Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 80000UZS
Hajmi 64.9KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 03 Dekabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Gulsevar Normo'minova

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2025

0 Sotish

O'zbek tilshunosligida sotsiolingvistik tadqiqotlar

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
            MIRZO ULUG‘BEK NOMIDAGI O‘ZBEKISTON MILLIY
UNIVERSITETI
           JURNALISTIKA VA O‘ZBEK FILOLOGIYASI  FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI	
ʻ ʻ ʻ
FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SOTSIOLINGVISTIK	
ʻ
                                              TADQIQOTLAR
                              Bajardi: 
                                    Ilmiy rahbar:  
                                        TOSHKENT — 2025
1                                           MUNDARIJA:
                                         
KIRISH …………………………………………………………........................3
I   BOB.   SOTSIOLINGVISTIKANING   NAZARIY   ASOSLARI   VA   UNING
O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI O RNI…………………………………..ʻ ʻ
1.1. Sotsiolingvistika fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari……..5
1.2. O zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning shakllanishi…….……….13	
ʻ
  I bob yuzasidan xulosa…………………………………………….…...........16
II BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SOTSIOLINGVISTIK	
ʻ
TADQIQOTLARINING ASOSIY YO NALISHLARI…………………..17 	
ʻ
2.1.   O zbek   tilshunosligida   sotsiolingvistikaning   o rganadigan   masalalari   va	
ʻ ʻ
tushunchalari………………………………………………………………….17
2.2. O zbek tilidagi ijtimoiy differensiyasi: dialektlar va shevalarning
ʻ
sotsiolingvistik  xususiyatlari o rganilishi……………………………………23	
ʻ
  II bob yuzasidan xulosa…….……………………………………................33
 UMUMIY XULOSA ………….…………………………………………….34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR… ………………………………...35
2                                                  KIRISH
         Mavzuning dolzarbligi .   “ Mamlakatimizda o zbek tilining davlat tili sifatidagiʻ
o rni va ahamiyatini oshirish, uni zamon talablari asosida rivojlantirish masalasini	
ʻ
biz   milliy   o zligimizni   anglash,   millat   ruhini   saqlab   qolish,   yorug   kelajagimizni	
ʻ ʻ
ta minlashning eng muhim omili, deb bilamiz. Shu ezgu maqsad yo lidagi amaliy	
ʼ ʻ
harakatlarimiz tufayli jamiyatimiz hayotida davlat tilining qo llanish doirasi tobora	
ʻ
kengayib,   u  xalq   dilining   chinakam   ko zgusiga   aylanmoqda-   deydi   Prezidentimiz	
ʻ
Shavkat Mirziyoyev.” 1
 
         Tilning jamiyat hayoti bilan bevosita bog liqligi uning faqat lingvistik omillar	
ʻ
bilan emas, balki sotsial, madaniy, psixologik, demografik va siyosiy omillar bilan
ham   uzviy   aloqador   ekanligini   ko rsatadi.   Shu   bois   tilning   jamiyatdagi   vazifasi,	
ʻ
ijtimoiy qatlamlar bilan munosabati, ijtimoiy omillar ta sirida o zgarishi, turli nutq	
ʼ ʻ
shakllarining   paydo   bo lishi   kabi   masalalarni   o rganuvchi   sotsiolingvistika   fani	
ʻ ʻ
bugungi kunda alohida ahamiyat kasb etadi.
          O zbek   tilshunosligida   sotsiolingvistik   tadqiqotlar   XX   asrning   ikkinchi	
ʻ
yarmidan   boshlab   shakllana   boshlagan   bo lsa-da,   mazkur   yo nalish   mustaqillik	
ʻ ʻ
yillarida   yanada   kengayib,   til   siyosati,   til   rejalashtirish,   ko p   tillilik,   kod	
ʻ
almashtirish,   yoshlar   nutqi,   internet   tilining   ta siri   kabi   masalalar   chuqur	
ʼ
o rganilmoqda.   Jamiyat   hayotidagi   ijtimoiy-siyosiy   jarayonlarning   jadallashuvi,	
ʻ
global   kommunikatsiya   vositalarining   kengayishi,   urbanizatsiya   va   migratsiya
jarayonlarining   kuchayishi   tilning   turli   ijtimoiy   qatlamlarda   qanday   namoyon
bo lishini o rganishni dolzarb masalaga aylantirdi. Ayniqsa, o zbek tilining davlat
ʻ ʻ ʻ
tili sifatidagi maqomini mustahkamlash, uni me yorlashtirish va rivojlantirish bilan	
ʼ
bog liq   jarayonlar   sotsiolingvistik   tadqiqotlarning   yangi   bosqichga   ko tarilishiga	
ʻ ʻ
sabab bo lmoqda.	
ʻ
          Ushbu   kurs   ishining   dolzarbligi,   avvalo,   o zbek   tilining   hozirgi   jamiyatda	
ʻ
tutgan o rni va unda kechayotgan sotsial-lingvistik jarayonlarni ilmiy asosda tahlil	
ʻ
qilish zarurati bilan belgilanadi. Bugungi kunda tilning yosh, jins, kasb, hudud kabi
ijtimoiy  belgilar   asosida  differensiallashuvi,  shuningdek,   til   birliklarining  internet
1
 O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning rasmiy veb-sayti –https://president.uz	
ʻ
3 makonida   o zgarishi   va   yangi   kommunikativ   ehtiyojlarga   moslashuvi   ilmiyʻ
izlanishlarning   muhim   yo nalishlaridan   biridir.   Shu   sababli   mazkur   tadqiqot	
ʻ
o zbek tilining ijtimoiy mohiyatini yanada chuqurroq yoritishga qaratilgan	
ʻ
       Kurs ishi mavzusining obyekti .     O zbek tilida kuzatiladigan sotsiolingvistik	
ʻ
jarayonlar va ularning tadbiqi.                                        
            Kurs   ishi   mavzusining   predmeti   .   Tilning   jamiyatdagi   funksional
ko rinishlari,   ijtimoiy   omillar   ta siridagi   til   o zgarishlari   va   o zbek   tilida	
ʻ ʼ ʻ ʻ
sotsiolingvistik hodisalarning namoyon bo lishi.	
ʻ
         Kurs ishining maqsadi .     O zbek tilshunosligida sotsiolingvistika yo nalishida	
ʻ ʻ
amalga   oshirilgan   tadqiqotlarni   tahlil   qilish,   sotsiolingvistikaning   asosiy
tushunchalarini o rganish va ularning o zbek tilida namoyon bo lish xususiyatlarini	
ʻ ʻ ʻ
yoritib berishdan iborat.          
            Kurs  ishi  vazifalari.   Ushbu  kurs  ishida  qo yilgan  maqsadga  erishish  uchun	
ʼ
oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz:
—   sotsiolingvistika fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlarini tahlil qilish;
—sotsiolingvistikaning asosiy tushunchalari hamda yondashuvlarini ochib berish;
—o zbek   tilshunosligida   olib   borilgan   sotsiolingvistik   tadqiqotlarni	
ʻ
umumlashtirish;
— o zbek jamiyatidagi ijtimoiy differensiasiya, bilingvizm, kod almashtirish kabi
ʻ
jarayonlarni o rganish;	
ʻ
            Kurs ishining tarkibiy tuzilishi   . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf,
xulosa   hamda   foydalanilgan   adabiyotlar   ro yxatidan   iborat   bo lib,   kurs   ishining	
ʼ ʼ
umumiy 36 betini tashkil qiladi.
    I BOB. SOTSIOLINGVISTIKANING NAZARIY ASOSLARI VA UNING
4                          O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI O RNIʻ ʻ
1.1. Sotsiolingvistika fanining shakllanishi va rivojlanish bosqichlari 
         Til insoniyat  jamiyatining eng muhim vositalaridan biri hisoblanadi. U orqali
odamlar o zaro aloqa qiladi, fikr almashadi va jamiyatda faoliyat yuritadi.	
ʻ
     Tilshunoslik fanida turli  yo nalishlar mavjud bo lib, ulardan biri –	
ʻ ʻ
sotsiolingvistika   –   til   va   jamiyat   o rtasidagi   aloqalarni   o rganadi.Til   va   jamiyat	
ʻ ʻ
munosabatlari   uzviy   bog liq.   Jamiyat   rivojlanib   borgani   sari   til   ham   taraqqiy	
ʻ
etaveradi. Tilning paydo bo lish tarixi insoniyatning shakllanish tarixi kabi qadim	
ʻ
zamonlarga   borib   taqaladi.   Til   va   jamiyat   o rtasidagi   o zaro   uzviy   munosabatini	
ʻ ʻ
sotsiolingvistika   fani   o rganadi.   Tilning   boshqa   sohalar   bilan   bog liq,   jumladan,	
ʻ ʻ
falsafa, etnografiya, psixologiya kabi jihatlarini  o rganishda  ham  sotsiolingvistika	
ʻ
fani qo llaniladi. 	
ʻ
     Sotsiolingvistika quyidagi masalalarni o rganadi: 	
ʻ
1) jamiyat va til o zaro bog liq, mutanosib tarixiy jarayon, hodisadir; 	
ʻ ʻ
2)   jamiyat   taraqqiy   eta   borgan   sari   tilning   ijtimoiy   vazifalari   ham   takomillashib
boradi; 
3) adabiy tilning, shevalarning, lug at boyligi kengayadi, ortib boradi; 	
ʻ
4)   yashash   muhiti   yaqin,   turmush   tarzi   o xshash   hamda   o zaro   iqtisodiy	
ʻ ʼ
munosabatlari shakllangan xalqlarning tillari bir-biriga ta sir ko rsatadi. 	
ʼ ʻ
     Sotsiolingvistika jamiyatdagi ijtimoiy sharoitlarda til faoliyat olib boradigan va
rivojlanadigan jabhalarni o rganadi. Ijtimoiy sharoitlarga jamiyatdagi odamlarning	
ʻ
ijtimoiy   kelib   chiqishi,   tuzilishi,   yoshi,   ijtimoiy   mavqe,   madaniyat   va   ta limni	
ʼ
bilish   darajasi,   yashash   joyi   va     so zlayotgan   nutqi   misol   bo la   oladi.   Xususan,	
ʻ ʻ
ushbu   fan   tadqiqotchisi   so zlovchilar   o z   nutqida   u   yoki   bu   variantni   qanchalik	
ʻ ʻ
ko p ishlatishini va bu qanday ijtimoiy parametrlarga (ijtimoiy sinf, ma lumot, jins,	
ʻ ʼ
yosh,   aloqa   holati)   bog liqligini   aniqlashi   kerak.   Ijtimoiy   tilshunoslik,   bizning	
ʻ
fikrimizcha, til va uning ijtimoiy hamda madaniy kontekstlaridagi munosabatlarida
vujudga  
5 keladigan   masalalarni   o rganadigan   fandir.   Buning   uchun   u   ma lum   bir   jamiyatʻ ʼ
a zolarining   turli   xil   kodlar   va   iboralar   almashinuvini   hamda   og zaki   nutqda	
ʼ ʻ
qanday suhbatlashishlarini analiz qilib,ushbu real vaziyatlarni o rganadi.	
ʻ
      Ma lumki, 20-30 yillar mobaynida sotsiolingvistika ijtimoiy tilshunoslik fani  	
ʼ
sifatida   yuzaga   kelgan   yangi   sohalardan   biri   bo ldi.   Bu   davrda   ijtimoiy	
ʻ
munosabatlarda   tilning   hayot   taraqqiyotidagi   o rni,   tilning   jamiyat   bilan   bog liq	
ʻ ʻ
holda   shakllanishi,   qolaversa,   til   va   jamiyat   tendensiyasining   yuzaga   kelishi
sotsiolingvistika fanining rivojlanishi va taraqqiyotiga asos bo ldi. 	
ʻ
Sotsiolingvistikaning bu davrda yuzaga kelishi shunday bir holatga to g ri keldiki,	
ʻ ʻ
asosan hayotda jamiyat taraqqiyoti bilan bog liq masalalarni qamrab oluvchi  	
ʻ
faktorlar til nazariyasining yuzaga kelishida asos bo lgan edi. Ayniqsa, tilni bilish	
ʻ
va his etish umumjamiyat masallalariga borib taqaladi.  
     “Mashhur turkshunos YE.D. Polivanov, akademik N.YA. Marr, professor. F. P.
Fillar ham “sotsiolingvistika” fani muammolarini hal etishda turlicha fikrga kelib,  
bu   borada   sezilarli   fikrlarni   bildiradilar.   Xususan,   YE.D.   Polivanovning   qayd
etishicha, quyidagi masalalar ijtimoiy lingvistikaning asosiy muammolari  
hisoblanadi:  
1. Tilni ijtimoiy-tarixiy omil sifatida ajrata olish; 
2. Til va dialektlarning imlosini ijtimoiy nuqtayi nazardan aniqlash; 
3. Tilning jamiyatning asosiy mahsuli sifatida sintezi; 
4. Ijtimoiy munosabatlardagi til hissi va uning o zaro bog liq tomonlari; 	
ʻ ʻ
5. Tilning mavjudligi (mavjudligi) yoki alohida tomonlarini to g ri baholay  	
ʻ ʻ
olish; 
6. Fan va madaniyat tarixiga umumiy fonologik qonuniyatlarni kiritishda  
tilning roli; 
7. Til siyosatida sotsialingvistikaning ustuvor yo nalishlari.”	
ʻ 2
          20—40-yillarda   tilshunoslikda   sotsiolingvistikaning   funksional   doirasi
kengaydi.   Akademik   YA.N.   “Til   va   jamiyat   muhim   hodisadir”,   deydi   Marr.
Chunki tilda sinfiy tushunchalar mavjud, chunki u jamiyat a zolariga xizmat qiladi.	
ʼ
2
  Azizov O. Tilshunoslikka kirish. –Toshkent, 1996.  
6 Lekin   til   va   tafakkur,   til   va   xalq,   til   va   jamiyat,   til   va   davlat,   til   va   millat,   til   va
elatlar kabi muammolar til sinfi asosida yuzaga keladi. 
Natijalar:   50-yillarning   boshlarida   milliy   tillarni   rivojlantirish,   tillar   o rtasidagiʻ
aloqalarni   o rnatish,   har   bir   tilning   xalqqa   xizmat   qilishini   ta minlash   borasida	
ʻ ʼ
ko p ishlar qilindi. Akademik Y.Marr ham har bir milliy tilni o rganishni o zining	
ʻ ʻ ʻ
yangi talqinidagi eng muhim omillardan biri deb biladi. Bundan tashqari, u milliy
til   va     uning   dialektal   asoslaridagi   tillarning   evolyutsion   rivojlanishi,   adabiy   va
noadabiy   tillar   elementlarining   mavjudligi,   ularning   ijtimoiyligi   haqida   muhim
g oyalarni ilgari suradi. 
ʻ
          Ikkinchidan,   tilning  ijtimoiy  dialektologiya  va  ijtimoiy  tabaqalanish  haqidagi
qarashlari   haqiqatda   muhim   masalalarni   ko tarishiga   shubha   yo q.   Chunki   bu	
ʻ ʻ
masalalar ijtimoiy til muammolarini har tomonlama o rganishga asos bo ladi.  	
ʻ ʻ
Shunday qilib, 20—40-yillarda sotsiolingvistikaning dastlabki bosqichlari va uning
amalga oshirilishi sodir bo ldi. 50—60-yillarda ijtimoiy tilshunoslik nazariyalari  	
ʻ
biroz   bo lsada   rivojlandi.   Chunki   bu   borada   bir   qancha   muhim   yig ilishlar	
ʻ ʻ
o tkazildi.	
ʻ   30—40-yillarda   o zbek   tilshunosligida   ham   ana   shunday   an analar	ʻ ʼ
davom etdi.  
     Xususan, o zbek ijtimoiy tilshunosligi g oyasini belgilashda Fitrat, Elbek, Botu,	
ʻ ʻ
Faxri Kamol kabi allomalarning qarashlari muhim o rin tutgan. 	
ʻ
Muhokama: 70—80-yillarda ijtimoiy tilshunoslikning tadqiqot ob yekti kengayib,  	
ʼ
mustahkamlandi. Kun tartibiga quyidagi masalalar kiritildi: 
a) umumiy masalalar; 
b) til aloqasi masalasi; 
v) til birlashmalari va ularning rivojlanishi; 
d) tilning ijtimoiy va hududiy masalalari. 
1. Umumiy masalalar. 
Milliy   tillarning   rivojlanish   qonuniyatlari,   milliy   va   xalq   tillarining   jadal
rivojlanishi,   ko p   tillilik   masalasi,   shuningdek,   tillar   o rtasidagi   munosabatlar	
ʻ ʻ
muhokama qilindi. Bundan tashqari, milliy tillarning rivojlanishida har bir tilning  
7 ta sirini   his   qilish,   xususan,   o sha   tilda   so zlashuvchi   xalqlarning   ijtimoiyʼ ʻ ʻ
muhitidagi  
o rnini aniqlash muhim ahamiyatga ega. 
ʻ
2.   Tillarning   muloqoti.   Ma lumki,   har   bir   tilning   o ziga   xos   taraqqiyoti   bor.	
ʼ ʻ
Tillarning   o zaro   ta siri   muhim   ahamiyatga   ega.   1974-yilda   bo lib   o tgan   yirik	
ʻ ʼ ʻ ʻ
anjumanda   til   hamkorligi   masalasi   kun   tartibiga   qo yilgan   edi.   Ijtimoiy	
ʻ
lingvistikaning asosiy muammolaridan biri tillarning o zaro aloqadorligidir.  	
ʻ
Qolaversa, bu davrda tillar rivoji va qurilishiga til siyosati katta ta sir ko rsatgani,	
ʼ ʻ
har bir til taraqqiyotiga o ziga xos ta sir ko rsatgani ta kidlandi. 	
ʻ ʼ ʻ ʼ
3. Til birlashmalari. 70—80-yillarda Yevropa tilshunosligida sotsiologlar va  
tilshunoslar   bilan   hamkorlikda   sotsialingvistika   bilan   bog liq   holda   lingvistik	
ʻ
assotsiatsiyalar shakllandi.
          “Sotsiolingvistika,   ya ni   ijtimoiy   tilshunoslikning   boshqa   fanlardan   farqli	
ʼ
jihatlari va o ziga xos xususiyatlarini anglash uchun ushbu fanning kelib chiqishi,	
ʻ
obyekti,   predmeti   va   olimlarning   bu   fan   to g risidagi   turli   xil   qarashlarini   ko rib	
ʻ ʻ ʻ
chiqishimiz   kerak   “Sotsiolingvistika”   atamasini   birinchi   marta   1952-yilda
amerikalik   jamiyatshunos   German   Karri   qo llagan.   Biroq,   bu   tilning   ijtimoiy	
ʻ
tabiati haqidagi fan 1950-yillarning boshlarida paydo bo lgan degani emas.”	
ʻ 3
          Sotsiolingvistikaning   tarixi   yana   ham   uzoqqa   borib   taqaladi.   XX   asrning
birinchi   yarmidagi   taniqli   rus   olimlari   I.A.Boduen   de   Kurtene,   E.D.Polivanov,
L.P.Yakubinskiy, V.M.Jirmunskiy, B.A.Larin, A.M.Selischev,
G.O.Vinokur,   fransuz   olimlari   F.Bruno,   A.Meye,   P.Lafarg,   M.Koen,
shveytsariyalik olimlar Sh.Balli va A.Seshe, belgiyalik J.Vandries, chexoslovak  
B.Gavranek, A.Matesius va boshqalarga hozirgi sotsiolingvistika borasida bir qator
g oyalar tegishli. 	
ʻ
         Tilshunoslik fani doirasida sotsiolingvistika bir necha xil nomlarga ega. Ayni
shu   nuqtayi   nazaridan   til   sotsiologiyasi,   sotsiologik   lingvistika,   sotsiologik
tilshunoslik,   lingvistik   sotsiologiya,   lingvososiologiya,   sotsiolingvistika,   ijtimoiy
lingvistika   atamalari   kirib   keldi.   Ushbu   atamalar   bir-biridan   ma lum	
ʼ
3
 . Abduazizov A. A. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent, 1999.
8 xususiyatlariga   ko ra   farqlanadi.     70—80-yillarda   ijtimoiy   tilshunoslikningʻ
tadqiqot   ob yekti   kengayib,   mustahkamlandi.   Kun   tartibiga   quyidagi   masalalar	
ʼ
kiritildi: 
a) umumiy masalalar; 
b) til aloqasi masalasi; 
v) til birlashmalari va ularning rivojlanishi; 
d) tilning ijtimoiy va hududiy masalalari. 
1. Umumiy masalalar. 
Milliy   tillarning   rivojlanish   qonuniyatlari,   milliy   va   xalq   tillarining   jadal
rivojlanishi,   ko p   tillilik   masalasi,   shuningdek,   tillar   o rtasidagi   munosabatlar	
ʻ ʻ
muhokama qilindi. Bundan tashqari, milliy tillarning rivojlanishida har bir tilning  
ta sirini   his   qilish,   xususan,   o sha   tilda   so zlashuvchi   xalqlarning   ijtimoiy	
ʼ ʻ ʻ
muhitidagi o rnini aniqlash muhim ahamiyatga ega. 	
ʻ
2.   Tillarning   muloqoti.   Ma lumki,   har   bir   tilning   o ziga   xos   taraqqiyoti   bor.	
ʼ ʻ
Tillarning   o zaro   ta siri   muhim   ahamiyatga   ega.   1974-yilda   bo lib   o tgan   yirik	
ʻ ʼ ʻ ʻ
anjumanda   til   hamkorligi   masalasi   kun   tartibiga   qo yilgan   edi.   Ijtimoiy	
ʻ
lingvistikaning asosiy muammolaridan biri tillarning o zaro aloqadorligidir.  	
ʻ
Qolaversa, bu davrda tillar rivoji va qurilishiga til siyosati katta ta sir ko rsatgani,	
ʼ ʻ
har bir til taraqqiyotiga o ziga xos ta sir ko rsatgani ta kidlandi. 	
ʻ ʼ ʻ ʼ
3. Til birlashmalari. 70—80-yillarda Yevropa tilshunosligida sotsiologlar va  
tilshunoslar bilan hamkorlikda sotsialingvistika bilan bog liq holda lingvistik  	
ʻ
assotsiatsiyalar   shakllandi.     Jahon   tilshunosligida   olimlar   tomonidan
sotsiolingvistika haqida berilgan ta riflar turlicha.  	
ʼ
Jumladan, chet el olimlaridan biri Devid Kristel quyidagicha ta riflaydi:	
ʼ
         “Sotsiolingvistika til va jamiyat o rtasidagi munosabatni o rganadi. U ijtimoiy	
ʻ ʻ
guruhlarning lingvistik o ziga xosligini, tilga bo lgan ijtimoiy munosabatni, tilning	
ʻ ʻ
standart   va   nostandart   shakllarini,   milliy   tildan   foydalanish   qonuniyatlari   va
ehtiyojlarini,   tilning   ijtimoiy   turlari   va   darajalarini,   ikki   tilli   va   ko p   tillilikning	
ʻ
ijtimoiy asoslarini o rganadi.”	
ʻ 4
Yana bir manbada esa shunday izohlanadi.  
4
  Xolmanova Z.T. Tilshunoslikka kirish. Toshkent, 2007. – 177 b.
9 “Sotsiolingvistika   empirik   fandir,   chunki   u   kundalik   hayotda   ko rish   mumkinʻ
bo lgan   faktlarga   asoslanadi.   Alomatlarni   to plash   va   shakllantirishda   bu   nazariy	
ʻ ʻ
fan deb ham aytiladi.  
          “Sotsiolingvistika   insonning   turli   vaziyatlarda   til   qoidalaridan   to g ri	
ʻ ʻ
foydalanish   qobiliyatini   tushuntirishga   harakat   qiladi”.   Rus   manbalaridan   birida
“sotsiolingvistika   inson   suhbatlashayotgan   vaqtda   tilning   vazifalarini   aniqlash
bilan   shug ullanadi.   Bir   qator   ijtimoiy   guruhlarda   turmush   o rtoqning   ismini	
ʻ ʻ
qo llamaslik, Yaponiyada suhbatdoshlar suhbat vaqtida bir-birining ijtimoiy sinfini	
ʻ
qo llash   shartligi,   rus   va   ingliz   suhbatida   bunday   holatning   uchramasligi
ʻ
sotsiolingvistika doirasiga kiradi”. 5
         Bu kabi ijtimoiy holatlar o zbek mentalitetiga ham xos xususiyat  hisoblanadi.	
ʻ
Rus   olimlari   sotsiolingvistika   insonlarning   yoshi,   jinsi,   ijtimoiy   mavqeyi,   ta lim	
ʼ
olish   darajasi   va   xarakteri,   madaniyat   darajasidan   kelib   chiqib,   so zlovchi   til	
ʻ
belgilaridan   qay   tarzda   foydalanishiga   –   bir   xillilikka   yoki   har   xillilikka   –   urg u	
ʻ
beradi, — deb ta kidlaydi. Sotsiolingvistika turli fanlar bilan bog liq bo lib, uning	
ʼ ʻ ʻ
manbalari quyidagilardan iborat:  
•   Tilshunoslik   –   fonetika,   morfologiya,   sintaksis   va   semantika   sotsiolingvistik
tahlillarning  
asosini tashkil etadi. 
• Sotsiologiya – jamiyat tuzilishi, ijtimoiy guruhlar va ularning tilga bo lgan ta siri	
ʻ ʼ
sotsiologik yondashuv orqali o rganiladi. 	
ʻ
•   Antropologiya   –   madaniy   kontekstda   tilning   tutgan   o rni   va   uning   qadriyatlar	
ʻ
bilan  
bog liqligi tahlil qilinadi. 	
ʻ
•   Psixolingvistika   –   til   va   tafakkur   o zaro   bog liqligi   orqali   nutq   faoliyatining	
ʻ ʻ
psixologik  
jihatlari   o rganiladi.   Shuningdek,   og zaki   va   yozma   nutq   namunalarini   o rganish,	
ʻ ʻ ʻ
dialektologik   kuzatuvlar,   so rovnoma   va   intervyular   ham   bu   fan   uchun   muhim	
ʻ
manbalardir. 
5
 Usmanova Sh, Bekmuxammedova N, Iskandarova N. "Sotsiolingvistika" . Toshkent " . "Universitet" 2014-yil 4 -
bet
10      Til madaniyatning ko zgusi bo lib, unda nafaqat insonni o rab olgan real borliq,ʻ ʻ ʻ
uning   real   yashash   sharoitlari,   balki   xalqning   ijtimoiy   o zini   o zi   anglashi,   uning	
ʻ ʻ
mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi, an analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar	
ʼ
yig indisi   va   dunyoqarashi   ham   aks   etadi.   Til   madaniyat   tashuvchisi   bo lib,   u	
ʻ ʻ
ajdodlardan   avlodlarga   milliy   madaniyat   xazinasini   meros   qilib   qoldiradi.
Olimlarning quyidagi fikrlari bu mulohazalarimizni asoslaydi: 
          “Til   madaniyatning   milliy   komponentlari   orasida   birinchi   o rinda   turadi.   Til	
ʻ
birinchi   navbatda,   madaniyatga   kishilik   jamiyatining   ham   muloqot   vositasi,   ham
ushbu   muloqotni   uzib   qo yuvchi   vosita   bo lishiga   yordam   beradi.   Til   —   uning	
ʻ ʻ
sohiblarining   muayyan   jamoaga   tegishli   ekanini   ko rsatadi.   Xalqning   o ziga   xos	
ʻ ʻ
asosiy xususiyati bo lgan tilga “ichki” va “tashqi” jihatdan yondashish mumkin.	
ʻ
          Tilga   “ichki”   jihatdan   yondashilganda,   u   etnik   integratsiyaning   bosh   omili
sifatida   namoyon   bo lsa,   “tashqi”   jihatdan   yondashilganda,   u   xalqning   etnik	
ʻ
farqlarini   ko rsatadi.   Bu   ikki   qarama-garshi   funksiyani   o zida   dialektik	
ʻ ʻ
birlashtirgan   til   bir   tomondan   xalqning   o z-o zini   saqlash   vositasi,   ikkinchi	
ʻ ʻ
tomondan uni “o ziniki” va “begona”ga ajratish vositasi bo lib xizmat qiladi”. 	
ʻ ʻ
Sotsiolingvistika jamiyat va til munosabatlarida  doirasimuhim o rin tutadi. 	
ʻ
     Yevropada ko plab lingvistik asotsiatsiyalar ham shakllantirildi. Til siyosatiga  	
ʻ
katta ahamiyat berildi. Til masalalari umumiy va xususiy jihatdan tahlil etildi.  
Tillarning bir-biriga bo lgan ta siri natijasida hosil bo lgan hodisalar: bilingvizm,  	
ʻ ʼ ʻ
diglossiya, pjin tillar, kreol tillar kabi masalalar to g risida tadqiqotlar olib borildi.	
ʻ ʻ
Sotsiolingvistikaning taraqqiyot bosqichlarini 4 davrga bo lish mumkin: 	
ʻ
1-bosqich −20-40-yillar; 
2-bosqich−50-60-yillar; 
3-bosqich−70-80-yillar; 
4-bosqich hozirgi davr sotsiolingvistikasi. 
          Sotsiolingvistik   tadqiqotlar   tillarning   jamiyat   hayotidagi   o rnining   ortib	
ʻ
borayotganligini,   tilning   leksik   bazasi   boyib   borayotganini,   jamiyat   sohalarining
rivojlanishi tilda ham o z aksini topishini, yonma-yon yashovchi qo shni davlatlar	
ʻ ʻ
11 tilining   o zaro   ta sirini,   xalqaro   tillarning   boshqa   tillarga   ta sirini,   blingvizm,ʻ ʼ ʼ
diglossiya va poliglossiyalarning ham ortib  
borayotganligini aniqlab bermoqda va bu ma lumotlar ma lum bir tilning o n yoki  	
ʼ ʼ ʻ
yigirma yildan keyingi ko rinishi haqida prognozlar yaratish imkonini beradi.  	
ʻ
         Bundan tashqari, ma lum milliy tilning yo qolib ketmasligi, uning rivojlanishi
ʼ ʻ
uchun chora-tadbirlar ishlab chiqish uchun nazariy va statistik ma lumot beradi.	
ʼ
Hozir kunda o sib borayotgan ijtimoiy jarayonda fan va texnikaning taraqqiyoti  	
ʻ
beqiyos desak adashmaymiz .Va bu holat har bir sohaga yangilik olib kirishni talab
qiladi , bu esa har bir davrda ham o z aksini topgan.	
ʻ
            “Tilshunoslik   taraqqiyoti   ham   bundan   mustasno   emas   .   XX   asr   o rtalarida	
ʻ
vujudga   kelgan   sotsial   o zgarishlar   tufayli   tilshunoslik   fani   ham   boshqa   fanlar	
ʻ
qatori   jadal   sur atlar   bilan   rivojlana   boshladi.   Negaki   tilshunoslikni   endi   shakl	
ʼ
emas balki ijtimoiy muloqot jarayonidagi nutqiy munosabat qiziqtira boshlagan edi
va   bu   esa   tilshunoslikning   yangi   sohasi   bo lmish  	
ʻ Sotsiolingvistika ning   vujudga
kelishiga sababchi bo ldi.”	
ʻ 6
         Endi til jamiyat bilan bog liq holatda o rganila boshladi. Sotsiolingvistika fani	
ʻ ʻ
faqat tilshunoslik va jamiyatshunoslik fanlari orasidagi munosabatlarni emas, balki
falsafa,   ijtimoiy   psixologiya,   etnografiya,   tarixga   va   boshqa   fanlarga   oid
masalalarni   ham   qamrab   oladi.Fanda   ushbu   yo nalishga   bo lgan   qiziqishning	
ʻ ʻ
kuchayishi turli sabablarga bog liq bo lib, ular quyidagilar: 	
ʻ ʻ
1. Jamiyatning ilmiy asoslangan til siyosatiga bo lgan ehtiyoji. 	
ʻ
2. Struktural tilshunoslikning tilning faqat ichki tuzilishini o rganishga bo lgan  	
ʻ ʻ
qiziqishi. 
     Sotsiolingvistikaning dunyoga kelishiga asosiy sabablardan biri XX asrning 30-
yillarida maydonga kelgan strukturalizm hisoblanadi. Strukturalizm tilni asosan bir
tomonlama   o rganishni,   tilning   tuzilishi   va   uni   tashkil   etuvchi   birliklar   orasidagi	
ʻ
munosabatlarni o rganishni tilga oid boshqa masalalardan ustun qilib qo ydi. 	
ʻ ʻ
            1.2. O zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning shakllanishi 	
ʻ
6
  Sh.Usmonova, N.Bekmuxamedova, G.Iskandarova “Sotsiolingvistika” (o quv  qo llanma), Toshkent – 2004, 83 	
ʻ ʻ
bet
12           Sotsiolingvistikaning   asosiy   yo nalishlaridan   biri   sinxron   va   diaxronʻ
lingvistikadir.   Lingvistikadagi   til   tadqiqining   bu   jihatlari   Ferdinand   de   Sossyur
davridan boshlab farqlanadi. Til o rganishdagi bunday bo linish sotsiolingvistikada	
ʻ ʻ
ham mavjud. “Sinxron sotsiolingvistika til va jamiyat aloqalariga tegishli
munosabatlar   va   jarayonlarni   o rganadi.   Munosabatlar   bu   aloqalarning	
ʻ
statistikasini, jarayonlar esa ularning dinamikasini ifodalaydi” 7
 
          Sinxron   sotsiolingvistikada   jamiyatda   qo llanilayotgan   tilning   hozirgi   davrga	
ʻ
bog liq   jihatlari   o rganiladi.   Turli   davrlarga   xos   bo lgan   tilning   tizimlari   va	
ʻ ʻ ʻ
komponentlarini   aynan   shu   sinxron   sotsiolingvistika   o z   ichiga   oladi.   Tillar   ko p	
ʻ ʻ
tilli jamiyatlarda ularning etnik xosligiga ko ra farqlanadi. “Ko p tilli jamiyat” bu 	
ʻ ʻ
jamiyatdagi   keng   qo llanuvchi   ustuvor   tildan   tashqari,   turli   xil   xalq   vakillarining	
ʻ
o z ona tilida munosabat olib borishidir. Masalan:  “O zbekiston Respublikasining	
ʻ ʻ
davlat   tili   –   o zbek   tili”	
ʻ 8
    bo lsa   ham,   yurtimizda   130   dan   ortiq   millat   va   elat	ʻ
vakillari istiqomat qilishadi, ular ham o z ona tilida muloqot qilishga haqli.	
ʻ
         O zbek     tilshunosligida     nutq     madaniyati     va     uning     nazariy     masalalari	
ʼ
boyicha anchagina  tadqiqotlar  o tkazilsa-da,  bu  izlanishlarning  aksariyati  nutq	
ʼ
madaniyatining ayrim     tomonlarini    uslubiy     yoki     pedagogik    maqsadda     yoritib
berishga  qaratilgan  bo‘lib, masalaga  ijtimoiy-lisoniy  aspektda  yondashilmagan.
Bugungi   kunga   kelib   nutq   madaniyati sohasi ilmiy muammo sifatida tan olindi
va uni chuqur tadqiq qilish lozimligi qator olimlar tomonidan e tirof etilmoqda. 60-	
ʼ
yillarning   boshlaridayoq   sotsiolingvist   olim   V.V.Veselevskiy   "Hozirgi     nutq
madaniyati     bo‘yicha     tadqiqot     olib     borishning     zarurligini   isbotlab   o‘tirish
ortiqchadir",   -degan   edi.Shuni     alohida     ta kidlash     lozimki,     sho‘rolar     davrida	
ʼ
o‘zbek     tilining     qo‘llanishi     keskin   chegaralangan   edi.     Deyarli     barcha     katta-
kichik  anjumanlar  rus  tilida  olib  borilar  edi.  Ish yuritish esa, asosan, rus tiliga
ko chgan edi. "Davlat  tili haqida"gi  qonunning qabul  qilinishi, ayniqsa,    1991-yil	
ʻ
31-avgust     kuni     e lon     qilingan     mustaqilligimiz     ona     tilimizning     mavqeyini	
ʼ
7
 Sh. Usmanova, N. Bekmuxammedova, G. Iskandarova. “Sotsiolingvistikaʼ. Toshkent. “Universitet” – 2014. 62-bet. 
8
 2 Oʻzbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. “Oʻzbekiston”. Toshkent – 2023
13 tiklash,   uning   jamiyatimiz   hayotida   davlat   tili   sifatida   amal   qilishi   uchun   keng
imkoniyatlar yaratdi.  
          O zbek   sotsiolingvistikasi   jamiyatda   davlat   tiliga   munosabatning   ahvolini,ʻ
jamiyat   hayotining   qaysi   jabhalarida   til   bilan   faol   ta sirlashuv   kechayotganini,   til	
ʼ
siyosatida nimalarga e tibor berish lozimligini aniqlashi va davlat tilini amaliyotga	
ʼ
to liq joriy etish hamda terminologiyani tartibga solish bo yicha tavsiyalarni ishlab	
ʻ ʻ
chiqishi zarur.
         Til  va  jamiyat  ta sirlashuvi   haqida  so z borar  ekan,  tilning jamiyatga  qanday	
ʼ ʻ
ta sir   etishini   ham   tushuntirmoq   lozim.   Mutaxassislar   to g ri   ta kidlaganidek,	
ʼ ʻ ʻ ʼ
tilning jamiyatga ta siri jamiyatning tilga ta siriga nisbatan kam o rganilgan, hatto	
ʼ ʼ ʻ
bunday   ta sirlashuvga   shubha   bilan   qarash   ham   bor.   Bizningcha,   tafakkur   quroli	
ʼ
bo lgan   vositaning   jamiyatga   ta sir   ko rsatmasligining   o zi   shubhali,   chunki   til	
ʻ ʼ ʻ ʻ
jamiyatni muntazam harakatlantirib turadi va bu tarz ta sirlashuvning eng ibtidoiy	
ʼ
aksi   uning   axborotni   shakllantirish   va   uzatish   vazifasida   ko rinadi.   Jamiyatning	
ʻ
tilga   ta siri   naqd   lisoniy   natijalarda   ko rinadi,   shu   sababli,   bu   tarz   ta sirlashuv	
ʼ ʻ ʼ
shubha   uyg otmaydi,   bir   qarashdayoq   ta sirlashuv   natijalarini   ilg ash   mumkin	
ʻ ʼ ʻ
bo ladi.	
ʻ
          Tilning   jamiyatga   ta siri   natijalari   tilshunos   qayd   qila   biladigan   til	
ʼ
materiallarida   ifoda   topmaydi,   balki   ijtimoiy   hayotning   o zida   bo y   ko rsatadi.	
ʻ ʻ ʻ
Aniq   lisoniy   material   orqali   dalillay   olinmagani   tilning   jamiyatga   ta siri	
ʼ
mexanizmlarining   ochilmay   qolishiga   olib   kelgan.   Masalan,   adabiy   tilning
jamiyatga   ta siri,   avvalo,   milliy   birlikni   ta minlashida,   qolaversa,   ommaviy	
ʼ ʼ
savodxonlikni   shakllantirish   va   yaxshilashda,   ilm-fanni   rivojlantirish   va
madaniyatni   yuksaltirishida,   ta lim-tarbiyada   ko rinadi.   Sanoqni   yana   davom	
ʼ ʻ
ettirish   mumkin.   Umuman,   jamiyatda   axborot   uzatilar   ekan,   unda   tilning   ishtirok
qilmasligi, ta siri bo lmasligi mumkin emas.Xullas, til va jamiyat o rtasida doimiy	
ʼ ʻ ʻ
ta sirlashuv   kechadi.   Fan   va   ta lim,   madaniyat   va   san at,   texnika   va	
ʼ ʼ ʼ
davlatchilikning   taraqqiyoti   til   va   jamiyat   ta sirlashuvining   asosiy   omillaridir.	
ʼ
Bunday   ta sirlashuv   jarayonini   harakatlantiruvchi   kuchi,   albatta,   inson   va   u	
ʼ
mansub jamiyat. 
14      Jamiyat ehtiyojlari esa tilning vazifa doirasida kengayish, usluban to lib-to liqibʻ ʻ
borishiga sabab bo ladi.	
ʻ   O zbek tilshunosligida tilning ijtimoiy tabiati, jamiyatning	ʻ
tilga   ta siri   masalasiga   o tgan   asrning   80   yillarida   “Tilshunoslikka   kirish”	
ʼ ʻ
qo llanmasida   alohida   to xtalgan   bo lsa   ham   til   va   jamiyat   muammolari   ancha	
ʻ ʻ ʻ
avvalroq tilga olina boshlangan. Fitrat, Elbek, Botu singari jadidlarning asarlarida
ozmi-ko pmi   shunga  oid  qaydlar  bor.  M.Mirtojiyev  va  N.Mahmudovning   “Til  va	
ʻ
madaniyat” risolasida ham tilning ijtimoiyligi, davlat tili va til siyosati haqida so z	
ʻ
ketgan   o rinlar   mavjud.   Mutaxassislar   S.Mo minovning   “O zbek   muloqot	
ʻ ʻ ʻ
nutqining   ijtimoiy-lisoniy   xususiyatlari”   nomli   doktorlik   dissertatsiyasini
sotsiolingvistik aspektdagi ilk ish sifatida qayd etadi. Keyingi yillarda bu boradagi
tadqiqotlar ko lami ancha kengaydi.	
ʻ
            Butun   dunyoda   kechayotgan   globallashuv   jarayonlari   sotsiolingvistik
tadqiqotlarning naqadar zarurligini milliy tillar va ingliz tili ekspansiyasi misolida
ayon   etib   qo ydi.   Milliy   tillar   lug at   tarkibiga   katta   miqdordagi   inglizcha
ʻ ʻ
so zlarning   kirib   borishi   til   siyosatida   o zgarishlar   qilish   zarurligini   ham	
ʻ ʻ
ko rsatmoqda.  
ʻ O zbekiston   Prezidentining   2019-yil   21-oktyabrdagi   “O zbek	ʻ ʻ
tilining   davlat   tili   sifatidagi   maqomi   va   nufuzini   tubdan   oshirish   chora-tadbirlari
to g risida”gi farmoni o zbek tilining davlat tili sifatida qaddini ro y-rost tiklashini,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy maqomining yana-da barqarorlashuvini ta minladi. 	
ʼ
          Ana   shu   farmonning   amaliy   ifodasi   sifatida   Vazirlar   Mahkamasining   qarori
bilan   O zbek   tili,   adabiyoti   va   folklori   institutida   sotsiolingvistika   bo limining	
ʻ ʻ
tashkil etilishi esa davlat tili va jamiyat munosabatlarini o rganishga yo naltirilgan	
ʻ ʻ
tadqiqotlar kengayishi va kuchayishini ta minladi.                                   	
ʼ
                                         I bob yuzasidan xulosa
          Bu   bobda   sotsiolingvistika   fanining   shakllanishi,   uning   asosiy   nazariy
tamoyillari  hamda o zbek tilshunosligidagi  rivojlanish  bosqichlari  har  tomonlama	
ʻ
15 yoritildi.   Sotsiolingvistika   tilning   ijtimoiy   tabiatini   o rganuvchi   fan   sifatida   til   –ʻ
jamiyat – shaxs munosabatlarini tizimli tahlil qiladi. Tilning faqat lingvistik emas,
balki   ijtimoiy   omillar   ta sirida   shakllanishi,   taraqqiy   etishi   va   o zgarishi   uning	
ʼ ʻ
sotsiolingvistik   mohiyatini   belgilaydi.   Shu  bois   tilning  ijtimoiy  funksiyalari,   nutq
variativligi,   tilning   ijtimoiy   qatlamlarga   qarab   farqlanishi,   til   prestiji,   bilingvizm,
diglossiya,   kod   almashtirish   kabi   tushunchalar   sotsiolingvistik   tadqiqotlarning
asosiy yo nalishlarini tashkil etadi.	
ʻ
          Bobda,   avvalo,   sotsiolingvistika   fanining   jahon   miqyosida   shakllanish   va
rivojlanish tarixi  ko rib chiqildi, unda W. Labov, J. Fishman, B. Bernshteyn  kabi	
ʻ
olimlarning   nazariy   qarashlari   ushbu   fannning   mustahkamlanishida   alohida   o rin	
ʻ
tutgani   ta kidlandi.   Shu   bilan   birga,   sotsiolingvistika   o zbek   lingvistikasida   XX	
ʼ ʻ
asrning   ikkinchi   yarmidan   boshlab   mustaqil   yo nalish   sifatida   shakllanib,	
ʻ
mustaqillik   yillarida   mazmunan   va   metod   jihatdan   sezilarli   darajada   kengaydi.
O zbek jamiyatida olib borilgan til siyosati, til rejalashtirish, me yorlashtirish, ko p	
ʻ ʼ ʻ
tillilikni   tartibga   solish   kabi   jarayonlar   ushbu   yo nalishning   yanada	
ʻ
chuqurlashishiga sabab bo ldi.	
ʻ
     Bu bobdagi tahlillar shuni ko rsatadiki, sotsiolingvistika o zbek tilining jamiyat	
ʻ ʻ
hayotidagi   o rnini,   undagi   ijtimoiy   differensiasiya   jarayonlarini,   yosh,   jins,   kasb	
ʻ
hamda   ijtimoiy   guruhlarga   xos   nutqiy   xususiyatlarni   ilmiy   asosda   o rganishda	
ʻ
muhim metodologik baza vazifasini  bajaradi. Tilning jamiyat bilan uzviy aloqada
kechishi   hamda   ijtimoiy   muhit   ta sirida   doimiy   o zgarib   turishi	
ʼ ʻ
sotsiolingvistikaning o zbek tilshunosligida dolzarbligini yanada orttiradi.	
ʻ
Shunday   qilib,   bu   bob   sotsiolingvistikaning   nazariy   asoslarini,   uning   o zbek	
ʻ
tilshunosligidagi   shakllanish   jarayonini   hamda   mazkur   yo nalishning   hozirgi	
ʻ
ilmiy-dolzarb   ahamiyatini   ochib   berdi.   Ushbu   nazariy   poydevor   keyingi   bobda
o zbek   tilida   kechayotgan   sotsiolingvistik   jarayonlarni   amaliy   misollar   asosida	
ʻ
tahlil qilishga imkon yaratadi.
      II BOB. O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SOTSIOLINGVISTIK	
ʻ
             TADQIQOTLARINING ASOSIY YO NALISHLARI 	
ʻ
  2.1. O zbek tilshunosligida sotsiolingvistikaning o rganadigan masalalari va	
ʻ ʻ
16                                               tushunchalari.
     Sotsiolingvistika o‘z o rnida o ganadigan mavzulariga ko ra turlicha guruhlargaʻ ʻ ʻ
bo linadi. Lisoniy hamjamiyat  — ijtimoiy, iqtisodiy,  siyosiy  va madaniy jihatdan	
ʻ
o zaro  bog liq  bo lgan,  bir   til   yoki   bir    necha     til    yordamida    kundalik    hayotda
ʻ ʻ ʻ
bir-birlari     va     turli     ijtimoiy     institutlar     bilan     o zaro   muloqotga   kirishuvchi	
ʻ
insonlar majmuyi.  
            Lisoniy   hamjamiyat   deganda,   katta   bir   davlatdan   tortib,   kichik   ijtimoiy
guruhlar   (oila,   sport   guruhlari)ga   kiruvchi   turli   miqdordagi   individlar   majmuyini
tushunish   mumkin.   Bunday   holatlarda   ajratish   mezoni   ijtimoiy   jamoa   va   doimiy
kommunikativ aloqalarning mavjudligi bo lishi lozim.Muayyan lisoniy	
ʻ
hamjamiyatda   qo llaniladigan,   funksional   jihatdan   bir-birini   to ldiradigan,   o zaro	
ʻ ʻ ʻ
aloqada     bo lgan     kodlar     yoki     subkodlar     majmuyi   ijtimoiy-kommunikativ	
ʻ
tizimni     tashkil     qiladi.   Ushbu   lisoniy   hamjamiyatlarda   qo llaniladigan     muloqot	
ʻ
vositalari mavjud. Quyida  ular  haqida ma lumot beriladi: 	
ʼ
          “Adabiy     til     (standart)   umumxalq     tilining   ishlangan,     sayqal     berilgan,
grammatik   qonun-qoidalarga     rioya     qilinadigan,     ma lum     me yorga     solingan,	
ʼ ʼ
umummajburiy     va     qonuniy     to g ri   qo llanadigan,   xalqning   turli   madaniy	
ʻ ʻ ʻ
ehtiyojlariga xizmat qiluvchi tildir.” 9
          Adabiy   til   jamiyatning   ilm-fan,     ta lim,     adabiyot,     diplomatiya,	
ʼ
huquqshunoslik,     ish     yuritish,     turli     tashkilotlar     va   ziyolilarning     kundalik
hayotida     ishlatiladigan     milliy     til     ko rinishidir.   Adabiy     tilga     muomala	
ʻ
jarayonida     qo llanadigan   shevaga,   so zlashuvga   xos   bo lgan   so zlarning	
ʻ ʻ ʻ ʻ
ishlatilmasligi  xosdir.     Ingliz tilshunosligi  an analariga ko ra,  adabiy til  standard	
ʼ ʻ
language,   standard   English   deb   yuritiladi.   Shuningdek,   standartlashgan   adabiy   til
termini ham qo llaniladi. 	
ʻ
     Norasmiy  nutq  modeli  hisoblangan  dialektlar  hududiy  va  ijtimoiy  turlarga
bo linadi.   Hududiy   dialektlar   ma lum   hududning   o ziga   xos   hududiy   belgilari,	
ʻ ʼ ʻ
binobarin,   o ziga   xos   lug at,   grammatik   yoki   fonetik   xususiyatlariga   ega   bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
so zlashuv tilidir. Masalan, Toshkent shevasi, Namangan shevasi, Xorazm shevasi	
ʻ
9
 Elova D., Safarova G. Sotsiolingvistika. – Toshkent, 2022. – B. 7-27.
17 kabi.   Ijtimoiy   dialektga   sotsiolekt   deyiladi.   Sotsiolekt   termini   lingvistikada   XX
asrning ikkinchi yarmida  paydo  bo lgan. U sotsio- jamiyatga  bo lgan  munosabatʻ ʻ
va   dialekt   so zlaridan     tashkil   topgan     bo lib,       rus     tilidagi     “социальный	
ʻ ʻ
диалект”  (ijtimoiy dialekt)  birikmasining  qisqargan shaklidir.  Masalan,  askarlar
(askarlar     jargoni),     o quvchilar     (maktab     jargoni)     nutqi,     jinoyatchilar   jargoni,	
ʻ
xippilar   argosi,   talabalar   slengi,   turli   sohalarda   ishlovchilarning   kasbiy   “tili”,
argolari va h.k.  sotsiolektlarga misol bo la oladi. 	
ʻ
         Jargon – biron   ijtimoiy   guruh   vakillarining   o z   nutqi   bilan   ko pchilikdan	
ʻ ʻ
ajralib     turish   maqsadida,   o zicha   mazmun   berib   ishlatadigan   so z   va   iboralari.	
ʻ ʻ
Masalan,   oq   (aroq),   qizil   (vino)   –   ichuvchilar   nutqiga   xos;   strelka   (uchrashuv)
yoshlarning nutqida; ko k, ko kat (AQSh dollari), dodasi (biron narsaning zo ri) –	
ʻ ʻ ʻ
ko proq bozorchilarning nutqida qo llaniladi.  	
ʻ ʻ
          Argo   –   jargondan   farqli   o laroq,   biron   ijtimoiy   guruh   tomonidan   boshqalar	
ʻ
uchun   atayin   tushunarsiz     qilib     qo llaniladigan     u   yoki     bu   darajadagi     yashirin,	
ʻ
yasama   til. Masalan,    o g rilar argosida shmon qilmoq, gopstop qilmoq iboralari	
ʻ ʻ
“o g irlamoq”   ma nosida,   giyohvandlar   argosida   dori   “giyohvand   modda”	
ʻ ʻ ʼ
ma nosida  ishlatiladi. Argolar     jargonga   nisbatan  o zining yashirinlik xususiyati
ʼ ʻ
bilan   ham   ajralib   turadi.   Shuning   uchun   ular   ko proq   jamiyatning   yashirin	
ʻ
tabaqalari hisoblangan josuslar, jinoyatchilar, o g rilar, giyohvandlar, fohishalar va	
ʻ ʻ
h.k.lar nutqida uchraydi.    
            “Sleng   –   G arb   tilshunosligi   an analariga   xos   termin   sanaladi.   “Sleng”	
ʻ ʼ
terminiga haligacha aniq ta rif berilmagan. Turli lug atlarda va sotsiolingvistikaga	
ʼ ʻ
oid   adabiyotlarda   uning   “jargon”   (guruhlar   jargoni,   yoshlar   jargoni)   terminiga
yaqin   turishi   qayd   qilingan.   Sleng   so zining   qachon   paydo   bo lgani   noma lum,	
ʻ ʻ ʼ
biroq  u ilk  bor   yozma ravishda  XVIII   asrda   Angliyada   qayd  qilingan    va  o sha	
ʻ
davrda  “haqorat”  ma nosini  anglatgan.”	
ʼ 10
 
         1850-yillarga kelib,   mazkur   termin   “noqonuniy”   oddiy leksikaning   ifodasi
sifatida keng   qo llanila   boshladi. Ayni paytda uning jamiyatning quyi tabaqalari	
ʻ
10
  Nurmonov A. O zbek tilining sotsiolingvistik jihatlari. – Toshkent, 2008. 	
ʻ Milliy ensiklopediya.  – B. 42.
18 qo llaydigan   slang-lingo   va   “rang-barang”   aholi   foydalanadigan   argot   singariʻ
sinonimlari ham paydo bo lgan.	
ʻ
          Sleng   –   muayyan   kasb   egalari   yoki   ijtimoiy   guruhlarning   og zaki   nutqida	
ʻ
qo llaniladigan, emotsional-ekspressiv   bo yoqqa   ega   bo lgan   so z   va   iboralar.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
Slenglar     ko proq     yoshlarning   nutqida     uchraydi.     Masalan,     olmaxon   “o zini	
ʻ ʻ
oladigan,     nozlanadigan     odam”,     g isht   “xunuk”,   sindirdi   “lol   qoldirdi”   va   h.k.	
ʻ
Umuman,  argo,  jargon  va  sleng  –  sotsiolektning  turlari  hisoblanadi.  Mazkur
til shakllarining har biridagi o ziga xos xususiyat u  yoki  bu  guruhlarning  kasbiy	
ʻ
alohidaligi     yoki   ularning   boshqa   jamoalardan   ijtimoiy   cheklanganligiga
bog liqdir. 	
ʻ
          Sotsiolingvistik   tushunchalardan   yana   biri   –   variativlik.   Bir   xil   ma noga   ega	
ʼ
bo lgan   lisoniy   belgilarning   shaklidagi,   tashqi   ko rinishidagi   nomutanosiblikka,	
ʻ ʻ
har   xillikka  variativlik  deyiladi.   Uning  lisoniy,   ijtimoiy  va   gender   variativik  kabi
turlari   bor.   Sotsiolingvistika   fani     tillar     tipologiyasi   muammosi     bilan   ham
shug ullanadi. 	
ʻ
          Tillarning   sotsiolingvistik   tipologiyasi   uning   jamiyatdagi   ijtimoiy   mavqeyini
inobatga   olgan   tipologiyadir.   Hozirgi   zamon   tilshunosligi   tillarni   sotsiolingvistik
jihatdan quyidagi 7 tipga ajratadi: 
     1. Standart tillar. Adabiy til normasiga ega bo lgan, jamiyatda adabiy til, davlat	
ʻ
tili sifatida xizmat qiluvchi tillarga standart tillar deyiladi. Masalan, o zbek, tojik,	
ʻ
rus, qirg iz, afg on, ukrain kabi tillar shular jumlasidandir. 	
ʻ ʻ
           2. Klassik   tillar.   Klassitsizm    davrida   takomilga   etgan,   o z   yozuviga ega	
ʻ
bo lgan,   o sha davrda buyuk asarlar yaratilgan tilga klassik til deyiladi. Masalan,	
ʻ ʻ
lotin   tili,   sanskrit   tili,   qadimgi   yunon   tili,   sug d,   xorazmiy   tili   kabilar.   Bu   tillar	
ʻ
hozirgi vaqtda o lik tilga aylangan. 	
ʻ
          3.     Mahalliy     tillar.     Son     jihatdan     ko p     bo lmagan     kichik     millatlarga,	
ʻ ʻ
xalqlarga  xizmat qiluvchi,  o z  yozuviga  ega  bo lmagan  tillarga  mahalliy  tillar	
ʻ ʻ
deyiladi.  Masalan,  Amerika qit asidagi mahalliy hindular tili bunga yaqqol misol	
ʼ
bo la   oladi.   Afrika   qit asidagi   ayrim   mahalliy   aholi   tillari   ham   sotsiolingvistik	
ʻ ʼ
tipologiyaga ko ra ana shu guruhga mansubdir. 	
ʻ
19             4.   Kreol   tillar.   Mustamlakachilik   natijasida   Amerika,   Afrika,   Sharq
mamlakatlari   xalqlari   tillari     bilan   Yevropa     tillari     (ingliz,     fransuz,     ispan,
portugal)     elementlari     aralashuvidan   tashkil   topgan   tillar   kreol   tillar   deyiladi.
Masalan,   Amerikadagi   Gaiti   orolida   mahalliy   aholi   bilan   fransuz   tili   aralashuvi
natijasida  gatti  – kreol  tili shakllangan.  Lotin  Amerikasidagi mahalliy  aholi  tili
aralashuvi   natijasida   ispan-nautl   kreol   tili   yuzaga   kelgan.   Amerikadagi   Aruba,
Bonayre orollarida negr   va   ispan tillari   aralashuvi bilan   papiyamento kreol   tili
shakllangan. Bunday  kreol tillari grammatik sistemasi soddalashgani, aloqa uchun
qulaylashgani bilan ajralib turadi. 
          5.   Pijin   tillari.   Mahalliy   tillarning   Yevropa   tillari   bilan   chatishuvi   natijasida
yuzaga kelgan tillardir.   Pijin tillar deganda ham   yevropaliklar tili bilan mahalliy
tillarning  chatishuvidan  paydo  bo lgan  tillar   nazarda tutiladi.  Pijin  va kreol   tillariʻ
o xshash   va   farqli   tomonlarga   ega.   Agar   kreol   tilida   so zlashadigan,   uni   ona   tili	
ʻ ʻ
deb   hisoblaydigan   aholi   bo lsa,   pijin   tili   bunday   xususiyatga   ega   emas.     Pijin	
ʻ
tillaridan  ikkinchi  aloqa  vositasi  sifatida  katta  port  shaharlarida  foydalaniladi.
Umuman    olganda,    pijin    tili     kreol    tillarining    paydo     bo lishida     boshlang ich	
ʻ ʻ
bosqich   sanaladi. Hozirgi vaqtda eng ko p   tarqalgan pijin   tillaridan biri   «pijin-	
ʻ
inglish»  deb nomlanuvchi janubiy Xitoy portlarida qo llanadigan tildir.	
ʻ
     6.  Sun iy  tillar. Maxsus  yaratilgan  xalqaro aloqa  tillariga  sun iy til  deyiladi.	
ʼ ʼ
Masalan,   esperanto   tili   1887-yilda   polyak   shifokori   A.Zamengof   tomonidan
yaratilgan. Bu til ancha keng tarqalgan. Bu tilda gazeta va jurnallar, badiiy asarlar
nashr   etiladi.   Bunday   sun iy   tillar   qatoriga   yana   ido,   volyapyuk,   oksidental,	
ʼ
interlingva, neo kabi tillarni ham kiritish mumkin. 
     7. Dialekt. Bu so z yunoncha bo lib, sheva, lahja ma nosini ifodalaydi. Ma lum	
ʻ ʻ ʼ ʼ
bir  qabila, xalq   yoki    millat  tarkibiga   kiruvchi kichik   hududga   tarqalgan aholi
tilidir.   Mahalliy     dialektlar   ijtimoiy   dialektlar   va   jargonlardan   o ziga   xos	
ʻ
grammatik   qurilishga,   lug at   fondiga   ega   ekanligi,   kelajakda   milliy   adabiy   tilga	
ʻ
asos   bo lib   xizmat   qila   olishi   bilan   farqlanib   turadi.     Sotsiolingvistikada     lisoniy	
ʻ
vaziyat  tushunchasi  ham  bor. “Lisoniy  vaziyat” (language situation)  deyilganda,
muayyan  bir  vaqtda,  muayyan  bir  joyda  qanday  tildan  foydalaniladi, tillarning
20 soni, qanday turdagi til ushbu hududda ishlatiladi, qancha odam, qanday sharoitda
bu tilda   gaplashadi,   ushbu   jamoa   a zolarining   bu   tilga   bo lgan   munosabati,ʼ ʻ
umuman,  tilning qo llanish doirasi haqidagi masalalar tushuniladi. 	
ʻ
          Muayyan     lisoniy     hamjamiyatning     u     yoki     bu     davridagi     ijtimoiy-
kommunikativ   tizim  tarkibiy   qismlari    orasidagi    funksional    munosabat    ushbu
hamjamiyatga     xos     bo lgan     lisoniy   vaziyatni   shakllantiradi.   Bu   munosabatlar	
ʻ
ko pincha   barqaror   bo ladi.   Biroq   mamlakatdagi   siyosiy   vaziyatning,     davlat	
ʻ ʻ
tuzilishining  o zgarishi,  iqtisodiy islohotlar,  ijtimoiy  va milliy  siyosatdagi yangi	
ʻ
yo nalishlar   va   h.k.   ijtimoiy-kommunikativ   tizimning   holatiga,   uning   tarkibiga,	
ʻ
funksiyasiga   va   uning   qismlari   bo lgan   kodlar   va   subkodlarga   ta sir   qilishi	
ʻ ʼ
mumkin.  
            “Lisoniy   vaziyat”   tushunchasi,   odatda,   katta   til   hamjamiyatlariga   –
mamlakatlar, hududlar, respublikalarga nisbatan qo llaniladi. Bu tushuncha uchun	
ʻ
zamon   omili   muhim   hisoblanadi,   ya ni   lisoniy   vaziyat   ijtimoiy-kommunikativ	
ʼ
tizimning   muayyan   davridagi   faoliyatidir.   Til   siyosati   deganda,   davlat,   sinf,
ijtimoiy  guruhlarning  mavjud  tillar   yoki   til   osti   tizimlari  vazifalarini     o zgartirish	
ʻ
yoki   saqlab     qolish,     yangi     lingvistik     me yorlarni   joriy     qilish   yoki     eski	
ʼ
me yorlarni   saqlab   qolishga   qaratilgan   tadbirlar   majmuyi   tushuniladi.     Til	
ʼ
siyosatini     ichki     va   tashqi     til   siyosatiga     ajratish   mumkin.     Ichki   til     siyosati
deganda,   muayyan     davlat     doirasida     bir     yoki     bir     qancha     tillarga     nisbatan
qo llanilgan  chora-tadbirlar majmuyi ko zda  tutiladi.
ʻ ʻ
       Ko p millatli  davlatlarda bir  qancha tillar faoliyat  ko rsatadi, shuning uchun	
ʻ ʻ
ham   bunday   davlatlarning   til   siyosati   milliy   siyosatning   muhim   tarkibiy
qismlaridan  biri  hisoblanadi.   Tashqi     til     siyosati     mamlakat     tashqi    siyosatining
bir  qismi bo lib,  u  biron  bir  tilni mamlakat tashqarisida, ya ni xalqaro miqyosda	
ʻ ʼ
keng yoyishga qaratiladi. Hozirgi kunda o zbek tilini AQSh, Angliya, Germaniya,	
ʻ
Janubiy   Koreya,   Yaponiya,   Xitoy   kabi   rivojlangan   davlatlarda   o qitilayotgani,	
ʻ
o zbek tilini o rganuvchilar va bu tilda gaplashuvchilar sonining ortib borayotgani,	
ʻ ʻ
o zbek     tilida     kompyuter     dasturlarining     yaratilayotgani,     xullas,     o zbek     tilini
ʻ ʻ
dunyoviy  tillar darajasiga  olib  chiqishga  qaratilgan  sa y-harakatlar–	
ʼ
21 O zbekistonning  tashqi  til  siyosatini belgilaydi.ʻ  
          Sotsiolingvistika   fani   tillar   tipologiyasi   muammosi   bilan   ham   shug ullanadi.	
ʻ
Tillarning   sotsiolingvistik   tipologiyasi   uning   jamiyat-dagi   ijtimoiy   mavqyeini
inobatga   oluvchi   tipologiyadir.   Bunday   tipologiyaga   quyidagi   to rt   mezon   asos	
ʻ
qilib olinadi: 
          1.   Standartlashtirish   —   bunda   ma lum   bir   tilda   gaplashuv-   chilar   tomonidan	
ʼ
qabul   qilingan   adabiy   til   tushuniladi.   Standartlashtirishning   asosiy   omili   tilning
grammatikasini va lug atini yaratishdir. 	
ʻ
      2. Hayotivlik — bunda ma lum bir tilda gaplashuvchi jamiyatning bor-yo qligi	
ʼ ʻ
inobatga olinadi. Agar til hayotiy, tirik bo lsa, bu tilni ona tilim deb biladigan, uni	
ʻ
e zozlaydigan jamiyat bam mavjud bo ladi. Ba zan ilgari o lik tilga aylangan tillar	
ʼ ʻ ʼ ʻ
ham qaytadan bayotiylik kasb etishi mumkin. Masalan, ivrit tili eramizdan oldingi
1 ming yillikda qadimgi Falastin aholisining tili bo lgan, 1948-yilda Isroil davlati	
ʻ
bu tilni ayrim o zgarishlar bilan davlat tili sifatida qabul qiladi. 	
ʻ
          3.   Tarixiylik   —   bunda   ma lum   bir   tilning   jamiyat   tomonidan     ishlatilishi	
ʼ
natijasida uning mo tadil, bir tekis rivojlanib turishi nazarda tutiladi. 	
ʻ
     4. Avtononilik — bunda ma lum ijtimoiy guruh uchun ona tili  	
ʼ
sifatida   xizmat   qilayotgan   u   yoki   bu   til   boshqa   tillardan   tuzilishi   jihatdan   tubdan
farq qilishi yoki bir tilning varianti sifatida namoyon bo lishi tushuniladi. Masalan,	
ʻ
o zbek,   qirg iz,   qozoq,   qoraqalpoq   tillari   o zaro   qiyoslanganda   ular   orasidagi	
ʻ ʻ ʻ
fonetik,   leksik,   grammatik   farqlar   ko zga   tashlanadi,   ya ni   bu   tillar   avtonom,	
ʻ ʼ
mustaqil tillar degan xulosa kelib chiqadi. 
         Ammo o zbek tilining Samarqand, Andijon, Xorazm mintaqalarida yashovchi	
ʻ
xalqlar   tillari   garchi   o zaro   farqli   xususiyatlarga   ega   bo lsa-da,   avtonom   bo la	
ʻ ʻ ʻ
olmaydi.   Chunki   sheva   bilan   milliy   adabiy   til   o rtasida   leksik,   ayrim   grammatik	
ʻ
farqlar bo lgani holda, umumiy tuzilish jihatidan o zgarishlar ko zga tashlanmaydi.	
ʻ ʻ ʻ
  2.2. O zbek tilidagi ijtimoiy differensiyasi: dialektlar va shevalarning	
ʻ
                              sotsiolingvistik  xususiyatlari
22           Til   —   jamiyat   taraqqiyotining   asosiy   ijtimoiy   hodisasi   bo lib,   u   har   birʻ
millatning   tarixiy,   madaniy   va   ma naviy   o ziga   xosligini   aks   ettiradi.	
ʼ ʻ
Sotsiolingvistik   tahlilning   boshlang ich   tushunchasi   sifatida   ko rib   chiqilgan   til	
ʻ ʻ
jamoasi   ham   ijtimoiy,   ham   lingvistik   xususiyatlar   (ijtimoiy   o zaro   ta sirning	
ʻ ʼ
mavjudligi va lingvistik xususiyatlarning birligi) asosida aniqlanadi.  
              XX   asrning   30-   yillarida   strukturalizm   (lotincha.structure   —   tuzilish,
joylashish,   tartib)   tilni   asosan   bir   tomonlama   o rganishni   ya ni   shakl   va   ma no	
ʻ ʼ ʼ
birligi jihatidan emas, balki, faqat shakl jihatidan o rganishga e tibor berildi. Biroq
ʻ ʼ
bu   natija   bermadi,   ya ni   bu   oqim   inqirozga   uchradi.   So ngra   tilning   rivojlanib,	
ʼ ʻ
boyib borishi, uzoq vaqtgacha yashab qolishi jamiyat bilan uzviy aloqada ekanligi
aniqlandi. Haqiqatan ham, agar jamiyat bo lmasa, ya ni insonlar birgalikda o zaro	
ʻ ʼ ʻ
muloqot   jarayonida   bir   tildan   foydalanmas   ekan,   til   o z-o zidan   yo qolib   ketadi.	
ʻ ʻ ʻ
Shu bilan  bir  qatorda insonlar  o zaro aloqa-aralashuvga  kirishmas,  hech biri  nutq	
ʻ
so zlamas, ehtiyoji bo lib turib muloqot qilmas ekan bunday jamoani jamiyat deb	
ʻ ʻ
bo lmaydi. Jamiyat rivojlanishi, o zgarishlar olib borishi uchun insonlar o zaro fikr
ʻ ʻ ʻ
almashishi,   talab   va   takliflar   bildirishi,   o ylagan   g oyalarini   insonlarga   tushuntira	
ʻ ʻ
olishi kerak.
     Til tizimida “sotsiolingvistik tahlil” degan tushuncha bo lib, unda asosan tilning	
ʻ
jamiyatda   qanday   faoliyat   ko rsatishi   va   qanday   vositalarni   bajarishda   ishtirok	
ʻ
etadi.   Bu   tahlil   tillarning   bir-biriga   o xshamasligi,   tubdan   farq   qilishini   namoyon	
ʻ
qilib   beradi.   “Sotsiolingvistika   ma lum   bir   sharoitda   ma lum   bir   axborotni   nutq	
ʼ ʼ
birliklari   vositasida   tinglovchiga   yetkazish,   bu   nutq   parchasida   so zlovchi   belgi-	
ʻ
xususiyatlarining in ikosi, uning tinglovchiga ta siri 	
ʼ ʼ
masalalarini o rganadi va o rgatadi”. 	
ʻ ʻ
           Kommunikatsiya jarayonida tilning funksional  ko rinishlari, uning jamiyatda	
ʻ
qay sohalarda qanday holatlarda namoyon bo lishi , shu bilan birgalikda 	
ʻ
jamiyatimizdagi   madaniy-   ma rifat,   iqtisodiy   va   siyosiy   masalalarni   hal   etishda	
ʼ
foydalaniladi.
          Sotsiolingvistik   tadqiqotning   asosiy   operatsion   birliklari-sotsiolingvistik
o zgaruvchilar-o zaro   bog liqlik,   bir   tomondan,   til   tuzilishining   ma lum   darajasi	
ʻ ʻ ʻ ʼ
23 (fonologik,   morfologik,   sintaktik,   leksik   —   semantik)   bilan,   boshqa   tomondan,
ijtimoiy   tuzilish   yoki   ijtimoiy   vaziyatlarning   o zgarishi   bilan   tavsiflanadi.   Buʻ
hududda   yashovchi   xalqlar   orasida   qadimiy   yozuv   an analariga   ega   bo lganlari	
ʼ ʻ
ham, umuman yozuvi bo lmaganlari ham mavjud  edi. Shuning uchun	
ʻ
sotsiolingvistika fani bu davrda quyidagi masalalarni yoritish bilan shugullandi. 
          Adabiy   tilga   asos   bolgan   tayanch   sheva   yoki   dialektni   aniqlash   va   uning
tayanch   ekanligini   ilmiy-nazariy   jihatdan   asoslash   bo lsa,   bo lajak   adabiy   tilning	
ʻ ʻ
tovush   tarkibini   inobatga   olib,   o sha   xalqning   milliy   yozuvini,   alfavitini,   imlo	
ʻ
qoidalarini yaratish hamda yangi barpo etilayotgan adabiy tildan  
rasmiy   til   sifatida   ma muriy   boshqaruv,   o qish-o qitish,   ommaviy   axborot	
ʼ ʻ ʻ
vositalarida   keng   foydalanishga   erishish.   Xullas,   ijtimoiy   lingvistikani   o rganish.	
ʻ
Sotsiolingvistika   turli   fanlar   bilan   bog liq   bo lib,   uning  manbalari   quyidagilardan	
ʻ ʻ
iborat:  
•   Tilshunoslik   –   fonetika,   morfologiya,   sintaksis   va   semantika   sotsiolingvistik
tahlillarning asosini tashkil etadi. 
• Sotsiologiya – jamiyat tuzilishi, ijtimoiy guruhlar va ularning tilga bo lgan ta siri	
ʻ ʼ
sotsiologik yondashuv orqali o rganiladi. 	
ʻ
•   Antropologiya   –   madaniy   kontekstda   tilning   tutgan   o rni   va   uning   qadriyatlar	
ʻ
bilan bog liqligi tahlil qilinadi. 	
ʻ
•   Psixolingvistika   –   til   va   tafakkur   o zaro   bog liqligi   orqali   nutq   faoliyatining	
ʻ ʻ
psixologik jihatlari o rganiladi. Shuningdek, og zaki  va yozma nutq namunalarini	
ʻ ʻ
o rganish, dialektologik   kuzatuvlar, so rovnoma va intervyular ham bu fan uchun	
ʻ ʻ
muhim manbalardir. 
     Til madaniyatning ko zgusi bo lib, unda nafaqat insonni o rab olgan real borliq,	
ʻ ʻ ʻ
uning   real   yashash   sharoitlari,   balki   xalqning   ijtimoiy   o zini   o zi   anglashi,   uning	
ʻ ʻ
mentaliteti, milliy xarakteri, hayot tarzi, an analari, urf-odatlari, axloqi, qadriyatlar	
ʼ
yig indisi   va   dunyoqarashi   ham   aks   etadi.   Til   madaniyat   tashuvchisi   bo lib,   u	
ʻ ʻ
ajdodlardan avlodlarga milliy madaniyat xazinasini meros qilib  qoldiradi.
Olimlarning quyidagi fikrlari bu mulohazalarimizni asoslaydi: “Til madaniyatning
milliy   komponentlari   orasida   birinchi   o rinda   turadi.   Til   birinchi   navbatda,	
ʻ
24 madaniyatga   kishilik   jamiyatining   ham   muloqot   vositasi,   ham   ushbu   muloqotni
uzib   qo yuvchi   vosita   bo lishiga   yordam   beradi.   Til   —   uning   sohiblariningʻ ʻ
muayyan jamoaga tegishli ekanini ko rsatadi. 	
ʻ
     Xalqning o ziga xos asosiy xususiyati bo lgan tilga “ichki” va “tashqi” jihatdan	
ʻ ʻ
yondashish mumkin. Tilga “ichki” jihatdan yondashilganda, u etnik
integratsiyaning   bosh   omili   sifatida   namoyon   bo lsa,   “tashqi”   jihatdan	
ʻ
yondashilganda, u xalqning etnik farqlarini ko rsatadi.  Bu ikki qarama-garshi  	
ʻ
funksiyani   o zida   dialektik   birlashtirgan   til   bir   tomondan   xalqning   o z-o zini	
ʻ ʻ ʻ
saqlash vositasi, ikkinchi tomondan uni “o ziniki” va “begona”ga ajratish vositasi	
ʻ
bo lib   xizmat   qiladi”.   Xulosa   o rnida   shuni   ta kidlash   joizki,   sotsiolingvistika	
ʻ ʻ ʼ
jamiyat   va   til   munosabatlarida   muhim   o rin   tutadi.   Fanning   maqsadi   til	
ʻ
funksiyalarining   bajarilishini,   har   xil   qatlam   doirasida   ijtimoiy   guruhning   kelib
chiqishi,   yoshi,   mavqeyi   va   ta lim   darajasiga   qarab   nutqda   qanday   variantlarni	
ʼ
qo llash   va   bularning   barchasini   boshqa   fanlar   bilan   uzviy   bog liq   holda	
ʻ ʻ
o rganishni   nazarda   tutadi.   Sotsiolingvistika   bugungi   kunda   tilshunoslikning
ʻ
muhim va keng qamrovli  
yo nalishlaridan   biri   hisoblanadi.   Uning   shakllanishida   nazariy   va   amaliy
ʻ
yondashuvlar uyg unlashgan bo lib, tilning ijtimoiy kontekstdagi roli chuqur tahlil	
ʻ ʻ
etiladi. Ushbu fan yordamida jamiyatdagi til hodisalari, ijtimoiy tafovutlar, tilning
obro si va siyosiy aspektlari o rganiladi. Shuningdek, u til siyosati yuritish va ko p	
ʻ ʻ ʻ
tillilik muammolarini hal etishda muhim ahamiyat kasb etadi.
          Jamiyatning   turli   qatlamlari,   hududlar,   ijtimoiy   guruhlar   tilning   shakllanishi,
rivojlanishi   va   qo llanishiga   bevosita   ta sir   ko rsatadi.   Shu   bois   tilning   ijtimoiy	
ʻ ʼ ʻ
differensiasiyasi,   ya ni   tilning   ijtimoiy   guruhlar   bo yicha   tabaqalanishi	
ʼ ʻ
sotsiolingvistikaning eng muhim tadqiqot yo nalishlaridan biridir.	
ʻ
            Dialekt (grek. dialektos — sheva, lahja) umumxalq tilining hududiy, ijtimoiy
jihatdan   umumiylikka   ega   bo lgan   kishilar   foydalanadigan   ko rinishi;   bir-biriga	
ʻ ʻ
yaqin   shevalar   majmui.   Dialekt   o mida   ilmiy   manbalarda   lahja   termini   ham	
ʻ
ishlatiladi. Ma lum hududdagi kishilaming jonli tili, mahalliy dialektning  	
ʼ
25 fonetik,   leksik,   grammatik   jihatdan   umumiylikka   ega   bo lgan,   bir   yoki   bir   nechaʻ
qishloqni o 'z ichiga oladigan kichik bir qismi, guruhi sheva deyiladi. 
O zbek tili quyidagi dialekt-lahjalarga bo linadi: 	
ʻ ʻ
a) qarluq-chigil-uyg ur lahjasi; 	
ʻ
b) qipchoq lahjasi; 
v) o g iz lahjasi. 	
ʻ ʻ
     Sheva va lahjalar tilshunoslikning dialektologiya bo limida o rganiladi. 	
ʻ ʻ
O zbek tilining dialekt va shevalari Y.D.Polivanov, A.K.Borovkov, K.K.Yudaxin,	
ʻ
G ozi   Olim   Yunusov,   V.V.Reshetov,   Sh.Shoabdurahmonov,   F.Abdullayev,
ʻ
A.Ishayev,   S.Ibrohimov,   A.Aliyev,   N.Rajabov,   X.Doniyorov   kabi   olimlar
tomonidan o rganilgan. 	
ʻ
          Umumxalq   tilining   fonetik,   leksik,   grammatik   jihatdan   ishlangan,   ma lum	
ʼ
me yorga solingan, sayqallangan oliy shakli adabiy til deyiladi. 	
ʼ
Adabiy   tilning   ikki   xil:   og zaki   va   yozma   shakli   mavjud.	
ʻ   Adabiy   tilning   og zaki	ʻ
shakli orfoepiyaga, ya ni to g ri talaffuz me yoriga, yozma shakli orfografiyaga —	
ʼ ʻ ʻ ʼ
imlo   qonun-qoidalariga   asoslanadi.   Demak,   adabiy   til   ma lum   qoidalariga	
ʼ
asoslangan, hamma uchun tushunarli va umumiy bo lgan tildir. 	
ʻ
      Adabiy til umumxalq tili — sheva va lahjalar asosida yaratiladi. Qarluq lahjasi
o zbek adabiy tiliga asos qilib olingan Andijon, Farg ona, Toshkent shevalarini o z	
ʻ ʻ ʻ
ichiga oladi. Yuqoridagilardan ko rinadiki, til kishilaming eng muhim aloqa  	
ʻ
vositasi; til aloqaning kishilik shakli. Haqiqatdan ham yuqorida aytib o tilgamdek,	
ʻ
insonlar o zaro aloqada turli vositalardan foydalanadilar. Lekin bular ichida til eng	
ʻ
muhimi   va   mukammalidir.   Til   faqat   kishilargagina   xos,   u   faqat   insonlar   aloqasi
uchun xizmat qiladi. 
         Globallashuv davrida lisoniy muhitga ilm-fan va texnika ta sirining ijobiy va	
ʼ
salbiy   qirralarini,   buning   sabablarini,   ona   tiliga   munosabat,   tilning   sofligi,   nutq
madaniyati   va   imloviy   savodxonlik   muammolarni   o rganish   zamonaviy	
ʻ
sotsiolingvistikaning muhim vazifalaridir.
          O zbek   tili   struktura   jihatidan   boy,   tarixiy   ildizlarga   ega   bo lgan   turkiy   til	
ʻ ʻ
bo lib,   uning   sheva   va   lahjalari   turli   geografik,   etnik,   tarixiy   va   ijtimoiy   omillar	
ʻ
26 ta sirida   shakllangan.   O zbek   tili   tarkibidagi   qarluq,   qipchoq,   o g uz   lahjalari   vaʼ ʻ ʻ ʻ
ularning   shevalari   shaklan   ham,   mazmunan   ham   sezilarli   farqlarga   ega.   Ushbu
farqlar   sotsiolingvistika   nuqtai   nazaridan   jamiyatning   ijtimoiy   tuzilishi,   muloqot
doiralari,   migratsiya   jarayonlari,   urbanizatsiya   kabi   omillar   bilan   chambarchas
bog liqdir.	
ʻ
          Quyida   o zbek   tilidagi   ijtimoiy   differensiasiya   jarayonlari,   dialekt   va	
ʻ
shevalarning   shakllanishi,   ularning   sotsiolingvistik   xususiyatlari,   zamonaviy
jarayonlar ta siri ostida kechayotgan o zgarishlar keng yoritiladi.	
ʼ ʻ
1. O zbek tilidagi ijtimoiy differensiasiya: tushuncha va mazmun	
ʻ
Ijtimoiy   differensiasiya   —   tilning   jamiyatdagi   turli   ijtimoiy   guruhlar   tomonidan
turlicha   qo llanishi,   ya ni   yosh,   jins,   kasb,   ma lumot   darajasi,   turmush   tarzi,	
ʻ ʼ ʼ
yashash   muhitiga   ko ra   farqlanishidir.   Bu   jarayon   jamiyatning   ichki   qatlamlari	
ʻ
qanchalik   murakkab   bo lsa,   tilning   differensiallashuvi   ham   shunchalik   kuchli	
ʻ
bo ladi.	
ʻ
     O zbek tilida ijtimoiy differensiasiyaning asosiy ko rinishlari:	
ʻ ʻ
1. Hududiy differensiasiya — lahja va shevalar.
2. Yoshga ko ra differensiasiya — bolalar, o smirlar, yoshlar, kattalar nutqi.	
ʻ ʻ
3. Jinsga ko ra differensiasiya — erkak–ayol nutqi farqlari.
ʻ
4. Kasbiy differensiasiya — terminologiya va kasbiy jargonlar.
5. Shahar–qishloq differensiasiyasi — urbanizatsiya jarayonlari ta siri.	
ʼ
6. Ijtimoiy mavqe va ta lim darajasiga ko ra differensiasiya — rasmiy va norasmiy	
ʼ ʻ
uslub farqlari.
         Mazkur mavzuning asosiy e tibori — hududiy differensiasiya, ya ni dialektlar	
ʼ ʼ
va shevalarning sotsiolingvistik jihatlariga qaratiladi.
2. O zbek tili lahjalari: shakllanish omillari va umumiy tavsif	
ʻ
O zbek tili tarixan turkiy tillar guruhining uch asosiy lahja tomoniga bo linadi:	
ʻ ʻ
1. Qarluq lahjasi — Toshkent, Farg ona vodiysi, Samarqand, Buxoro hududlari.	
ʻ
2.   Qipchoq   lahjasi   —   Qashqadaryo   va   Surxondaryoning   ba zi   hududlari,	
ʼ
Jizzaxning qismida, Xorazmning ayrim joylarida.
3. O g uz lahjasi — Xorazm, Qoraqalpog istonning ayrim hududlari.	
ʻ ʻ ʻ
27 Shakllanish omillari
     Tarixiy omillar: turkiy qabilalar (qarluq, qipchoq, o g uz) migratsiyasi.ʻ ʻ
Geografik omillar: tog li–tekislik hududlari o rtasidagi aloqaning cheklanishi.	
ʻ ʻ
Ijtimoiy omillar: iqtisodiy markazlar, savdo yo llari, shaharlarning vujudga kelishi.	
ʻ
Madaniy omillar: diniy maktablar, mahalliy adabiy an analar.	
ʼ
Siyosiy omillar: davlatlararo aloqalar, qo shni xalqlar bilan madaniy munosabatlar.	
ʻ
          Lahjalarning   shakllanishi   jamiyatning   ijtimoiy   tuzilishi   bilan   uzviy   bog liq	
ʻ
bo lib, har bir lahja o zining tarixiy taraqqiyot bosqichlariga ega.	
ʻ ʻ
3. Shevalarning sotsiolingvistik xususiyatlari
O zbek   tilidagi   shevalar  fonetika,  leksika  va   morfologiya  bo yicha   aniq  farqlarga
ʻ ʻ
ega   bo lsa   ham,   sotsiolingvistik   yondashuv   ularni   jamiyatdagi   ijtimoiy	
ʻ
munosabatlarning aks-sadosi sifatida izohlaydi.
3.1. Fonetika farqlari
Toshkent shevasida a~o, e~i almashinuvlari (“bopti” – “bo pti”).	
ʻ
Farg ona shevasida mayin ohang, sonor tovushlarning ko pligi.	
ʻ ʻ
Qashqadaryo–Surxon shevasida g  tovushi q yoki xga almashishi. 	
ʻ
Xorazm shevasida y tovushi jga almashadi (yigit–jigit).
Bu   farqlar   sotsiolingvistika   uchun   ijtimoiy   identifikatsiyaning   belgisidir   —
odamning qaysi hududdan ekani nutqidan bilinadi.
3.2. Leksik farqlar
      Turli shevalarning lug at boyligi tarixiy kasb-kor, ijtimoiy turmush, madaniyat	
ʻ
bilan bog liq:	
ʻ
Toshkentda: zormiyon, xafa bo lmang, voris.	
ʻ
Andijonda: shorva, choponcha, makkajo xori.	
ʻ
Surxonda: xaus, bolxo r, sho rpo.	
ʻ ʻ
Xorazmda: yanga, qaymoqcha, shivit.
Bu birliklar hududning tarixiy turmush tarzi va ijtimoiy ehtiyojlarini aks ettiradi.
3.3. Morfologik xususiyatlar
Toshkent: -votti, -yapti (kelvotti, ketiyapti).
Farg ona: -vatdi, -yatti.	
ʻ
28 Qashqadaryo: "-ti" qo shimchasining ohangdor qo llanilishi.ʻ ʻ
Xorazm: -a, -ya (kelaya, boraya).
Morfologik variantlar muloqotning mahalliy normasi sifatida qaraladi.
4. Sheva va lahjalarning ijtimoiy funksiyalari
Tilning hududiy variantlari jamiyatda bir necha vazifani bajaradi:
4.1. Identifikatsiya funksiyasi
Inson nutqidagi sheva belgisi uning kelib chiqishi, ijtimoiy ildizlarini ko rsatadi.	
ʻ
4.2. Muloqot funksiyasi
Mahalliy jamiyat ichida kundalik muloqot eng ko p shevada olib boriladi.	
ʻ
4.3. Madaniy merosni saqlash funksiyasi
Shevalarda qadimiy so zlar, urf-odatlar, iboralar saqlanib qoladi. 	
ʻ
4.4. Estetik funksiyasi
Folklor,   xalq   og zaki   ijodi,   maqollar,   ertaklar   shevalar   orqali   boy   til   resurslarini	
ʻ
namoyon etadi.
5. Urbanizatsiya va migratsiya jarayonlari ta siri	
ʼ
XX–XXI   asrlarda   O zbekistonda   keng   ko lamli   urbanizatsiya   jarayonlari	
ʻ ʻ
kechmoqda. Natijada:
Toshkent shevasi adabiy tilga yaqinlashmoqda.
Farg ona,   Samarqand,   Buxoro   aholisi   katta   shaharlarga   ko chishi   sabab	
ʻ ʻ
shevalarning aralashuvi kuchaydi.
Shahar muhitida shevasiz nutq, ya ni standart adabiy nutqqa intilish ortmoqda.	
ʼ
Migratsiya sababli ruscha, inglizcha o zlashmalar ko paymoqda.	
ʻ ʻ
Urbanizatsiya   shevalarning   kamayishiga   emas,   balki   aralashuv   va   yangi
variantlarning paydo bo lishiga olib kelmoqda.	
ʻ
6. Yoshlar nutqidagi ijtimoiy differensiasiya
Bugungi yoshlar nutqida quyidagi xususiyatlar kuchli:
internet tilidan o tgan inglizcha so zlar: like, story, trend, post;	
ʻ ʻ
qisqartmalar: zbs, ok, norm, wapshi;
yangi slenglar;
29 inglizcha   so zlarga   o zbekcha   qo shimchalar   qo shib   ishlatish   (post-qildim,   like-ʻ ʻ ʻ ʻ
ladim).     Bu   jarayon   yoshlarning   sotsial   muhitiga   moslashgan   yangi   til   qatlamini
yuzaga keltiradi.
7. Jinsiy differensiasiya
Erkaklar va ayollar nutqidagi farqlar sotsiolingvistikaning muhim yo nalishidir.	
ʻ
Ayollar nutqida:
muloyim, yumshoq shakllar;
emotiv so zlar ko proq;	
ʻ ʻ
savol-ohanglar keng qo llanadi.	
ʻ
Erkaklar nutqida:
buyruq va qattiq ohang;
sheva elementlari ko proq;	
ʻ
qisqa, aniqlashtirilgan gaplar.
Bu farqlar jinsiy ijtimoiy rollarning tilga ta sirini ko rsatadi.	
ʼ ʻ
8. Adabiy til va shevalar munosabati
O zbek adabiy tili barcha hududiy shevalarni birlashtiruvchi umumxalq tili sifatida	
ʻ
shakllangan. Ammo shevalar adabiy tilga quyidagi jihatlar bilan ta sir qiladi:	
ʼ
yangi so zlar va iboralar beradi;	
ʻ
fonetik   variantlar   adabiy   tilga   kiradi   (masalan,   “narsa–nasho”   o xshash   shakllar	
ʻ
ayrim hududlarda yashab turibdi);
leksik boylikni oshiradi.
Adabiy til ham o z navbatida shevalarni standartlashtiradi.	
ʻ
9. Shevalarning zamonaviy o zgarish tendensiyalari	
ʻ
Sotsiolingvistika   nuqtai   nazaridan   bugungi   o zbek   shevalarida   quyidagi	
ʻ
tendensiyalar kuzatilmoqda:
1. Shevalar aralashuvi (Toshkent + Farg ona + Qashqadaryo elementi).	
ʻ
2. Shevalarning adabiy tilga yaqinlashuvi.
3. Internet tili ta siri — shevalarda inglizcha qo shimcha birliklar paydo bo lishi.	
ʼ ʻ ʻ
4. Kod almashtirish — ruscha, inglizcha va o zbekcha aralash nutq.	
ʻ
5. Turistik hududlardagi shevalarning soddalashuvi — muloqot ehtiyoji ta siri.   	
ʼ
30 Valentlik nazariyasiga ko ra, predikat o zida ma lum sonli argumentlarni “tortadi”.ʻ ʻ ʼ
To ldiruvchi   shular   orasida   bo lib,   gapning   semantik   to liq   shakllanishini	
ʻ ʻ ʻ
ta minlaydi. Misol: U kitob o qidi. – predikat “o qidi” ikki argumentni talab qiladi:
ʼ ʻ ʻ
kim o qidi? nima o qidi? Bu yerda “kitob” to ldiruvchi sifatida ishlaydi.	
ʻ ʻ ʻ
Valentlik   nazariyasi   tilshunoslarga   gap   tarkibidagi   predikat-argument
munosabatlarini aniq ko rsatishga imkon beradi.	
ʻ
2.   Kognitiv   sintaksis.   Kognitiv   sintaksis   to ldiruvchini   gapning   ma nosi   va	
ʻ ʼ
tasavvur   bilan   bog liqligi   orqali   o rganadi.   Bu   yondashuvda   to ldiruvchi   gapni	
ʻ ʻ ʻ
konseptual xaritada to ldiruvchi element sifatida joylashtiradi.	
ʻ
Misol:   U   tez   yugurdi.   –   “tez”   kognitiv   to ldiruvchi   sifatida   predikat   “yugurdi”	
ʻ
bilan semantik bog langan.	
ʻ  
      So nggi bir necha o n yilliklar mobaynida ijtimoiy tilshunoslikning  	
ʻ ʻ
rivojlanishi ikki yo‘nalish bilan tavsiflanadi. Birinchidan, bu sohaning  
rivojlanishi katta ijtimoiy va siyosiy muammolar paydo bo lish davriga to‘g ri  	
ʻ ʻ
keldi. Xususan, til va millatchilik, til va etnik kelib chiqish, til va gender kabi  
mavzularga alohida e tibor jamiyatda bu bilan bog liq bo lgan muammolarning  	
ʼ ʻ ʻ
o sishiga mos keldi. Ikkinchidan, til va jamiyatning rolini o rganadigan  	
ʻ ʻ
mutaxassislar o zlarining tadqiqot natijalarini ijtimoiy-lingvistik mavzular  	
ʻ
sifatida paydo bo lishiga olib kelgan keng ijtimoiy, ta lim va siyosiy  
ʻ ʼ
muammolarga tatbiq etishga ko proq qiziqishmoqda. Shunday qilib,  	
ʻ
sotsiolingvistika tilni o rganishda nazariya, tavsif va tildan foydalanishni  	
ʻ
birlashtirish uchun noyob imkoniyatni taqdim etadi. 
     Sotsiolingvistika sohasi, shu bilan birga, atamashunoslik muammolari bilan  
ham bog liq. Ma lumki, biror fan va texnika, madaniyat va san at sohasidagi aniq  	
ʻ ʼ ʼ
bir tushunchani ifodalaydigan so zlar atamalar (terminlar) deyiladi. Terminlarni  	
ʻ
o rganadigan fan esa atamashunoslik deb ataladi. Atamashunoslik sohasi  	
ʻ
terminlar shakllanishining sotsiolingvistikjarayonlarini belgilashda quyidagi ikki  
yo nalishga duch keladi: 1) baynalminal so zlarni atama sifatida o zlashtirish va  
ʻ ʻ ʻ
ulardan keng foydalanish; 2) baynalminal so zlardan tamomila voz kechib,  	
ʻ
atamalar yaratishda fakt u yoki bu milliy tilimkoniyatlaridan foydalanish. Bu  
31 yo nalishlarning ikkalasi ham ma qul emas, chunki barcha tillarda keng  ʻ ʼ
qo llaniladigan atamalardan voz kechib, sun iy atamalardan foydalanish adabiy
ʻ ʼ
tilning   mavqeini   pasaytirishga   olib   keladi.   Shu   bilan   birga,   adabiy   tilda   mavjud
atama   o rniga   boshqa   tildan   o zlashgan   atamani   baynalminal   so z   deb   ishlatish	
ʻ ʻ ʻ
ham maqsadga muvofiq emas. 
     Ijtimoiy tilshunoslik fani tillar tipologiyasi muammosi bilan ham shug ullanadi.	
ʻ
Tillarning   sotsiolingvistik   tipologiyasi   uning   jamiyatdagi   ijtimoiy   mavqeini
inobatga olgan tipologiyadir. Tillar standartlashtirilganlik darajasiga, hayotiyligiga,
tarixiylik   hamda   avtonomlik   xususiyatlariga   ko ra   standart,   klassik,   mahalliy,	
ʻ
kreol,   pijin,   sun iy   tillar   va   dialektlarga   bo linadi.   Ijtimoiy   tilshunoslik   sohasi	
ʼ ʻ
bo yicha   Rossiya   va   O zbekistonda   ham   tadqiqotlar   olib   borilgan   va   olib	
ʻ ʻ
borilmoqda. 
         Bu sohaning rivojlanishi  1917 –yildan keyin jamiyat  ehtiyojlari  bilan bog liq	
ʻ
holda avj oldi. Sotsiolingvistika fani bu davrda quyidagi masalalarni yoritish bilan
shug ullandi:   adabiy   tilga   asos   bo lgan   tayanch   sheva   yoki   dialektni   aniqlash	
ʻ ʻ
hamda uning tayanch ekanligini ilmiy – nazariy jihatdan asoslash; bo lajak adabiy	
ʻ
tilning   tovush   tarkibini   inobatga   olib   o sha   xalqning   milliy   yozuvini,   alifbosini,	
ʻ
imlo qoidalarini yaratish; yangi barpo etilayotgan adabiy tildan rasmiy til sifatida
ma muriy   boshqaruv,   o qish   –   o qitish,   ommaviy   axborot   vositalarida   keng	
ʼ ʻ ʻ
foydalanishga erishish va  
boshqalardir.    Demak, jamiyatga  til  qanchalik  zarur  bo lsa,  til  uchun  jamiyatning	
ʻ
bo lishi   shunchalik   ahamiyatlidir.   Tilning   mavqei,   rivojlanishi   uning   muomalada	
ʻ
bo lishi, aloqa vositasi sifatida xizmat qilishiga bog liq.
ʻ ʻ
                                       II bob yuzasidan xulosa
          Bu   bobda   o zbek   tilidagi   ijtimoiy   differensiasiya   jarayonlari   dialektlar   va	
ʻ
shevalar   misolida   tahlil   qilinib,   ularning   sotsiolingvistik   mohiyati   har   tomonlama
yoritildi.   O zbek   tili   dialektlarining   shakllanishi   faqat   lingvistik   jarayonlarning	
ʻ
emas,   balki   tarixiy-etnik   omillar,   geografik   sharoit,   iqtisodiy   faoliyat,   migratsiya,
32 shahar   va   qishloq   madaniyati,   qo shni   tillar   bilan   bo lgan   aloqalar   kabi   ijtimoiyʻ ʻ
omillarning   ta siri   ostida   kechganligi   aniqlandi.   Qarluq,   qipchoq   va   o g uz	
ʼ ʻ ʻ
guruhlari   o rtasidagi   farqlar   nafaqat   fonetik   yoki   grammatik   xususiyatlar   bilan,	
ʻ
balki ularning ijtimoiy asoslari bilan izohlanishi zarurligi ko rsatildi.	
ʻ
         Bob davomida dialektlarning jamiyatdagi vazifalari, ya ni etnik identifikatsiya
ʼ
vositasi   sifatidagi   o rni,   kommunikatsiyada   hududiy   farqlash   belgisi   bo lishi,	
ʻ ʻ
shuningdek,   prestij   masalasining   sotsiolingvistik   ahamiyati   yoritib   berildi.
Ayniqsa,   shahar   shevalari   va   adabiy   tilning   mavqei   o rtasidagi   tafovut,   yoshlar	
ʻ
nutqida   dialektal   belgilar   kamayib   borishi,   migratsiya   sababli   yuzaga   kelayotgan
aralash   nutq   shakllari   zamonaviy   o zbek   jamiyatida   sodir   bo layotgan   real   til	
ʻ ʻ
jarayonlari sifatida baholandi.
          Shuningdek,   bu   bobda   til   siyosati,   ta lim,   OAV,   shahar   madaniyati,   ko p	
ʼ ʻ
tillilikning   dialektlar   taraqqiyotiga   ta siri   izohlanib,   dialektlarning   saqlanishi,	
ʼ
moslashuvi   va   ayrim   belgilarning   yo qolish   jarayoni   ilmiy   asosda   tahlil   qilindi.
ʻ
Umuman   olganda,   bu   bob   dialektlar   tizimini   sotsiolingvistik   nuqtayi   nazardan
o rganish   o zbek   tilining   ichki   tizimidagi   variativlikni   tushunishda   muhim	
ʻ ʻ
ahamiyatga ega ekanini ko rsatdi.     	
ʻ
                                        UMUMIY XULOSA
          Mazkur   kurs   ishida   o zbek   tilshunosligida   sotsiolingvistik   tadqiqotlarning	
ʻ
shakllanishi,   nazariy   asoslari   va   amaliy   ko rinishlari   har   tomonlama   yoritildi.	
ʻ
O zbek   tili   –   millionlab   so zlovchilarga   ega,   ko p   asrlar   davomida   turli   tarixiy,	
ʻ ʻ ʻ
ijtimoiy,   iqtisodiy   va   madaniy   jarayonlar   ta sirida   tarkib   topgan   murakkab	
ʼ
33 ijtimoiy-lingvistik tizimdir. Tilning jamiyat bilan uzviy bog liq holda rivojlanishi,ʻ
uning   variativligi,   ijtimoiy   qatlamlar,   yosh   guruhlari,   kasb   egalari   va   mintaqalar
bo yicha   farqlanishi   sotsiolingvistikaning   asosiy   tadqiqot   obyekti   sifatida	
ʻ
baholandi.
          I   bobda   sotsiolingvistika   fanining   nazariy   asoslari,   uning   jahon   va   o zbek	
ʻ
tilshunosligida   shakllanish   jarayoni   bayon   etildi.   Tilning   ijtimoiy   mohiyati,   nutq
variativligi,   bilingvizm,   diglossiya,   kod   almashtirish   kabi   tushunchalarning
zamonaviy   ilmda   tutgan   o rni   ilmiy   asosda   ko rsatildi.   Shuningdek,   o zbek   tilida	
ʻ ʻ ʻ
sotsiolingvistik   tadqiqotlarning   shakllanishi   va   rivojlanishi   tarixiy   manbalar
asosida tahlil qilindi. II bobda esa o zbek tilining dialektlar tizimi sotsiolingvistik	
ʻ
nuqtayi nazardan o rganilib, dialektlarning shakllanishi, ularning jamiyatdagi o rni,	
ʻ ʻ
prestij masalasi, hududiy va ijtimoiy differensiasiya jarayonlari, avlodlar nutqidagi
farqlar, migratsiya hamda kommunikativ muhitning dialektal o zgarishlarga ta siri	
ʻ ʼ
ilmiy   asosda   yoritildi.   Dialektlar   o zbek   jamiyatining   tarixiy-madaniy   ko zgusi	
ʻ ʻ
ekani,   ularning   variativligi   jamiyatning   til   hayotidagi   tabiiy   jarayonlar   bilan
bog liqligi ko rsatildi.	
ʻ ʻ
Kurs ishi  natijalari shuni  ko rsatadiki, sotsiolingvistik yondashuv tilshunoslikning	
ʻ
zamonaviy   bosqichida   dolzarb   ahamiyat   kasb   etadi.   Tilning   ijtimoiy   hayot   bilan
uzviy   bog liqligini   o rganish   nafaqat   nazariy   jihatdan,   balki   amaliy   jihatdan   ham	
ʻ ʻ
muhimdir,  chunki  bu  yondashuv  til  siyosati,  ta lim  tizimi,  adabiy til   me yorlarini	
ʼ ʼ
shakllantirish,   jamiyatdagi   kommunikativ   jarayonlarni   tushunishda   asosiy   ilmiy
zamin yaratadi.
                         FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR    
                                        1.Asosiy adabiyotlar  
1.   Abdurahmonov,   A.   O zbek   tilining   tarixiy   grammatikasi.   –   Toshkent:	
ʻ
O qituvchi, 1992.	
ʻ
2. Abdullayev, Z. Til va jamiyat: sotsiolingvistik qarashlar. – Toshkent: Fan, 2010.
34 3.   Akhmedov,   A.   O zbek   shevalarining   fonetik   xususiyatlari.   –   Toshkent:   Fan,ʻ
2003.
4. Aliyev, M. O zbek tili dialektologiyasi. – Toshkent: O zbekiston, 1994.	
ʻ ʻ
5.   Asqarova,   M.   Nutq   madaniyati   va   sotsiolingvistika.   –   Toshkent:   Universitet,
2015.
6.   Baxranov,   R.   O zbek   tilining   ijtimoiy   qatlamlarga   ko ra   taraqqiyoti.   –   Qarshi,	
ʻ ʻ
2018.
7. Berdialiyeva, S. Sotsiolingvistika asoslari. – Buxoro: BuxDU nashriyoti, 2020.
8.  Bozorov,  O.  Shevalar   va  ularning  zamonaviy  o zgarishlari.  –  Toshkent:  Yangi	
ʻ
asr avlodi, 2012.
9. G ulomov, A. O zbek adabiy tili tarixi. – Toshkent: Fan, 1979.	
ʻ ʻ
10. Habibullayev, H. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2001.
11. Hojiev, A. Til va jamiyat munosabatlari. – Toshkent: Fan, 1998.
12.   Hojiev,   A.   O zbek   tilining   izohli   lug ati.   5   jildlik.   –   Toshkent:   O zbekiston	
ʻ ʻ ʻ
Milliy ensiklopediyasi, 2006.
13. Karimov, S. O zbek shevalari geografiyasi. – Toshkent: Universitet, 2013.
ʻ
14.   Komilov,   N.   Antropologik   tilshunoslik   va   sotsiolingvistika.   –   Toshkent:
Innovatsiya-Ziyo, 2021.
15. Mahmudov, N. Adabiy til me yorlari va jamiyat. – Toshkent: Yangi asr avlodi,	
ʼ
2008.
16.   Mahmudov,   N.,   &   Asqarova,   M.   Zamonaviy   o zbek   adabiy   tili.   –   Toshkent:	
ʻ
Universitet, 2013.
17. Mirtojiev, M. O zbek tilining lahjalar tizimi. – Toshkent: Fan, 1996.	
ʻ
18. Muhamedova, D. O zbek tilida ijtimoiy differensiasiya jarayonlari. – Toshkent:	
ʻ
Muharrir, 2017.
19.   Nematov,   O.   O zbek   tilida   hududiy   farqlanish   muammolari.   –   Samarqand:	
ʻ
SamDU, 2014.
20. Normatov, H. Til va jamiyat: nazariy yondashuvlar. – Toshkent: Fan, 2009.
21. Rahmatullayev, Sh. O zbek tilining izohli lug ati. – Toshkent: Fan, 1981.	
ʻ ʻ
35 22.   Saidov,   U.   Sotsiolingvistikaning   dolzarb   masalalari.   –   Toshkent:   Ma naviyat,ʼ
2016.
23. Sodiqov, M. O zbek tili shevalarining leksik tarkibi. – Toshkent: Fan, 2002.	
ʻ
24. Tursunov, U., Bozorov, O., & Rasulov, R. O zbek tilining dialektologiyasi. –	
ʻ
Toshkent: Fan, 1987.
25. Yo ldoshev, M. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Universitet, 2004.  	
ʻ
                                          Elektron manbalar.                     
  1.   O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning rasmiy veb-sayti
ʻ
– https://president.uz
2. O zbekiston Milliy ensiklopediyasi rasmiy sayti – 
ʻ https://n.ziyouz.com  
3. ZiyoNET ta lim portali — 	
ʼ https://ziyonet.uz                       
36

Kurs ishida til va jamiyat, ya'ni sotsiolingvistika o'rtasidagi muammolar yoritiladi.

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • Fonetika va Fonologiya. Fonema va tovushning dialektik munosabati
  • Gapning grammatik kategoriyalari
  • Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2
  • To'ldiruvchi va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2
  • Hisob so’zlar

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский