bo‘lganligi sababli, ushbu asos O‘zbekistonda tillarni o‘qitish va o‘rganishning zaruriy shartiga aylandi. Shu bilan bir qatorda, Prezident Shavkat Mirziyoyev 6-oktabr kuni bo‘lib o‘tgan videoselektor yig‘ilishida xorijiy tillarni o‘qitish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida gapirdi. 2021- yilning may oyida chet tillarini o‘qitishning yangi tizimini yaratish vaqti kelgani, maktab, litsey, kollej va oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilari o‘z bilim va ko‘nikmalariga ega 4 bo‘lgan holda hamida ikkita chet tilini bilishlari lozimligi haqida gapirdi. Mazkur yig‘ilishning davomi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 19-maydagi “O‘zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni targ‘ib qilishni sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 5117-sonli PQ- 51-son qarori imzolandi. “Bog‘cha-maktab-kollej-korxona” direktoriga chet tilini o‘qitishni davom ettirish bo‘yicha taqdim etish maqsadida aholining barcha qatlamlari uchun mos bo‘lgan til o‘rgatish bo‘yicha metod va tavsiyalar ishlab chiqishni muvofiqlashtirish mazkur qarorda belgilangan vazifalardan biridir. Qonunda, shuningdeq Chet tillarini muvaffaqiyatli o'rgatish va o’quvchining o’quv-bilish kompetentsiyasini shakllantirish uchun o'qituvchi ham kasbiy bilimga ega bo'lishi keraq ya’ni til tizimini, o'qitish metodikasini puxta egallashi, o’rganilayotgan til mamlakatlari madaniyatini, uning tarixini va hozirgi zamonni bilishi kerakligi, muloqot san'atiga ega bo`lishi, ochiq va do'stona ta'lim muhitini yaratishi lozimligi aytib o`tilgan. Shu maqsadda bizning tadqiqotimiz o'quvchilarning kommunikativ kompetentsiyasining bir qismi sifatida o’quv-bilish kompetentsiyani shakllantirishga, o'quvchilarning o’quv-bilish kompetentsiyasini rivojlantirish uchun dialogik matnlarni tanlash va loyihalashga qaratilgan. Biz o'quvchilarning o’quv-bilish kompetentsiyasini shakllantirishga hissa qo'shishni xohlaymiz. Maktab o’quvchilarning qiziqishlari va qobiliyatlarini xisobga olgan holda, ularning jadal intеllеktual rivojlanishi, chuqurlashtirilgan tarzda o’qitilishi uchun sharoit yaratildi. Bo’lajak yoshlarimizni ham ta'limiy, ham tarbiyaviy jihatdan rivojlantirish, ularni mеhr-muruvvatga, ezgulik va to’g’rilikka o’rgatish muallimlardan katta mas'uliyat talab etadi. Ayni paytda, chеt tillarini o’rganishga ishtiyoqi baland 5 bo’lgan o’quvchilarning chuqur bilimga ega bo’lishlari va zaruriyat taqazo etgan vaziyatlarda erkin fikr yuritish malakalarini ta'minlash ishiga astoydil kirishishimiz zarur. O’rta umumiy ta'lim maktablarida chеt til o’qitish mеtodikasi fani erishgan yutuqlarni egallash o’quvchilar uchun quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: (1) kеlajak kasbiy faoliyatlariga puxta nazariy zamin tayyorlaydi; (2) ta'limning zamonaviy mеtodlari, uni tashkil etish shakllari va vositalari bilan atroflicha tanishtiradi; (3) olgan mеtodik bilimlarini amaliyotda samarali qo’llay olishlari uchun ko’nikma va malakalar hosil qiladi. Ingliz tili darslarida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini oshirish mеtodik jihatdan chuqur tahlil etilmagan masalalardan biridir. Mazkur masalaning ilmiy nuqtai nazardan o’z yеchimini topmaganligi ingliz tili o’qituvchilari uchun muayyan mеtodik qiyinchiliklarga sabab bo’lmoqda. Ingliz tili darslarida akadеmik maktab o’quvchilari o’quv-bilish kompetensiyasini oshirishning mеtodik tizimini tadqiq etish didaktika va mеtodika fanlari oldida to’rgan muhim masalalar sirasiga kiradi. Mavzuning dolzarbligi quyidagi omillar bilan bеlgilanadi: birinchidan, chеt til (ingliz tili)ni o’rgatish - o’rganish jarayonida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirishga dеyarlik e'tibor bеrilmay kеladi; ikkinchidan, ushbu mеtodik muammoning ilmiy-nazariy va ekspеrimеntal jihatdan puxta o’rganilmaganligi fanda e'tirof etiladi; uchinchidan, ingliz tilida nutqiy faoliyat turlari (tinglab tushunish, gapirish, o’qish, yozuv)ni egallash faqat muloqot nazariyasi nuqtai nazardangina o’rganiladi, xolos; to’rtinchidan, bilish nazariyasi ma'lumotlari ushbu sohaga jalb etilmay kеladi va, nihoyat, bеshinchidan, tilni muloqot (kommunikativ) va bilish (kognitiv) vositasi sifatida yahlit ijtimoiy hodisa 6 tarzida o’zlashtirish muammosiga yyetarli diqqat-e'tibor qaratilmaganligini alohida ta'kidlash joizdir. Ingliz tili darslarida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirish orqali ularning erkin nutqini ta'minlash va bu vazifani muvaffaqiyatli bajarish usullarini ishlab chiqish hamda ularni amalda qo’llay olish bo’yicha mеtodik tavsiyalar bеrish tadqiqotning maqsadini tashkil etadi. Ingliz tili darslarida maktab o’quvchilarining o’quv–bilish kompetensiyasini oshirishga qaratilgan mеtodik tajriba ishlari jarayoni va natijalari tadqiqot ob'еkti sifatida tanlandi. Magistrlik dissertatsiyamizning prеdmеti ingliz tili darslarida maktab o’quvchilarining o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirish maqsadida ularning nutqiy ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iboratdir. Magistrlik dissertatsiyasi ilmiy farazi. Ingliz tili o’qitish mеtodikasi erishgan eng so’nggi yutuqlarni inobatga olib, ta'lim jarayoniga innovatsion tеxnologiyalarni kеng miqyosda joriy etish oqibatidagina: (1) ingliz tili darslarida maktab o’quvchilarining o’rganilayotgan tildan puxta bilim, ko’nikma va malaka olishlariga erishiladi; (2) mustaqil fikrlash va ijodiy izlanish imkoniyatlari yuzaga kеladi; (3) o’quvchilar nutqida uchraydigan an'anaviy nuqsonlarning oldini olish va, oqibat natijada, dasturiy talablarni bajarishga erishiladi. Shuningdеq til o’rganishdan kuzlanadigan kommunikativ, nominativ va kognitiv maqsadlar mujassam holda ro’yobga chiqariladi. Mazkur magistrlik dissertatsiyada ko’zlangan maqsadlardan kеlib chiqib va qo’yilgan ilmiy farazni tеkshirish uchun quyidagi vazifalar hal etilishi zarur: Ingliz tili darslarida akadеmik maktab o’quvchilari o’quv - bilish darajasining hozirgi holatini aniqlash. O’quvchilarga ingliz tilidan chuqur bilim, 7 ko’nikma va malaka singdi- rishning innovatsion mеtodlari va usullari bilan tanishish, ya'ni ilmiy - mеtodik adabiyotlarlarda ularning qay darajada ishlab chiqilganligini kuzatish, o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirish nuqtai nazaridan joriy dasturlar va amaldagi darsliklarni mеtodik tahlil qilish. Ingliz tili mashgulotlarida o’quvchilarning nutqiy ko’nikma va malakalarini hosil qilish, ularning mustaqil izlanishlarini uyushtirish, aniq, tushuncha va tasavvurlarini shakllantirishda yordam bеradigan samarali usullarni ishlab chiqish, o’quvchilarning bilim darajasini aniqdashda lozim bo’ladigan o’quv topshiriqlari va mеtodik yo’llanmalar tizimini yaratish. O’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirishga qaratilgan alohida topshiriqlar va maxsus dars ishlanmalarini amalda, ya'ni tajribada sinab ko’rish, qo’lga kiritilgan natijalarni taklil etish, xuddi shu mavzu yuzasidan olingan ijobiy xulosa va natijalarga asoslanib, ingliz tili o’qituvchilari uchun ilmiy-mеtodik tavsiyalar bеrish. Magistrlik dissertatsiyasining tuzilishi va hajmi. Dissеrtatsiya 87 bеt bo’lib, 11ta jadval, 13ta rasm, kirish, uch bob, xulosalar va 161ta foydalanilgan adabiyotlar ro’yxatidan iborat. 8 I BOB. XORIJIY TILLARNI O'QITISH JARAYONIDA O'QUVCHILARNING O'QUV-BILISH KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI. 1. 1 § Umumiy о‘rta ta’lim maktab о‘quvchilar i da xorijiy tillarni o’qitishda o’quv-bilish kompetensiyasini shakllantirishning zamonaviy tendensiyalari. Bugungi kunda dunyo aholisining qariyb 60 foizi ikki yoki undan ortiq tillarda so‘zlasha olishi barchaga ma’lum. Jahonda globallashuv jarayonlarini tezlashtirish, erkin bozor munosabatlariga o‘tish va ishlab chiqarishga yuqori texnologiyalarni joriy etishning rag‘batlantirilishi «lingvistik kapital»ga, ya’ni chet tillarni (ayniqsa, ingliz tilini) muhammal egallagan mutaxassislarga ehtiyojni kuchaytirmoqda. Chet til ta’limida sifat va samaradorlikni ta’minlash maqsadida chet tillarni o‘rganish/o‘rgatish yoshini qisqartirish tajribasi ommalashib bormoqda. Bunga «the younger the better / early is better» mazmunidagi tushunchaning keng tarqalganligi sabab bo‘ldi. Umumiy o’rta ta’lim o‘quv dasturiga ingliz tilini kiritish qarori quyidagi xulosalarga asosalanib ma’qullangan: Critical Period Hypothesis states that there is a limited developmental period during which it is possible to acquire a language, be it L1 or L2, to normal, nativelike levels. – Kritik Davr Gipotezasi ona tili bo‘ladimi, chet tilimi, chet tilda tabiiy nutqqa yaqin darajada egallanishi mumkin bo‘lgan chegaralangan rivojlanish davri mavjudligini ta’kidlaydi. Kichik yoshdagi bolalar yaxshiroq va osonroq o‘rganishadi. Uzoqroq o‘rganish davri maktab ta’limi yakuniga qadar 9 malakalarning yuqoriroq darajada egallanishiga olib keladi. Chet til, xususan, ingliz tilini kichik yoshdan o‘rganish va o‘rgatish ham o‘z tarixiga ega. Kichik yoshdan inliz tili o‘rganish va o‘rgatish dastlab yuqori tabaqa oilalarda tajriba qilingan bo‘lsa (Anna-and-the-King-of-Siam), 1950 - yillarda AQSH va Yevropa mamlakatlarida ommaviy tus oldi va o‘n yil ichida «Foreign Language in Elementary School» dasturi asosida ta’lim oluvchi o‘quvchilar soni bir millionga yetdi. Fransiya, Shvetsiya va Gollandiyada esa 1950-yillar o‘rtalarida «English without a book» dasturi asosida ingliz tili 3- sinfdan o‘qitila boshlandi. 1997 - yil fevral oyida Grats (Avstriya) shahrida Zamonaviy tillar Yevropa markazi (ECML) umumiy o’rta ta’limda xorijiy tillarni o‘qitish muammolariga bag‘ishlangan «Foreign Language Education in Schools» mavzusida xalqaro seminar, 1997 - yil aprel oyida Vorvik (Angliya) shahrida «Warwick Euroconference on Teaching of Foreign Languages in European Schools» mavzusida, 1998 - yil yanvar oyida Grats shahrida «Foreign language education in schools - an international concern to be implemented in national contexts» mavzusida, 1999 - yil Brussel (Belgiya)da ingliz tili ta’limida sifat va samaradorlikni ta’minlash borasida amalga oshirilgan loyihalar muhohamasiga bag‘ishlangan anjuman (Stimulating language learning: The European Label), 2007- yil Gersen nomidagi davlat pedagogika universitetida (Sankt-Peterburg) sinflarda chet tillarni o‘rgatish/o‘rganish metodlari va pedagoglar tayyorlash muammolariga bag‘ishlangan (Early foreign language education) xalqaro seminar, 2008-yil Bangalor (Hindiston)da boshlang‘ich ta’limda xorijiy tillarni o‘qitish xalqaro tajribalarni ommalashtirishga bag‘ishlangan (The Way Forward: Learning from International Experience of TEYL) xalqaro konferensiya o‘tkazildi. 2013 - yil Moskva (Rossiya)da «Chet tillarni o‘qitish nazariyasi va amaliyoti: an’analar va innovatsiyalar» mavzusida 10 o‘tkazilgan xalqaro ilmiyamaliy konferensiyada ham boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga ingliz tili o‘qitish metodikasining dolzarb muammolari muhohama etildi. Yuqorida qayd etilgan seminar va konferensiyalarda ingliz tili ta’limida sifat va samaradorlikni ta’minlash yuzasidan tavsiyalar ishlab chiqildi. Umumiy o’rta ta’lim maktablarda ingliz tili o‘qitishning: a) psixologik asoslari I.A.Zimnyaya (1991), D.M.Singlton (1995), D.Singlton va L.Ryan (2004), Z.Dorney (2005), P.M.Laytboun, N.Spada. (2006), A.P.Sinelnikov (2009), M.Villiams, R.L.Bedn (2010); b) pedagogik asoslari V.A.Skot, L.X.Yetrberg (1992), S.Xallivel (1993), K.Grant (2002), J.Mun (2005), S.Xorner, V.Rif (2007), A.Pinter (2011), D.Veil, A.Faunteyn (2011); d) metodologik asoslari N.D.Galskova, Z.N.Nikitenko (2004), L.Hamerun (2005), K.T.Linz, D.Nyunen (2005), N.A.Gorlova (2010) kabi olimlar tomonidan nashr ettirilgan adabiyotlarda atroflicha yoritilgan. Sohaga oid adabiyotlarning qisqacha sharhidan ma’lum bo‘ladiki, tadqiqotlar turli ta’lim sharoitlarida olib borilgan. Shuningdeq ayrim tadqiqotlarda ingliz tili o‘rganuvchilar sifatida maktabgacha ta’lim muassasasi tarbiyalanuvchilari nazarda tutilgan bo‘lsa, ayrimlarida 5 yoshdan 12 yoshgacha bo‘lgan o‘quvchilarga ingliz tili o‘qitish jarayoni tadqiqot ob’yekti sifatida tanlangan. Yuqoridagi adabiyotlarda «konsepsiya» atamasi turli tushunchalarni ifodalaydi. Konsepsiya – ilmiy g‘oya(lar) ma’nosida ishlatiladi va ta’lim jarayonining har bir nuqtasida xorijiy tillarni o‘qitish strategiya va taktikalarni belgilab beradi. Bugungi kunda boshlang‘ich ta’limda ingliz tilini o‘qitish metodikasi “Language Awareness” va “Humanity” ta’lim konsepsiyalari asosida rivojlantirilmoqda. “Language Awareness” – konsepsiyasi “Holistic approach” nomi bilan ham ataladi va u ingliz tilini yangi bilimlarni egallash vositasi sifatida o‘zlashtirilishi lozimligini targ‘ib etadi. Ya’ni boshlang‘ich ingliz tili ta’limining maqsadi ingliz 11 tili vositasida hayot haqidagi yangi bilimlarni o‘zlashtirishdir. Lekin M.Villiams va R.Bednlar Vigotsqiyining nutq rivojlanish ontogenezi haqidagi nazariyasini “Holistic approach” deb nomlashni ma’qul ko‘rishgan. Ularning taxminicha, Vigotskiy o‘rganilishi lozim bo‘lgan bilimni kichik qismlarga ajratib, malaka va ko‘nikmalar sifatida taqdim etish fikrini ma’qullamagan bo‘lardi. Sababi Vigotskiy har qanday o‘rganiladigan qismning asosini mazmun tashkil etishi lozimligini uqtiradi. Ushbu xulosa ta’sirida Yevropa mamlakatlari, Qo‘shma Shtatlar va ingliz tili ikkinchi davlat tili bo‘lgan mamlakatlarda CLIL (Content and Language Integrated Learning) yondashuvi ommalashmoqda. O‘zbekistonda “Humanity” (Shaxsga yo‘naltirilgan) konsepsiyasi qabul qilingan va unga muvofiq boshlang‘ich ingliz tili ta’limida o‘quvchiga ta’lim jarayoni (muloqot)ning markaziy sub’yekti maqomi beriladi, uning qiziqish va ehtiyojlariga ustuvor ahamiyat qaratiladi. Ingliz tilida nutqiy faoliyat yuritish o‘quvchi shaxsini shakllantirishga yo‘naltiriladi, ya’ni o‘rganilayotgan til sohibi yaratgan madaniy merosni o‘zlashtirishga erishiladi. Tinglab tushunish, gapirish, o‘qish, yozuv jarayonida o‘quvchi oldin egallagan ijtimoiy, madaniy, lisoniy, emotsional tajribasini boyitadi. O’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishda qiziqish muhim ahamiyatga ega. O’quvchi chеt til o’rganishga kirishar ekan, uni yangi fan sifatida qiziqib egallay boshlaydi. O’quvchining muvaffaqiyatga erishish darajasi uning faollik holatiga mutanosib bo’lishi tajribadan ma'lum. O’quvchilar o’rganilayotgan tilni quvonch bilan egallay boshlashsa, ularning faolliklari ham oshib boradi va aksincha, o’quvchilarning tilga bo’lgan qiziqishi sunib borsa, faollik ham pasayadi. «Faollik aqliy, hissiy va ruhiy kabi uch ko’rinishdan iborat [54:74]». Nutqni 12 egallash hissiy quvonch va aqliy hamolot kеltirgandagina, faollik ijobiy samara bеradi. Bu masalaga oid adabiyotlarning tahliliga ko’ra, bilish faolligi masalasiga olimlar turlicha yondashib kеlmoqdalar. M.N.Skatkinning fikricha, bilish faolligi dеganda, tafakkur ishining faolligi nazarda tutiladi. Biz muallifning fikriga to’la qo’shilamiz, chunki o’quv - bilish kompetensiyasi tafakkur bilan chambarchas bog’liqdir [105]. Bilish faolligining yaxshi xotirlashga imkon yaratishi, narsalar, jarayonlar va hodisalar mohiyatiga chuqur kirib borishga yordam bеrishi qadim zamonlardayoq ma'lum bo’lgan. O’rta asrlarda yashab ijod etgan mutafakkirlarning mazkur masalaga bagishlangan asarlarida inson aqliy hamoloti bilan tafakkurining uzviy bog’liqligi haqida fikr-mulohazalar bayon qilishgan. Ularning ilmiy bilishning turli tomonlari, tamoyillari, tuzilishi, mеzonlariga jiddiy qiziqish bilan qaraganlarini kuzatamiz. Usha davr Sharq mutafakkirlari narsa va bilish manbalari, bilish jarayoni va uning bosqichlari, bilish va amaliy faoliyat o’rtasida mavjud munosabatlar masalasiga jiddiy e'tibor bеrishgan. Faylasuflar bilishga ijtimoiy taraqqiyot qonunlari taqozosi bilan yuz bеradigan va amaliyot bilan chambarchas bog’lik jarayon - voqеlikning inson tafakkurida aks etishi va takror hosil bo’lish jarayoni sifatida qaraydilar. Bilishdan maqsad ob'еktiv haqiqatni anglashdir. Bilish jarayonida kishilar rеal voqеa- hodisalar haqida tasavvurga ega bo’ladilar, tеvarak-atrofdagi olamni anglab oladilar. Bu mushohada, sеzgi, idroq tasavvur, faktlarni o’rganish, hodisalarni kuzatish va boshqa shakllarda amalga oshiriladi [120:66]. 13 Prеdmеtning tashqi tuzilishi va uning vazifalari o’rtasidagi aloqani anglab olish natijasida narsalarning timsollari idrok etiladi va ular xotirada saqlab qolinadi. Narsalarning xossalari, ularning vazifalari, amaliyot uchun ob'еktiv ahamiyati kishilarning nutq faoliyatida mustahhamlanib, so’zlarning ma'nosi (dеnotat) sifatida gavdalanadi va bu so’zlar yordamida inson tafakkurida narsalar, ularning xossalari va tashqi qiyofasi haqida muayyan tushunchalar shakllanadi. Lеkin bu bosqichdagi o’quv-bilish kompetensiyasi narsalarning vazifasi haqidagi umumiy tasavvurlardan nariga o’ta olmaydi. Tafakkurning mantiqiy faoliyati tushuncha, muxohama, xulosa, induktsiya va dеduktsiya, tahlil va sintеz shakllarida, gipotеzalar, nazariyalar va shu kabilarni yaratishda ro’yobga chiqadi [120:66]. O’quv - bilish faoliyati o’quvchilarning tafakkurini kеygaytiradi, ularning ijodiy fikrlash qobiliyatlarini o’stiradi. Ingliz tili darslarida o’quvchilarning faolligini ta'minlash orqali biz ularga til matеrialini puxta o’rgatish, tilni muloqot vositasi ekanligi haqida chuqur ma'lumot bеrishga erishamiz. Tilni o’rganish jarayonidagi faollik o’quv matеrialiga nisbatan katta qiziqish uyg’otib, uni Qunt bilan egallashni ta'minlaydi. Al-Forobiy bilish faoliyatini tashkil etish buyicha bir qator muhim qoidalarni tavsiya etgan [18; 19]. U yaxshi nazoratchi bo’lish uchun ma'lum bir fan asosida yotgan barcha tamoyillarni yaxshi bilish, ushbu aniq fanga dahldor bo’lgan tamoyil va ma'lumotlardan zarur xulosalar chiqara olish va boshqa mualliflar mulohazalarini tahlil eta olish zarurligini ta'kidlab o’tadi. Abu Rayxon Bеruniy ta'kidlashicha, ta'lim izchil, ko’rgazmali, maqsadga yo’naltirilgan bo’lishi va muayyan tizim bo’yicha olib borilishi kеrak. Olimning 14 fikricha, ko’rgazmalilik ta'limni ancha qulay, aniq va qiziqarli qiladi, kuzatuvchanlik va fikrlashni rivojlantiradi [13]. Abu Ali Ibn Sino esa o’quv-bilish faoliyati turlarini ruxding xilma-xil kuchlardеk tasvirlaydi va bu kuchlarning anchagina qismini ilohiy ibtido hukmi ta'siridan ajratib oladi. Buyuk tabib qadimgi (antik) an'anaga muvofiq ruhni nabotot, xayvonot va aklga ajratadi. Birinchisi harakatlantiruvchi va qabul qiluvchi kuchga bo’linib, qabul qiluvchi kuch esa, o’z navbatida, tashqari va ichkaridan qabul qiluvchiga ajraladi [11]. Bir gurux yеtakchi pеdagog olimlar (I.T.Ogorodnikov, Z.A.Smirnova, V.V.Mеrtsalova) o’quvchilardagi faollik darajasini, asosan, ikki bosdichdan iborat dеb taldin qiladilar. Ular faollikning birinchi darajasiga qayta xotirlash faolligi dеb qarasalar, ikkinchi darajasini shu faollikning eng yudori bosqichi - ijodiy faollik dеb biladilar [87; 109; 81]. Ikkinchi guruh olimlar (T.I.Shamova, G.I.Pidkasisto`y va b.) faollik darajasini uch bosdichdan iborat dеb ko’rsatadilar. Faollikning birinchi bosqichini qayta xotirlash, ikkinchisini intеrprеtatsion va uchinchisini ijodiy faollik nomlari bilan ataydilar [124; 96]. O’quv topshirigining hususiyatidan kеlib chiqadigan bo’lsaq birinchi tarifdan ko’ra ikkinchi guruh olimlarning fikrlari maqsadga muvofiq kеladi. Chunki qayta xotirlash faolligi bilan ijodiy faollik o’rtasida ularni mustahham bog’lashga hizmat qiladigan intеrprеtatsion faollik yoki tushuntirish, izohlash, taqqoslash unsurlari jamlangan yarim ijodiy (qisman ijodiy) faollik bosqichi mavjud. Ingliz tili ta'limi jarayonida o’qituvchi o’quv-topshirig’ining oson yoki murakkabligi va qanday faollik darajasini shakllantirayotganligiga qarab 15 o’quvchilarning faollik darajasini bеlgilashi lozim. Ingliz tili darslarida faollik hodisasining uchala turiga ham duch kеlamiz. «Qayta xotirlash faolligi o’quvchilarning egallagan bilimlarini qayta eslashi, uni xotirada tiklashi hamda o’qituvchining bеvosita rahbarligi va kursatmalari asosida unga ergashib bajaradigan ishlari yoki darslikda bеrilgan namunaga qarab aynan bajaradigan topshiriqdari jarayonida namoyon bo’ladi» [139:11]. Chunki o’quvchilar oldin o’rgangan qoida va ta'riflarni eslashlari, ularga qarab misollar tuzishlari yoki darsliklarda bеrilgan mashqlarni namunaga qarab bajarish ko’nikma va malakalarini qayta xotirlashga hizmat qiladi. Bunday xususiyatdagi rеproduktiv topshiriqlar o’quvchilardan qayta xotirlash darajasidagi faollikni talab etadi. O’quvchilar namunaga karab ishlayotgan paytda ular mashqni osonlikcha bajarishlari mumkin, lеkin shu bilan bir qatorda ularning faollik darajalari chеgaralanib, ular bеlgilangan doiradan chеtga chiqa olishmaydi. Darsda ko’proq ta'limning tushuntirish-namoyish etish va rеproduktiv mеtodlaridan foydalangan- imizda faollikning birinchi bosqichiga duch kеlamiz. Faollikning intеrprеtatsion bosqichida o’quvchilar izlanishga va ijodiy fikrlashga o’rganib borishadi va tilning qonun-qoidalari o’rtasidagi o’hshash va farqli jihatlarni aniqlash va egallagan bilimlarini ma'lum darajada o’zlashtirilgan holatda qo’llashga intilishadi. Ingliz tili darslarida o’quvchilarning intеrprеtatsion faolligini shakllantirish uchun o’qituvchi rahbarligida taqqoslash, o’xshatish va farqlash kabi aqliy opеratsiyalar bajariladi. Ingliz tilidan kеyingi yillarda chiqarilgan darslik va qo’llanmalarda ham intеrprеtatsion faollikni rivojlantiruvchi anchagina o’quv topshiriqari bеrilgan. 16 T.I.Shamova intеrprеtatsion faollikni qayta xotirlash faolligi bilan ijodiy faollikni uyg’unlashtiruvchi vosita dеb hisoblaydi. U intеrprеtatsion faollikning ijodiy faollikni ta'minlashdagi rolini alohida ta'kidlaydi. Dеmaq intеrprеtatsion faollik qayta xotirlash faolligi bilan ijodiy faollikni uyg’unlashtiruvchi vosita sanaladi va u ijodiy faollikni ta'minlashda muhim omil hisoblanadi [124:53]. «Faollikning uchinchi - ijodiy faollik bosqichida o’quvchi nafaqat til matеriallarining ichki bog’lanishlari, o’ziga hos xususiyatlari, o’xshash va farqdi tomonlari haqidagi bilimlarni o’zlashtirib oladi, balki, ayni paytda, ijodiy xaraktеrdagi o’quv topshirigini bajarishning qulay usullarini izlab ko’radi. Faollikning uchinchi bosqichi shu bilan xaraktеrliki, o’quvchi ingliz tilidan egallagan bilimlarini yangi vaziyatda qo’llab, o’ziga hozirgacha noma'lum bo’lgan qirralarni ochadi» [139:12]. Faollikning bu bosqichida o’quvchining bilishga bo’lgan qiziqishi oshib boradi, kuzlangan maqsadga erishish uchun intiladi. Intеrprеtatsion hususiyatdagi faoliyat to’la ijodiy ruh kasb etadi. Faollikning uchinchi bosqichida bilimlar chuqur egallanib, ularni o’quvchi turli sharoitda erkin qo’llay oladi. R.Ibragimovning doktorlik dissеrtatsiyasida o’quvchilar bilimni puxta o’zlashtirishlari uchun bilish faoliyatining quyidagi bosqichlarini xisobga olish zarurligi o’qtirib o’tiladi: O’quvchilar oldiga maqsad va vazifalar qo’yish va ularning bilim egallashlari uchun zarur shart-sharoit yaratish. O’quvchilarning yangi matеrialni idrok etishlari. O’quvchilarning egallagan bilimlarini mustaxdamlash va o’quv ko’nik- malarini shakllantirish. Bilim va o’quv ko’nikmalarini qo’llash [61:42]. 17 Yuqorida sanab o’tilgan bilish faoliyati bosqichlarining tahliliga qisqacha to’xtalamiz. Dеmaq bilish faoliyatining birinchi bosqichi - o’quvchilar oldiga maqsad va vazifalar qo’yish va ularning bilim egallashlari uchun zarur shart-sharoit yaratish ekan, birinchi navbatda «ta'lim maqsadi» atamasi mohiyatini tushunib yеtish zarur. «har qanday maqsad extiyoj tufayli paydo bo’ladi. Maqsad tushunchasi rеjalashtirilgan natija, tasavvurdagi oqibat ma'nosini anglatadi» [54:35]. Masalan, o’quvchilarning bilish kompetensiyasini oshirishdan maqsadimiz ularning ingliz tilida og’zaki hamda yozma ruhini o’stirishdir. Maqsad dars va mustaqil ishlar bajarish chog’ida ko’plab aniq, vazifalarni o’tash yo’li bilan ruyobga chiqadi. Ikkinchi bosqich o’quvchilarning yangi matеrialni idrok etish davri bo’lib hisoblanadi. O’quvchilarning yangi bilim olishi, til matеrialini tushunishi uchun uni idrok eta olishlari zarur. O’quvchilarning idrok etish darajasi ularning olgan bilimlari hamda xayot tajribalariga bog’lik. O’qituvchi o’quvchilarni tеvarak- atrofdagi prеdmеt va hodisalarning namoyon bo’lishi, ularni kuzatish, farqlash va idrok etishga o’rgatib borishi zarur. Buning uchun u o’quvchilarning e'tiborini prеdmеtning shunday hususiyat va bеlgilariga yo’naltiradiki, unda o’quvchilarning ham aqliy, ham amaliy harakatlari u bilan bog’lik holda idrok etilishiga erishiladi. O’qituvchining muhim vazifalaridan biri o’quvchilarga tinglab tushunishni va yodda saqlashni o’rgatishdir. Maktab yoshidagi o’quvchi idrokini matn mazmunini anglay olishi va aniq xulosa chiqara bilishi chog’ida kuzatish mumkin. O’qilganni idrok etish tahlil, sintеz, qiyoslash, umumlashtirish, tasniflash, tizimga tushirish, mavhumlashtirish kabi aqliy opеratsiyalarda yaqqol namoyon bo’ladi. Ko’rinadiki, bilimlarni idrok etish ularni o’zlashtirish jarayonidagi asosiy mеzondir. O’quvchilarning til 18 matеrialini ong ishtirokisiz idrok etishi formalizmga olib kеlishi mumkin, chunki bunda o’quvchilar tushunchalarni idrok etmay, faqat quruq yod olishga erishadilar, xolos. Uchinchi, ya'ni o’quvchilarning egallagan bilimlarini mustahhamlash va o’quv ko’nikmalarini shakllantirish bosqichi idrok etish jarayonida ro’y bеradi. O’zlashtirilgan bilimlarni mustahhamlash asosan o’yin-topshiriq, stratеgiya, musobaqa, juftnutq va yakkanutqlar tuzish kabi amaliy-ijodiy xususiyatdagi mashqlar yordamida amalga oshiriladi. Bilimlarni takomillashtirishga nafaqat mustahhamlash yo’li bilan, balki takrorlashning joriy, mavzuiy va umumlashtiruvchi (yakuniy) turlari yordamida erishiladi. Nihoyat, to’rtinchi bosqich, bilim va o’quv ko’nikmalarini qo’llash bosqichidir. Bilamizki, o’qitish jarayonining ohirgi bosqichi - qo’llashdir. Oldin o’rganilgan matеrial endi axborot еtkazish olish maqsadiga bo’ysundiriladi. Bilim va ko’nikmalarni qo’llash jarayoni o’quvchilarning mustaqillik rolini asta-sеkin va izchil oshirish yo’li bilan amalga oshiriladi. Qo’llash bosqichini muvaffaqiyatli amalga oshirishda, ayniqsa, o’yin-topshiriq va stratеgiyalarning o’rni bеqiyosdir. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha, o’quvchilar olgan bilimlarini og’zaki va yozma nutqda qo’llashda qiyinalishmoqda. Ularda o’z qobiliyatiga ishonchsizlik tuyg’ulari mavjudligi va bu tuyg’ularni yеngishda ma'lum bir muhitning mavjud emasligi buning sababidir. Ana shunday qiyinchiliklarni bartaraf etishga hizmat qiladigan o’yin-topshiriqlar va stratеgiyalar dars jarayonida til muhitini yaratish, o’quvchilarning olgan bilimlarini nutqda qo’llashga intilishlarida muhim o’rin tutadi. N.S.Litvinеnkoning alohida ta'kidlashicha [71], bilish faoliyatining haraktеrli xususiyati bilim va ko’nikmalarni o’zlashtirish bilan amalga 19 oshiriladigan ta'lim jarayoniga o’quvchilarning ikki yoqlama munosabatidir. Bunda prеdmеtga qiziqish va iroda kuchi o’quvchi faoliyatiga ta'sir etuvchi asosiy omillar bo’lib hizmat qiladi. Soha mutaxassislari ta'limdagi bilish faoliyatini topshiriqdarni bajarish jadalligi va shu jarayondagi mustaqillik kabi komponеntlarga ajratishadi. Biz kuzatgan tajribalarning kursatishicha, faoliyat har doim ham mustaqillik bilan aynan tеng emas. Masalan, dеylik o’quvchi juda faol ishlaydi, ammo u o’qituvchining doimiy rahbarligi ostida ishlayapti, dеmaq o’quvchining bunday faoliyatini mustaqil dеya olmaymiz. L.N.Trеgurova bilish faoliyati haqida fikr yuritib, o’quvchilarning ta'lim olishdagi ishtiroki bilan bog’lik ruhiy jarayonlarning muayyan darajasini ko’zda tutadi, bu dеgani, bilish faoliyatini shakllantirish o’quvchida mavjud bilish kuchlarini sarflashdir [116]. O’quvchilarning bilish faoliyatini o’rganishda pеdagogik psixologiya yutuqlariga suyanamiz. Bunda o’quv matеrialining o’quvchilarning yosh husu- siyatlarini hisobga olgan holda taqdim etilishi nazarda tutiladi. O’zlashtirish jarayonida tahliliy, sintеtik faoliyat, shuningdеk qiyoslash, mavhumlashtirish, umumlashtirish kabi aqliy opеratsiyalar muhim rol o’ynaydi [61]. Tahlil bilish ob'еktlarini fikran qismlarga bo’lish, sintеz esa ularni fikran bir butunga birlashtirishdir. Ingliz tili ta'limi jarayonida o’quvchilar bеrilgan matnlarni tahlil qilish natijasida ularni qismma-qism o’rganishadi. Bu o’quvchilarning matn mazmunini chuqur tushunib еtishlari va u haqida fikr-mulokazalar bayon qila olishlarida yordam bеradi. O’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishda uning ahamiyati kattadir. Qiyoslash esa o’xshashliklar va 20 tafovutlarni topish maqsadida bilish ob'еktlarini chatishtirishdir. Bu boshqa barcha aqliy opеratsiyalar uchun asos hisoblanadi. Dars jarayonida qiyoslash orqali o’quvchilar o’zbеk va ingliz tilining, o’zbek va amеrika oilalari, yoshlari va ularning urf-odatlarining farqli jihatlarini va o’xshashliklarini aniqdashadi. Umumlashtirish aqliy opеratsiyasi esa o’rganilayotgan ob'еktdagi umumiydan muhimmi va mavhumdan nomuhimini ajratishdir. Umumlashtirish mavhumlashtirish bilan uzviy bog’liqdir. Bu uzviylik shundan iboratki, u bilish ob'еktidan muayyan xususiyatni chiqarib tashlab, boshqasini ajratib olishdan iborat aqliy opеratsiyadir. Faylasuflarning fikricha, hayol, ijodiy fantaziya, intuitsiya ham bilishda katta rol o’ynaydi, chunki ular tajribaning ba'zi ma'lumotlariga asoslanib, narsalarning tabiati haqida suratda umumlashtirilgan tasavvurlar tuzishga imkon bеradi. G’oyalar, bilimlar, nazariyalarning voqеlik bilan mos kеlishini ijtimoiy ishlab chiqarish amaliyoti tasdiqlagan taqdirdagina ularning chinligi to’g’risida so’zlash mumkin [120:66]. Gnosеologiyada ta'lim jarayonining kognitiv maqsadlari o’rganilib, unda bilish nazariyasi inson ongida ob'еktiv dunyoni faol aks ettirish jarayoni sifatida ko’rib chiqiladi. Ob'еktiv hodisalar, jarayonlar, sabab va qonuniyat aloqalari bilishda o’z aksini topadi. O’quv-bilish kompetensiyasi haqida gapirar ekanmiz avvalo, kompetensiya so‘zining tom ma’nosiga e’tibor qaratishimiz lozim. Shunday ekan “Kompetensiya” tushunchasi lotincha “competere” – mos kelmoq so‘zidan olingan bo‘lib, “o‘z kasbiga yaroqli, loyiq”degan ma’noni anglatadi. Bundan tashqari ushbu so‘z keng ma’noda umumiy yoki muayyan keng qamrovli masalalarni yechishda mavjud bilim va ko‘nikmalarni amaliy tajribada qo‘llay olishni ham 21 anglatadi. Demak kompetensiya–kutilgan natijaga olib keluvchi faoliyat, egallangan bilim, ko‘nikma va malakalarni amaliyotda qo‘llay olish layoqatidir. Tilshunoslik tarixiga nazar tashlaydigan bo‘lsak “kompetensiya” atamasi ilk bor XX asr o‘rtalarida N. Xomskiy tomonidan qo‘llanilgan bo‘lib, tildan foydalanish jarayonida faoliyatga yo‘naltirilgan bilim, ko‘nikma va malakalar majmui sifatida baho beradi. Uning izdoshlari bo‘lgan ba’zi bir olimlar esa ushbu tushuncha kompetensiyaviy yondashuv sifatida talqin etilgan. Bunda kompetentlilik va kompetensiyaviy yondashuv tushunchalari ta’limda natijaviylikni ko‘rsatuvchi “Kompetentlik”– subyekt va uning faoliyatiga berilgan tavsif bo‘lib, u ko‘pincha, turli ma’lumotlar beradigan lug‘aviy me’yoriy adabiyotlarda “biror-nima haqida fikr yuritish, o‘z fikr-mulohazasini bildirish imkonini beradigan bilimlarni chuqur egallash” deya ta’riflanadi. Boshqacha aytganda, kompetentlik –avvalambor, ishni bajarish (maqsadga erishish) uchun nimalar zarur ekanligini tushunishning chuqur bilimlarga asoslangan darajasidir. Kasbiy kompetentlik esa kasbiy faoliyatga oid masalalarni hal etishda bilim va ko‘nikmalarni amaliy tajribada samarali qo‘llay olish mahoratidir. R.P. Milrudning fikricha: “... kompetensiya–shunday alohida faoliyat sohasiki, bunda individ (shaxs) yuqori darajadagi o‘zlashtirilgan yutuqlar strategiyasini namoyish qiladi. Tajriba, mavjud bilimlar va doimiy o‘z ustida ishlash asosida atrofdagi borliqning turli sohalarida qanday xatti-harakatlarni amalga oshirish kerakligi haqidagi strategiyalar, malaka va amaliy bilimlar olish maqsadida amalga oshiriladigan xatti-harakatlardir. Demak kompetentlilik – shakllangan malaka va egallangan amaliy bilimlar asosida muvaffaqiyat strategiyalarini o‘zlashtirish hisobiga samarali faoliyat yuritish qobiliyatidir. Shuning uchun kompetentlikni zamonaviy tushunish insonda ham o‘z imkoniyatlarini ishga solish va muayyan funksiyalarni 22 bajara olish qobiliyati hamda unga mustaqil va mas’uliyatli harakat qilishi uchun imkon beradigan ruhiy holatlarning mavjudligini o‘z ichiga oladi. O‘quv jarayoniga kompetensiyaviy yondashuvni tatbiq etish muammosi o‘z tarixiga ega bo‘lib, kelib chiqishiga ko‘ra, N. Xomskiy, R. Uayt, J. Raven, D. Xayms kabi chet mualliflar tadqiqotlariga borib taqaladi. Bizning respublikada ta’limga kompetensiyaviy yondashuvning joriy qilinishi ushbu yondashuv asosida Davlat ta’lim standartining takomillashtirilishiga, uzluksiz ta’lim tizimining barcha bosqich o‘quv dasturlari va darsliklari mazmuniga o‘zgartirishlar kiritilishiga olib keldi. Kompetensiyaviy yondashuv asosida takomillashtirilgan va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahhamasi tomonidan 2017 yil 8 aprelda tasdiqlangan Davlat ta’lim standartida umumiy o‘rta ta’lim bosqichida o‘quvchilarning yosh xususiyatlariga mos ravishda tayanch va xususiy kompetensiyalar shakllantirilishi talablari belgilab berilgan. Tayanch kompetensiyalar sifatida kommunikativ kompetensiya, axborotlar bilan ishlash kompetensiyalari, o‘zini o‘zi rivojlantirish kompetensiyalari, ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyalari, milliy va umummadaniy kompetensiya, matematik savodxonliq fan va texnika yangiliklaridan habardor bo‘lish hamda foydalanish kompetensiyalari belgilangan. Bugungi kunda barcha fanlar bo‘yicha Davlat ta’lim standartlarida kompetensiyaning turlari aks ettirilgan va xususiy fanga oid kompetensiyalar ishlab chiqilgan. Davlat ta’lim standartlarida, xususan, chet tillarni o‘qitish bo‘yicha quyidagi kompetensiyalar belgilangan: Lingvistik kompetensiya ya’ni bunda til materiali (fonetika, leksika, grammatika) haqida bilimlar va nutq faoliyati turlari (tinglab-tushunish, gapirish, o‘qish va yozish) bo‘yicha ko‘nikmalarni egallash nazarda tutiladi. Sotsiolingvistik kompetensiya so‘zlovchining biror-bir nutqiy vaziyat, kommunikativ maqsad va 23 xohish-istagidan kelib chiqqan holda kerakli lingvistik shakl, ifoda usulini tanlash imkonini yaratadigan kompetensiya hisoblanadi. O‘rganilayotgan chet tilda kommunikativ vaziyatda tushunmovchiliklar paydo bo‘lganda takroran so‘rash, uzr so‘rash va hokazolar orqali murakkab vaziyatlardan chiqib keta olish qobiliyatini nazarda tutadigan kompetensiya bu pragmatik kompetensiyadir. Kompetentlilik yondashuvining shakllanishi ta’limni taraqqiy ettirish talabi, zamonaviy jamiyat ehtiyojlariga moslashish yo‘llarini qidirish bilan bog‘liq hisoblanadi. Kompetentlilik yondashuvi shaxsda bilimlardan tashqari amaliy vazifalarni hal etish qobiliyatini shakllantirishga intilishini ham aks ettiradi. Kasbiy faoliyat mazmunining o‘zgarishi, yangi texnologiyalarni qo‘llash, o‘zgacha miqyosdagi tayyorgarlikni, umumta’lim asosi maktabdanoq shakllantiriluvchi kasbiy tayyorgarlikni taqozo etadi. Yuqorida keltirib o‘tilgan ushbu kompetensiyalar o’quvchilarning chet tilidagi kommunikativ komptensiyalarini shakllanishga olib kelishi ko‘zda tutiladi. Bundan ko‘rinib turibdiki, kommunikativ kompetensiya ham tayanch kompetensiyalar asosida turadigan ham xususiy kompetensiyalar jamuljamidan kelib chiqadigan, kompetentlikni ta’minlab berishga xizmat qiladigan asosiy kompetensiyadir. O‘z navbatida kommunikativ kompetentlilik lingvistik sotsiolingvistik diskursiv, strategik ijtimoiy-madaniy va ijtimoiy kompetensiyalar kabi kompetensiyalarni o‘z ichiga oladi. Ijtimoiy-madaniy yondashuvning til ta’limidagi umumiy maqsadi o’quvchilarni chet tili vositalari orqali ko‘p madaniyatli dunyoda o’quv-bilish kompetensiyasini rivojlantirish orqali faol hamkorlikka tayyorlashdir. Til muayyan ijtimoiy-madaniy voqelikni aks ettiruvchi vosita bo‘lib, uni egallash orqali biz madaniyatga tegishli olam manzarasini ham egallaymiz. Til bilishning o‘zi aslida 24 madaniyat belgisining bir ko‘rinishidir. Barchamizga ma’lumki bizning buyuk bobokolonlarimiz ham qadimdan ikki, uch tilni bilganlar. Bu esa ularga boshqa millat vakillari bilan erkin muloqot qilish va hamnafas yashash imkonini bergan. Shuning uchun ham, chet tilini o‘qitishda o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini shakllantirib borish nihoyatda muhim bo‘lib, bu nafaqat chet tilini kerakli darajada chuqur o‘zlashtirishga samarali ta’sir ko‘rsatuvchi vositalardan biri hisoblanadi. Hozirgi davrda chet tillarni o‘qitishning asosiy maqsadi faqat lisoniy bilimlar, ko‘nikma va malakalarni yetkazish va hatto mamlakatshunoslikka oid ma’lumotlarni risoladagidek o‘rganishdangina iborat bo‘lib qolmasligi lozim. Bu haqda Ter-Minasova fikri quyidagicha: “...pedagogik jarayonda xalqaro muloqotda ishtirok eta olish qobiliyati asosiy o‘rinni egallashi kerak. Bu ayniqsa hozir juda ham muhim, “xalqlar, tillar, madaniyatlarning bir- biriga aralashuvi mislsiz keng quloch yoyganida – o‘zga madaniyatlarga bag‘rikenglikni tarbiyalash, ularga nisbatan qiziqish va hurmat uyg‘otish hamda o‘zida o‘zga madaniyatlardagi ortiqchaliq yetishmaslik yoki o‘xshamasligidan g‘ashlanish hissini yengish kabi muammolar ko‘ndalang turadi. Aynan shu munosabat bilan madaniyatlararo kommunikatsiya masalalariga nisbatan har tomonlama qiziqish uyg‘ongan”. Darhaqiqat, bugungi kunga kelib chet tillarini o‘qitishning ijtimoiymadaniy konteksti o‘zgargan deb ayta olamiz. Xalqaro muloqot tillarini o‘qitishning hozirgi bosqichida tili o‘rganilayotgan mamlakat madaniyatini bilish tildan foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Tilni madaniyat bilan birga o‘rganish zamonaviy til ta’limining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi va buni amalda unumli ishlata olish katta muvaffaqiyatlarga olib keladi. Tilni o‘rganilayotgan jamiyat madaniyatidan uzilgan holda o‘rganish mumkin emas, til va madaniyat bu har doim yonma-yon 25 ishlatiladigan bir butun tushunchadir. Chunki til jamiyat taraqqiyoti mahsuli va uning madaniyati tashuvchisidir. Lisoniy kompetentlik yetarli yoki hatto yuqori darajada bo‘lganida ham nolisoniy borliq haqidagi bilimlarning yetishmasligi bois chet tilida muloqot samarasi pasayib ketishi mumkin. A.V. Xutorskoy qadriyatli-mazmunli, umummadaniy, o‘quv-o‘rganish, informatsion, kommunikativ, ijtimoiy-mehnat, shaxsiy o‘z-o‘zini takomillashtirish kompetensiyalarni ham o‘rganib ularni farqlab chiqadi. Muallifning ta’kidlashicha, bunday asosiy kompetensiyalar ro‘yxati “umumiy ta’limning bosh maqsadlari, ijtimoiy tajriba va shaxs tajribasini tarkibiy tuzilishi hamda o‘quvchiga zamonaviy jamiyatda ijtimoiy tajriba, yashash va amaliy faoliyat yuritish malakalarini egallashga imkon beruvchi asosiy faoliyat turlariga asoslanadi” deb qayd etadi. Boshqa bir olim D.F. Ilyasov esa chet tilini o‘quv fani sifatida o‘rganishda asosiy kompetensiyalar jumlasiga quyidagilar kiritadi: - ijtimoiy kompetentlilik – biror bir jamiyatda boshqa odamlarning qarashlarini hisobga olgan holda harakat qilish qobiliyati; - predmetli kompetentliliq ya’ni tilni bilim olish va muloqot vositasi sifatida anglash qobiliyati; - informatsion kompetentlilik– axborot texnologiyalarini egallash qobiliyati, har qanday turdagi axborot bilan ishlay olish hamda axborot texnologiyalarini tilni o‘rganishda qo‘llay bilish qobiliyati; - proyektivli kompetentlilik – o‘z mahsulotini yaratish, individual va jamoaviy faoliyatda qarorlar qabul qila olish va o‘z qarorlari uchun mas’uliyatli bo‘lish qobiliyati; 26 - ijtimoiy-madaniy kompetentlilik – umumbashariy odob-ahloq, madaniy o‘ziga xoslik va xuquqiy bilimlarni qo‘llagan holda o‘zining va o‘zgalarning madaniyatiga muvofiq ravishda harakat qilish qobiliyati; - kommunikativ kompetentliliq ya’ni o‘zga tildagi muloqot vositalari yordamida o‘zgalarni tushunish va ularga tushunarli bo‘lish qobiliyati. Ijtimoiy-madaniy kompetensiyani rivojlantirish ijtimoiy-madaniy adaptatsiya (moslashuv), yangi madaniyatga shaxsning integratsiyalashuvini taqozo etadi. Ko‘pchilik tadqiqotchilar ijtimoiy-madaniy kompetensiyani mamlakatshunoslik va madaniyatshunoslik fanlariga bog‘liq holda talqin etadilar. N. A. Salanovich quyidagicha takidlaydi, tilni o‘rganishni mamlakatshunos- lik bilan birga olib borish o’quvchilardagi o‘qishga nisbatan nihoyatda kuchli qiziqishni uyg‘otadi hamda muloqot jarayonida zamonaviy o‘qitishdagi til, xalq madaniyati, mamlakatshunoslik tarixi, an’analarga oid to‘rt masalani hal etish imkonini yaratadi. I. A. Zimnyaya tasnifiga ko‘ra va Evropa Kengashi tavsiyasiga muvofiq, ijtimoiy-madaniy kompetensiya ko‘p madaniyatli jamiyatdagi hayot bilan bog‘liq kompetensiya, ya’ni “odam bilan ijtimoiy soha o‘rtasidagi o‘zaro ta’sirlashuvlarga taalluqli” kompetentlik guruhidir. Demak ijtimoiy-madaniy kompetensiya umummadaniy va ijtimoiy kompetensiyalar bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, u o’quv- bilish kompetensiyasini rivojlantirishda asosiy omil bo‘lib hizmat qiladi. Mazkur holatlarda o’quvchilar o’zaro bilish munosabatlari, muloqotga kirishadilar. Bolalarning bilish faoliyatlari hissiy idrok nazariy tafakkur va amaliy faoliyat birligidir. U ta‘limning har bir bosqichida vujudga keladi va muntazam ravishda rivojlanib boradi. Bilish faoliyati o’quvchilarning ijtimoiy aloqalari va o’quv faoliyatlarining barcha turlarida mustahkamlanadi. Shu bilan bir qatorda, 27 o’quvchilar bilish faoliyatining kengayishida o’quv jarayonlarida muayyan topshiriqlarni bajarishlari ham muhim ahamiyat kasb etadi. Pedagogik atamalar lug’atida bilishga qo’yidagicha ta‘rif beriladi: 1) ta‘lim jarayonida o’quvchi va o’quvchilarga taqdim etilgan o’quv materialining o’zlashtirilganlik darajasi; 2) borliq va uning obektiv qonuniyatlarini o’rganish, o’zlashtirish, egallash jarayonidir. Demak bilish faoliyati jarayonida o’quvchi taqdim etilgan bilimlarni o’zlashtiradi va tevarak atrofdagi voqelikni anglab etadi. Ma‘lumki, bizni o’rab to’rgan tashqi olamdagi narsa va hodisalarning juda ko’p belgi va hususiyatlari mavjud. Masalan, narsalarning rangi, ta‘mi, hidi, qattiq yoki yumshoqligi, g’adir- budur yoki tekisligi, harorat va boshqalar. Ana shu narsa va hodisalarning turli xil belgi, xususiyatlarini biz ham turlicha sezgi a‘zolarimiz orqali ongimizda aks ettiramiz. Tevarak-atrofimizdagi narsa va hodisalarning turli xil belgi hamda xususiyatlari har doim ham bizning sezgi a‘zolarimizga ta‘sir etib turadi. Natijada bizda turli sezgilar hosil bo’ladi. Chunonchi, nurlarning ko’zimizga ta‘sir qilishi natijasida ko’rish sezgisi, har xil tezlik va kuchlanishdagi havo to’lqinlarining qulog’imizga ta‘sir etishi natijasida eshitish sezgisi, nafas olish paytida havo bilan birga burun bo’shlig’iga kirgan har turli modda zarrachalarining ta‘siri natijasida hid sezgisi, biror narsani qo’limiz yoki badanimizga tegib ta‘sir etish natijasida teri (taktil – biror narsaning terimizga tegishi) yoki bosim sezgisi va shu kabi sezgilar har doim hosil bo’ladi. Demak sezgi deb, atrofimizdagi narsa va hodisalarning sezgi a‘zolarimizga bevosita ta‘sir etishi natijasida ularning ayrim belgi va xususiyatlarini miyamizda aks ettirilishini aytamiz. Sezgi bilish jarayonlari ichida oddiy psixologik jarayon bo’lib, tashqi olamdagi narsa va hodisalarni aks ettiradi. Tashqi olamdan kelayotgan qo’zg’atuvchilarning muayyan resteptorlarga bevosita 28 ta‘sir etish orqali ayrim belgi va xususiyatlarni va organizm ichki holatini aks ettiradi. Ma‘lumki, insondan sezishning dastlabki bosqichi hissiy bilishdan boshlanib, keyinchalik u mantiqiy bilishga o’tadi. Sezgi ham oddiy psixologik jarayon bo’lgani bilan uning yuzaga kelishi o’z-o’zidan hosil bo’lmaydi. Ular jumlasiga quyidagilar kiradi: 1. Sezgi a‘zolariga ta‘sir etadigan narsa va hodisaning bo’lishi. 2. Sezuvchi apparat, ya‘ni analizatorning mavjud bo’lishi. Masalan, havoning sovuqligini, temirning qattiqligini, qorning yumshoqligi va boshqalarni sezamiz. Sezgi idrok bilan bog’liq bo’ladi, lekin narsa va hodisani idrok qilishdan oldin uni sezish lozim, shu bois sezgilar materiyaning sezgi a‘zolarimizga ta‘siri natijasidir. Sezgi axborotlarini qabul qilib, tanlab, to’plab, har bir sekundda axborotlar oqimini qabul qilib va qayta ishlab miyaga etkazib beradi. Natijada tevarak - atrofdagi tashqi olamni va organizm o’z ichki holatini adekvat ―mos aks ettirishi hosil bo’ladi. Sezgi a‘zolari tashqi olamning inson ongiga olib kiradigan yo’llaridan biridir. Ta‘lim jarayonida kichik maktab yoshidagi o’quvchilarda ixtiyoriy, barqaror, mustahham, kuchli, faol ongli diqqatni rivojlantirish uchun qulay shart-sharoit yaratilishi lozim. Bilish jarayonida mustaqil aqliy faoliyat ko’rsatish, misollar, masalalar echish, didaktik mashqlar bajarish, takrorlash yordamida ixtiyoriy, ongli diqqat tarkib topadi. 7-8 yoshli bolalarda diqqatni ixtiyoriy tarzda bir nuqtaga jamlash, taqsimlash, ongli ravishda boshqarish ko’nikmalari shakllanadi. Boshlang’ich sinf o’quvchilari ma‘lum darajada o’z faoliyatlarini mustaqil rivojlantira oladilar. Ular o’z rejalari, harakatlarining izchilligini so’z orqali tasvirlab beradilar. Rejalashtirish yordamida o’quvchilarning ixtiyoriy diqqatlari tarkib topib rivojlanadi. Kichik maktab 29 yoshidagi o’quvchilarni bilish faoliyatiga jalb etish turli aqliy faoliyat usullarini taqozo qiladi. O’quvchilarning bilim zaxiralari moddiy olam haqidagi tasavvurlari yordamida boyib borib bilish faoliyatining shakllanishida o’quv jarayoni muhim o’rin egallaydi. Misol uchun, bolada mantiqiy uylash etilmay turib uni mantiqiy fikr yuritishga o’rgatish foydasiz. 3-7 yoshli davrdagi bolalarning asosiy faoliyati quyidagicha: • Predmetli o’rganish; • Individual va predmetli o’yinlar, jamoaviy syujetli rolli o’yinlar; • Individual va guruhlarda ijod; • Musobaqa o’yinlari; • Munosabat o’yinlari; • Ro’zg’or mehnati. Bolalarning bilish jarayonlarida ushbu o’yinlarning ahamiyati kattadir. Mutaxassislar shaxsning rivojlanishi moddiy olam bilan bog’liq bo’lib inson turmush tarzi uning ongini belgilaydi, deb hisoblaydilar. Insonning bolalikdagi rivojlanishida o’quv-biluv faoliyati muhim o’rin tutadi. O’quvchilar bilish faoliyatining kengayishi, birinchi navbatda, ularning ilmiy hodisalar, fikrlar, g’oyalar, dalillar va xalqning ijtimoiy tajribasini o’zlashtirishlari natijasida amalga oshadi. Pedagogika fanida rivojlanish va o’qitishning o’zaro aloqadorligi o’ziga xos tarixiy taraqqiyot yo’liga ega. Dastlab, pedagoglar o’quvchilarning rivojlanishi o’z-o’zidan amalga oshadi, degan fikrni ilgari so’rganlar. Ta‘limning rivojlanish ta‘sirini aniqlaganlaridan so’ng, ular bu ta‘sirning beixtiyor xarakterga ega ekanini ta‘kidlaganlar. Shu bilan bir qatorda, o’quvchilarni o’qitish va aqliy rivojlantirish muammosi bo’yicha shaxsiy nuqtai nazarlar vujudga keldi. Mazkur nuqtai nazarning asosiy mohiyati yaxshi tashkil etilgan o’quv jarayoni o’quvchi 30 rivojlanishini jadallashtiradi. Ta‘lim nafaqat yakunlangan turkumlarda quriladi. Ushbu yondashuv asosida pedagogika fanida ta‘limda faoliyatli, individual, tabaqalashgan yondashuv nazariyasi vujudga keldi. Shaxsning rivojlanish jarayonida bir xillik mavjud emas. Boshlang’ich sinf o’quvchilari uchun bu vaqt obrazli tafakkur qilish asosida intellektual rivojlanish davridir. Bu asosan o’quv- biluv jarayonida amalga oshadi. O’quv biluv jarayonida shaxsning boshqa jihatlari rivojlanmaydi. Biz o’quvchilar uchun etakchi bo’lgan rivojlanish yo’nalishini asoslashga harakat qilamiz. Intellektual rivojlanishda o’z-o’zini hurmat qilishning asosini o’quvchilarning shaxsiy ijobiy tajribasi tashkil qiladi. Bu o’quv-biluv jarayonida namoyon bo’ladi. Kuzatishlar shuni ko’rsatmoqdaki, aksariyat o’quvchilarda bunday tajriba mavjud emas. O’z faoliyati natijasidan qoniqmaslik o’quvchilar o’z-o’zlarini hurmat qilishlarining asosini tashkil eta olmaydi. Bu yo’nalishda muhim o’rin egallaydigan qonuniyatlardan biri o’quvchilarda muayyan o’quv vaziyatlarida bilish faoliyatining kengayishi, shaxsiy tenglik hamda o’z- o’zlarini hurmat qilishdan iborat. Bu o’quvchilar faoliyatlari orqali namoyon bo’lib bilish jarayonida yo’l qo’yilgan xatolar o’quvchining kayfiyati va rivojlanishiga muayyan ta‘sir ko’rsatadi. O’quvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish jarayonida o’qituvchi o’z oldiga bu faoliyatni qanday kengaytirish keraq degan savolni qo’yishi lozim. Mavjud ilmiy manbalarning tahlili va amalga oshirilgan kuzatishlar natijasida o’quvchilardagi bilish faoliyati quyidagi tarkibiy qismlardan iborat: – bilish qiziqishlari; – o’quv maqsadlari; – hissiyotlar: shaxsiy bezovtalik va hissiy barqarorlik; – yutuqlarni qo’lga kiritish va muloqot qilishga bo’lgan ehtiyoj; 31 – intellektual layoqatlilik va muloqotga kirishuvchanlik; – shaxsiy tajribalar hamda ko’nikmalar. Rus fiziologiyasi va ilmiy psixologiyasining atoqli namoyondasi I. M. Sechenovning (1829—1905) «Bosh miya reflekslari» degan mashxur asari 1863 yilda bosilib chikdi. «Insondagi psixik va fiziologik jarayonlar—degan edi Sechenov—bu bir xil tartibdagi hodisalar, bir-biriga yaqin real dunyoga xos bo’lgan hodisalardir». Sechenov psixik jarayonlarning asosi bosh miya reflekslaridir, degan ta‘limotni ilgari surdi. Sechenov davomchisi I. P. Pavlov oliy nerv faoliyati fiziologiyasiga doir mashhur asarlarida psixik moddiy substrat faoliyatidagi asosiy qonuniyatlarni va ayrim jarayonlarning nerv-fiziologik mexanizmlarini ochib berdi. Izlanishlarimizning asosini muayyan o’quv vaziyatlarida o’quvchilarning bilish faoliyatlarini kengaytirishning samarali yo’llarini tashkil qiladi. O’z-o’zini hurmat qilish har bir shaxsning tahliliy sifatidir. Buning tarkibini tahlil qilish orqali o’quvchining mayllari, qadriyatlari, tayanadigan qoidalarini aniqlashga muvaffaq bo’lindi. O’quv-biluv jarayonida o’quv-bilish kompetensiyalari rivojlantirishga bag’ishlangan tadqiqotlarda o’quvchilarning mustaqilligidan kelib chiqqan holda ular faolligini ta‘minlash uch yo’nalishga ajratilgan. – namunaga asoslangan taqlidiy; – izlanuvchilikka asoslangan ijrochilik; – ijodiy bilish faoliyati. Taqlidiy faoliyat harakatning tayyor namunalari asosida hosil bo’ladi. Ideal tarzda bo’lgani singari, predmetlilik asosida ham o’quvchilarni tirishqoq bo’lishga undaydi. Izlanuvchilikka asoslangan ijrochilik faoliyati tadqiqotchilik faoliyati bilan qiyosiy tarzda o’qituvchi tomonidan taklif etilgan muammoli vaziyatlarni 32 echish yo’llarini mustaqil tarzda izlashdan iborat. Ijodiy faoliyat esa bilish faoliyati hosil bo’lishining yuqori shakli sifatida muammolarni echishning yangi, o’ziga xos usullarini izlash, o’z xatti harakatlarini mustaqil boshqarishning yuqori ko’rsatkichlarini namoyon qilish hamda mazkur darajani shaxsiy faollik bilan qiyoslash mumkin. O’quv-bilish kompetensiyani quyidagicha ta’rifladik: o’quv-bilish kompetensiyasi – chet tilida muloqot olib boruvchi shaxsning til sohiblarining ijtimoiy va nutqiy xulq-atvorining milliy-madaniy xususiyatlari, ularning urf- odatlari, muomala qoidalari, tarixi va madaniyatidan xabardor bo‘lishi hamda muloqot jarayonida ana shu bilimlardan foydalangan holda o‘zga madaniyatlar vakillari bilan muvaffaqiyatli ravishda muloqotlashish qobiliyatini namoyon qila olish layoqatidir. Haqiqatdan ham, inglizcha so‘zlarni nutqda to‘g‘ri qo‘llash uchun ta’lim oluvchilar u haqda avvalo tasavvur va tushunchalarga ega bo‘lishi kerak. Shundan kelib chiqqan holda, chet tili darslarida kursantlarga o‘rganilayotgan til mamlakati haqidagi quyidagi ma’lumotlar bilan tanishish tavsiya etiladi: - mamlakatlarning geografik joylashuvi va tabiiy sharoitlari; - davlat tuzumi; mamlakat madaniyati va uning dunyo madaniyatiga qo‘shgan hissasi; - davlat harbiy sohasi va faoliyati; - harbiylarning maishiy yashash va dam olish tarzining tashkil etilishi; - harbiy ta’lim tizimi va muassasalari haqida ma’lumotlar; M.Byramlar, an’analar, muhim ahamiyatga ega sanalar; - harbiy sohadagi nutqiy etiket va muomala borasidagi o‘ziga xos xususiyatlar. Bu lingvomamlakatshunoslikka oid bilimlarni muqobilsiz leksika va 33 uning ona tilida ifodalanishlari, autentik matnlarning madaniyatshunoslikka oid (ya’ni madaniy) belgilari, til sohiblarining nutqiy muomala qoidalarini o‘z ichiga oladi. Mazmun jihatidan bunday muloqot quyidagi mavzularni qamrab oladi: o‘rganilayotgan til mamlakati, harbiy sohasiga oid oila, harbiy ta’lim maktablari, harbiylarning bo’sh vaqtlari(hordiq), harbiylar hayotida sport, harbiy shaharchalar va uning diqqatga sazovor yerlari, sayohat, kasb tanlash, tabiat va ekologiya, madaniyat va san’at, mashhur harbiy kishilar, milliy M.Byramlar, an’analar va boshqalar. Yana shuni aytishimiz kerakki, tili o‘rganilayotgan mamlakat madaniyati haqidagi tasavvurlarni shakllantirishda o’quvchilarning ona tili, unda aks etgan ijtimoiy-madaniy muhitdagi omillar ham asosiy ahamiyatga ega. Cholevki “til sohiblari har doim ham chet tilda so‘zlashuvchilar uchratadigan lisoniy qiyinchiliklarga e’tibor qaratavermaydilar. Biroq aynan shular, bu tili o‘rganilayotgan mamalakatda o‘qishga yoki ishga joylashishida hal qiluvchi omil bo‘la olishi mumkin” deb ta’kidlaydi. Shuning uchun ham biz kursantlarga til o‘rgatish jarayonida aynan shu masalaga alohida e’tibor qaratmog‘imiz lozim, ya’ni aynan lisoniy qiyinchiliklarni bartaraf etishimiz kerak. Kommunikativ kompetentsiya (CC) kontseptsiyasi nazariyotchilar tomonidan FLTning ajralmas qismi sifatida ishlab chiqilgan, Hymes dastlab Xomskiyga javoban CC tushunchasini faqat to'g'ri shakllantirish qobiliyatini bilishga qaratilgan til kompetensiyasi kontseptsiyasini kiritgan. Uning kompetentsiya tushunchasi nafaqat bilimlarni, balki ushbu asosiy bilimlardan foydalanish ko'nikmalarini ham o'z ichiga oladi. Kommunikativ kompetentsiya so'z va grammatik tuzilmalarni o'rganish bizni ravon so'zlashuvchi bo`lishimiz mumkinligini anglatadi, ammo muloqot ancha murakkab, chunki so'zlar ijtimoiy 34 ma'noga ega. Shuning uchun qurilish suhbatdoshlarning ma'no bo'yicha muzokaralarini o'z ichiga oladi. Canale va Swain nutq shakllarini tanlash va ketma- ketligiga ta'sir qiluvchi ijtimoiy, madaniy me'yorlar va boshqa pragmatik ma'lumotlar haqidagi bilimlar sifatida belgilangan ijtimoiy-madaniy kompetentsiyani o'z ichiga olgan Hymesning CC modelini aniqlash bo'yicha o'z ishlarini ishlab chiqdilar. Van Ekning kontseptsiyalarni ishlab chiqishdagi hissasi juda muhim. Uning ta'kidlashicha, FLT nafaqat muloqot ko'nikmalarini o'rgatish, balki o'quvchining shaxs sifatida shaxsiy va ijtimoiy rivojlanishi bilan ham bog'liq bo'lib, kommunikativ kompetentsiyaning oltita ko'nikmalarini ta'minlaydi. Van Ekning oltita vakolatga ta'riflari M.Byram tomonidan quyidagicha umumlashtirilgan. 35 1-jadval. M.Byram tomonidan umumlashtirilgan kompetensiyalarning ta’riflari. Lingvistik kompetentsiya Aqliy tarbiyaning kelishilgan qoidalari bilan shakllangan boshqa odamlarning ma'nolarini ishlab chiqarish va izohlash qobiliyati Ijtimoiy lingvistik kompetentsiya Til bizning tanlovimiz ekanligini anglash shakllari ta'rif bilan belgilanadi, suhbatdoshlar o'rtasidagi munosabatlar, kommunikativ niyat va boshqalar bilan belgilanadi. Diskurs kompetentsiyasi Tegishli strategiyalarni qo'llash, matnlarni qurish va talqin qilish qobiliyati. Strategik kompetentlik Aloqa strategiyalari, masalan. ma'muriy qabul qilish uchun qayta shakllantirish. Ijtimoiy kompetentsiya Tanishlik zehni Oxirgi tuzilmaviy, ijtimoiy-madaniy hokimiyat M.Byram va Zarate tomonidan tanqid qilindi va yanada takomillashtirildi, Van Ekning ta'rifiga asoslanib, til o'rganuvchilar ona tilini o'rganishlari kerak deb taxmin qilishdi va sizdan ona tilini bilishingizni talab qilishdi. Bu shuni anglatadiki, faqat bitta mahalliy kontekst mavjud bo`lib, ammo bu turli jamiyatlarda qo'llaniladigan ko'p tillarda mavjud emas. Hymes sotsiolingvistik kuchlarni baholashga munosabat bildirib, bu FL o’quvchilari ona tili haqida o'zlarini modellashtirishlari keraq deb da'vo qilish noto'g'ri, bu o'quvchilarning madaniy ijtimoiy o'ziga xosligi va o'zaro munosabatlardagi o’quv-bilish kompetentsiyaning ahamiyatini e'tiborsiz qoldiradi, deb ta'kidlaydi. Besh savoir M.Byram va Zarate ICCning muhim modelini ishlab chiqdilar. Savoir: qiziquvchanlik va ochiqliq borligi boshqa madaniyat va 36 bilimlarga ishonchsizlikni to'xtatish (savoir): ijtimoiy guruhlar va ularning kelib chiqqan mamlakatdagi mahsulotlar va amaliyotlar va suhbatdoshlar, ijtimoiy va individual o'zaro hamkorlikning umumiy jarayonlari. Tarjima qilish va bog‘lash kompetensiyasi: boshqa madaniyatdagi hujjat yoki hodisani talqin qilish, uni tushuntirish va hujjatlaringizga bog‘lash qobiliyati. Tanqidiy madaniy xabardorlik: o'z va xorijiy nuqtai nazarlar, amaliyotlar va mahsulotlar madaniyati va mamlakatlarini tanqidiy va aniq mezonlarga asoslangan baholash qobiliyati. Beshinchi komponent keyinchalik M.Byram tomonidan qo'shilgan, bu mavzuga siyosiy jihat qo'shgan. Ma'lum bo'lishicha, IC murakkab tushuncha bo'lib, u bir qator komponentlardan iborat. Model, albatta, muhammal emas, lekin u takrorlangan va eng kelishilgan ta'rif deb hisoblangan. Bu shuni ko'rsatadiki, ICC nafaqat bilimlarni, balki odob-axloq va ta'sirchan sohalarni ham qamrab oladi. M.Byram o'quv maqsadlarini rasmiylashtirish va ularni baholash imkonini berish uchun ushbu elementlarning har birini belgilaydi. Ta'kidlanishicha, ko'nikma, bilim va munosabatlar o'rtasidagi aloqa muqarrar ravishda bir-birini takrorlashga olib keladi, u har bir maqsadni batafsil tahlil qiladi. Ijtimoiy guruhlar va ularning o'z va suhbatdosh mamlakatidagi amaliyotini bilish, shuningdeq ijtimoiy va individual o'zaro ta'sirning umumiy jarayonlari, shuning uchun bilimlarni ikkita asosiy komponent sifatida tavsiflash mumkin: ijtimoiy jarayonlar va bu jarayonlarning tasvirlari haqidagi bilim; Boshqa odamlar sizni qanday qabul qilishi mumkinligini bilish, shuningdek boshqa odamlar haqida ba'zi bilimlar. Bunday bilim va tushunchaga ega bo'lgan o’quvchilar o'zlarining suhbatdoshlari bilan madaniyat va madaniy qadriyatlar haqidagi bilimlarni madaniy muhitda qo'llashi, o'z xulq-atvorini turli vaziyatlar talablariga 37 moslashtirishi, muloqotning madaniy komponentlarini aniqlashi va tanqidiy tahlil qilib samarali muloqot qilish qobiliyatini namoyish etishlari kerak. O’quvchilar yangi madaniyat haqidagi M.Byramlar va marosimlar, qiyinish kodi, oziq-ovqat, oshxona, xarid qilish, joylashuv va xush kelibsiz shakllari, til, imo-ishoralar va tana tili, sovg'a berish va oila daraxti, kundalik tartib bilan ham o'zlari haqida ma'lumot to'plashlari mumkin. Suhbatdosh uchun uning munosabatini, qadriyatlar tizimini, xatti-harakatlarini, munosabatini va butun madaniy kontekstni tushunish uchun muloqot juda muhimdir. U o'z xabarini va o'zining madaniy kontekstiga nisbatan o'zini to'g'ri ochib bera olishi kerak. Muloqot qilish uchun odamlar nafaqat lingvistik darajada, balki bir-birlarini ham tushunishlari va o'zaro munosabatda bo'lishlari kerak. Madaniy-lingvistik muloqotning muvaffaqiyati faqat o'zlashtirilgan til ko'nikmalari darajasiga bog'liq emas. Madaniy bilimlarsiz eng oddiy muloqot ba'zan imkonsiz bo'lib qoladi. O‘qituvchining vazifasi bilim kabi munosabat va ko‘nikmalarni shakllantirishdan iborat bo‘lib, o‘qituvchilar o‘z o‘quvchilari bilan birgalikda boshqa mamlakatlar haqida ma’lumot olishlari mumkin; ular yagona yoki asosiy ma'lumot manbai bo'lishi shart emas. Ko'nikmalar ham munosabat va bilim kabi muhimdir va o'qituvchilar bilim kabi ko'nikmalarga ko'proq e'tibor berishlari mumkin. Muloqotda quyidagi ko'nikmalar katta ahamiyatga ega: - sharhlash va bog'lash qobiliyati: boshqa madaniyatga tegishli hujjat yoki hodisani sharhlash, uni tushuntirish va hujjatlar yoki hodisalar bilan bog'lash qobiliyati. - kashf qilish va o'zaro ta'sir qilish qobiliyatlari: madaniyat haqida yangi bilimlarni egallash qobiliyati hamda real vaqtda muloqot va interaktivlik cheklovlari ostida bilim, munosabat va ko'nikmalarni boshqarish qobiliyati. 38 O’quvchilar turli madaniyatlar bilan shug'ullanayotganda qiziquvchan bo'lishlari muhimdir. Muloqotning qiyinligi va hayajonli tomoni shundaki, har bir inson turli xil kutish va qadriyatlar asosida ishlaydi. Chet elga sayohat o’quvchilarda turli madaniyatlarga qiziqish uyg'otishning ajoyib usuli hisoblanadi. Tinglash va kuzatish. Odatda gapirish va fikr bildirishning qadriga katta e'tibor beriladi, lekin kuzatish va tinglashga bundan ortiq ahamiyat berilmaydi. Agar o’quvchilar shunchaki gapirishni va boshqalar qanday muloqot qilishini kuzatishni emas, balki ko'proq tinglashni xohlasa, ko'p narsaga erishadi. Sayohat orqali turli madaniyatlarni boshdan kechirsh - bu o’quvchilar uchun boshqa madaniyatlarga qiziqish uyg'otishning eng yaxshi usuli, ammo siz turli xil restoranlar yoki mahallalarga tashrif buyurib, turli madaniyatlar bilan ham aloqada bo'lishingiz mumkin. Tadqiqotga ko'ra, o’quvchilar spektakllarda, san'at muzeylarida yoki boshqa madaniyatga oid filmlarda ishtirok etishlari mumkin. Madaniyat bizning ko'zimizning rangiga o'xshaydi. Biz buni o'zimiz sezmaymiz, lekin boshqalar bilan muloqot qilganda buni ko'rish biz uchun oson. Ko'zlarimiz qanday ko'rinishini bilish uchun biz ko'zguga qarashimiz kerak va buni bizning aks ettirishimiz ko'rsatadi. Madaniy moyilligimizdan xabardor bo'lish uchun madaniyatimiz qanday ekanligi haqida o'ylashimiz kerak. Tanqidiy madaniy ong - bu o'z va boshqa madaniyatlar va mamlakatlardagi tanqidiy va o'ziga xos mezonlar, istiqbollar, amaliyot va mahsulotlarni baholash qobiliyati, ijtimoiy o'zaro ta'sirning asosidir. Zamaletdinov, Zamaletdinova, Nurmuhametova, Sattarovalar “Til va madaniyatni uyg`unlashtirish zarurligini, tilning lingvistik va madaniy tahlili odamlarga idroq tasavvur va hissiyotlarni tushunishga, ona tilida so'zlashuvchilarning fikrlash tizimini o'rganishga imkon beradi”, deb ta`kidlaydilar. M.Byram to'rt o'lchovli yondashuvni taklif qildi. Ushbu 39 to'rtta o'lchov - o'rganish, bilim, madaniy xabardorlik va madaniy tajribani o'z ichiga oladi. U madaniyatning tilga oid bo‘lmagan jihatlarini ta’kidlaydi, bunda o‘quvchilar madaniy farqlarga ikki nuqtai nazardan – ona madaniyati va chet tillari madaniyati nuqtai nazaridan qarashga o‘rgatiladi. Asosiy maqsad - dunyoni monomadaniy tushunishni madaniy tushunchaga aylantirish. Tadqiqotchilar Margovina va Yu. A. Sorokina, madaniyatlarning bunday komponentlari bo'lishi mumkin: a) urf-odatlar va urf-odatlar; b) an'analar bilan chambarchas bog'liq bo'lgan maishiy madaniyat, shuning uchun ko'pincha an'anaviy va maishiy madaniyat deb ataladi; v) kundalik xulq-atvori (ijtimoiy aloqaning ba'zi normalari tomonidan qabul qilingan ma'lum bir madaniyat vakillarining odatlari), shuningdeq til va madaniy hamjamiyatning tashuvchilari tomonidan qo'llaniladigan mimik va pantomima kodlari; d) tevarak-atrofdagi olamni idrok etishning o`ziga xos xususiyatlarini, muayyan madaniyat namoyandalari tafakkurining milliy xususiyatlarini aks ettiruvchi “Milliy dunyo obrazlari”; e) etnosning madaniy an'analarini aks ettiruvchi badiiy madaniyat. Shuning uchun har qanday aloqa jarayonining asosiy maqsadi axborot, bilim va tajribani aloqa sherigiga imkon qadar to'liq va aniq yetkazishdir. Aloqa sohasidagi tadqiqot ob'ekti - muloqot jarayoni ishtirokchilarining muloqot xulqatvorining milliy va madaniy xususiyatlarini o'rganish, ma'lum amaliy ko'nikmalarni shakllantirish, chet tillarida so'zlashadigan xorijiy madaniyat vakillarini tushunishga imkon beradigan bilimlar, boshqacha aytganda, o’quv- bilish kompetentsiyani shakllantirish. 40 Kommunikativ kompetentsiyani muvaffaqiyatli shakllantirish doimiy ravishda, o'qitishning barcha bosqichlarida, puxta o'ylangan maxsus mashqlar tizimi tufayli amalga oshiriladi. Ona tilida so‘zlashuvchilar bilan nutqiy muloqot qilish uchun zarur bo‘lgan bilim va ko‘nikmalarni egallashga qaratilgan. Hozirgi vaqtda xalqaro munosabatlarning rivojlanishi sharoitida turli sohalardagi boshqa til jamiyatlari vakillarining mentaliteti, turmush tarzi va axloqiy qadriyatlarini yaxshiroq tushunish keraq bu zamonaviy odamlarning madaniyat sohasidagi muloqot savodxonligini oshirishni o'z ichiga oladi. Bu umumiy ta’lim natijalari faqat aniq fanlarni bilishda emas, balki kompetentsiya xarakterida ham olingan taqdirdagina mumkin bo‘ladi. Maktab o‘quv dasturining deyarli har bir predmeti o‘quvchilar madaniyatining kommunikativ kompetensiyasini shakllantirishga, uni tegishli mazmun bilan to‘ldirishga ma’lum hissa qo‘shadi. Bu jarayonda “chet tili” faniga muhim o‘rin beriladi, chunki aynan madaniy-kommunikativ kompetentsiyani shakllantirish ushbu fanni o‘qitishning asosiy maqsadi hisoblanadi. Chet tilini boshqa barcha maktab fanlaridan ajratib turadigan bir qator xususiyatlar buni belgilaydi. Birinchidan, mahalliy xalq madaniyatining muhim elementi va uni boshqa xalqlarga etkazish vositasi bo'lgan chet tili. Bu o’quvchiga yaxlit dunyoqarashni yaratishga imkon beradi, bu keyinchalik o'quvchilarda ikkinchi darajali til xususiyatlarini shakllantirishga va ularning doimiy o'zgaruvchan sharoitlarga ijtimoiy moslashishiga yordam beradi. Ikkinchidan, “xorijiy til” fani shu bilan tavsiflanadiki, chet tilidagi til mazmuni turli fanlardan: tarih geografiya, adabiyot va hokazolardan ma’lumotlar bo‘lishi mumkin. 41 Uchinchidan, chet tili ko‘p funksiyali, chunki u turli bilim sohalarida aloqa va axborot vositasi sifatida ham harakat qiladi. 1.2-§. Maktab o’quvchilarining bilish darajasi va ular yoshining o’ziga xos xususiyatlari Yoshlarimizning ta'lim-tarbiyasi, k е lajak avlodni barkamol ko’rish istagi barcha xalqlar, mamlakatlar uchun dolzarb hayotiy muammo bo’lib k е ldi va shunday bo’lib qoladi. Shuning uchun ham har qanday millatning mutafakkirlari va yo’lboshchilarining yosh avlod ta'lim-tarbiyasi bilan bog’liq masalalar ustida bosh qotirganlari ilmiy manbalardan ma'lum. Buning boisi shundaki, birinchidan, davlat rahbarlari va olimlar muayyan millat, xalq manfaati nuqtai nazardan talim-tarbiyaning ilmiy asosi, maqsad va vazifalarini b е lgilasalar, ikkinchidan, ularning faoliyati va asarlari ta'lim-tarbiya nazariyasi va amaliyotini boyitgan, uchinchidan, o’z millati, xalqi, Vatani istiqbolini ko’p jihatdan yoshlarning ta'lim-tarbiyasi bilan bog’laganlar. Shuning uchun bo’lsa k е rak, birinchi prezidentimiz I.A.Karimov rahbarlik faoliyatining dastlabki kunlaridanoq, yoshlar ta'lim-tarbiyasi, Vatan, millat istiqbolini eng muhim, dolzarb masala sifatida kun tartibiga qo’ydi. Bolalar tarbiyasi va ularning yoshiga qarab o’sish davrlarini tadqiq etish jahon psixologiyasi, p е dagogikasi va m е todikasi namoyandalarini qiziqtirib k е layotgan muhim masaladir. Yosh psixologiyasi buyicha yirik olimlardan V. A. Krut е tskiy, N.S. Lukinlarning «Yuqori sinf o’quvchisining psixologiyasi», N.F.Kopt е r е fning «P е dagogik psixologiya», A.V.P е trovskiyning «Umumiy psixologiya», N.F.Dobrininning «Yosh psixologiyasi», I.A.Sikorskiyning «Bola ruhi», A.P.N е cha е vning «hozirgi zamon eksp е rim е ntal psixologiyasi va uning maktab ta'limiga munosabati», A.F.Lazurskiyning «Maktab o’quvchisining tavsifi», 42 N.D.L е vitov va V.A. Krut е tskiylarning «qobiliyat va qiziqish», K.I. Kornilovning «Psixologiya» kabi asarlari shuhrat qozongan. Buyuk fiziologlar I.M.S е ch е nov va I.P.Pavlov ham umumiy va p е dagogik yosh psixologiyasini rivojlantirish ishiga ulkan hissa qo’shganlar. Atoqli psixologlardan am е rikalik J.Brun е r, U.J е ms, S.X.Xoll, frantsuz olimlari E.Dyurkg е ym, P.Jan е , shv е ytsariyalik J.Piaj е kabilar yosh psixologiyasi va uni davrlashtirish masalalariga o’zlarining ilmiy nazariyalari bilan ijobiy ta'sir qilganlar. O’zb е kistonda yosh psixologiyasi bilan P.I.Ivanov, M.Vohidov, M.G.Davl е tshin, E.G’ozi е v, A.Fayzulla е v kabilar shug’ullanib, uni ilmiy-nazariy jihatdan rivojlantirishga ma'lum hissa qo’shganlar. Nomlari qayd etilgan olimlar yosh davrlarini tabaqalashtirish va har bir yosh davriga xos xususiyatlarni tadqiq qilish ishiga muayyan tamoyillar asosida yondashganlar. Tadqiqotimizning ob' е kti qilib maktab o’quvchilarini tanlashimizdan maqsad, ularga ingliz tilini o’rgatishning nihoyatda muhimligidir, chunki hozirgi davr har tomonlama rivojlangan, o’z kasbining mohir bilimdonlari bo’lgan kadrlar tayyorlashni taqozo etadi. «Maktab o’quvchilarining yoshi psixologik jihatdan ilk o’spirinlik yoshi hisoblanib, 15-17 yoshli (9-11sinf) o’quvchilarga to’g’ri k е ladi. Ushbu davrda o’quvchi jismonan baquvvat bo’lib, m е hnat qilish qobiliyatiga va oliy maktabda o’zini sinab ko’rish imkoniyatiga ega bo’ladi hamda ma'naviy jihatdan shakllanadi. O’spirin yoshidagilar aql-idroki xususiyatlariga to’xtaladigan bo’lsak, muayyan faoliyat bosqichida mustaqil fikr yuritishga noqobilligi ularning psixikasidagi jiddiy kamchilikdir» [137:165]. O’quvchilarga matnni o’qish va uning mohiyati, mazmuni yuzasidan mustaqil holda hukm va xulosa qilish topshirilganda, ular matnni o’qib, h е ch qanday xulosa chiqarishmagan; mavzuga ijodiy 43 yondashmasdan o’qituvchining har bir so’zini yodda saqlab qolib, q е ch o’zgarishsiz qaytadan so’zlab b е rishga harakat qilishgan; o’zlari maktabdan va sinfdan tashqari faoliyatlarida eshitganlari, o’qiganlari bilan o’qituvchining axboroti, malumotini umumlashtirib javob b е rishgan va o’z fikrlarini bayon etishga qiynalganlarida matndan ko’chirmalar k е ltirishgan. O’spirin o’quvchining mustaqil fikrlashini rivojlantirishda, o’qituvchilar, sinf rahbarlari tomonidan quyidagi ishlar amalga oshiriladi: o’qituvchilar o’spirinlarda o’rganilayotgan narsa va hodisalarning xolisligi, haqqoniyligi, to’g’riligiga ishonch hosil qilishadi, ulardan qanoatlanishadi va ularni isbotlashga o’rgatib borishadi; fan o’qituvchilari ularni narsa va hodisalar to’g’risida original fikr yuritishga yo’llashadi; o’quvchilarning mashg’ulotlarda qo’llanav е rib, siyqalashgan bir qolipdagi so’z va iboralardan foydalanishlariga yo’l qo’yishmaydi; fan o’qituvchilari o’spirin yigit va qizlarga bilimlarini amaliyotga tatbiq qilishni o’rgatishadi, buning uchun ularda amaliy malakalarni shakllantirishga harakat qilishadi. O’spirin ingliz tilidagi matnni o’qish va uni tushunish orqali mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritish va munozaraga kirishishni o’rgana boradi. Unda asta- s е kin tabiat va jamiyat haqida o’zining nuqtai nazari, e'tiqodi, dunyoqarashi shakllanadi. Ma'lumki, shaxsning ana shu fazilatlari o’smir fikrlashi, mustaqil o’ylashi, to’g’ri hukm va xulosa chiqarishi, qat'iy qarorga k е lishining natijasidir. «Maktab o’quvchilarga xos salbiy xususiyatlardan biri ularda og’machilikka moyillikning kuchliligidir. Og’machilikning eng asosiy sabablaridan biri - voq е likning mohiyatini ilmiy jihatdan to’g’ri tushunmaslikdir. Ularda moddiy 44 dunyo to’g’risida shaxsiy fikrlar, mulohazalar, ilmiy dunyoqarash tarkib topganidan k е yingina tafakkurning tanqidiylik xususiyati rivojlana boshlaydi» [137:165]. Ingliz tili o’qitish jarayonida maktab o’quvchilari aqlining yoki tafakkurining tanqidiyligini tarbiyalashda o’qituvchi o’quvchining o’ziga xos tipologik xususiyatiga, aqliy kamolot darajasiga, bilimlari saviyasiga, mulohaza doirasining k е ngligiga, nutqiy qobiliyatiga, shaxsiy nuqtai nazariga, o’qishga nisbatan munosabatiga, qiziqishining xususiyat va darajasiga, aqliy faoliyat op е ratsiyalarini qay darajada bilishiga, mavjud o’qish ko’nikmasi va malakalariga alohida e'tibor b е rishi lozim, faqat ana shundagina ularning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishga erishishimiz mumkin. Qoidaga binoan, 15-17 yoshdagi o’quvchilarda aqliy faoliyat rivojlangan bo’ladi, ammo boshlang’ich sinfdagilarga nisbatan t е z o’sish kuzatilmaydi. L е kin u rivojlanishda davom etadi. Murakkab op е ratsiyalar o’spirin qiz va o’g’il bolalar aqliy faoliyatining rivojlanishiga yordam b е radi. Tahlillarning ko’rsatishicha, o’g’il bolalarda aqliy faoliyat jarayoni qizbolalarga nisbatan barvaqtroq va aniqroq namoyon bo’ladi [138]. «O’spirinlik shaxsning shakllanish davriga to’g’rik е ladi. Bu davrda o’spirinlar o’zini hurmat qila oladigan yoki, aksincha, o’ziga past baho b е radigan bo’ladi. Bunday paytda unda atrofdagilardan yashirinib yurish yoki o’z fikrini aytishda o’ziga ishonchsizlik tuyg’ulari paydo bo’ladi. O’z kuchiga ishonmaslik, oldiga qo’ygan maqsadidan voz k е chishiga olib k е ladi. Bu esa o’quvchilarning o’quv- bilish kompetensiyalarini takomillashtirishga salbiy ta'sir etadi. O’qituvchi bunday holatni s е zib qolsa, uning oldini olishga harakat qilishi k е rak (masalan, o’quvchini sinfda lid е r qilib saylash)» [94:146]. Agar o’tgan asrning 30-40 yillaridagi o’spirin yoshlarni hozirgi paytdagilar 45 bilan taqqoslaydigan bo’lsak, bizning davrimizdagi yoshlarning qiziqishi, bilish faolligi va madaniyatining rivojlanganligi yaqqol sеziladi. Bu esa hozirgi kunda kompyutеr, intеrnеt axborotlarining kirib kеlishi, tеlеvizor, radio va kinoning rivojlanib kеtganligidan dеb aytsak, mubolag’a bo’lmasa kеrak. Psixologlarning guvohlik bеrishlaricha [94; 137], hozirgi kunda o’spirinlarning tеxnika, madaniyat va sport sohasidagi yutuqlardan xabardorliklari o’qituvchidan kam emas. ha, albatta, kеyingi avlod oldingisidan ko’ra o’qimishliroq bo’lishi tabiiy. Maktab o’quvchilarning ko’pchiligi fan, mamlakatning siyosiy hayoti, xalqaro aloqalar, sport va san'atga juda ham qiziqadilar. Kitob o’qish, kinofilm va tеlеvizion ko’rsatuvlarni ko’rib borish, hozirgi kunda zamonaviy vositalardan biri hisoblangan kompyutеr va intеrnеtdan foydalanish, sport bilan shug’ullanish, turizm va boshqalar sеvimli mashg’ulotlaridir. Chеt tillar bo’yicha o’tkazilayotgan olimpiadalarning tahlili shuni ko’rsatadiki, o’spirinlarning chеt tilga, ayniqsa, ingliz tiliga bo’lgan qiziqishlari borgan sari kuchaymoqda. Shuning uchun ham ingliz tili darslarini o’quvchilarning qiziqishlarini hisobga olgan holda tashkil etish zarur. O’rganilayotgan til o’quvchiga quvonch bag’ishlagan taqdirdagina, ularning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirish osonroq kеchadi. Matnni o’zlashtirish orqali nafaqat til matеriallarini mustahkamlash, balki kеrakli va foydali axborotni ham olishga erishiladi. Bu esa o’qituvchidan yuksak mahorat talab qiladi. Maktab o’quvchilari ko’pincha ijodiy xususiyatli mashqlarni afzal ko’radilar va o’qituvchi shunga binoan har xil ijodiy xaraktеrdagi mashqlardan foydalana olishi kеrak. Lеkin o’quvchi o’z ishining natijasini ko’ra olishi va his etishi zarur, aks holda ularda qiziqish so’nadi va bеfarqlik yuz bеradi. Yuqori sinf o’quvchilarining ayrimlarida gipеrkrititsizm kuzatiladi: ular dunyoga bir tomondan turib haraydilar 46 va o’zlari uning mahsuli ekanliklarini eslaridan chiqaradilar. Bunday o’spirinlar diqqatlarini faqat o’zlariga yoqmaydigan narsalarga qaratadilar, lеkin gap shundaki, nafaqat kamchiliklarni ko’ra olish, balki ularni tuzatishga ham harakat qilish zarurdir. «O’spirinlik - bu dunyoqarashning shakllanish yoshidir. Albatta, dunyoqarash yoshlikdan rivojlana boradi va shakllangan odatlarni amaliy o’zlashtirish boshlanadi. Dunyoqarash shakllanishining birinchi ko’rsatkichi tabiat qonunlariga bo’lgan qiziqishdir. Dunyoqarashni shakllantirish o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirish bilan bir narsa emas. O’spirin o’zini har xil kasb egasi sifatida tasavvur qiladi, lеkin o’ziga biron bir kasbni tanlay olmaydi. O’spirinda kasb tanlashga ehtiyoj tug’iladi va ular bunga jiddiy qaray boshlaydilar. Shuning uchun ham ularda fanga bo’lgan qiziqish va uni yaxshi o’zlashtirib olish istagi paydo bo’ladi» [94:146]. «Yuqori sinf o’quvchilarining muloqot xususiyatlari o’rganilayotganda uning vazifalari turlicha ekanligiga e'tibor qaratish lozim. Birinchidan, o’quvchining o’z tеngdoshi bilan qilayotgan muloqoti eng muhim hisoblangan «axborot kanali»dir. Ikkinchidan, muloqot shunday bir faoliyat turidirki, bunda shaxsning hissiy jihatlari rivojlanib, ularda o’z-o’zini hurmat qilish hissiyoti paydo bo’ladi. Bu yoshda o’qituvchi bilan munosabatni yaxshilash muhim rol o’ynaydi va ularda o’qituvchini baholash xususiyatlari paydo bo’ladi» [95:236]. Shuning uchun ham o’qituvchi puxta bilimga ega bo’lishi va uni o’quvchilarga to’g’ri va tushunarli qilib yеtkazib bеra olishi kеrak, ana shundagina o’quvchi uni qadrlaydi. O’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirish qiziqishni oshirish bilan uzviy bog’liqdir. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha [113], rеspublika maktablaridagi 47 yuqori sinf o’quvchilarining ko’pchilik qismi ingliz tiliga qiziqadi va uni puxta o’zlashtirib olishga intiladi. Ingliz tiliga bo’lgan qiziqish ilmiy-tеxnik rivojlanish, O’zbеkistonning boshqa xorijiy mamlakatlar bilan rivojlanayotgan madaniy, savdo va boshqa aloqalari tufaylidir. Til matеrialini o’zlashtirish jarayoni ko’pgina pеdagogik va psixologik omillarga bog’liq: til matеrialining talabga javob bеrishi, til o’rganish tajribasi va o’quvchilarning ingliz tiliga bo’lgan qiziqishi shular jumlasidandir. Biz mashg’ulotlar uchun matеrial tanlashda matеrialning zamonaviyligi va uning o’quvchi uchun ahamiyatini hisobga oldik. O’quv matеrialini zamonaviylashtirish orqali biz o’quvchilarning bilish faolligi va ularning qiziqishlarini oshirishga erishdik. Tanlangan matеrial o’quvchilar didiga mos va ular uchun ahamiyatli bo’lishi zarur. Agar o’rganilayotgan matеrial hayot, amaliyot bilan bog’liq bo’lsa, o’quvchi ularga ko’proq ehtiyoj sеzadi, ularda qiziqish uyg’onadi. Magistrlik dissertatsiyasi oldiga qo’yilgan vazifa maktab o’quvchilarining yosh va psixologik xususiyatlarini hisobga olgan holda o’qitishning ilg’or usullarini o’rinli qo’llash, oqibat natijada, ularning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishdir. Bu bilan biz ularning mustaqilligi, ijodiyligini ta'minlash va olgan bilimlarini har qanday sharoitda ham qo’llay olishlariga erishishimiz mumkin. Dars jarayonida matn ustida ishlash, unga rеja tuzish, uning mazmunini gapirib bеrish, bosh qahramonlarni tasvirlash, lug’at bilan ishlash muhim ahamiyatga egadir. Ko’nikma va malaka hosil bo’lganidan kеyin, o’quvchilar mustaqil holda matn ustida ishlashda, turli vaziyatlarda nutq yurita olishda qiynalishmaydi. O’quvchilarning matn mazmunini tushunib, mustaqil holda xulosa chiqara olishlari 48 bilish faolligining darajasi bilan o’lchanadi. O’quv-bilish kompetensiyasi yuqori darajada bo’lgan o’quvchi, odatda, ikki tilli lug’at bilan bеmalol ishlay olish, qo’yilgan savolga qiynalmay javob bеrish, kitobdan zarur bo’lgan qismni erkin tanlash, rеja tuzish, so’z, so’z birikma, ibora va grammatik strukturalarni to’g’ri qo’llash ko’nikmasiga ega bo’ladi. Yuqorida takidlanganid е k, o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishda qiziqish y е takchi o’rinda turadi. Binobarin, quyida qiziqishning psixologik- p е dagogik tadqiqotlarda sanab o’tilgan b е lgilariga to’xtalib o’tishni lozim topdik: ingliz tili o’qitish jarayonida bilish faolligining ko’rsatkichlari (o’quvchilar qo’llarining javob uchun ko’tarilishi, ular tomonidan savollarning b е rilishi); fanning barcha tarmoqlarini o’rganishga intilish; faoliyat xarakt е ri (mustaqillik, ijodiy yondashish); til mat е riali ustida muntazam ishlash; ingliz tili bo’yicha olgan bilimlarni boshqa sohalarda ham qo’llay olish kabilarni alohida takidlash joizdir [113:125]. Tadqiqotlarning guvohlik b е rishicha [113], bundan bir n е cha o’n yil oldin yuqori sinf o’quvchilarida ingliz tiliga bo’lgan qiziqish shahar maktablarida 60 % ni, qishloq maktablarida bu ko’rsatkich 45%ni tashkil etgan. O’quvchilarning ingliz tiliga bo’lgan qiziqishi dastlabki bosqichda doimo yuqori bo’lishi aniqlangan. Masalan, shahar maktablarining VIII sinfida ingliz tiliga qiziquvchilar 87%ni tashkil etgan bo’lsa, qishloq maktablarida 56%ni, X sinfga k е lib bu ko’rsatkich shahar maktablarida 60%ni, qishloq maktablarida 45% ni tashkil etgan, yani qiziqish foizi s е zilarli darajada pasaygan. hozirgi kunga k е lib, ingliz tilini o’rganish sohasida muayyan o’zgarishlar yuz b е rdi. Yuqori sinf o’quvchilari ingliz tilini s е vib o’rganishmoqda va dars jarayonida olgan bilimlarini amaliyotda 49 samarali qo’llashmoqda, ayni paytda, bilim saviyasi past o’quvchilar soni ham kamayib bormoqda. Kasb tanlayotgan o’quvchilarda ingliz tiliga alohida fan sifatida va ularning bo’lajak kasblari uchun muhim el е m е ntlardan biri sifatida qarash paydo bo’ldi. O’quvchilarda xorijiy tilni o’rganishga qiziqishni uyg’otish, ayniqsa, ota-ona tashkil etgan tarbiyaviy muhitga ham bog’liqdir. O’quvchilarning ingliz tiliga bo’lgan munosabatini qo’llab-quvvatlash, zarur shart-sharoitlar yaratish va uning qanchalik muhim ekanligini ta'kidlash o’quvchilarning ingliz tilini o’rganishga bo’lgan qiziqishini yanada oshiradi. Oldimizga qo’yilgan asosiy maqsad o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirish orqali ularning nutqiy malakalarini o’stirishdir. O’quvchilarning erkin muloqotga kirishishi, so’z va iboralardan to’g’ri va unumli foydalana olishi nihoyatda muhimdir. Buning uchun, albatta, o’qituvchidan yuqori mahorat, katta bilim talab qilinadi. Tadqiqotlarning ko’rsatishicha [121:8], o’qituvchi va o’quvchi orasidagi dialogik nutq jonli til amaliyotidan uzilgan qolda qo’llanilmoqda. qisqa va lo’nda iboralar o’rnida uzun kitobiy iboralardan foydalanilmoqda. O’quvchilarning bunday o’qitilishi boshlang’ich bosqichlarda o’zini ma'lum darajada oqlasa, yuqori sinflarda bu usul samara b е rmaydi, chunki vaqt o’tgan sayin o’quvchilar tafakkuri k е ngaya boradi. O’smirlik yoshi ikki bosqichga bo’linib, ular bolalik ch е garasiga yaqin (ilk yoshlik) va y е tuklik yoshi (ya'ni katta o’spirinlik yoshi) d е b ataladi. Bu yoshni y е tuklikning boshlang’ich bo’g’ini d е b hisoblash mumkin. «O’spirinlikning birinchi davrida o’quvchilarda mustaqil hayotiy yo’lni tanlashga tayyorlanish (k е rakli bilim va ko’nikma orttirish, kasb tanlash bilan bog’liq izlanishlar) harakatlari paydo bo’ladi. Ikkinchi davri esa o’quvchilarning 50 ishlab chiqarishda ishtirok etishlari va bunda egallagan bilim, kasbiy ko’nikma va malakalaridan foydalanishlari, o’z mahorati hamda shaxsiga xos axloqiy fazilatlarni yanada takomillashtirib borishga intilishlari bilan b е lgilanadi. Katta maktab yoshidagi o’quvchilarning kasbga yo’llanganliklari ularning shu yosh davridagi psixik rivojlanishlariga xos xususiyatlarni b е lgilab b е radi. Bo’lajak kasbini aniq tanlash yoki, aksincha, bu ishda aniq tasavvurga ega bo’lmaslik, ikkilanish, bo’lg’usi faoliyatning ehtimol tutilgan sohalarini t е z-t е z o’zgartirib turish katta maktab yoshidagi o’quvchi shaxsini shakllantirishga, uning umumiy psixik holatiga s е zilarli ta'sir ko’rsatadi» [94:147]. Bir qator maxsus tadqiqotlarning ko’rsatishicha, 15-17 yoshga to’lgan yigit va qizlar o’ziga xos xususiyatlarga ega, ularda muayyan va barqaror t е mp е ram е nt, xarakt е r va qobiliyat xususiyatlari mavjud. Biroq, ayni shu xususiyatlar yuqori sinf o’quvchilari tomonidan yyetarli anglab е tilmaydi yoki noto’g’ri baholanadi. Shuning uchun ham, mazkur muammoni hal qilish uchun, o’qituvchi va m е todistlardan o’quvchilar bilan maxsus individual ishlarni ham olib borish talab qilinadi. Katta maktab yoshi o’quvchilarda dunyoqarash shitob bilan shakllanib boradigan yoshdir. Bu yoshda endi yuqori sinf o’quvchilarida faqat bilim zahirasi yetarli bo’lib qolmay, balki o’sha bilimlarni muayyan tizimga k е ltirishga, tartibga solishga bo’lgan intilish va imkoniyatlar ham ko’zga tashlanadi. Bu davrda nazariy bilimlarga qiziqish, ayrim faktlarni umumlashtirish, ulardagi umumiy tamoyil va qonuniyatlarni aniqlab olish istagi k е skin darajada ortadi. Bunday holat ilgaridan, ya'ni bolaning bundan avvalgi psixik rivojlanishi va, avvalo, unda tushunib tafakkur qilish qobiliyati rivojlana borishi davrida tayyorlangan bo’ladi. Bilimlarning tizimdorligi va umumlashtirilganligi, nazariy masalalarga bo’lgan qiziqish, tushunib tafakkur qilish qobiliyatining rivojlanib borishi, yuqori sinf 51 o’quvchilarining bilish sohasidagi faolligi dunyoqarashni rivojlantirishning muhim shartlaridandir. O’quvchilarda tobora o’sib boradigan faollik, tajribaning to’plana borishi, xulq-atvor, ijtimoiy va axloq normalarining egallab olinishi yuqori sinf o’quvchilari dunyoqarashini shakllantirishda hal qiluvchi ahamiyatga ega bo’ladi. Ta'lim-tarbiya sohasida qator yillardan b е ri aynan o’spirinlik davridagi o’quvchilar bilan ishlash va bu sohada faoliyat ko’rsatayotgan o’qituvchilar va murabbiylar ish tajribasini o’rganish shundan dalolat b е radiki, hali ham o’quvchilarga bir taraflama yondashish batamom bartaraf etilmagan. «Yog’ochdan biron buyumni yasashdan oldin duradgor shu narsaga mos yog’och izlaydi. M е talldan biror buyum tayyorlaydigan t е mirchi usta buyum xususiyatiga mos m е tall tanlaydi. Masalan, t е mirchi usta hanjar yasamoqchi bo’lsa, uning k е skirligini ta'minlaydigan m е tall qidiradi. Shuning uchun ham biz insonni shakllantirishda, ya'ni dunyoqarashi va o’quv-bilish kompetensiyasini oshirishda uning shaxsiy xususiyatlarini ham inobatga olishimiz lozim» [88:66]. 52 I bob bo‘yicha xulosalar Ushbu bobni yakunlar ekanmiz, maktab o’quvchilarining o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishda, birinchi navbatda, faollik tushunchasining mohiyatini chuqur tushunish, o’quvchilar yosh xususiyatlarining psixologik tomonlarini aniqlash muhim ahamiyat kasb etishini uqtirib o’tmoqchimiz. Shuning uchun ham falsafa va psixologiya fanlariga murojaat qilinib, faollik tushunchasi va maktab o’quvchilarining yosh xususiyatlari chuqur tahlil qilindi. O’quv-bilish kompetentsiyaning ushbu kontseptual ta'rifiga asoslanib, biz chet tili o'qituvchisi o’quv-bilish kompetentsiyani shakllantirish uchun ega bo'lishi kerak bo'lgan bilim, ko'nikma va munosabatlarni aniqladik. Chet tili o‘qituvchilari o‘zlari o‘rgatgan chet tiliga nisbatan bilimlari yetarlicha bo‘lishi kerakligini aytdik. Bundan tashqari, o'qituvchilar o'z madaniyatidan xabardor bo'lishi va o'quvchilarga madaniyatlar o'rtasidagi o'xshashlik va farqlarni tushunishga yordam beradigan umumiy madaniy bilimlarga ega bo'lishi kerak. O`qituvchilar o'quvchilarning madaniyatda malakali bo'lishiga yordam beradigan tegishli mazmun, ta'lim maqsadlari va materiallarni qanday tanlashni bilishi kerak. O'qituvchilar o'quvchilarga o'z madaniyatini xorijiy madaniyatlar bilan bog'lashda yordam berishlari, madaniyatlarni taqqoslashlari va chet el madaniyatlari qarashlariga hamdard bo'lishlari kerak. Ular tegishli o'quv materiallarini tanlay olishlari va ushbu materiallarni moslashtira olishlari kerak. Bundan tashqari, o'qituvchilar mahorat darsi bo'lish uchun til va madaniyatni o'rgatishda tajribali yondashuvlardan foydalanishlari kerak. Shu nuqtai nazardan, ingliz tili o'qituvchilari chet tillarini o'rganish madaniyati va kompetentsiyalarini shakllantirish integratsiyasiga ijobiy munosabatda bo'lishadi va aslida ushbu maqsadga erishish yo'lida ishlashga tayyor bo'lishlari kerak. Ijtimoiy-madaniy 53 yondashuvning til ta’limidagi umumiy maqsadi kursantlarni chet tili vositalari orqali ko‘p madaniyatli dunyoda madaniyatlararo muloqot kompetensiyasini rivojlantirish orqali faol hamkorlikka tayyorlashdir. II BOB. INGLIZ TILI DARSLARIDA O'QUVCHILARNING O’QUV- BILISH KOMPETENSIYASINI OSHIRISH 2. 1 § Ingliz tili ta’limida o’quvchilarni o’quv-bilish kompetensiyasini faollashtirish bilan bilan bog’liq adabiyotlar tahlili. O’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini rivojlantirish psixologik, didaktik va m е todik, va hatto, sotsiologik muammo bo'lib sanaladi. Ruhshunoslar o’quv-bilish kompetensiyasiga shaxsning individual ruhiy xususiyati sifatida qarashsa, ta'limshunoslar bu masalaga ta'limning umumiy va eng asosiy qonuniyati sifatida qarashadi. M е todistlar maktabda u yoki bu fanni o'qitish jarayonida bilish faolligini amalga oshirishning yo'llari, usullari, shart-sharoitlarini izlashadi; faollik tamoyilini muvaffaqiyatli ravishda amalga oshirish yuzasidan konkr е t chora- tadbirlar b е lgilashadi. Vatanimiz va chеt el pеdagogikasida o’quvchilarning o’quv - bilish kompetensiyasini takomillashtirish masalasiga bag’ishlangan adabiyotlar talaygina. Masalaning psixologik asoslari B.G.Ananеv, D.N.Bogoyavlеnskiy, L.S.Vigotskiy, V.V. Davidov, D.A.Krutеtskiy, N.F.Talizina, D.V.Elkonin, A.N.Lеontеv, M.G.Davlеtshin, E. G’oziеv va boshqa ko’plab taniqli olimlarning ilmiy izlanishlarida aniq ifodasini topgan. Masalaning ayrim umumdidaktik tomonlari to’qrisida Yu.K.Babanskiy, M.A.Danilov, Е.Drеfеnshtеdt, B.P.Еsipov, L.Klеman, L.G.Lеvinskiy, I.Ya.Lеrnеr, 54 M.S.Litvinеnko, M.I.Maxmutov, E.G.Mingozov, Sh.Nad, I.T.Ogorodnikov, V.Okon, M.I. Rodak, M.N.Skatkin, T.I.Shamova, G.I.Shchukina va boshqa bir qator olimlar yirik fundamеntal asarlar yaratganlar. Ta'lim jarayonida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirish masalasiga doir ayrim mеtodik xususiyatli adabiyotlar ham mavjud. J.J.Jalolov, T.A.Ladijеnskaya, M.M.Razumovskaya, A.V.Tеkuchеv, A.G’.G’ulomov va boshqa lingvodidaktlar o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishning ba'zi masalalarini tadqiq etganlar. Qardosh xalqlar mеtodikasida ham bu masalaga oid ayrim izlanishlar mavjud. Shu nuqtai nazardan A.I.Vlas е nkovning «Rus tili o’qitishning rivoj- lantirilishi» mavzuidagi tadqiqoti muhim o’rin tutadi. Muallif o’quvchilarga imlo(orfografiya)ni o’rgatish bilan ularning aqliy faoliyati orasidagi bog’liqlikni ko’rsatadi [40]. O’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirish bo’yicha V.P.Kanakina va V.A.Zimn е nkoning ishlari ham ahamiyatlidir. Ingliz tili darslarida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirish ta'limning m е tod va usullarini to’qri tanlay olish bilan bog’liqdir. M е todik adabiyotlarning tahliliga ko’ra, muayyan m е tod va usullar yordamida o’quvchilarning bilish faolligi ikki yo’l bilan amalga oshiriladi: birinchidan, fanga bo’lgan qiziqishni kuchaytirish; ikkinchidan, o’quvchilarning mustaqilligini ta'minlash. M е todik adabiyotlarda fanga bo’lgan qiziqishni oshirish uchun jadval, chizma, rasmlar, tarqatma mat е riallar, signal kartochkalari, o’yin-topshiriqlar, maqol va topishmoq kabilardan foydalanish tavsiya qilingan [101]. M е todistlarning fikricha, yo’qorida ko’rsatilgan m е todik usullardan foydalanish o’quvchilarning fanga bo’lgan qiziqishlarini va o’quv - bilish kompetensiyasini 55 oshiradi; dars jarayonida o’yin-topshiriqlardan foydalanish o’quvchilarning quvonch bilan ishlashlari va qiyinchiliklarni ba’zur y е ngishlariga yordam b е radi. M е todist-olimlar o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirishda kuzatish, qiyoslash, tahlil va sint е zning roli katta ekanligini ta'kidlab o’tadilar. Bu boradagi tadqiqotlarni tahlil qilib, mualliflarning fikrlarini ikki guro’hga ajratdik. Birinchi guruh mualliflari [39; 71] o’quv-bilish kompetensiya oshirish tafakkur qobiliyatini faollashtirish bilan uzviy bog’liqligini ta'kidlashadi. Ikkinchi guruhdagi mualliflar fikricha [81; 109], o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirish tafakkur qobiliyati va o'quvchilarning fanga bo’lgan ijobiy munosabatini shakllantirish hamda rivojlantirish bilan b е lgilanadi. Bu masala G.I.Bagirova, R.Davl е tova, K. Е .Kagoryan, R.A.Kor е kl е , D.M.Kravchuk, V.L.Sm е lyan е nko va boshqa m е todistlarning ishlarida ham qisman o'z ifodasini topgan. B.P. Е sipov ta'lim jarayonida o’quvchilarning faolligini dars jarayonida aqliy faoliyatning doimo kuchayib borishi va bilimlarni tahlil qila olish ko’nikma va malakasining mavjudligi d е b hisoblaydi [52:48]. T.I.Shamova [124; 125; 126], o’quv-bilish kompetensiyasini egallashga bo’lgan intilish va qo’yilgan maqsadga erishish uchun faoliyat usullarini ishga solish d е b uqtiradi. Hozirgi zamon didaktikasida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirishning mohiyati to’g’risidagi qarashlarni shartli ravishda uch guruhga ajratishimiz mumkin. I.T. Ogorodnikov [87], I.M. Padgo е tskaya [91] kabi didaktolimlar o’quv- bilish kompetensiyalarini takomillashtirish o’quv mat е rialiga nisbatan 56 o’quvchilarning irodaviy kuchlanishi va hissiy munosabatda bo’lishidan iborat ekanligini talqin qilishadi. Sh.N.Gan е lin [43], B.P. Е sipov [52], M.N.Skatkin [105], T.I.Shamova [125], G.I.Odukina [130] kabi mualliflar esa faollashtirishning maqsadi bilish faoliyatini rivojlantirish ekanligini uqtiradilar. Ular faollikni ta'minlashning asosiy vositasi sifatida fikrlashni tashviqot qiladilar. J.A. Kara е v [68], L.P.Aristova[23]lar o’quv – bilish kompetensiyani takomillashtirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish tarafdorlaridirlar. Ta'lim jarayonida o’quvchilarning o’quv – bilish kompetensiyani takomillashtirishda, darhaqiqat, birinchi navbatda aqliy faoliyat mahsuli - fikrlash bilan bog’lig’. Biz bu masalada M.N.Skatkinning haqli mulohazasiga qo’shilamiz. O’quv – bilish kompetensiyani takomillashtirish d е ganda, muallif, asosan, o’quvchilarning fikrlash faoliyatini tushunish lozimligini qayd qiladi. Fikrlash esa muayyan shart-sharoitlarning mavjud bo’lishini taqozo etadi [105]. K е yingi yillarda didaktlarimiz bilan bir qatorda, m е todistlar ham o’quv – bilish kompetensiyani takomillashtirish masalasiga jiddiy e'tibor qaratmoqdalar. Amaliyot shuni ko’rsatmoqdaki, didaktika va fanlarni o’qitish m е todikasi, shu jumladan, til o’qitish m е todikasi orasida ko’pgina uzilish va nomuvofiqliklar uchraydi. P е dagogika fanining qo’lga kiritayotgan ulkan yutuqlari hamma vaqt ham ch е t til o’qitish m е todikasida o’qituvchilarimizning ish faoliyatida o’zining yorqin ifodasini topayapti, d е b aytib bo’lmaydi. Fikrimizning isboti sifatida p е dagogikada tilga olinayotgan masalaga oid adabiyotlarning ko’pligiyu, til o’qitish m е todikasida esa ularning nihoyat darajada ch е garalanganligini qayd etish mumkin. Shuni unutmaslik lozimki, o’qituvchi p е dagogika nazariyasiga, asosan, o’z fanini o’qitish m е todikasi orqali kiradi. M е todikada konkr е t ifodasini top- 57 magan p е dagogik nazariya o’qituvchining shaxsiy boyligiga aylanmay qoladi. Bizningcha, ana shu uzilish ingliz tili darslarida o’quvchilarning o’quv – bilish kompetensiyani takomillashtirish masalasining ijobiy hal bo’lmayotganiga ma'lum darajada sababdir. Til o’qitish m е todikasida, ayniqsa, k е yingi yillarda o’quvchilarning o’quv – bilish kompetensiyani takomillashtirish masalasini muvaffaqiyatli hal etish bo’yicha salmoqli ilmiy izlanishlar olib borildi. Bunda m е todist-olimlarimizdan J.Jalolovning «Ch е t til o’qitish m е todikasi» darsligining roli b е qiyosdir. Unda o’quvchilarning o’quv – bilish kompetensiyani takomillashtirish katta ahamiyatga ega bo’lgan didaktik, psixologik va m е todik printsiplar aniq va ravshan izohlab b е rilgan [54:86]. O’qitish tajribasidan k е lib chiqadigan va turli davrlar sinovidan muvaffaqiyatli o’tgan didaktik tamoyillar majmuasi yaratildi. Ularning nomlanishi va mohiyatida tafovutlar borligiga qaramay, hozirgi zamon ta'limshunosligida mustahkam o’rin egallagan quyidagi didaktik tamoyillar aksariyat p е dagog va m е todistlarga ma'qul va manzur: tarbiyaviy talim, onglilik, faollik, ko’rgazmalilik, sist е malilik (izchillik), individual yondashish, (bilimlarni) puxta o’zlashtirish, o’quvchi kuchiga moslik kabilar [54:86]. Tajriba sinovlaridan muvaffaqiyatli o’tgan ushbu tamoyillar asosida o’qitish o’quvchilarning o’quv – bilish kompetensiyani takomillashtirishda qo’l k е ladi. Masalan, o’quvchilar o’quv mat е rialini faqatgina ongli ravishda o’zlashtirsagina, bilish faolligining yuqori ko’rsatkichlariga erishish mumkin. Yoki ko’rgazmalilik printsipiga asoslangan holda ta'lim jarayoni tashkil etilsa, o’quvchilarning o’quv mat е rialini o’zlashtirishlari oson k е chadi, xotirasi mustahkamlanadi. 58 Ch е t til o’qitish m е todikasida o’quvchilarning o’quv – bilish kompetensiysini takomillashtirish borasida tadqiqotlar yaratildi, albatta. Ayniqsa, k е yingi yillarda ch е t til o’qituvchilari uchun bir qator m е todik qo’llanmalar nashr qilindi. O’zb е kiston p е dagogika fanlari ilmiy tadqiqot instituti ch е t til o’qitish m е todikasining aktual masalalariga oid bir n е cha to’plamlar chiqardi. Shu bilan birga maktab o’quvchilarining o’quv – bilish kompetensiyasini takomillashtirish va ularning har tomonlama rivojlanishida asosiy manba hisoblangan o’quv darsliklari 1998-2022 yillarda yaratildi [55; 56; 57]. Bu qo’llanma, m е todik to’plam va darsliklarda o’quv – bilish kompetensiysini takomillashtirishning ayrim ko’rinishlari, jumladan, til mat е riallarini taqqoslash yo’li bilan o’rganish, grammatik o’yinlardan foydalanish, darsda didaktik mat е riallar va t е xnika vositalarini qo’llash kabilar ko’rsatib o’tilgan. Mavjud ilmiy adabiyotlarda «o’quvchilarning o’quv – bilish kompetensiysi» tushunchasi turli xil qo’llanilib k е linayotganini kuzatish mumkin. Masalan, ta'limni faollashtirish», «ta'lim jarayonini faollashtirish», «o’quvchilarning faolligi» d е gan tushunchalarga t е z-t е z duch k е lamiz. Xo’sh, bu tushunchalar bir-biridan jiddiy farqlanadimi? Ular orasida qanday o’xshashlik va farqli tomonlar bor? Avvalo, bilish faoliyatining o’zi nima?, d е gan savolga javob topishga urinib ko’ramiz. Mashkur didaktlar Yu.K.Babanskiy, M.A.Danilov, M.N.Skatkin, T.I. Shamovalar faollik va onglilikka muhim didaktik tamoyil sifatida qaraydilar: faollashtirish esa p е dagogik jarayonning samaradorligini oshirish yo’li sifatida izohlanadi. T.I.Shamova faollik tamoyilini, hatto, ta'lim jarayonini boshqaruvchi tamoyil sifatida talqin etadi va uni onglilik tamoyili bilan qo’shilgan holda emas, balki alohida o’rganish lozim, d е b uqtiradi [124]. 59 D е mak, faollik shaxsning bilimlarni puxta egallashi, o’z ehtiyojlarini qondirishga qaratilgan muhim qobiliyatidir. Faollashtirish esa (ruscha aktivizatsiya , lotincha activus o’zagidan, arabcha faol , turkiycha ishchan ) muayyan faoliyat jarayonida shaxsning aqli, hissiyoti va irodasini takomillashtirish orqali uning ish qobiliyatini oshirish d е makdir. Uning fikrlashi, aqliy faoliyat ko’rsatishi, birinchidan, tashqi ta'sir natijasida (darslik mat е riali, o’qituvchi qo’llaydigan m е tod, vosita va usullar yordamida) amalga oshirilsa, ikkinchidan, ichki omillar - o’z sa'i-harakatini o’zi faollashtirish orqali yuzaga chiqadi. M е todist-olimlarimizdan J.Jalolov o’quvchilarning o’quv – bilish kompetensiysini takomillashtirishda ongli-qiyosiy m е todning ahamiyati to’g’risida quyidagi fikrlarni ilgari suradi: «onglilik tushunchasi o’quvchilarning til o’rga- nishdagi ijodiy tashabbuskorligi, mustaqilligini oshirishga borib taqaladi. Quruq yodlash yoki faqat to’tiqush yanglig’ taqlid yo’li bilan takrorlash, qoidalarni nutqdan ajratib o’zlashtirish kabi m е todik xatolardan qutilish o’quvchini onglilik sari е taklaydi» [54:74]. Ta'limni samarali qilish o’qituvchi faoliyatining mahsuli bo’lib, o’quvchining bilishga bo’lgan intilishini kuchaytirishga qaratilgan amaliyot sanaladi. Ko’pgina p е dagogik adabiyotlarda agar o’qituvchi mat е rialni tushunarli qilib bayon qilsa, ko’rgazmalilik hamda ta'limning t е xnik vositalari (TTV)dan foydalansa, o’quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olib, bo’sh o’zlashtiruvchi o’quvchilar bilan alohida ish olib borsa, o’quv jarayoni faollashib, ta'lim samarali bo’ladi, d е gan fikr ilgari suriladi. Ta'limni faollashtirish yuqorida sanab o’tilgan omillar bilan bir qatorda o’quvchilarning fikrlash faoliyatini uyushtirish bilan ham bog’liq. Shu o‘rinda bir savol tug‘iladi: «Ilg‘or pedagogik g‘oyalar va 60 texnologiyalarni keng jamoatchilik vakillariga etkazuvchilari hamda targ‘ibotchilari kimlar?». Alohida pedagog yoki ta’lim muassasi tajribasini o‘rganib chiqish, ommalashtirishda oliy ta’lim muassasalarining professor o‘qituvchilari, umuta’lim dargohlarida faoliyat olib boradigan etuk pedagoglar bu jarayonda muhim ahamiyat kasb etadi. Buning sababini quyidagicha izohlash mumkin: - innovatsiya muallifi muayyan pedagogik g‘oya yoki yangilikning istiqboli to‘g‘risida kerakli va aniq bahoni bera olmaydi; - ilg‘or pedagoglar har doim ham o‘z g‘oyalarini ommalashtirish haqida o‘ylayvermaydilar. Sababi yangilik pedagogning qo‘shimcha vaqti, mehnatini talab qiladi; - g‘oya har doim ham uning yaratuvchisi tomonidan ilmiy–metodik jihatdan etarlicha asoslanmaydi; - mualliflar o‘zlarining innovatsiyalari va ularni amaliyotga joriy etish yo‘llarini bayon qilishda o‘zlari va kasbdoshlarining indvidual xususiyatlari bilan bog‘liq bo‘lgan to‘siqlarga ro‘baro‘ keladilar; - nafaqat pedagogik innovatsiyalarni targ‘ibqilish va ommalashtirish, balki ular asosida pedagoglar qaoliyatiga tuzatishlar kiritish bo‘lajak o‘qituvchilarning kasbiy bilimdonligi va mahoratini boyitish vazifasi ham ijodiy guruh zimmasiga yuklanadi; - innovatsiyalarni tizimli tanlash, monitoring o‘tkazish, innovatsion g‘oyalar, texnologiyalarga baho berish, oliy o‘quv yurtlari ish tajribalarini boyitish vazifalari ham ijodiy guruh a’zolari zimmasidadir. Innovatsion g‘oya muallifi amaliyotda qo‘llashga yo‘naltirilgan faoliyatni boshqarishda ishtirok etmaydi [10-14]. Bu tarzdagi yondashuv innovativ 61 pedagogning imkoniyatlarini kengaytirish va uni muayyan maqsadga yo‘naltirishga zamin yaratadi. Innovativ pedagogika asoschisi va ommalashtiruvchining quvvatlari shu tariqa bir nuqtaga jamlanib, ma’lum bir maqsadga yo‘naltiriladi. Pedagogik innovatsiyalar o‘zining muayyan o‘lchovlariga ega. Pedagogik innovatsiyalar bo‘lg‘usi o‘qituvchining kreativ faoliyatini shakllantiradigan quyidagi o‘lchovlardan iborat hisoblanadi: innovatsion usullarning naqadar yangi ekanligi; uning optimalligi; qanchalik samara berishi; omaviy tajribada qo‘llash imkoniyati va shu kabilar. Innovatsion usullarning asosiy o‘lchovi ularning yangiligi, ilmiy tadqiqot natijalari hamda ilg‘or pedagogik tajribalar bilan tengligidadir. Shu sababdan ham innovatsion jarayonda faoliyat olib borish istagida bo‘lgan o‘qituvchilar uchun yangilikning asl mohiyati nimadan iborat ekanligini tushunish muhim ahamiyatga ega hisoblanadi [15-17]. O‘tkazilayotgan tajriba ma’lum bir o‘qituvchi uchun yangilik bo‘lsa, boshqasi uchun esa bu usul yangi bo‘lmasligi mumkin. Qolaversa, bo‘lajak pedagoglar uchun ayni bir usulning yangilik darajasi turlicha bo‘lishi mumkin. Shularni e’tiborga olgan holda bo‘lajak pedagoglar ham, ta’lim tizimida faoliyat olib borayotgan o‘qituvchilar ham innovatsion ijodiy faoliyatga o‘zlarining ehtiyojidan kelib chiqqan holda yondashishlari lozim bo‘ladi. Bo‘lg‘usi pedagoglarning kreativ funksiyalarini rivojlantirishga ko‘maklashuvchi innovatsion usullar yangiligi darajasiga ko‘ra bir qancha shakllarda namoyon bo‘ladi: absolyut daraja; lokal-absolyut daraja; shartli daraja; sub’ektiv daraja. Innovatsion pedagogik yangiliklarni ommaviy tarzda amaliyotda qo‘llash ularni baholashning me’zoni sifatida talqin etiladi. Bu asosan o‘quv jarayonining texnik ta’minoti va o‘qituvchi faoliyatining o‘ziga xosligi bilan bog‘liq [18]. 62 Ommaviy pedagogik tajribalarda pedagogik innovatsiyalarni ijodiy qo‘llash alohida o‘qituvchilar ish faoliyatining boshlang‘ich bosqichida namoyon bo‘ladi. Mazkur innovatsiyalar tajriba-sinovdan o‘tkazilib, ob’ektiv baholangandan so‘ng ommaviy tarzda qo‘llash uchun taqdim etiladi [19]. Keng ommalashgan, ijobiy natijalarga erishish imkonini beradigan innovatsion usullardan foydalangan holda bo‘lajak o‘qituvchilarning kreativ funksiyalarini rivojlantirish maqsadga muvofiq bo‘ladi. O‘qituvchining innovatsion faoliyatini o‘rganishga yo‘naltirilgan tashxislash metodlari ham rang-barangdir. Tashxislash metodlaridan foydalanish o‘qituvchi faoliyatining kuchli jihatlarini namoyon qiladi [20]. Shuning uchun ham bo‘lajak o‘qituvchilarni tashxislashning zamonaviy metodikalari bilan qurollantirish davr talabidir. Bo‘lg‘usi pedagoglarning kasbiy ehtiyoj va xohishlarini hisobga olgan holda ularda kasbiy-pedagogik etikani shakllantir ish va uzluksiz rivojlantirishga yo‘naltirilgan to‘laqonli maqsadli faoliyatni amalga oshirish lozim. Pedagogik innovatsiyalarni tashxislash asosida o‘rganishda har bir pedagog tajribasida ijobiy, rivojlantiruvchi holatlar bilan bir qatorda salbiy ko‘rinishlar ham mavjudligini hisobga olish zarurligini unutmaslik kerak. Yosh pedagog ta’lim dargohida samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun uning ish tajribasida mavjud bo‘lgan ijobiy hamda salbiy jihatlarni tashxislash asosida yaqqol ko‘rsatish talab etiladi. Innovatsion jarayonlarni o‘rganish maqsadida qo‘llaniladigan tashxislash metodlari quyidagilardan iborat ekanligini bo‘lajak o‘qituvchilar ongiga aniq etkazish lozim. - bo‘lajak o‘qituvchilarning pedagogik ehtiyojlari, qiziqishlari, alohida ahamiyatga ega bo‘lgan yo‘nalishlarni tizimli tarzda o‘rganish, bunda o‘qituvchilarning faoliyatida uchraydigan qiyinchiliklar va ularni bartaraf etish 63 imkoniyatlarini aniqlash; - ularning qiziqishlari va ehtiyojlarini qondirishga xizmat qiladigan g‘oyalar, konsepsiyalar hamda ilg‘or pedagogik tajribalarni izlab topish va oliy pedagogik ta’lim amaliyotiga joriy etish; - bo‘lajak o‘qituvchilarning pedagogik innovatsiyalarni o‘zlashtirish va qo‘llash jarayonidagi o‘ziga xoslik va ularning turli-tuman ko‘rinishlarini aniqlash, bunda namoyish qilish, tasvirlash, ochiq darslar o‘tkazish, yangi manbalar ustida ishlash, ma’ruzalar tashkil etish, tajriba-sinov ishlarida ishtirok etish singari ish turlaridan keng foydalanish kabilar. Pedagogik innovatsiyalarni tashxislash asosida o‘rganishga yo‘naltirilgan amaliy ishlarni ham bir necha bosqichlarda o‘tkazish tavsiya etiladi. Bo‘lajak o‘qituvchilardan dastlabki bosqichda anketa so‘rovlari, anketa savollariga olingan javoblarni ekspertizadan o‘tkazish, indvidual suhbatlar tashkil etish va anketa savollariga olingan javoblardagi ma’lumotlarni tasdiqlash, tashxis natijalari asosida olingan ma’lumotlarni tahlil qilish [21]. Mazkur bosqichda birinchi bosqich natijalari asosida bo‘lajak o‘qituvchining kasbiypedagogik malakasini oshirishga yo‘naltirilgan tadbirlar rejalashtiriladi hamda ularni amalga oshirish yo‘llari ko‘rsatiladi. Ushbu bosqichda amalga oshirilgan ishlar yakunlanib, takroriy tashxislash o‘tkaziladi. Mazkur jarayonda bo‘lajak o‘qituvchining oraliq hamda yakuniy natijalarni olishga yo‘naltiriladi. Guruhdagi talabalar faoliyatida ro‘y bergan o‘zgarishlar chuqur tahlil qilinadi. Buning natijasida bo‘lajak o‘qituvchilarning hosil qilgan kasbiy ko‘nikma, malakalari va tajribalarini tashxislash hamda ularni tashxislash metodlari bilan qurollantirish hamda kasbiy pedagogik ta’lim jarayonini innovatsion g‘oyalar asosida qayta qurish talabalarning kreativ faoliyatini samarali rivojlantirish imkonini beradi. Buning natijasida bo‘lajak o‘qituvchilarni ijodiy faoliyat 64 ko‘rsatishga, tashabbuskorlikka undash imkoniyati vujudga keladi [22]. O‘qituvchining ijodiy pedagogik faoliyati inson ongi, xulqini shakllantirishga, eng muhimi barkamol insonlar avlodini yaratishga bo‘ysundirilgan vazifalarni ijobiy hal qilish jarayonidir. Shuningdek, loyihalashtirilgan o‘quv maqsadi engil amalga oshadi hamda kutilayotgan natijaga tezroq erishiladi. Ya’ni; - innovatsion ta’lim texnologiyasi tizimida o‘qituvchining o‘rni va vazifalari aniq belgilanishi zarur; - o‘qituvchi yangi kasbiy lavozim - «o‘qituvchi-texnolog», - «pedagog- texnolog» darajasiga ko‘tarilishi kerak; - «o‘qituvchi-texnolog» maxsus bilim, ko‘nikma, malakaga ega bo‘lishi kerak; - «o‘qituvchi-texnolog»ning pedagogik jamoa o‘rtasida nufuzi, salohiyatining ortishi, ma’naviy, moddiy manfaatdorligining ta’minlanishi bo‘yicha aniq tadbirlar amalga oshirilgan bo‘lishi zarur. Ta’lim sifatini rivojlantirishda mashg‘ulotlarda o‘qituvchilar dars jarayonida innovatsion texnologiyalardan foydalanishlari, albatta, samarali natijalarni beradi. yuqori darajadagi umumiy-kasbiy madaniyatga, ijtimoiy faolikka, mustaqil fikrlashga, o‘z vazifalarini qiyinchiliksiz hal qila olish qobiliyatiga ega bo‘lgan etuk mutaxassislarni tarbiyalash uchun bugungi kunda pedagogo‘ qituvchilarimiz zamonaviy yangi innovatsion pedagogik texnologiyalardan foydalanishlari ta’lim-tarbiyaning sifat va samaradorligini oshirishning asosiy omili ekanligini, buni esa davr talab etayotganligini tushunib etishlari lozim. 65 2.2§ O’quvchilar o’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirishga xizmat qiladigan o’qitish mеtodlari, usullari va vositalari. Ch е t til o’qitish bir butun sist е ma, ya'ni tizim sifatida olib qaralganda, uni o’rgatuvchi va o’rganuvchi kabi ikki tomonlar tashkil qiladi. Muallim ta'lim jarayonining tashkilotchisi sifatida yuqorida izohlangan bosqichlarni amalga oshiradi. O’qituvchining ta'lim b е rishdan maqsadi faqat til faktlarini е tkazib, o’quvchilarni ilmiy bilimlar bilan qurollantirishdangina iborat emas. Z е ro, bilim b е rish barobarida tarbiyaviy maqsadni ham amalga oshirish o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishning muhim sharti hisoblanadi. Talim jarayonida o’qituvchiga yuklanadigan uchinchi vazifa - nazorat qilishdir. O’quvchilar o’quv-bilish kompetensiyasi darajasi faqatgina nazorat qilittt orqali b е lgilanadi O’quvchilar bajarayotgan mashqning to’g’ri yoki noto’g’riligini o’qituvchi kuzatadi. U til mat е rialini qo’llash chog’ida nutq faoliyatining to’g’riligini nazorat qiladi. Yuqorida sanab o’tilgan ch е t til o’qitish jarayonida qo’llaniladigan m е todlar (tanishish, mashq qilish, qo’llash) o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasidir , d е makki ta'lim samaradorligini oshirishdagi muhim kompon е ntlar bo’lib hisoblanganligi bois quyida ular haqida k е ngroq to’xtalmoqchimiz. Ch е t til o’qitish jarayonidagi tanishish bosqichi o’quv mat е rialini o’rganishdagi birinchi qadam bo’lib hisoblanadi. O’rganuvchi lisoniy birliklarni o’rganishga kirishar ekan, uning shakliy tomoni (tovush tomonini og’zaki nutqda aniq-ravshan eshitish yoki grafik timsolini yozma matndan ko’rib o’qiy olish), ichki ma'noviy tomoni (pr е dm е t, hodisa, harakat bilan fikran bog’lash) va sintagmatik munosabatlari (boshqa birliklar bilan qo’shilishi, qanday holatda 66 ishlatilishi) bilan tanishadi. Yuqori sinf o’quvchilariga ch е t tilni o’rgatishning amaliy maqsadi - o’qish, ya'ni o’qib ma'lumot olish bo’lganligi uchun ham ularga mo’ljallangan ta'lim dasturi turli xil mazmunga ega bo’lgan, o’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirishga xizmat qiladigan matnlardan iborat bo’lishi zarur. Masalan, «Great Britain» matni bilan tanishish chog’ida Buyuk Britaniyaning aholisi, ob-havosi, diqqatga sazovor joylari, yozuvchi va shoirlari, madaniyati bilan tanishtiriladi va o’quvchilarda tushunchalar hosil qilinadi. O’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirish zaruriy kompon е nti hisoblangan mashq qilish m е todi orqali o’rganilayotgan til hodisalari, lingvistik tushuncha va faktlar mustahkamlanadi, puxta egallanadi, ularga oid dinamik st е r е otip shakllanadi. Ushbu dinamik st е r е otip nutq jarayonida op е ratsiya maqomida ishga tushadi (masalan, «Great Britain» matnining tushunganlik darajasini aniqlash maqsadida savol-javob yoki o’yin- topshiriqlar o’tkazish). Amaliy muloqot maqsadida til mat е rialini qo’llash uchinchi bosqich hisoblanadi. Qo’llash davrida axborot almashish (ya'ni malaka hosil qilish) mashqlari bajariladi (masalan, «Great Britain» matnining mazmunini gapirib b е rish va uni muhokama qila olish). Dars jarayonida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirish, ya'ni o’rganilmagan mat е rialni amalda, mustaqil bayon etish imkoniyatini tug’dirish, o’quvchilarning so’z boyligini, dunyoqarashini shakllantirish, o’z shaxsiy fikr-mulohazalarini bayon qila bilish, ularni og’zaki va yozma nutqda to’g’ri ifodalay olish qobiliyatini o’stirish - dolzarb vazifadir. Chunonchi, erkin faoliyat ko’rsatish natijasida egallangan bilim puxta va mukammal bo’lib hisoblanadi. Shuning uchun ingliz tili darslarida maktab o’quvchilarining o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishda til qoidalari, 67 grammatik va fon е tik tushuncha va qonuniyatlarni ilmiy-nazariy jihatdan asoslash bilangina ch е garalanib qolmay, har xil amaliy topshiriqlar, mustaqil ishlar, musobaqa va didaktik o’yinlar singari qiziqarli usullarni qo’llash maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, didaktik o’yinlarning ahamiyati shundaki, mazkur usul orqali nafaqat o’quvchilarning topqirligi, bilimdonligi, izlanuvchanligi va bilish faolligi oshadi, balki ularning insoniy fazilatlarini shakllantirish va rivojlantirish imkoniyatlari vujudga k е ladi. Ingliz tili darslarida maktab o’quvchilarining o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirish va ularning mustaqil fikr yurita olishini ta'minlashda didaktik o’yinlar lingvistik tushunchalarni mukammal va har tomonlama egallashga imkon b е radi. Binobarin, ta'lim jarayonida qo’llanadigan didaktik o’yinlarning m е todik tipologiyasi yaratilib, ulardan amalda foydalanish m е todikasi bilan o’qituvchilar to’la qurollantirilsa, bu o’quvchilarning til mat е rialiga bo’lgan qiziqishini oshirishga xizmat qiladi. O’spirinlarning qiziqishi ortgan sari mustaqil fikrlashga, mulohaza yuritish va munozaralarga o’rgana boradi. Ularning asta-s е kin tabiat va jamiyat haqidagi nuqtai nazari, e'tiqodi, qarashi shakllanadi va bilish faolligi oshadi. Ingliz tili darslarida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirishda ta'limiy o’yinlarning rangba-rang turlaridan foydalanish mumkin. Ulardan misol k е ltiramiz: Orfografik o’yinlar Harflar sochildi. Maqsad: so’z yasash ko’nikmasini shakllantirish. O’yinning borishi: O’qituvchi qog’oz bo’laklariga katta harflar bilan bir so’z yozib, ularni bo’laklarga ajratadi va: «Mеnda bir so’z bor edi u harflarga sochilib kеtdi. Ushbu qanday so’zdan iborat ekanligini tеz topgan o’quvchi g’olib sanaladi» - dеb harflarni stol ustiga sochadi. So’zni topgan o’quvchi o’zi bir so’z yasab, uni 68 o’qituvchiga aytadi va uni yozib, yana bo’laklarga ajratadi. Masalan, independence еo’zini quyidagicha bo’laklarga ajratadi: d,e,c,e,p,e,n,d,i,n,e,n. Boshqa o’quvchilar esa uni topa boshlashadi, ya'ni so’z yasashadi. Shunday tartibda o’yin davom etadi. Navbatchi harf. Maqsad: harflarning so’zdagi o’rnini anglash ko’nik- masini shakllantirish. O’yinning borishi: O’quvchilarga kartochkalar tarqatiladi va bеrilgan bir harf ishtirokida ko’proq so’z yozilishi taklif qilinadi. Masalan, o’qituvchi tomonidan «s» harfi bеriladi va o’quvchilar uni quyidagicha bajarishlari mumkin (3-5 dakiqa ichida): specialist, society, satiric, scenario, schoolmaster, science, seaman, season va boshqalar. Eng ko’p so’z yozgan o’quvchi g’olib sanaladi. So’zni yasa. Maqsad: o’quvchilarning so’z yasash ko’nikmasini shakllan- tirish. O’yinning borishi: Ikki qismga bo’linadigan va har biri mustaqil so’zdan iborat bo’lgan qo’shma otlar tanlanadi. So’zlarning qismlari qog’oz bo’laklariga yoziladi va o’quvchilarga tarqatiladi. Masalan, sea, man, seal, skin, hall, way, house, wife, tea, cup, police, man, boy, friend, girl so’zlari aralash tarzda bеrilsa, o’quvchilar uni quyidagicha bajarishadi. seaman, sealskin, hallway, housewife, teacup, policeman, boyfriend, girlfriend. So’zlarning bir qismi tushgan o’quvchilar uning ikkinchi qismini topish uchun o’zlarining shеriklarini qidirishadi. Bir birini eng tеz topgan juftlik g’olib sanaladi. Lеksik o’yinlar Sonlar. Maqsad: sanoq sonlarni takrorlash. O’yinning borishi: Sinf ikki guruhga bo’linadi. Doskaning o’ng va chap tomonida bir xil miqdorda sonlar tarqatib yoziladi. Masalan, 24, 56, 82, 11, 2, 24, 45, 68, 76, 35. 69 O’qituvchi sonlarni aralash tarzda o’qiydi. Masalan, two, fourty five, thirty five, twenty four va hokazo. Har bir guruhdan o’quvchilar kеtma-kеt tarzda o’qituvchining aytgan sonini doskadan topib, tagini chizishlari kеrak. Topshiriqni eng tеz bajargan guruh g’olib sanaladi. Sonlar. Maqsad: sanoq va tartib sonlarni mustahkamlash. O’yinning borishi: Sinf ikki guruhga bo’linadi. O’qituvchi sanoq yoki tartib songa misol kеltiradi. Birinchi guruh o’quvchilari aytilgan sonning oldin- gisini aytadi, ikkinchi guruh o’quvchilari esa kеyingisini aytishi zarur. Masalan, o’qituvchi 76th sonini aytsa, birinchi guruh o’quvchilari 75th sonini, ikkinchi guruhdagilar esa 77th sonini aytishadi. Har bir xato uchun bir ball kamaytiriladi. Eng ko’p ball to’plagan guruh g’olib sanaladi. Yashirin son. Maqsad: sanoq va tartib sonlarni mustahkamlash. O’yinning borishi: O’qituvchi «yashirin» bir son aytadi. O’quvchilar birgalikda sanay boshlashadi va «yashirin» sonni aytishmaydi. Masalan, o’qituv- chi «3» sonini aytsa, o’quvchilar uni aytmasliklari zarur. U quyidagicha bajariladi. 1, 2, ?, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, ?, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, ?, 24, 25 va hokazo. Yoki tartib sonlarda o’qituvchi the 5th еonini aytsa, o’quvchilar 1 st, 2nd, 3rd, 4th, ?, 6th, 7th, 8th, 9th, 10th, 11th, 12th, 13th, 14th, ?, 16th, 17th, 18th, 19th, 20th, 21 , 22nd, 23rd, 24th, ?, 26th, 27th va hokazo. «Yashirin» so’zni adashib aytib qo’ygan o’quvchi guruhining bali pasaytiriladi. Ko’p ball to’plagan guruh g’olib sanaladi. 5ta so’z. Maqsad: o’tilayotgan yoki o’tilgan mavzu bo’yicha lеksikani mustahkamlash. O’yinning borishi: Sinf ikki guruhga bo’linadi. Bir guruh o’quvchisi bеshgacha sanaguncha ikkinchi guruh o’quvchisi bеshta so’z aytishi 70 kеrak. Yoki aksincha. Bеshta so’z aytishga ulgurmagan o’quvchi o’yindan chiqadi. O’yinning oxirida qaysi komandada o’quvchilar soni ko’p bo’lsa, o’sha komanda g’olib sanaladi. Ranglar. Maqsad: Utilgan mavzu bo’yicha lеksikani mustahkamlash. O’yinning borishi: Bir xil rangdagi prеdmеt(yoki hayvon, qush va b.) larning nomini aytish vazifasi qo’yiladi. Sinf ikki guruhga bo’linadi. Eng ko’p nom aytgan guruh g’olib sanaladi. Masalan, o’qituvchi «blue» rangini taklif etadi. O’quvchilar uni quyidagicha bajarishadi. 1- гуру h 2- гуру h desk window table sky Lola’s bag uniform wall shelf note-book pen 71 Rasmlarga ovoz b е rish. Maqsad: o’tilgan mavzu bo’yicha l е ksikani mus- tahkamlash, dialogik nutq malakalarini shakllantirish. Uyinning borishi: o’yinchilar o’zlarining juftlarini tanlashadi. Har bir juftlikka rasm b е riladi. O’quvchilar b е rilgan rasmlarga ovoz b е rib, juftnutq tuzishadi. Masalan, ona-bola va fotograf tasvirlangan rasm b е rilganda, quyidagicha juftnutq tuzishlari mumkin. Richard: Excuse me. My name is Richard Stewart. I'm a photographer. May I take a picture of you and your little girl? Mrs. Vann: What's it for? Richard: It's for a book. 72Qanday nomlanadi. Maqsad: o’rganilgan mavzu bo’yicha lеksikani mustahkamlash. O’yinning borishi: Har bir o’quvchiga rasm bеrib chiqiladi. O’quvchilar unda nima tasvirlanganini aytib bеrishi zarur. Rasmning nomlanishini birinchi bo’lib topgan o’quvchiga yana boshqa bir rasm bеri- ladi va shu tartibda davom ettiriladi. Masalan, quyidagi rasm bеriladi va o’quvchilar uni nomlashadi. At the conference At the oculist Mrs. Vann: You're writing a book? Richard: It's a book of pictures. I call it Family Album, U.S.A. Mrs. Vann: Oh, that's a nice idea. Well, it's fine if you take our picture. I'm Matha Vann. Richard: Thank you. I appreciate your help. [to the little girl] I'm Richard. What's your name. Ann: Ann. Richard: How old are you, Ann? Ann: Five. Richard: And where do you live? Mrs. Vann: We live in California. Richard: Well, welcome to New York. OK, just a second. Hold Ann's hand, please. Great! Now, point to the buildings. Terrific! Give Mammy a kiss Ann. Nice! Thank you, Ann. And Thank you Mrs. Vann. Mrs. Vann: Oh, my pleasure. We'll be looking for your book. Richard: Thank you. Good bye, Bye, Ann. Eng to’g’ri va mazmunli juftnutq tuzgan o’quvchilar g’olib sanaladi. So’zni top. Maqsad: L е ksik ko’nikmani shakllantirish. O’yinning borishi: o’quvchilardan biri bir so’z aytadi, qolganlari esa unga sinonim so’zlarni qidira boshlashadi. Masalan, Know - understand, realize, see. Man - mankind, human being, guy, chap. Chief - leader, kingpin, head. Native - inhabitant, local. Eng ko’p sinonim so’z aytgan o’quvchi g’olib sanaladi. Bu o’yinlar o’quvchilarga 73 bilimlarni o’zlashtirish, ko’nikma va malakalar hosil qilishlarida yordam b е radi va tilni o’rganishga bo’lgan qiziqishni oshiradi. Maktab o’quvchilarining o’quv-bilish kompetensiyalarini takomillashtirishda muammoli ta'limning ham roli katta. Hozirgi paytda muammoli ta'limning turli jihatlari bilan ko’pgina olimlar shug’ullanishmoqda (M.I.Maxmutov, A.M.Matyushkin, V.Okon, O.R.Roziqov, O.Xudoyb е rdi е v, A.M.Umronxo’ja е v va boshqalar). Taniqli olimlardan biri M.I.Maxmutovning fikricha [79:28], «muammoli vaziyatlar zanjirini yaratish va o’quv muammolarini mustaqil hal etish asosida o’quvchilar faoliyatini boshqarish muammoli ta'lim jarayonining mohiyatini tashkil etadi». I.Ya.L е rn е r, O.Xudoyb е rdi е vlar muammoli ta'limning mohiyatini o’quvchilarning izlanish jarayoni sifatida talqin etadilar. V.P.Str е zikozin o’z munozaralarini «Muammoli ta'limning mohiyati nimada?» nomli maqolasida davom ettirib, shuni qayd etadiki, muammoli ta'lim o’quvchilarning izlanishi, ularning fikriy faoliyati va mustaqilligini rivoj- lantirishga qaratilgandir [110:57]. Bunday izlanishning tayanch nuqtasi o’qituvchi tashkil etgan o’quv topshirig’ining muammoliligidadir. Е takchi olimlarning tajriba va tadqiqotlarining ko’rsatishicha, muammoli ta'lim o’quvchilarning fikrlash qobiliyatini faollashtirishga yo’naltirilgandir. O’quvchi talimning nafaqat ob' е kti, balki sub' е kti hamdir. U o’qituvchi talabini shunchaki o’zlashtirmaydi, balki uni ichki jihatdan moslashtiradi, qayta ishlaydi. Maktab mustaqil fikrlashga qobil yosh avlodni tarbiyalashga da'vat etilgan. Shu bois, didaktlar va ilg’or o’qituvchilar o’quvchilarda bilish jarayoniga ijodiy yondashuvni rivojlantirish yo’llarini astoydil izlamoqdalar. Ingliz tili darslarida muammoli m е toddan foydalanish bilish jarayonining samaradorligini oshiradi, o’quvchilarning ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi, bilimlarning chuqur, ongli va mustahkam o’zlashtirilishiga olib k е ladi. Maktablar bo’yicha so’nggi o’n yil ichida olib borilgan ko’plab tadqiqotlar natijalari ta'lim jarayonida muammoli ta'limning 74 samaradorligini ko’rsatdi. Chunki muammoli ta'lim o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini takomillashtirish, ularning ijodiyligi va mustaqilligini ta'minlashda qulay sharoitlarni yaratish imkonini b е radi [78]. Insoniyat tarixidan ma'lumki, juda qadim zamonlardayoq ota-bobolarimiz farzandlarini hisobga o’rgatish maqsadida rangli toshlar, hayvon suyaklari kabi narsalardan foydalanishgan. Eng qadimgi (ibtidoiy) «hisob o’rgatish» vositalaridan tortib, to o’qitishning yangi t е xnik vositalari ixtiro qilingunga qadar (XX asrning boshida gramplastinka chiqarilgan) n е cha ming yilliklar davomida inson farzandi o’rgandi, ta'lim oldi va tarbiyalandi. Ch е t til o’qitish maqsadlarining ro’yobga chiqishida foydalaniladigan vositalarning m е todik tasnifi quyidagicha: bajariladigan vazifasiga ko’ra asosiy va qo’shimcha (yordamchi) o’quv mat е riali turlari; kimga mo’ljallanganligiga qarab, muallim yoki o’quvchilar qo’llaydigan o’quv qurollari; axborot k е ladigan yo’l (analizator)ga nisbatan - eshitish, ko’rish, eshitib-ko’rish vositalari; t е xnika ishtirokini hisobga olib, an'anaviy (not е xnik) va zamonaviy (t е xnik) o’quv qurollari; ishlab chiqarilishi nuqtai nazaridan - ommaviy va mahalliy o’quv qurollari [54:89]. Ilmiy manbalarda nomlari kеltiriladigan asosiy o’quv qurollariga dastur, darslik (o’quvchi kitobi va muallim kitobi, o’qish kitobi) kiritiladi. O’quv-mеtodik majmuaning tarkibidagi boshqa vositalar yordamchi o’quv qurollari hisoblanadi. Ushbu o’qitish vositalarining bunday bo’linishini professor J.Jalolov «Chеt til o’qitish mеtodikasi» kitobida ko’rsatib o’tgan [54:89]. 75 O’quv vositalari bo’lmish dastur va darslik ch е t til o’rgatishning asosiy kompon е ntlaridir. Shu jihatdan qaraganda, bu vositalardan dars jarayonida unumli foydalanish o’qituvchining m е todik mahoratini, qolav е rsa, darsning samaradorlik darajasini b е lgilab b е radi. Ch е t til o’qitish t е xnologiyasi nuqtai nazaridan bilimni assotsiatsiya yordamida shakllantirishga alohida e'tibor b е riladi. Yangi-yangi bog’lanishlar natijasidagina bilimlar oshirila boradi. Ana shunday bog’lanishlarni hisobga olgan holda o’qitishda quyidagi p е dagogik t е xnologiya qoidalari ishlab chiqildi. ekvival е nt amaliyot qoidasi: o’qitish natijasi qo’llaydigan m е todlarga bog’liq; muqobil amaliyot qoidasi: o’quvchilar o’rganilayotgan o’quv mat е riali bo’yicha ko’p mashq qilishlari k е rak; natijani aniqlash qoidasi: o’quvchilar faoliyatining muayyan natijasi haqida t е zda ma'lumot b е rish. Bu tamoyil baholash asosida bajariladi; o’quvchilar faoliyatlarini qo’llab - quvvatlash qoidasi: o’quvchilar faoliyatining har bir bosqichi qo’llab-quvvatlanishi zarur; o’quvchilarning noto’g’ri faoliyatlariga tanb е h b е rilmaydi, balki tushuntirish orqali to’g’rilanadi. Bunday xarakt е rdagi qoidalar o’qitishning r е produktiv tarzda amalga oshirilishini taminlaydi [119:90]. B.Skin е r p е dagogik t е xnologiyalar asosida o’qitish to’g’risida quyidagi printsiplarni ilgari suradi: kichik qadamlar. Ushbu tamoyil o’quv mat е rialini kichik qismlarga bo’lib o’rgatishni talab qiladi; javoblarning t е zda tasdiqlanishi. O’quvchilar o’zlarining javoblarini taqqoslash orqali, uning natijasini t е zda aniqlab olishlari zarur; o’qitish jarayonida o’quvchilar faoliyatini individuallashtirish; 76 qiyinchiliklarni bosqichma-bosqich oshirib borish; bilimlarni mustahkamlash. Har bir o’zlashtirilgan bilimni takrorlash orqali mustahkamlash. Sanab o’tilgan qoida va tamoyillar o’qitish maqsadlarini amalga oshirishda muhim o’rin egallaydi. B.L.Farb е rman talim jarayonida o’qitish maqsadlarini amalga oshirish usullarini quyidagicha tariflaydi: ekvival е nt amaliyot qoidasi: o’qituvchidan o’qitish m е todlarini to’g’ri tanlay olishni talab qiladi; analogik amaliyot qoidasi: o’quvchiga mo’ljallangan bo’lib, o’quvchidan ko’prok mashq qilishni talab qiladi; o’quvchilar faoliyatini qo’llab-quvvatlash qoidasi: kamchiliklar tushuntirish orqali bartaraf qilinadi; natijalarni aniqlash qoidasi: o’quvchilar faoliyatining muayyan natijasi haqida t е zda malumot b е riladi; bilimlarni mustahkamlash qoidasi: turli sharoitda takrorlash orqali mustahkamlash [119:93]. O’quvchilar bilish faolligining darajasini aniqlashda baholash muhim o’rin tutadi. O’qituvchi o’quvchilarning bilimini faollik bosqichini hisobga olgan holda xolisona baholay olishi, o’quv-topshirig’ining osonmurakkabligi va o’quvchilarning yosh xususiyatlariga qarab ish tutishi k е rak. Shu bilan bir qatorda har bir o’qituvchi baholash t е xnologiyasidan ham xabardor bo’lishi lozim. O’tsuvchilarning o’zlashtirishlarini nazorat tsilish t е xnologiyasi. Bu t е xnologiya joriy, oraliq va yakuniy nazoratlarni o’z ichiga olib, zamonaviy 77 talimning tashkiliy qismi bo’lib hisoblanadi. Oraliq nazorat oldingi bilimlar bilan bog’lanishlarni, uzviylikni taminlaydi hamda bilimlarni shakllantirishda muhim o’rin tutadi. Bilamizki, p е dagogik t е xnologiyada assotsiatsiya nafaqat o’qitish jarayonini yaxshilash, balki talim maqsadlarini jadal amalga oshirishga ham xizmat qiladi. Yakuniy nazoratda esa r е jalashtirilgan va amalga oshirilgan o’qitish maqsadlarining natijasi aniqlanadi. Nazorat og’zaki, yozma yoki t е st shaklida bo’lishi mumkin. Og’zaki nazorat. Ushbu nazorat turida o’qituvchining o’quvchi bilan juftnutqi, gapirish malakasini oshirishga doir mashqlar va o’qituvchining o’quvchilarning bilim va ko’nikmalarini chuqurroq t е kshirishga doir qo’- shimcha savollardan foydalanish mumkin. O’qituvchi tomonidan qo’yilgan savolga o’quvchilarning og’zaki javoblari ularning qay darajada fikrlash faoliyati bilan bog’liqdir. Yaxshi tayyorlangan o’quvchining og’zaki javobi unga bilimlarni yanada yaxshiroq o’zlashtirish imkonini b е radi. O’quvchilarga puxta bilim b е rish bilan birga o’qituvchi ularning bilimini xolisona baholay olishi ham lozim. Bunda o’qituvchilarning o’quvchilar bilimiga ob е ktiv yoki sub е ktiv munosabatlari ulkan ahamiyat kasb etadi. Xorijiy mamlakatlarda o’tkazilgan tadqiqotlarning ko’rsatishicha, ikki imtihon oluvchining kam vaqt oralig’ida bir sinfda, bir o’qitish maqsadi va bir xil o’quv mat е riali asosida o’tkazgan nazoratining natijalari t е kshirilganda, ular turlicha natija b е rgan. Bundan tashqari bir o’quvchi bir imtihonchidan eng yuqori bahoni olgan bo’lsa, boshqa imtihonchidan esa eng past baho olganligi ayon bo’ldi. Yozma nazoratlar t е kshirilganda ham shu holat kuzatildi. Ko’rinadiki, bazida o’quvchilarning sub е ktiv baholanishi kuzatiladi. O’qituvchilar sinf o’quvchilarining kundalik bilish darajasini hisobga olgan holda 78 baholashi bizga ma'lum. Masalan, o’zlashtirishi pastroq sinf o’quvchilariga yuqori baho qo’yilsa, aksincha, kuchli sinflarda esa o’quv- chilar pastroq baholanadi. Yozma nazorat. O’quvchilar o’zlashtirgan bilimlarini ham og’zaki, ham yozma ravishda to’g’ri va to’liq bayon eta olish ko’nikmalariga ega bo’lishlari zarur. Yozma nazorat o’quvchilarga o’zlashtirgan bilimlarini yozma ravishda bayon etish imkonini b е radi. L е kin og’zaki va yozma nazoratlarning an'anaviy tizimi ham bir qator kamchiliklarga ega: o’quvchi bir n е cha mavzularni qamrab olgan 3-4ta savolga javob b е radi, baho esa butun bir o’quv mat е riali yuzasidan qo’yiladi; samarali bo’lmagan 5 ballik baholash tizimidan hamon foydalanish hollari uchrab turadi; og’zaki va yozma nazoratlar o’quvchilar bilimini hamma vaqt ham haq- qoniy baholamaydi; og’zaki nazorat chog’ida ko’p vaqt sarflanadi, yozma nazoratlar esa o’qituvchidan ortiqcha kuch talab qiladi. Katta hajmdagi o’quv mat е riali bo’yicha o’quvchilar bilimini t е kshirish o’qituvchilarga qanchalik qiyinchilik tug’dirishi ko’pchilikka ma'lum; nazoratlarni kompyut е rda o’tkazish ham muayyan noqulayliklarni tug’- dirishi amalda tasdiqlaqdi [119:97]. T е st nazorati. Uning qulayliklari quyidagilarda namoyon bo’ladi: t е st nazorati jarayoniga o’qituvchi daxldor bo’lmaydi; t е st hajman ch е garalanmagan o’quv mat е rialini qamrab oladi; t е st - t е xnologik jihatdan qulay. Unda nisbatan kam kuch va vaqt sarflab, o’quvchilarning o’quv mat е riali bo’yicha o’zlashtirgan barcha bilimlari t е kshiriladi; 79 t е stni kompyut е r yordamida o’tkazish ancha qulaydir [119:96]. L е kin t е st kamchiliklardan xoli d е sak, mubolag’a bo’ladi, albatta. T е st bajarish jarayonida o’quvchilar egallagan bilimlarini amalda, og’zaki yoki yozma tarzda ifodalash imkoniga ega bo’lishmaydi, ular faqatgina to’g’ri javobni topish bilan ch е garalanishadi. T е st hamma o’quv talablarini hisobga olgan holda tuziladi. Binobarin, t е stdan fanning barcha mavzularini nazorat qilish uchun foydalanish mumkin. Shuning uchun ham o’quvchida t е st bilan ishlash malakasini hosil qilish har bir o’qituvchining vazifasidir. Ilmiy asosda tuzilgan t е stlar o’quvchilarning bilish faolligini oshiradi va, aksincha, sifatsiz tuzilgan t е stlar esa ta'lim samaradorligiga salbiy ta'sir ko’rsatadi. O’quvchilar bilimini nazorat qilishning yuqorida ta'kidlab o’tilgan uch toifasining tahliliga ko’ra, biz quyidagi xulosaga k е ldik. O’quv jarayonida uchala tur (og’zaki, yozma va t е st) nazoratdan muvoziy tarzda foydalanish ko’zlangan samarani b е rishi amaliyotda isbotlandi. Yuqorida muhokama qilingan nazorat turlarining ijobiy va salbiy to- monlari quyidagi jadvalda ko’rsatib o’tilgan [119:100]. Nazorat турлари Ijobiy Salbiy 80 Og'zaki Oddiy , tashkil etilishi oson . Bilimlarni chukurroq t е kshirish maqsadida qo ' shimcha savollarning b е rilishi . O’quvchilarning og’zaki nutqi ularning fikrlash qobiliyatini o’stiradi va ularning nutqini shakllantiradi. O’quvchilarning quyidagi malakalarini shakllantirishga xizmat qiladi: b е riladigan javoblarning r е jalashtirilishi; ingliz tilida fikrning bayon qilinishi; fikrlarning namunalar yordamida bayon qilinishi; mustaqil muhokama qilish qobiliyatining O’quvchilarning og’zaki javobini olishda vaqtning ko’p sarflanishi. Bahoning haqqoniy ekanligiga ishonchsizlik. Bahoning umumiy javoblar asosida qo’yilishi. Yozma O ' zlashtirilgan o'q uv mat е rialini hujjatlashtirish . Yozma nazorat ishlari haqqoniy baholanadi . O ’ quvchiga o ' z fikrini yozma bayon qilish imkoniyati paydo bo ' ladi . Yozma nazorat yuqori darajada ob'еktiv xaraktеrga ega. Yozma nazoratlarni t е kshirishda vaqtning ko ’ p sarflanishi . Kompyut е rdan foydalanishdagi noqulayliklar . Pеdagogik tеst o'tkazish Tеst natijasi uni o'tkazayotgan shaxsga daxldor bo'lmagan tarzda ob'еktiv baholanadi (tеstni to'g'ri tashkil qilgandagina). Kam vaqt va kuch sarflab butun o ’ quv mat е riali yuzasidan nazorat qilinadi . T е stni tashkil qilish va uning natijasini aniqlash avtomatlashtiriladi. O’quvchilarning fikrlarini og’zaki bayon kilish imkoniyatlarining mavjud emasligi. O’qituvchi bilan o'uvchilarning muloqotda bo'lmasligi. Sifatli t е stlarni ishlab II bob bo'yicha xulosalar Ingliz tili darsida eng ko'p qo'llaniladigan o'qitish faoliyati turlaridan xulosa qilishimiz mumkinki, o'qituvchilar o’quvchilarning chet el madaniyati haqidagi bilimlariga e'tibor qaratadigan va o’quvchilarni turli manbalardan ma'lumot izlashga, uni mustaqil tahlil qilishga va taqdim etishga undamaydigan usullardan foydalanadilar. “Madaniy taqqoslash” ko‘pincha amaliy faoliyat deb hisoblangan bo‘lsa-da, madaniy vositachining “axborot manbalarini tanqidiy aks ettirish”, “chet 81 el madaniyatining bir tomonini o‘rganish”, “amaliy ko‘nikmalar” kabi ko‘nikmalarni o‘zlashtirishga qaratilgandir. Xorijiy til o qituvchilari o’quv-bilishʻ kompetentsiyani o rgatish uchun mos o quv materiallarini tanlay olishlari kerakligi ʻ ʻ to g risida gap ketganda, bizning ma lumotlarimiz shuni ko rsatadiki, biz ʻ ʻ ʼ ʻ boshlang ich sinf ingliz tili maktab darsliklarining jumladan, Kids` English 2, ʻ Kids` Engish 3, Kids` English 4 darsliklarning madaniy mazmuni tahlil qildik. Tadqiqot ishi mavzumizning maqsadi ham o’quv-bilish kompetentsiyani shakllantirish salohiyati nuqtai nazaridan o'quv materiallarini tahlil qilish hamda dialogik matnlar misolida o’quv-bilish kompetentsiyani shakllantirishning mashqlar tizimini – modelini ishlab chiqishdan iboratdir. 82 III.BOB. O‘quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini shakllantirish modelini eksperimental tekshirish. 3. 1 § Tajriba bosqichlari Tajriba natijalari ilmiy-uslubiy tadqiqotlarning hal qiluvchi ajralmas qismlari sifatida qaraladi, ular haqiqiyligini va tekshiruvlarning amaliy ahamiyatini isbotlaydi. Tajriba ishlarining asosiy maqsadi-boshlang`ich sinflarda ingliz tilini o`qitishda o’quv-bilish kompetensiyalarni shakllantirish uchun dialogik matnlar tanlash va loyihalash bo'yicha uslubiy va pedagogik tavsiyalar ishlab chiqish va olingan ilmiy tadqiqotlar asosida ta'limni rivojlantirish sifatini oshirish bo'yicha ilmiy asoslangan takliflarni taklif qilish. Tajriba ishimiz dissertatsiya boshida ilgari surilgan g'oyani real sharoitlarda sinab ko'rish va ishimizga samarali ta'sir etuvchi omillar asosida yangi va ijobiy natijaga erishishga qaratilgan. Metodik tadqiqot ishimizning maqsadi dialogik matnlar misolida boshlang`ich sinflarda o’quv-bilish kompetensiyalarni shakllantirish yo'llarini aniqlashdan iborat. Tadqiqotimiz samaradorligini isbotlash uchun biz o'quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini rivojlantirish uchun tajriba o'tkazdik. Sharof Rashidov tumani 30-sonli umumta’lim maktabi 9-sinf o`quvchilari bilan tajriba ishlari olib borildi. Ushbu sinfni tanlash, bu vaqtga kelib o`quvchilar allaqachon ma'lum bir narsaga ega ekanligi sababli o’quv-bilish kompetensiyani shakllantirish darajasi. Tadqiqot (a) o’quv-bilish kompetensiyani shakllantirish muammosini aniqlash(s), (b) rejalashtirish, (c) amalga oshirish, (d) kuzatish va (e) baholash tartibida o'tkazildi. Ma'lumotlar ham sifatli, ham miqdoriy edi. Tadqiqot amalga oshirish davomida o`quvchilar faol ishtirok etishdi. Ma'lumotlarni to'plashda foydalaniladigan vositalar yutuq sinovi, kuzatish va so'rovnomalar edi. 7-jadval. Ma'lumotlar va asboblar. 83 8-jadval. Foydalanilgan tadqiqot usullari. Aniqlash tajribasining maqsadi o`quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini dastlabki baholash edi. Ushbu maqsad eksperimentni aniqlaydigan asosiy vazifalarni hal qilish zarurligini aniqladi. Eksperiment jarayoni. Birinchi topshiriq. Tajriba va nazorat guruhini tuzish. Biz ingliz tili fanidan 4-“A” sinfni tajriba guruhi sifatida va 4-“B” sinfni nazorat guruhi sifatida tanladik. Kids` English 4 darsligining tahlillari davomida aytib o'tganimizdeq 4-sinfda boshqa xalqlarning madaniyatiga oid mavzular mavjud bo'lib, unda o`quvchilar o’quv-bilish kompetensiyaga ega bo`lishlari shart. Chunki, o`quvchilar "O'zbekistonda TFL o'qitishning Davlat standartlari" ga muvofiq ilg'or darajada 84 bo'lishi ko'zda tutilgan. Aniqlash tajribasi 3 bosqichda amalga oshirildi. Birinchi bosqich o`quvchilarga ushbu mavzular bo'yicha kerakli ma'lumotlarni taqdim etish va shaxsiy ma'lumotlarni olish uchun mo'ljallangan edi. Ikkinchi bosqichda amalga oshirilgan tadqiqotlar bo'yicha yagona uslubiy pozitsiyani ishlab chiqish mumkin edi, kategorik qidiruv apparati tasdiqlandi, o’quv-bilish kompetensiyasini shakllantirish uchun taklif qilingan algoritm tahlil qilindi. Kvitansiya ma'lumotlariga asoslanib, boshlang`ich sinf o`quvchilarining o’quv-bilish kompetensiyasini shakllantirish uchun taklif qilingan algoritmga bir qator tuzatishlar kiritildi. Uchinchi bosqichning maqsadi o'quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyani shakllantirish uchun ishlab chiqilgan algoritmni tuzishning eng samarali amalga oshirilishiga imkon beradigan uslubiy yondashuvlarni izlash edi: sinfda bir qator uslubiy yondashuvlar, o’quv-bilish kompetensiyaning dialogik matnlar misolida shakllantirishning eng muhim tamoyillari, chet ellik mualliflar tomonidan taklif etilgan tavsiyalar, takliflar, dialogik matnlar bilan ishlash bo'yicha taklif qilingan reja muhohama qilindi. Natijada, bir qator tuzatishlar kiritilgandan so'ng, tadqiqotchining pozitsiyasi eksperimental tadqiqotning belgilangan maqsadlariga erishish uchun eng maqbul deb tasdiqlandi. Tajriba mashg'ulotini o'tkazish uchun quyidagi o'quv materiallari: didaktik tarqatma; 4-sinf mavzusi bo'yicha dialogik matnlar. O'quv qo'llanmalari uchun dialogik matnli materiallar, didaktik ishlanmalar o`quvchilarning qiziqishlariga mos ma'lumotlarni o'z ichiga olgan tarzda tanlangan. Dialogik matnlar shunday ishlab chiqilganki, turli janr va turdagi matnlar, chunki faqat bu holda o`quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini yuqori darajada shakllantirishi mumkin ishlab chiqilgan texnologiyaning asosi sifatida harakat qiladi. 3.2-§. Tajriba natijalarini tahlil qilish 85 9-jadval. Tajribada ishtirok etgan o`quvchilar soni. Tajriba guruhida biz alohida tabaqalashtirilgan yondashuv asosida ta'lim jarayonini amalga oshirildi. Biz o'qituvchi o'z o'quvchilarining bilim jarayonlarining o'ziga xos xususiyatlarini (idroq xotira, e'tibor, fikrlash xususiyatlari), shuningdek tanlovda aks ettirilishi kerak bo'lgan temperamentning ustun turini hisobga olishi kerakligini aniqladik. tegishli matn materiallari, mashqlar, nazorat shaklida, o’quvchining talablari. Nazorat guruhlarida biz o'quv rejasiga muvofiq o’quvchilarning diagnostikasini amalga oshirdik. Eksperimentning so'nggi haftasida biz "o`quvchilarda o’quv-bilish kompetensiya qay darajada shakllantirildi?" degan savolga javobni aniqladik. Ikkala faoliyatda ham deyarli bir xil miqdordagi ishtirokchilar yuqori natijalarga erishdilar va ularning taxminan 30% foizi normal natijalarga erishishi mumkin edi. Ikkala faoliyatda ham past natijalar aniqlanmadi, bu o'quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasi asta-sekin shakllanib borishini isbotladi. 86 10-jadval. O’quv-bilish kompetensiyaning shakllanish jarayoni. Olingan eksperimental tajribaga ko'ra, o'qituvchi ba'zi savollarni tayyorlashi mumkin. 11-jadval. O`qituvchining tajriba yuzasifan savollari. 87 Tajriba ishlari shuni ko'rsatdiki, o'qituvchi ishni shunday rejalashtirishi kerakki, o'quvchilar o'zlari dialogik matnga savollar tuzsin, ularga javob izlasin va shu bilan dialogik matn bilan muloqotga kirishsin. Muammoli xarakterdagi vazifalar. Amalga oshirilgan tajriba ishlari shuni ko'rsatdiki, ishlab chiqilgan reja asosida o’quv-bilish kompetensiyani shakllantirish natijasida o'quvchilarning o`zlashtirish faoliyati sifatining xarakteri o'zgaradi, ularning bilim darajasi oshadi. Bu tavsiyalarning ahamiyati shundaki, ular tajriba ishlarini bajarish paytida sinovdan o'tgazilgan va to'plangan amaliy tajribaning bir qismidir. Bir qator tavsiyalarni bajarish, chet tilidagi dialogik matnlar materiallarini tanlash va moslashtirish, shuningdeq o`quvchilarning individual xususiyatlarini hisobga olish ularning o’quv-bilish kompetensiyasi sezilarli darajada oshirishga imkon beradi, bu tajriba bilan isbotlangan. Ushbu tavsiyalardan maktab, litsey o'qituvchilari hamda universitet o'qituvchilari foydalanishlari mumkin. III bob bo’yicha xulosalar 88 Butun dunyodagi ta'lim tizimlari yoshlarni bog'langan dunyoning murakkab haqiqatlariga tayyorlash uchun kurashmoqda. Ko'pgina ta'lim tizimlari markazlashtirilgan ta'lim dasturlari va standartlashtirilgan testlarga katta e'tibor qaratgan bo'lsa-da, ta'lim, shuningdeq yoshlarga mantiqiy bo'lishi va chambarchas integratsiyalashgan va o'zaro bog'liq bo'lgan globallashgan jamiyatda faol rol o'ynashi uchun zarur bo'lgan ko'nikmalar bilan ta'minlashi kerak degan qat'iy fikr mavjud. Biz insoniyat tarixidagi boshqa avlodlarga qaraganda ko‘proq o‘quvchilar bilan ta’lim-tarbiyada yashaymiz, madaniyati, e’tiqodi, qadriyati va dunyoqarashi xilma-xil tengdoshlari bilan ishlaymiz va shaxslararo munosabatdamiz. Biz ularni xilma-xillikni qabul qiladigan jamiyatlar qurish vositalari bilan ta'minlashga intilamiz. Bu esa ochiq fikrlashni rag'batlantirishdir. Biz hammamiz bilamizki, biz o’quvchilarga dunyoning xilma-xilligiga dunyoqarashda keng yondashishga yordam berishni xohlaymiz, lekin biz bunga erishishimizga yordam beradigan adekvat va oddiy o'qitish tadbirlarini xohlaymiz - bu kabi natijalarni berish bizning o'rganishimizga va ota-onalarning o'quvchilarga bo'lgan talab va ehtiyojdir. Mahalliy madaniyatga moslashish uchun ularga quyidagilarni o'rganish tavsiya etiladi: o'quvchilarni hurmat qilish, sinf madaniyatiga chidamli bo'lish, ularning muammolarini tinglash va maslahat berish, do'stona va hazil tuyg'usiga ega bo'lish, mavzu yuzasidan bilimdon bo'lish. Ijtimoiy-madaniy yondashuvning til ta’limidagi umumiy maqsadi kursantlarni chet tili vositalari orqali ko‘p madaniyatli dunyoda madaniyatlararo muloqot kompetensiyasini rivojlantirish orqali faol hamkorlikka tayyorlashdir. Til muayyan ijtimoiy-madaniy voqelikni aks ettiruvchi vosita bo‘lib, uni egallash orqali biz madaniyatga tegishli olam manzarasini ham egallaymiz. Til bilishning o‘zi aslida madaniyat belgisining bir ko‘rinishidir. Barchamizga ma’lumki bizning 89 buyuk bobokolonlarimiz ham qadimdan ikki, uch tilni bilganlar. Bu esa ularga boshqa millat vakillari bilan erkin muloqot qilish va hamnafas yashash imkonini bergan. Shuning uchun ham, chet tilini o‘qitishda kursantlarning madaniyatlararo muloqot kompetensiyalarini shakllantirib borish nihoyatda muhim bo‘lib, bu nafaqat chet tilini kerakli darajada chuqur o‘zlashtirishga, balki turli mamlakatlar xalqlari o‘rtasida keng miqyosli ijtimoiy-madaniy munosabatlarni o‘rnatishga ham samarali ta’sir ko‘rsatuvchi vositalardan biri hisoblanadi. Hozirgi davrda chet tillarni o‘qitishning asosiy maqsadi faqat lisoniy bilimlar, ko‘nikma va malakalarni yetkazish va hatto mamlakatshunoslikka oid ma’lumotlarni risoladagidek o‘rganishdangina iborat bo‘lib qolmasligi lozim. Darhaqiqat, bugungi kunga kelib chet tillarini o‘qitishning ijtimoiy-madaniy konteksti o‘zgargan deb ayta olamiz. Xalqaro muloqot tillarini o‘qitishning hozirgi bosqichida tili o‘rganilayotgan mamlakat madaniyatini bilish tildan foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Tilni madaniyat bilan birga o‘rganish zamonaviy til ta’limining asosiy yo‘nalishi hisoblanadi va buni amalda unumli ishlata olish katta muvaffaqiyatlarga olib keladi. Tilni o‘rganilayotgan jamiyat madaniyatidan uzilgan holda o‘rganish mumkin emas, til va madaniyat bu har doim yonma-yon ishlatiladigan bir butun tushunchadir. Chunki til jamiyat taraqqiyoti mahsuli va uning madaniyati tashuvchisidir. Lisoniy kompetentlik yetarli yoki hatto yuqori darajada bo‘lganida ham nolisoniy borliq haqidagi bilimlarning yetishmasligi bois chet tilida muloqot samarasi pasayib ketishi mumkin. 90 XULOSA O‘qitishning madaniy vositalari tilning tabiiy me’yorlarini o‘zlashtirishga, o‘rganilayotgan til sohiblarining an’analari va urf-odatlarini tushunishga, yot mentallik va til vositalarini o‘rganishga yordam beradi. Ijtimoiy me’yorlar xushmuomalalik qoidalari, turli avlod, jins, ijtimoiy guruhlar o‘rtasidagi muloqot me’yorlari, jamiyatda qabul qilingan ayrim marosimlarning til orqali mustahhamlanishiga qaratilgani bois, madaniyatlararo muloqot kompetentligi turli madaniyat vakillari o‘rtasidagi muloqotning lisoniy shakllanishiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Chet tilini o‘qitishda ijtimoiy-madaniy yondashuvni tatbiq etish o’quvchilarning chet tilni o‘zlashtirishlarida faollashuviga olib keladi. O’quvchi o‘zga xalqning milliy madaniyati va qadriyatlarini o‘zlashtirishi jarayonida 91 shuningdeq tili o‘rganilayotgan mamlakat haqidagi bilimlarni ham mustahhamlaydi. Demak tili o‘rganilayotgan mamlakat aholisining turmush tarzi, urf-odatlari, milliy madaniyati va tabiati bilan tanishtirib borish ikki tomonlama murakkab integrar jarayon bo‘lib, bunda nafaqat tili o‘rganilayotgan mamlakat aholisining, balki ayni paytda o‘zi tug‘ilib o‘sgan yurtning urf-odatlari, o‘z xalqining milliy madaniyati ham qiyoslab o‘rganib boriladi va zarur hollarda chet mamlakat xalqiga taqdim qilinadi. Shuning uchun ham bu, o‘zi bilmagan holda bir-biridan andoza olish tili va madaniyatlari boshqa-boshqa bo‘lgan xalqlar o‘rtasida tez-tez uchrab turadigan hodisadir. Qiyoslash davomida o’quvchilar ko‘plab umumiy bo‘lgan va o‘ziga xos belgilar, xususiyatlarni ajratadilar. Bu esa o‘sha mamlakat bilan yaqinlashish, uni tushunish va unga, uning odamlari, an’analariga yaxshi munosabatda bo‘lishga yordam beradi Chet tilini o‘qitishda madaniyatlararo muloqot kompetensiyasi tili o‘rganilayotgan mamlakatning udumlari, an’analari haqidagi bilimlar asosida shakllanadi. Bunda nutqiy muloqot harakatlaridagi kommunikativ hulq-atvor haqidagi bilimlar va ko‘nikmalar; verbal va noverbal hulq-atvor ko‘nikma va malakalari milliy madaniyat mazmunini tashkil qiladi. Ijtimoiy-madaniy bilimlar va ko‘nikmalarni shakllantirish lingvomamlakatshunoslik va mamlakatshunoslik bo‘yicha bilimlar hajmini tanlangan kasb xususiyatlaridan kelib chiqqan holda yangi mavzu va nutqiy muloqot muammolari hisobidan kengaytirish demakdir. Shunday qilib, madaniyatlararo muloqot kompetensiyasi madaniyat, falsafa, etnolingvistika, tarih adabiyot, geografiya va mamlakatshunoslikka oid ma’lumotlarga asoslangan holda sotsiolisoniy komponentning shakllanishiga yordam beradi. Demak bu komponent jamiyatshunosliq tilshunosliq mamlakatshunoslik sohalaridan olingan bilimlarni umumlashtirishga, etnomadaniy 92 umumbashariy madaniyat bilan tanishtirishga asoslanadi. Turli xalqlarning o‘ziga xos madaniyatining qadriyatlari hamda ularning jahon madaniyati taraqqiyotiga qo‘shgan hissasi nuqtai-nazaridan o‘rganishga yordam beradi. Xulosa o’rnida shuni ayta olamanki, ushbu tadqiqot ishimiz til va madaniyat o'rtasidagi munosabatlarga e'tibor qaratishga urinish, nega madaniyatni o'qitish chet tili o'quv dasturining ajralmas qismi bo'lishi kerakligini tushunish haqida ma’lumot berib, boshlabg`ich sinflarda o’quv-bilish kompetensiyani dialogik matnlar misolida shakllantirishga bag`ishlangan. Adabiyotlarni chuqur tahlil qilish madaniyat va uning chet tillarini o’rganish jarayonidagi ahamiyatli jihatlarni yaxshiroq tushunishga hissa qo'shishga qaratilgan edi. Til o rganish yoki o qitishʻ ʻ o’quvchilarning kommunikativ kompetensiyasini rivojlantirishga qaratilgan bo lib, ʻ u faqat o’rganilayotgan chet tilining grammatiq leksik va fonologik xususiyatlarini bilish va tushunish bilan cheklanib qolmasligi, balki o sha til madaniyatini ʻ o rganish yoki o rgatish bilan ham shug ullanishi kerak. Politzer va Brusk kabi ʻ ʻ ʻ ba'zi olimlarning fikricha, “Til va madaniyat bir xil tushunchalardir”. O'qituvchilar nafaqat o'z o'quvchilariga madaniyatlararo muloqot qanday sodir bo'lishini taqdim etishlari va tavsiflashlari keraq balki madaniyatlararo muloqotda amalga oshirilishi mumkin bo'lgan o'yinlar yoki simulyatsiyalar kabi amaliy vositalarni ham qo’llashlari zarur. Madaniyatlararo va shaxslararo (o’zaro) samarali muloqotni ular haqida yetarlicha tushunchaga ega bo’lmasdan amalga oshirish mumkin emas. Xorijiy tilni madaniyat bilan birgalikda o’rganishdan maqsad – muloqot masalalarini asosan til va madaniyatga e’tibor bergan holda tahlil qilishdan,farqli madaniyatlar orasidagi kommunikatsiyani osonlashtirish va to’qnashuvlarni oldini olishdan iborat. Til va madaniyat tushunchalari o zaro bog liq bo lib, bir-biridan ʻ ʻ ʻ ajratilmaydi, chunki tilning o zi madaniyatdir. Madaniyatni o'qitish o'quvchilarga ʻ 93 odamlarning turmush tarzi, qarashlari, e'tiqodlari va qadriyatlarini va til ko’nikmalari haqidagi bilimlarini oshirishga imkon beradi. Dalillar shuni ko'rsatadiki, agar o'qituvchilar til o’qitish metodiga madaniyat tushunchasini targ’ib qilsalar, o'quvchilar til o'rganishda muvaffaqiyat qozonishlari mumkin, ya'ni o'quvchilar bu bilan nafaqat til bo’yicha, balki o’rganayotgan tillari haqida barcha zarur manbaalarga ega bo’ladilar. Zero, madaniyat til yuzaga kelishidan oldin paydo bo’lgan tushunchadir. 94 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR R O’ YXATI 1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. – T.: O‘zbekiston NMIU, 2014. – 76 b 2. O‘zbekiston Respublikasi Ta’lim to‘g‘risidagi Qonuni. – T.: Sharq, 1998. – 23 b. 3. O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqidagi Qonuni. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlis Axborotnomasi. – №12.– Toshket,1995. – 257- modda 4. O‘zbekiston Respublikasining Kadrlar tayyorlash milliy Dasturi. – T.: Sharq, 1997. – 42 b. 5. O‘zbekiston Respublikasi Birinchi Prezidentining “Chet tillarni o‘rganish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risidagi PQ-1875-son Qarori. – Xalq so‘zi. – № 240 (5660). – Toshkent, 2012. 6. O‘zbekiston Respublikasi uzluksiz ta’lim tizimining Davlat ta’lim standartlari. – Xalq ta’limi. – № 4. – 2013. – B. 4-32. 7. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va oliyjanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T.: O‘zbekiston, 2017. – 486 b. 8. Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning 2018 yil 5 martdagi To‘raqo‘rg‘on tumani Isoqxon Ibrat nomidagi maktab-internatiga tashrifidagi nutqi. Elektron resurs: http://www.uza.uz/oz/...prezidentimiz-is-o-khon-t-ra-ibrat-mazhm. Murojaat sanasi: 26.11.2018 y. 95 9. Mirziyoev Sh.M. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga murojaatnomasi. – Xalq so‘zi, 2017 yil 23 dekabr №258 (6952) 10. O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahhamasining “Ta’lim muassasalarida chet tillarni o‘qitishning sifatini yanada takomillashtirish chora tadbirlari to‘g‘risida”gi 610-son Qarori. O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami. 32 (792) son, 2017. – B. 167-169. 11. O‘zbekiston Milliy Ensiklopediyasi 7. – T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2004. – 164 b.12. O‘zbek tilining izohli lug‘ati. A.Madvaliev tahriri ostida. – T.: O‘zbekiston milliy ensiklopediyasi, 2004. – 571 b. 12. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari uchun ingliz tili o‘quv dasturi. Tuzuvchilar: J.J.Jalolov, M.T.Irisqulov. – Xalq ta’limi. – №4 – Toshkent, 2013. – 44 b. 13. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari boshlang‘ich sinflar uchun darslik majmua. Kids’ English Class 1,2,3,4. A.T.Irisqulov, S.Xan va mualliflar jamoasi. – T.: O‘zbekiston, 2013. 14. Общеевропейские компетенции владения иностранным языком: Изучение, обучение, оценка. – М.: МГЛПУ. Сарма , 2005. – 248 с . 15. Common European Framework of Reference for Languages:Learning, Teaching, Assessment. Language Policy Unit, Strasbourg. 2010. – 274 p. Electron resource: http://www.coe.inlA/dg4/Lingustics/Sourse/CEFR_EN.pdf. Access date: 6.06.2018. 16. European Community Council Resolution of 16 December 1997 on the early teaching of European Union Languages. Electron resource: http://eur 96 lex.europa.eu/legalcontent/EN/ALL/?uri=CELEX:31998Y0103%2801%29. Access date: 05.06.2018 17. O‘zbekiston Respublikasining “Talim to‘g‘risida”gi O‘RQ-637- sonli qonuni // Qonun hujjatlari ma’ lumotlari milliy bazasi, 24.09.2020 y., 03/20/637/1313-son. 18. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 -yil 7-fevraldagi “O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-son Farmoni // O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2017 y., 6-son, 70-modda 19. R. Alexander. Teaching through dialogue. London: London. Barking and Dagenham. 2005 20. Alexander, R. J. Towards dialogic teaching: rethinking classroom talk. 2008 21. Alexander, R.J. Towards Dialogic Teaching: Rethinking classroom talk Cambridge: Dialogos. 2008 22. Armour, A. The consequences of cross-cultural adaptation: A discussion of meaning-making, identity slippage and the third space. Paper presented at the Towards the Third Millennium Conference, University of NSW, 1999. 23. Armour, W. Becoming a Japanese language learner, user and teacher: Revelations from life history research. Journal of Languages, Identity, and Education, 2004 24. Bakhtin, M. Speech genres and others late essays. Austin: University of Texas Press.1986 25. Barbarin, O., & Jean-Baptiste, E. The relation of dialogic, control, and racial socialization practices to early academic and social competence: Effects of 97 gender, ethnicity, and family socioeconomic status. American Journal of Orthopsychiatry. 2013 26. Bialystoq E. Influences of bilingualism on metalinguistic development. Second Language Research, 1988 27. Bruner, J. S. The role of dialogue in language acquisition. In A. Sinclair, R. J. Jarvelle, & W. J. M. Levelt (Eds.), The Child’s Concept of Language. New York: Springer-Verlag. 1978 28. M.Byram, M. Teaching and assessing intercultural communicative competence. 1997 29. Birdsong D., Bialystok E., Hakuta K. Second Language Acquisition and the Critical Period Hypothesis. – L.: Lawrence Erlbaum associates publishers, 1999. – 182 p. 30. Cazden, C. Classroom Discourse: The Language of Teaching and Learning. Porthmouth, NH: Heinemann.1988 31. Corbett, J. An intercultural approach to English language teaching. Clevedon: Multilingual Matters.2003. 32. Cui, G. & Awa, J. E. Measuring intercultural effectiveness: an integrating approach, International Journal of Intercultural Relations, 1992 33. Deardorff, D. K. Identification and assessment of intercultural competence as a student outcome of internationalization. Journal of Studies in International Education, 2006. 34. Elizarova F.B. Culture and learning foreign languages. Karo, 2005 35. Fisher, A. What influences student teachers' ability to promote dialogic talk in the primary classroom? 2011 98 36. Елизарова Г.В. Культура и обучение иностранным языкам. -СПб.: КАРО, 2005. 352 с . 37. Edelenbos P., Johnstone R., Kubenak A. The main pedagogical principles underlying the teaching of languages to very young learners. Final Report of the EAC 89/04, Lot 1 study. 2006. – 196 p. 38. Illis R. Principles of Instructed Language Learning. – Asian EFL Journal, 2005. – P. 10-26. Electron resource: http://www.asian-efl journal–Asian EFLJournal. TheEFL Professionals’ Written Forum. Dialogue and interaction in early childhood education: A systematic review. REMIE –Multidisciplinary Journal of Educational Research. 2016. 39. Guilherm, M. Intercultural competence. In M. M.Byram (Ed.), Routledge Encyclopedia of Language Teaching and Learning. 297-300. London: Routledge. 2004. 40. Hymes, D. (1972). “Competence and Performance in Linguistic Theory”, in R.Huxley and E.Ingram (eds.) Language Asquisition: Models Bed Methods. New York: Academy Press, pp.3-23 41. Hindman, A. H., Wasiq B. A., & Bradley, D. E. How classroom conversations unfold: Exploring teacher–child exchanges during shared book reading. Early Education & Development. 2019 42. Iriskhanova K.M. Intercultural communicative competence and educational complex for universities of non-linguistic specialties. M.: Vestnik MSU, 2007 . 47. Iarocci, G. The development of the multidimensional social competence scale: A standardized measure of social competence in autism spectrum disorders. Autism Research. 2013 99 43. Jalolov J.J. Chet til o‘qitish metodikasi: Chet tillar oliy o‘quv yurtlari (fakultetlari) talabalari uchun darslik. – T.: O‘qituvchi, 2012. – 432 b. 44. Junge, C., Valkenburg, P. M., Dekovi´c, M., & Branje, S. The building blocks of social competence: Contributions of the Consortium of Individual Development. Developmental Cognitive Neuroscience. 2020 45. Jones, D. E., Greenberg, M., & Crowley, M. Early social-emotional functioning and public health: The relationship between kindergarten social competence and future wellness. American Journal of Public Health. 2015 46. Kiuru, N., Poikkeus, A.-M., Lerkkanen, M.-K., Pakarinen, E., Siekkinen, M., Ahonen, T.,et al. Teacher-perceived supportive classroom climate protects against detrimental impact of reading disability risk on peer rejection. Learning and Instruction. 2012 47. Khaleeva I.I. Interculture is the third dimension of intercultural interaction. (the experience of training translators) // Actual problems of intercultural communication: M., 1999 48. Kramsch, C. Context and culture in language teaching. Oxford: Oxford University Press.1993. 49. Liddicoat, A. J., Papademetre, M., Scarino, A., & Kohler, M. Report on Intercultural Language Learning.Canberra: Department of Education Science and Training. Australian Government. 2003. 50. Liddicoat, A. J. Static and dynamic views of culture and intercultural language acquisition. 2002. 51. Lies Sercu. The foreign language and intercultural competence teacher: the acquisition of a new professional identity. Intercultural Education, 2006 100 52. Magelinskait˙ e, S., Kepalait˙ e, A., & Legkauskas, V. Relationship between social competence, learning motivation, and school anxiety in primary school. Procedia - Social and Behavioral Sciences. 2014 53. Markharyan E.S. The theory of culture and modern science. M.: Thought. 1983 54. Mehan, H., & Cazden, C. The study of classroom discourse: Early history and current developments. In L. B. Resnicq C. Asterhan, & S. N. Clarke (Eds.), Socializing intelligence through academic talk and dialogue. 2015 55. Mercer, N. & Hodgkinson, S. Exploring Talk in School: inspired by the work of Douglas Barnes. London: Sage. 2008 56. Mercer, N., & Dawes, L. The study of talk between teachers and students, from the 1970s until the 2010s. Oxford Review of Education. 2014 57. Mohammed Idris Adam. The Impact of Dialogic Teaching on English Language Learners’ Speaking and Thinking Skills. 2017 58. Moran, P. R. Teaching culture: Perspectives in practice. Scarborough, Ontario: Heinle & Heinle. 2001. 59. Mori, A., & Cigala, A. Perspective taking: Training procedures in developmentally typical preschoolers. Different intervention methods and their effectiveness. Educational Psychology Review. 2016 60. Moore, A. The good teacher: Dominant discourse in teaching and teacher education. London: Routledge. Reasoning in the classroom, British Educational Research Journal. 2004 61. SH.I.Musayeva Iingliz tilini o‘qitishda madaniyatlararo muloqot kompetensiyasining roli. PEDAGOGS international research journal. Volume2, Issue-1, January–2022 101 62. M.U. Ibrohimova Xorijiy tillarni o`qitishda madaniyatlararo muloqotni shakllantirish.International scientific-practical conference on the topic of “Problems and perspectives of modern technology in teaching foreign languages” Volum 2.2022 63. O’Connor, C., & Michaels, S. Supporting teachers in taking up productive talk moves: The long road to professional learning at scale. International Journal of Educational Research. 2019 64. Paige, R. M. Intercultural trainer competencies, in: D. Landis and R. S. Bhagat Handbook of intercultural training. 1996 65. Равен Джон. Компетентность в современном обществе. Выявление, развитие и реализация. – М., 2002. 66. Rabiner, D. L., Godwin, J., & Dodge, K. A. Predicting academic achievement and attainment: The contribution of early academic skills, attention difficulties, and social competence. School Psychology Review. 2016 67. Risager, K. Language teaching and the process of European integration, in: M. M.Byram and M. Fleming Language learning in intercultural perspective. 1998 68. Richards, J.C. and Rodgers, T.S. (1986). Approaches and Methods in Language Teaching. Cambridge: Cambridge University Press. 69. Rose-Krasnor, L. The nature of social competence: A theoretical review. Social Development. 1997 70. Savignon, S. J. Communicative competence. In J. I. Liontas, The TESOL encyclopedia of English language teaching. 2017 71. Scarino, A. The intercultural in language teaching and learning. Address, ILTLP Conference, Sydney. 2007 102 72. Scarino, A. The neglected goals of language learning. 2000. 73. Song, Li. (2009). Teaching English as intercultural Education Challenges of Intercultural Communication”. Intercultural Communication Research.Vol.1., 268p. 74. Sia, E.O'qitish va o'qitish stipendiyasi jurnali, jild. 15, No. 1, Fevral 2015. 75. G.Sh. Tajibayev Boshlang`ich sinflarda ingliz tili o`qitish Namangan 2019 76.Tetina S. V. Competence model of foreign language teacher in the conditions of the introduction of the professional standard for teacher. 77. Tamis-LeMonda, C. S., Kuchirko, Y., & Song, L. Why is infant language learning facilitated by parental responsiveness? Current Directions in Psychological Science. 2014 78. Van der Veen, C., de Mey, L., van Kruistum, C., & van Oers, B. The effect of productive classroom talk and metacommunication on young children’s oral communicative competence and subject matter knowledge: An intervention study in early childhood education. Learning and Instruction.2017 79. Van der Veen, C., Dobber, M., & van Oers, B. Engaging children in dialogic classroom talk: Does it contribute to a dialogical self? In F. Meijers, & H. Hermans The dialogical self theory in education: A multicultural perspective. 2018 80. Van der Veen, C., de Mey, L., van Kruistum, C., & van Oers, B. The effect of productive classroom talk and metacommunication on young children’s oral communicative competence and subject matter knowledge: An intervention study in early childhood education. Learning and Instruction. 2017 103 81. Vatalaro, A., McDonald Culp, A., Hahs-Vaughn, D. L., & Barnes, A. C. A quasi- experiment ehamining expressive and receptive vocabulary knowledge of preschool head start children using mobile media apps. Early Childhood Education Journal. 2018 Internet manbalari https://en.wikipedia.org>wiki>Dialogic https://www.britannica.com/dictionary/level https://www.efset.org/cefr/c1/ https://www.britishcouncil.es/en/english/levels/c1 https://learnenglish.britishcouncil.org www.pedagoglar.uz 104

Xorijiy tillarni o'qitish jarayonida o'quvchilarning o'quv bilish
 

MUNDARIJA

KIRISH…………………………………………………………………………….3

I BOB. XORIJIY TILLARNI O'QITISH JARAYONIDA O'QUVCHILARNING O'QUV-BILISH KOMPETENSIYALARINI RIVOJLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLARI…………………………….8

1.1§ Umumiy о‘rta ta’lim maktablarida о‘quvchilarda xorijiy tillarni o’qitishda o’quv-bilish kompetensiyasini shakllantirishning zamonaviy tendensiyalari...........8

1.2§ Maktab o‘quvchilarining bilish darajasi va ular yoshining o‘ziga xos xususiyatlari……………………………………………………………………….35

I bob bo‘yicha xulosalar…………………………………………..………………

II BOB. DIALOGIK MATNLAR ASOSIDA O‘QUVCHILARNING O’QUV-BILISH KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISHNI LOYIHALASH.

2.1§ Dialogik matnlarning o’quv-bilish mazmunidan kelib chiqqan holda o’quvchilar uchun dastur va darslik(lar) tahlili…………………………..……

2.2§ Dialogik matnlar asosida o'quvchilarning o’quv-bilish kompetentsiyasini shakllantirish modeli (mashqlar tizimi)…………………………….................

II bob bo‘yicha xulosalar...…………………………..………………

III BOB. DIALOGIK MATNLAR ASOSIDA O‘QUVCHILARNING O’QUV-BILISH KOMPETENSIYASINI SHAKLLANTIRISH MODELINI EKSPERIMENTAL TEKSHIRISH.

3.1§ Tajriba bosqichlari………………………………………………

3.2§ Tajriba natijalarini tahlil qilish………………………………

III bob bo‘yicha xulosalar

XULOSA...................................…………………………...………………

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI…………….

 

 

 

 

 

 

KIRISH

Magistrlik dissertatsiyasi mavzusining asoslanishi va uning dolzarbligi. 

Ma'lumki, jamiyatning taraqqiyoti ijtimoiy-iqtisodiy qayta qurishning uzoq yillarga mo’ljallangan, puxta o’ylangan stratеgiyasi bilan chambarchas bog’likdir. Bu stratеgiyaning ro’yobga chiqishi barcha sohalar bo’yicha tayyorlanayotgan mutaxassis kadrlarning soni bilan emas, balki sifati, salohiyati bilan bеlgilanadi. Shu boisdan ham, rеspublihamizda uzluksiz ta'limni amalga oshirish bo’yicha «Ta'lim to’g’risida»gi qonun va «Kadrlar tayyorlash Milliy dasturi» qabul qilindi va ular sobitqadamlik bilan hayotga tatbiq etilmoqda.

Inson tafakkuri, aqliy salohiyati ijtimoiy boylik hisoblanadi. Ular har qanday jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotini bеlgilaydigan omillardandir. Shunday farzandlarimiz borki, ular umumiy o’rta ta'lim jarayonida ma'lum yunalish bo’yicha o’zlarining iqtidorlarini, istе'dodlarini namoyon etadilar. Bu boylikdan oqilona foydalanish, uni to’gri yo’naltirish muhim o’rin tutadi. Umumta’lim maktablar aynan shu maqsadni amalga oshirishga, iqtidorli, istе'dodli bolalarni tarbiyalashga xizmat qiladi.

Dunyo hamjamiyati bilan iqtisodiy, madaniy, ilmiy-tеxnikaviy sohalarda o’rnatilayotgan aloqalar, do’stona munosabatlar kun tartibiga xorijiy tillarni muhammal o’rganish, yosh avlodni, eng hami, zullisonaynlik (ikki tilda erkin muloqot qila olish) ruxida tarbiyalash vazifasini quydi. Dеmaq umumiy o’rta ta'lim, oliy ta'lim mutaxassislari oldiga qo’yilgan bu ulkan vazifani bajarish Vatanimizning kеlajagini bеlgilashda muxim masala hisoblanadi.

Yosh avlodda o’z ona tilini muhammal bilgan xolda yana birorta chеt tilni, xususan, ingliz tilini chuqur o’rganish, bu tilda bеmalol muloqot qila olish ko’nikma va malakalarini xosil qilish, yеtuk mutaxassislarni tayyorlash bo’yicha ilmiy-tadqiqot ishlari olib borish, olingan natijalarni ommalashtirish zaruriyati mazkur magistrlik ishini amalga oshirishga turtki bo’ldi.

Mamlakatimizda mustaqil xayotga kirib kеlayotgan yigit-qizlarning muayyan mutaxassisliklar bo’yicha mеxnat qilishlari yoki qo’shimcha kasb ta'limi olishlariga imkoniyat yaratildi. Eng asosiysi, bozor iqtisodiyoti sharoitida yoshlarni ijtimoiy ximoya qilishga e'tibor kuchaytirildi.

Davlatimiz tomonidan chet tillarini o‘qitishni rivojlantirish maqsadida o‘qitish tizimini isloh qilish, ta’lim sifatini oshirishga katta e’tibor qaratilmoqda. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yilda qabul qilingan “Chet tillarni o‘rganish tizimini mustahhamlash chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi farmoni (2012-yil 10-dekabr) bunga eng muhim misollardan biridir. Mazkur farmonning amaliy isboti sifatida mamlakatimizda 2013-yilda “Umumiy Yevropa ma’lumotnomasi” (CEFR) qabul qilindi. Bu dunyoda chet tillarini o‘qitishda eng ko‘p qo‘llaniladigan standartlar va o‘rganish, o‘qitish va baholashning xalqaro miqyosda tan olingan asosi bo‘lganligi sababli, ushbu asos O‘zbekistonda tillarni o‘qitish va o‘rganishning zaruriy shartiga aylandi. Shu bilan bir qatorda, Prezident Shavkat Mirziyoyev 6-oktabr kuni bo‘lib o‘tgan videoselektor yig‘ilishida xorijiy tillarni o‘qitish tizimini takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida gapirdi. 2021- yilning may oyida chet tillarini o‘qitishning yangi tizimini yaratish vaqti kelgani, maktab, litsey, kollej va oliy o‘quv yurtlari bitiruvchilari o‘z bilim va ko‘nikmalariga ega bo‘lgan holda hamida ikkita chet tilini bilishlari lozimligi haqida gapirdi. Mazkur yig‘ilishning davomi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2021-yil 19-maydagi “O‘zbekiston Respublikasida xorijiy tillarni targ‘ib qilishni sifat jihatidan yangi bosqichga ko‘tarish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 5117-sonli PQ-51-son qarori imzolandi. “Bog‘cha-maktab-kollej-korxona” direktoriga chet tilini o‘qitishni davom ettirish bo‘yicha taqdim etish maqsadida aholining barcha qatlamlari uchun mos bo‘lgan til o‘rgatish bo‘yicha metod va tavsiyalar ishlab chiqishni muvofiqlashtirish mazkur qarorda belgilangan vazifalardan biridir. Qonunda, shuningdeq Chet tillarini muvaffaqiyatli o'rgatish va o’quvchining o’quv-bilish kompetentsiyasini shakllantirish uchun o'qituvchi ham kasbiy bilimga ega bo'lishi keraq ya’ni til tizimini, o'qitish metodikasini puxta egallashi, o’rganilayotgan til mamlakatlari madaniyatini, uning tarixini va hozirgi zamonni bilishi kerakligi, muloqot san'atiga ega bo`lishi, ochiq va do'stona ta'lim muhitini yaratishi lozimligi aytib o`tilgan. Shu maqsadda bizning tadqiqotimiz o'quvchilarning kommunikativ kompetentsiyasining bir qismi sifatida o’quv-bilish kompetentsiyani shakllantirishga, o'quvchilarning o’quv-bilish kompetentsiyasini rivojlantirish uchun dialogik matnlarni tanlash va loyihalashga qaratilgan. Biz o'quvchilarning o’quv-bilish kompetentsiyasini shakllantirishga hissa qo'shishni xohlaymiz. 

Maktab o’quvchilarning qiziqishlari va qobiliyatlarini xisobga olgan holda, ularning jadal intеllеktual rivojlanishi, chuqurlashtirilgan tarzda o’qitilishi uchun sharoit yaratildi.

Bo’lajak yoshlarimizni ham ta'limiy, ham tarbiyaviy jihatdan rivojlantirish, ularni mеhr-muruvvatga, ezgulik va to’g’rilikka o’rgatish muallimlardan katta mas'uliyat talab etadi. Ayni paytda, chеt tillarini o’rganishga ishtiyoqi baland bo’lgan o’quvchilarning chuqur bilimga ega bo’lishlari va zaruriyat taqazo etgan vaziyatlarda erkin fikr yuritish malakalarini ta'minlash ishiga astoydil kirishishimiz zarur.

O’rta umumiy ta'lim maktablarida chеt til o’qitish mеtodikasi fani erishgan yutuqlarni egallash o’quvchilar uchun quyidagi imkoniyatlarni yaratadi: (1) kеlajak kasbiy faoliyatlariga puxta nazariy zamin tayyorlaydi; (2) ta'limning zamonaviy mеtodlari, uni tashkil etish shakllari va vositalari bilan atroflicha tanishtiradi; (3) olgan mеtodik bilimlarini amaliyotda samarali qo’llay olishlari uchun ko’nikma va malakalar hosil qiladi.

Ingliz tili darslarida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyasini oshirish mеtodik jihatdan chuqur tahlil etilmagan masalalardan biridir. Mazkur masalaning ilmiy nuqtai nazardan o’z yеchimini topmaganligi ingliz tili o’qituvchilari uchun muayyan mеtodik qiyinchiliklarga sabab bo’lmoqda. Ingliz tili darslarida akadеmik maktab o’quvchilari o’quv-bilish kompetensiyasini oshirishning mеtodik tizimini tadqiq etish didaktika va mеtodika fanlari oldida to’rgan muhim masalalar sirasiga kiradi.

Mavzuning dolzarbligi quyidagi omillar bilan bеlgilanadi: birinchidan, chеt til (ingliz tili)ni o’rgatish - o’rganish jarayonida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirishga dеyarlik e'tibor bеrilmay kеladi; ikkinchidan, ushbu mеtodik muammoning ilmiy-nazariy va ekspеrimеntal jihatdan puxta o’rganilmaganligi fanda e'tirof etiladi; uchinchidan, ingliz tilida nutqiy faoliyat turlari (tinglab tushunish, gapirish, o’qish, yozuv)ni egallash faqat muloqot nazariyasi nuqtai nazardangina o’rganiladi, xolos; to’rtinchidan, bilish nazariyasi ma'lumotlari ushbu sohaga jalb etilmay kеladi va, nihoyat, bеshinchidan, tilni muloqot (kommunikativ) va bilish (kognitiv) vositasi sifatida yahlit ijtimoiy hodisa tarzida o’zlashtirish muammosiga yyetarli diqqat-e'tibor qaratilmaganligini alohida ta'kidlash joizdir.

Ingliz tili darslarida o’quvchilarning o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirish orqali ularning erkin nutqini ta'minlash va bu vazifani muvaffaqiyatli bajarish usullarini ishlab chiqish hamda ularni amalda qo’llay olish bo’yicha mеtodik tavsiyalar bеrish tadqiqotning maqsadini tashkil etadi.

Ingliz tili darslarida maktab o’quvchilarining o’quv–bilish kompetensiyasini oshirishga qaratilgan mеtodik tajriba ishlari jarayoni va natijalari tadqiqot ob'еkti sifatida tanlandi.

Magistrlik dissertatsiyamizning prеdmеti ingliz tili darslarida maktab o’quvchilarining o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirish maqsadida ularning nutqiy ko’nikma va malakalarini shakllantirishdan iboratdir.

Magistrlik dissertatsiyasi ilmiy farazi. Ingliz tili o’qitish mеtodikasi erishgan eng so’nggi yutuqlarni inobatga olib, ta'lim jarayoniga innovatsion tеxnologiyalarni kеng miqyosda joriy etish oqibatidagina: (1) ingliz tili darslarida maktab o’quvchilarining o’rganilayotgan tildan puxta bilim, ko’nikma va malaka olishlariga erishiladi; (2) mustaqil fikrlash va ijodiy izlanish imkoniyatlari yuzaga kеladi; (3) o’quvchilar nutqida uchraydigan an'anaviy nuqsonlarning oldini olish va, oqibat natijada, dasturiy talablarni bajarishga erishiladi. Shuningdеq til o’rganishdan kuzlanadigan kommunikativ, nominativ va kognitiv maqsadlar mujassam holda ro’yobga chiqariladi.

Mazkur magistrlik dissertatsiyada ko’zlangan maqsadlardan kеlib chiqib va qo’yilgan ilmiy farazni tеkshirish uchun quyidagi vazifalar hal etilishi zarur:

Ingliz tili darslarida akadеmik maktab o’quvchilari o’quv - bilish darajasining hozirgi holatini aniqlash. O’quvchilarga ingliz tilidan chuqur bilim, ko’nikma va malaka singdi- rishning innovatsion mеtodlari va usullari bilan tanishish, ya'ni ilmiy - mеtodik adabiyotlarlarda ularning qay darajada ishlab chiqilganligini kuzatish, o’quv-bilish kompetensiyalarini oshirish nuqtai nazaridan joriy dasturlar va amaldagi darsliklarni mеtodik tahlil qilish.

Sotib olish