Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2

Dokument ma'lumotlari

Narxi	80000UZS
Hajmi	63.3KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Gulsevar Normo'minova

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2025

0 Sotish

Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI
ʻ ʻ ʻ
FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: HOL VA UNING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI TADQIQI
ʻ

Bajardi:
Qabul qildi:
TOSHKENT — 2025
1

MUNDARIJA:

KIRISH ………………………………………………………….......................3
I BOB. HOLNING LINGVISTIK TABIATI VA NAZARIY ASOSLARI
…………………….………………………………………………………...... ..6
1.1. Hol tushunchasi va uning morfologik, sintaktik ifodalanishi………...........6
1.2. Holning turlari, ularning tizimi va ishlatilish xususiyatlari…...…………..10
I bob yuzasidan xulosa………………………………………………..……...15
II BOB. HOLNING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA TADQIQI: TARIXIY ʻ
VA ZAMONAVIY YONDASHUVLAR ………………………………........16
2.1. XX asrgacha bo lgan o zbek tili grammatikasida hol masalasining o rganilishi
ʻ ʻ ʻ
……………….…………………………….... ……….…….…..……...……....16
2.2. XX asr va mustaqillik davri o zbek tili grammatikasida hol masalasining
ʻ
o rganilishi ……………………..………………………………………………22
ʻ
II bob yuzasidan xulosa……………..…………………………………...........34
UMUMIY XULOSA …………..……………………………………………...35
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………...…………………36
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Til – inson tafakkuri va ma naviyatining eng yorqinʼ
ifodasidir. Har bir xalqning tili uning madaniyati, tarixiy taraqqiyoti va
dunyoqarashini aks ettiradi. O zbek tili ham ko p asrlik tarixga ega bo lgan boy va
ʻ ʻ ʻ
rivojlangan til hisoblanadi. Har qanday tilning taraqqiyoti, eng avvalo, uning
grammatik qurilishi, ayniqsa, sintaksisi bilan chambarchas bog liq. Sintaksis esa
ʻ
gap birliklarining tuzilishi, o zaro aloqasi, mantiqiy ketma-ketligi orqali til tizimini
ʻ
yanada mukammallashtiradi. Ayniqsa, ikkinchi darajali bo laklar ichida hol
ʻ
sintaktik tizimda alohida o rin egallaydi.
ʻ
“Til har qanday xalq uchun eng muqaddas qadriyat, millat timsoli va
mustaqillik timsolidir. Biz o zbek tilini rivojlantirish, uning davlat boshqaruvidagi,
ʻ
ilm-fan va texnologiyalar, ta lim-tarbiya va madaniyatdagi mavqeyini
ʼ
mustahkamlash uchun yanada katta harakatlar qilishimiz kerak.” 1
-degan edi
Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev.
Tilning grammatik tuzilishi, xususan, sintaksis bo limi jamiyatning nutqiy
ʻ
ehtiyojlarini qondirishda alohida o rin tutadi. Gapning mazmunini to laqonli
ʻ ʻ
ifodalash, unda harakatning turli jihatlarini aniqlik bilan bayon etish sintaktik
bo laklarning o zaro uyg unligi orqali yuzaga keladi. Shu nuqtai nazardan
ʻ ʻ ʻ
qaralganda, ikkinchi darajali bo laklarning eng muhimlaridan biri bo lmish hol
ʻ ʻ
o zbek tili sintaksisida alohida ilmiy e tiborni talab qiladigan kategoriya
ʻ ʼ
hisoblanadi. Holning mazmunni to ldirishdagi, gapni kengaytirishdagi, harakatga
ʻ
turli semantik belgi berishdagi roli uni sintaktik tizimning markaziy
komponentlaridan biriga aylantiradi.
Hol harakatning tarzini, paytini, o rnini, sababini, maqsadini, miqdor-darajasini,
ʻ
shartini va boshqa turli jihatlarini ifodalashi bilan ajralib turadi. Shu boisdan u
gapning mantiqiy mazmunini aniqlash, ichki munosabatlarini ko rsatish, fikrni
ʻ
izchil yetkazishda beqiyos ahamiyatga ega. Holning mazmuniy tabiatining
murakkabligi, ifodalanish vositalarining rang-barangligi hamda uning har bir
1
Ш.М.Мирзиёев. “Эркин ва фаровон, демократик Ўзбекистон давлатини мард ва олижаноб халқимиз билан
бирга қурамиз” мавзусидаги Ўзбекистон Республикаси Президенти лавозимига киришиш тантанали
маросимига бағишланган Олий Мажлис палаталарининг қўшма мажлисидаги нутқи. – Т.: “Ўзбекистон”.
2016. – 56 б .
3

uslubda turlicha namoyon bo lishi bu birlikni tilshunoslikning turli yo nalishlaridaʻ ʻ
– semantika, stilistika, sintaksis, matnshunoslikda o rganilishini taqozo etadi.
ʻ
O zbek tilshunosligida hol masalasi XX asrning boshlaridan e tiboran izchil
ʻ ʼ
tadqiq etila boshlagan. A.G ulomov, M.Asqarova, Sh.Rahmatullayev,
ʻ
N.Mahmudov, A.Nurmonov kabi olimlar holning struktura-semantik jihatlarini,
uning turlari va vazifalarini ilmiy asoslab berganlar. Biroq holning o zbek tilidagi
ʻ
barcha ko rinishlari, uning qadimgi turkiy yodgorliklardagi ifodalanishi, hozirgi
ʻ
adabiy tilning turli uslublarida qo llanish xususiyatlari, elektron kommunikatsiyada
ʻ
holning funksiyasi kabi masalalar hanuzgacha dolzarbligini yo qotmagan.
ʻ
Bugungi kunda tilning funksional imkoniyatlari kengayib borayotgani, nutqning
turli shakllari vujudga kelayotgani, matn lingvistikasi va korpus lingvistikasining
rivojlanishi holning yangi qirralarini ochishga imkon yaratmoqda. Ayniqsa,
zamonaviy sintaksisda nutqiy jarayonni modellashtirish, gap bo laklarining
ʻ
distributiv imkoniyatlarini aniqlash, holning semantik xaritasini tuzish kabi
yo nalishlar yangicha ilmiy yondashuvni talab etadi. Shu jihatdan holning o zbek
ʻ ʻ
tilidagi grammatik tahlilini yangicha paradigmalarda o rganish ushbu kurs ishining
ʻ
dolzarbligini belgilaydi
Kurs ishi mavzusining obyekti . O‘zbek tilidagi hol kategoriyasi, ya ni gap
ʼ
tarkibida harakatning turli semantik belgilari (tarzi, o rni, payti, sababi, maqsadi,
ʻ
miqdor-darajasi, sharti va boshqalar)ni ifodalovchi ikkinchi darajali bo lakning
ʻ
grammatik, semantik va funksional namoyon bo lish shakllaridir.Holning qadimgi
ʻ
turkiy yodgorliklardan tortib, hozirgi adabiy tilgacha bo lgan rivoji, turli
ʻ
uslublardagi qo llanishi va zamonaviy lingvistik talqinlardagi o rni ushbu
ʻ ʻ
tadqiqotning asosiy obyektini tashkil etadi.
Kurs ishi mavzusining predmeti . Holning ifodalanish vositalari, turlari,
semantik xususiyatlari, gap strukturasi va matn mazmunini shakllantirishdagi
funksional roli, shuningdek, holning o zbek tilshunosligidagi turli davrlarda talqin
ʻ
qilinishi va uning nazariy asoslaridir.
Kurs ishining maqsadi . Holning nazariy mohiyatini, grammatik-semantik
xususiyatlarini va o zbek tilshunosligida o rganilganlik darajasini har tomonlama
ʻ ʻ
4

tahlil qilish, shuningdek, hol kategoriyasining turli tarixiy bosqichlarda va
zamonaviy til tizimidagi tutgan o rnini ilmiy asoslashdan iborat.ʻ
Kurs ishi vazifalari. Ushbu kurs ishida qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz.
— Hol tushunchasining mazmun-mohiyati va lingvistik tabiatini aniqlash.
—Sintaktik bo laklar tizimida holning o rnini belgilash.
ʻ ʻ
—Holning semantik tasnifini va uning turlarini ilmiy jihatdan asoslash.
—Holning grammatik ifodalanish vositalarini tizimlashtirish.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, kurs ishining
umumiy 36 betini tashkil qiladi.
I BOB. HOLNING LINGVISTIK TABIATI VA NAZARIY ASOSLARI
1.1. Hol tushunchasi va uning morfologik, sintaktik ifodalanishi
5

Hol (tilshunoslikda) — gapning ikkinchi darajali bo laklaridan biri bo lib, ish-ʻ ʻ
harakatning belgi-sifatini, uning bajarilish usulini, shu bajarilish bilan bog liq
ʻ
bo lgan o rin, payt, sabab, maqsad, shart-sharoit, miqdor-daraja kabi
ʻ ʻ
xususiyatlarini ko rsatadi.
ʻ
Hol ravish, fe l, ot, sifat, son, olmosh kabi so z turkumlari bilan, shuningdek,
ʼ ʻ
taqlidiy so zlar bilan ifodalanadi:
ʻ
Odil uyalganidan qizarib ketdi (Oybek);
Sulaymonov tantanali ravishda knopkani bosdi (Abdulla Qahhor);
Yetti o lchab, bir kes (Maqol).
ʻ
Ravishning barcha turlari hol vazifasida kela oladi. Fe lning ravishdosh,
ʼ
sifatdosh shakllari hol vazifasida keladi. Masalan,
Saida kulib so zladi. Anvar jilmaygan holda kirib keldi.
ʻ
O zbek tilida hol mazmun jihatdan 8 xil bo ladi:
ʻ ʻ
Tarz holi. — ish-harakatning bajarilish holati, usuli va sifatini bildiradi, odatda
fe lga bog lanadi:
ʼ ʻ
Ular juda sekin yurishdi (Oybek).
Miqdor-daraja holi — ish-harakatning bajarilish darajasini, shu bajarilish bilan
birga bog liq bo lgan miq-dorni bildiradi:
ʻ ʻ
Ko p o yla, oz so zla (Maqol).
ʻ ʻ ʻ
Sabab holi — harakat, holat yoki belgining ro y berish sababini bildiradi. Bunday
ʻ
Hollar fe l bilan ifodalangan bo lakka ham, ot bilan (keng ma noda)
ʼ ʻ ʼ
ifodalangan bo lakka ham bog lana oladi:
ʻ ʻ
Qolaversa, keyin – jon ukamizga jonimiz kuyganidan keldik (O. Yoqubov).
O sha oqshom men andak sharob ichganim uchun kayfiyatim yaxshi edi (R.
ʻ
Tagor).
Maqsad holi — harakat, holat yoki belgining ro y berishidagi maqsadni anglatadi:
ʻ
Sizni deb bu yerga keldim, Yo lchi aka (Oybek).
ʻ
Shart holi — harakat, holatning biror shart asosida ro y berishini bildiradi: Ish –
ʻ
lasa, tishlaydi.
6

To siqsizlik holi — harakat, holatning ro y berishiga to siq bo la olmagan shartniʻ ʻ ʻ ʻ
bildira-di:
U ko rsa ham o zini ko rmaslikka soladi.
ʻ ʻ ʻ
O rin holi — harakat va holatning ro y berishi, boshlanish, yo nalish o rnini va bu
ʻ ʻ ʻ ʻ
yo nalishdagi so nggi nuqtani bildiradi:
ʻ ʻ
Stansiyadan temiryo lchilar, shahardan hasharchilar yetib keldi (A. Muxtor).
ʻ
Har yerni qilma orzu, har yerda bor tosh-tarozu (Maqol).
Payt Holi — harakat, holatning ro y berish vaqtini anglatadi:
ʻ
Erta-indin bu adirlar ham chamandek yashnaydi (Sh. Rashidov).
“So nggi yillarda hol bo yicha olib borilgan ilmiy izlanishlar natijalari holning
ʻ ʻ
ma no (mazmun) turlari keragicha tahlil qilingan bo lsa-da, uning grammatik
ʼ ʻ
tabiati chuqur va atroflicha tavsif etilmaganligini ko rsatadi. Amalga oshirilgan
ʻ
tadqiqotlar ham holning faqat nutqiy ko lamdagi tashqi belgilari, ma nosi, vazifasi
ʻ ʼ
hamda ifodalanish xususiyatlarini talqin qilishga bag ishlangan.”
ʻ 2
Hol — gapda fe l bildirgan harakat yoki holatning turli jihatlarini aniqlab,
ʼ
kengaytirib, to ldirib beradigan ikkinchi darajali sintaktik bo lakdir.
ʻ ʻ
U harakatning qanday? qayerda? qachon? nima sababdan? kim uchun? qanday
sharoitda? kabi savollariga javob bo lib keladi.
ʻ
Asosiy belgisi: hol harakatni tavsiflaydi, uni to liq mazmunan tushunishga yordam
ʻ
beradi.
Holning sintaktik xususiyatlari
1. Hol harakatga bog lanadi
ʻ
Hol faqat kesim yoki boshqa harakat bildiruvchi so zga bog lanadi.
ʻ ʻ
Masalan:
U tez yurdi. — “tez” hol bo lib, “yurdi” kesimiga bog langan.
ʻ ʻ
2. Hol gapning ikkinchi darajali bo lagi
ʻ
Hol gapning asosiy grammatik tuzilishini tashkil etmaydi, lekin mazmuniy jihatdan
juda muhim bo lakdir.
ʻ
3. Hol gapda erkin joylashadi
2
S.Zufarov. Kelurnoma. / / « O ‘zbck tili va adabivoti masalalari». 1961, №3;
7

Hol gap boshida, o rtasida, oxirida kelishi mumkin. Bu holning erkin sintaktikʻ
tabiatini ko rsatadi.
ʻ
Holning semantik mohiyati
Hol — harakatning qo shimcha belgi va sharoitlarini ifodalaydi:
ʻ
harakatning xarakteri,bajarilish vaqti,harakatning o rni,bajarilish sababi,
ʻ
maqsadi,miqdoriy darajasi,bajarilish shakli,shart-sharoiti.
Ya ni, hol gap mazmunini kengaytiradi, to ldiradi, rang-baranglashtiradi.
ʼ ʻ
Holning nutqdagi vazifalari
1. Mazmunga aniqlik kiritadi
Hol orqali harakatning qanday ro y bergani tushunarli bo ladi.
ʻ ʻ
2. Gapni kengaytiradi
Hol gapni kengaytiruvchi bo lak bo lib, fikrni mukammallashtiradi.
ʻ ʻ
3. Nutqning ekspressivligini oshiradi
Ayniqsa badiiy uslubda hollar matnning obrazliligini kuchaytiradi.
4. Matnning ritm va ohangiga ta sir qiladi
ʼ
Holning joylashuvi gapning intonatsion tuzilishiga ham ta sir ko rsatadi.
ʼ ʻ
Holning grammatik ifodalanish vositalari
Hol o zbek tilida bir necha grammatik vositalar bilan ifodalanadi:
ʻ
1. Ravishlar
tez, sekin, rosa, yaxshi…
2. Kelishik shakllari
-da: maktabda, uyda
-ga, -qa
-dan, -tadan
3. Sifatdosh va ravishdosh shakllari
-ib: kulib, yugurib
-gach: kelgach
-may: aytmay
-lab: o ylab
ʻ
4. Ko makchilar yordamida
ʻ
8

$bilan, uchun, sababli, tufayli, singari… 5. So z birikmalariʻ ertalabdan beri, juda ko p holda, ko pincha… ʻ ʻ 6. Mustaqil so zlar asosida ʻ Ravish va otlar bevosita hol vazifasida kelishi mumkin: Bugun kelaman. — “bugun” — payt ma nosida hol. ʼ Holning strukturadagi o rni ʻ Hol gapning obligator (majburiy) va fakultativ (ixtiyoriy) bo laklaridan bo lib, ʻ ʻ odatda fakultativ hisoblanadi, lekin ayrim fe llar bilan majburiy hol keladi: ʼ o tirib qolmoq — tarz holi talab etiladi ʻ ketib qolmoq — harakatning boshlanish shakli hol talab qiladi Holning boshqa bo laklardan farqi ʻ Hol — kesimni to ldirmaydi, balki aniqlaydi. ʻ To ldiruvchi esa kesimning talabini bajaradi. ʻ Hol — harakatning qo shimcha belgisi, ʻ Aniqlovchi esa otning belgisini Hol — harakatga xos, Ega — darak beruvchi asosiy bo lak, ʻ Kesim — gapning markazi Holning vazifasi mazmunni boyitish. “Tilshunoslik tarixida holning tabiati, ifoda shakllari, uning gapdagi semantik roli haqida jadidlar, keyinroq S. I. Izmailov, A. Hojiyev, M. Asqarova, H. G ulomov, G . Rahmatullayev kabi olimlar tomonidan chuqur tadqiqotlar olib ʻ ʻ borilgan. Ayniqsa, XX asrning ikkinchi yarmidan boshlab holning semantik tasnifi, grammatik xususiyatlari, stilistik funksiyalari, nutq turlarida qo llanishi haqida ʻ alohida ilmiy qarashlar shakllandi.” 3 Zamonaviy sintaksisda hol gapning mazmuniy qurilishida eng moslashuvchan, eng harakatchan, eng ko p qo llanuvchi bo lak sifatida baholanadi. Chunki u ʻ ʻ ʻ 3 Abdurahmonov G \, Shukurov Sh. O‘zbek tilining tarixiy grammatikasi. — Т .: « 0 ‘qituvchi». 1973, 1 7 -2 6 -b. 9$

harakatning mazmunini to liq ochib berishga xizmat qiladi va gapni mazmuniyʻ
jihatdan boyituvchi element sifatida qaraladi.
Holning mavjudligi gapni kontekstdan ajralgan holda tushunishga yordam beradi.
Misol uchun:
“U keldi” — umumiy ma no;
ʼ
“U bugun ertalab shoshilib keldi” — kengaytirilgan, aniq, kontekstga
bog lanmagan holda tushunarli.
ʻ
Holning ana shunday aniqlashtiruvchi, to ldiruvchi, ifodani kengaytiruvchi
ʻ
xususiyatlari uning sintaksisda tutgan o rnini yanada ahamiyatli qiladi.
ʻ
1.2. Holning turlari, ularning tizimi va ishlatilish xususiyatlari
Holning ma nodagi kengligi va shakldagi turfa ko rinishlari uni sintaksisning
ʼ ʻ
eng murakkab va boy bo laklaridan biriga aylantiradi. Shu sababli holning ma no
ʻ ʼ
turlarini tizimli o rganish o zbek sintaksisi uchun dolzarb masalalardan biridir.
ʻ ʻ
Holning ma no turlari va ularning tizimi. Hol quyidagi asosiy ma no turlariga
ʼ ʼ
bo linadi:
ʻ
1. Payt holi
2. O rin holi
ʻ
3. Tarz holi
4. Sabab holi
5. Maqsad holi
6. Shart holi
7. To sqinlik holi
ʻ
8. Miqdor–o lchov holi
ʻ
9. Vosita holi
10. Holat holi (predikativ hol)
11. Kelib chiqish manbai holi
12. Daraja–kuchaytiruv holi
13. Takroriylik holi
10

1.Payt holi. Payt holi harakatning qachon sodir bo lganini bildirib, qachon?ʻ
qachongacha? qachondan beri? qay vaqt? kabi so roqlarga javob beradi.
ʻ Payt holi
har doim fe lga qaratiladi va harakatning vaqt doirasini belgilaydi. Ba zan payt
ʼ ʼ
holi butun gapning mazmunini belgilovchi, unda vaqt kesimga teng kuchga ega
bo lishi mumkin. Ifodalanish shakllari:
ʻ
1. -da qo shimchasi bilan
ʻ
Tongda yo lga chiqdik.
ʻ
Kechqurun mashq qildim.
2. Ravish orqali
Kecha uchrashdik.
Bugun dars bo ladi.
ʻ
3. Soat, sana, yil nomlari orqali
Soat to qqizda
ʻ yig ilish boshlanadi. ʻ
Yozda issiq bo ladi.
ʻ
4. Payt bildiruvchi ko makchilar bilan: keyin, oldin, avval, so ng
ʻ ʻ
Ovqatdan keyin sayr qildik.
Quyosh ko tarilgandan
ʻ keyin hamma ishlar osonroq bajariladi.
1945-yilda urush tugadi.
Bir ozdan so ng
ʻ mehmonlar keladi.
O rin holi. Ish-harakatning qayerda, qaysi yo nalishda, qayerdan sodir bo lganini
ʻ ʻ ʻ
bildiradi. O rin holi ko pincha fazoviy munosabatni bildiradi. U gapda zarur
ʻ ʻ
bo lmasligi mumkin, ammo ko pincha mazmunni aniqlashtirishda muhim rol
ʻ ʻ
o ynaydi. Ifodalanish shakllari:
ʻ
1. -da (mavjud makon)
Bog da sayr qildik. Uyda dam oldim.
ʻ
2. -ga (yo nalish)
ʻ
Maktabga bordim. Tog ga ko tarildik.
ʻ ʻ
3. -dan (manba, chiqish joyi)
Shahardan keldi. Uyidan chiqdi.
4. Ko makchilar: ustida, ostida, ichida, yonida
ʻ
11

Stol ustida kitob turibdi. Daraxt yonida mashina bor.
Biz bog da uzoq suhbatlashdik. Samolyot Toshkentga uchdi.ʻ
Qishloqdan yangi mehmonlar kelishdi.
Tarz holi . Tarz holi ish-harakatning qay tarzda bajarilganini bildirib, qay tarzda?
so rog iga javob bo ladi. Tarz holi gapda juda faol ishlatiladi. O rni ko pincha fe l
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
oldida yoki fe ldan keyin kelishi mumkin. Ifodalanish shakllari:
ʼ
1. Ravishlar
U sekin gapirdi. Bolalar shovqin bilan o ynadi.
ʻ
2. Ko makchili ravish birikmalari: ehtiyot bilan, diqqat bilan
ʻ
U vazifani diqqat bilan bajardi.
3. -cha, -ona qo shimchalari: sekingina, kulimsirab
ʻ
Qiz sekingina jilmaydi.
4. Sifatdosh–hol shakllari: kulib, yig lab, quvonib
ʻ
U kulib chiqib ketdi.
Yigit muloyimcha so zladi.
ʻ
U ishni shoshilinch tugatdi.
Qushlar xursand bo lib sayradi.
ʻ
Sabab holi. Ish-harakatning nima sababdan sodir bo lganini bildiradi.
ʻ Sabab holi
fe lga mazmuniy asos yaratadi, harakatning ichki motivatsiyasini ko rsatadi.
ʼ ʻ
Ifodalanish shakllari.
1. -dan qo shimchasi
ʻ
Sovuqdan titradi. Qo rquvdan titrab ketdi.
ʻ
2. Ko makchilar: tufayli, bois, sababli
ʻ
Yomg ir sababli yo lga chiqa olmadik. U kasalligi tufayli darsga kelmadi.
ʻ ʻ
Shovqindan uxlolmadim.
Ishtaham yo qligi sababli ovqat yemadim.
ʻ
Maqsad holi. Ish-harakatning nimaga qaratilganini, qaysi maqsadda bajarilganini
bildiradi. Maqsad holi ko proq harakatning kelajak yo nalishini bildiradi.
ʻ ʻ
Ifodalanish shakllari:
1. -ga qo shimchasi
ʻ
12

U darsga tayyorlanishga otlandi.
2. uchun ko makchisiʻ
Bu kitob siz uchun olib kelindi.
3. Fe lning -ish/-ish uchun shakli
ʼ
Kitob olish uchun do konga kirdi.
ʻ
U muvaffaqiyat qozonish uchun ko p mehnat qildi.
ʻ
O quvchi bilimini mustahkamlash uchun mashqlar bajardi.
ʻ
Shart holi. Ish-harakatning qaysi shartda sodir bo lishini bildiradi.
ʻ Shart holi
ko pincha qo shma gap tarkibida uchraydi, lekin sodda gapda ham bo lishi
ʻ ʻ ʻ
mumkin.
Ifodalanish shakllari:
1. -sa qo shimchasi
ʻ
Vaqt topsa, keladi.
2. Ko makchilar: bo lsa, holatda
ʻ ʻ
Zarurat bo lsa, yordam beramiz.
ʻ
Yomg ir yog sa, yo lga chiqmaymiz.
ʻ ʻ ʻ
U aytsa, biz ham boramiz.
To sqinlik holi. Ish-harakatning qarshilikka qaramay bajarilganini bildiradi.
ʻ Bu hol
turida mazmun harakatning qiyinchilik bilan amalga oshishini bildiradi.
Ifodalanish shakllari: qaramay, bo lsa-da, garchi
ʻ
Yomg ir yog ayotganiga qaramay, o ynashdi.
ʻ ʻ ʻ
Charchagan bo lsa-da, ishini davom ettirdi.
ʻ
Qor yoqqaniga qaramay, ular yo lni davom ettirishdi.
ʻ
Og riq bo lsa-da, u mashg ulotga bordi.
ʻ ʻ ʻ
10. Miqdor–o lchov holi. Ish-harakatning qancha, qanchalik, necha marta
ʻ
bajarilganini bildiradi. Ifodalanish shakllari:
1. sonlar: ikki marta, bir soat, uch qadam
U bir soat yugurdi. Uch marta chaqirdi.
2. daraja bildiruvchi so zlar: ancha, juda, nihoyatda
ʻ
U juda ko p ishladi. Ular bir necha kilometr yurdilar. Qiz nihoyatda sekin gapirdi.
ʻ
13

11. Vosita holi. Ish-harakatning qanday vosita bilan bajarilganini bildiradi.
Ifodalanish shakllari: bilan ko makchisiʻ
U ruchka bilan yozdi. Mashina bilan bordik.
Dastur orqali ma lumot yubordi.
ʼ
U bolani mehr bilan tarbiyaladi.
Ular internet orqali bog landi.
ʻ
12. Holat holi (predikativ hol). Subyektning harakat paytidagi ruhiy, jismoniy yoki
hissiy holatini bildiradi. Ifodalanish shakllari:
sifat: charchagan holda, quvnoqcha
sifatdosh: yig lab, kulib
ʻ
Qiz quvonch bilan yugurib chiqdi.
Bolalar charchagan holda uyga kirishdi.
13. Kelib chiqish manbai holi. Ish-harakatning qayerdan kelib chiqqanini bildiradi.
Misollar: U mozor tomondan keldi. Daryo bo yidan shamol esdi.
ʻ
14. Daraja–kuchaytiruv holi. Ish-harakatning darajasini kuchaytiradi.
Misollar: U juda tez yugurdi. Qiz nihoyatda chiroyli kuldi.
I bob yuzasidan xulosa
Hol — gap tarkibida harakatning turli belgi-xususiyatlarini ifodalovchi eng
muhim ikkinchi darajali bo laklardan biri bo lib, nutqning mazmuniy va
ʻ ʻ
grammatik tashkilida beqiyos ahamiyat kasb etadi. Bob davomida holning nazariy
asoslari, uning mazmuniy-mantiqiy tabiati hamda turlarining shakllanishi ilmiy
14

manbalar asosida tahlil qilindi. O rganish jarayonida ma lum bo ldiki, holʻ ʼ ʻ
harakatning tarzini, o rin-paytini, sababini, maqsadini, miqdor-darajasini, shartini
ʻ
va boshqa qo shimcha ma nolarni ko rsatish orqali gapning informativ salmog ini
ʻ ʼ ʻ ʻ
kengaytiradi hamda harakatning mohiyatini to liq ochib beradi.
ʻ
Holning o zbek tilidagi ifodalash vositalari nihoyatda rang-barang bo lib,
ʻ ʻ
ravishlar, turli kelishikdagi otlar, ravishdosh shakllari, harakat nomi, sifatlar,
ko makchilar bilan birikkan birliklar orqali voqelanadi. Bu esa holning morfologik
ʻ
moslashuvchanligini va sintaktik sermahsulligini namoyon etadi. Ayniqsa
ravishdosh shakllari va kelishik qo shimchalari holning mazmuniy turlarini
ʻ
farqlashda asosiy grammatik ko rsatkichlardan biri bo lib xizmat qiladi.
ʻ ʻ
Holning turlari — tarz holi, payt holi, o rin holi, sabab holi, maqsad holi,
ʻ
miqdor-daraja holi, shart holi va boshqalar — harakatga turlicha qo shimcha
ʻ
ma no yuklab, gapning semantik tuzilmasini boyitadi. Har bir tur o ziga xos
ʼ ʻ
grammatik vositalar bilan ifodalanishi, nutqda qo llanish doirasi hamda o quvchi-
ʻ ʻ
anglovchi uchun yetkazayotgan ma lumot turi bilan ajralib turadi. Bob
ʼ
davomida holning nafaqat semantik tasnifi, balki uning morfologik xususiyatlari
ham yoritildi. Bu esa holning o zbek tili sintaksisida qanday grammatik vositalar
ʻ
bilan shakllanishini batafsil ochib berdi. Tahlillar natijasida holning sintaktik
tizimdagi o rni juda keng, nutqning mazmuniy shakllanishida esa markaziy
ʻ
bo g inlardan biri ekani aniqlandi.
ʻ ʻ
Umuman olganda, hol tushunchasi va uning turlari o zbek tilining sintaktik
ʻ
tizimini chuqur anglashda, gap bo laklari o rtasidagi mazmuniy-mantiqiy
ʻ ʻ
munosabatlarni belgilashda, nutqning aniq va ifodali bo lishida asosiy vosita
ʻ
sifatida alohida ahamiyat kasb etadi.
II BOB. HOLNING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA TADQIQI: TARIXIY
ʻ
VA ZAMONAVIY YONDASHUVLAR
2.1. XX asrgacha bo lgan o zbek tili grammatikasida hol masalasining
ʻ ʻ
o rganilishi
ʻ
15

O zbek tili sintaksisining eng muhim bo laklaridan biri hisoblangan hol ʻ ʻ
tushunchasi turkiy til tarixida juda qadimdan mavjud bo lib, u turkiy tilning eng
ʻ
dastlabki yozma yodgorliklaridayoq uchraydi. Biroq, holning hozirgi zamon
sintaksisidagi kabi aniq ta riflanishi va maxsus sintaktik birlik sifatida izohlanishi
ʼ
XX asrdan oldingi davrlarda shakllanmagan. Shunga qaramay, uning
grammatik ifodalanuvchi vositalari, semantik xususiyatlari, kelishik
qo shimchalari, ravishdosh shakllari va boshqa vositalari qadimiy davrlardan beri
ʻ
izchil ravishda qo llangan va asta-sekin grammatik talqin qilingan. Mazkur bobda
ʻ
hol masalasining XX asrgacha bo lgan tarixiy taraqqiyoti bosqichma-bosqich
ʻ
ko rib chiqiladi.
ʻ
1. Qadimgi turkiy til davrida hol masalasining o rganilishi (VII–X asrlar)
ʻ
1.1. Qadimgi turkiy yodgorliklardagi sintaktik tizim
O zbek tili tarixining ilk bosqichi qadimgi turkiy yozma yodgorliklar — O‘rxun-
ʻ
Enasoy bitiklari, Qadimgi uyg ur matnlari, turli diniy va hujjatli yozuvlar bilan
ʻ
belgilanadi. Bu asarlarda hozirgi zamondagi “hol” termini mavjud bo lmasa-da,
ʻ
holning vazifasini bajarayotgan ko plab sintaktik birliklar, kelishik shakllari,
ʻ
ravishdoshlar, ko makchi so zlar keng qo llangan.
ʻ ʻ ʻ
O‘rxun bitiklarida harakatning o rin-payt, tarz, sabab kabi mazmunlari turli
ʻ
affikslar orqali berilgan:
-da/-te (o rin-payt): künte (kunda), yirde (yerda)
ʻ
-gа/-ka (jo nalish): bodunka bardïm (xalqga bordim)
ʻ
-din (chiqish): yiridin (yeridan)
Bu shakllar hozirgi o zbek tilidagi holning grammatik ko rsatkichlari bilan bir xil
ʻ ʻ
vazifani bajargan.
1.2. Ravishdosh shakllarining qadimiy qo llanilishi
ʻ
Qadimgi turkiy tilda ravishdosh shakllari juda sermahsul bo lib, ular hozirgi
ʻ
holning mazmuniy turlarini shakllantirgan:
-p ravishdoshi: kelib kördim (kelib ko rdim) – tarz holi
ʻ
-gali, -gаlïq: maqsad holining qadimgi ko rinishi
ʻ
-saru (shart): hozirgi shart holiga mos
16

-daçı/-taçı: payt va shart ma nolaridaʼ
Bu shakllar keyinchalik o zbek tili grammatikasida holning turli
ʻ
ko rinishlarining shakllanishida asos bo lgan.
ʻ ʻ
2. O rta turkiy davrda holning shakllanishi (XI–XIV asrlar)
ʻ
“Bu davr turkiy til grammatik tafakkurining rivojlangan davri bo lib, Mahmud
ʻ
Qoshg ariy, Yusuf Xos Hojib, Ahmad Yugnakiyning ijodlari tilshunoslik tarixida
ʻ
muhim o rin tutadi.”
ʻ 4
2.1. Mahmud Qoshg ariy va “Devonu lug atit turk”dagi holga oid fikrlar
ʻ ʻ
Qoshg ariy lug atda turkiy tilning grammatik qurilishini izohlaydi. Hol haqidagi
ʻ ʻ
maxsus termin yo q bo lsa-da, kelishiklar, ravishdoshlar, fe l shakllari va ulardan
ʻ ʻ ʼ
hosil bo lgan mazmunlar izchil yoritilgan. U quyidagi kelishiklarning sintaktik
ʻ
funksiyalarini ko rsatadi:
ʻ
Jo nalish (–ga/–ka)
ʻ
O rin-payt (–da/–ta)
ʻ
Chiqish (–din)
Tushum (–n)
Bu kelishiklarning har biri holning grammatik ko rinishlarining kelib chiqishini
ʻ
belgilagan.Qoshg ariy ravishdosh shakllarini, masalan -p, -gali, -ganda kabi
ʻ
shakllarni alohida ta riflab, ulardan harakatning qo shimcha ma nolari hosil
ʼ ʻ ʼ
bo lishini tushuntiradi. Bu holning tarz, maqsad, payt turlarining tarixiy
ʻ
ildizlaridan biridir.
2.2. Yusuf Xos Hojib “Qutadg u bilig”da holning badiiy qo llanilishi
ʻ ʻ
Asarda harakatning turli holatlari ko proq poeziya ichida qo llanadi. Masalan:
ʻ ʻ
ravishlar orqali tarz holi,jo nalish kelishigi orqali maqsad holi,o rin-payt kelishigi
ʻ ʻ
orqali payt holi.
Bu asarda ko p uchraydigan -sar, -p, -gach shakllari holning tarixiy shakllanishi
ʻ
uchun muhim manba hisoblanadi.
2.3. Hozirgi hol turlarining shakllanib borishi
O rta turkiy davrda holning semantik guruhlari hozirgi shakliga yaqinlashadi:
ʻ
4
Mahmud Koshg ariy. Devonu lug otit turk. I-tom. Tarjimon — S.Mutallibov. —
ʻ ʻ Т .: 0 ‘zbekiston Fanlar
akadcmiyasi nashriyoti, I960, 37—3 8 -b.
17

Tarz holi — ravish va ravishdosh bilan;
Payt holi — kelishik qo shimchalari bilan;ʻ
Sabab holi — uchun, tengri kabi ko makchilar bilan;
ʻ
Maqsad holi — harakat nomi + jo nalish bilan.
ʻ
3. Eski o zbek (chig atoy) tili davrida holning o rganilishi (XIV–XIX asrlar)
ʻ ʻ ʻ
Bu davr o zbek adabiy tili va grammatik tafakkurining eng muhim bosqichidir.
ʻ
Qolaversa, holning sintaktik xususiyatlari aynan shu davrda ancha
barqarorlashgan.
3.1. “Chig atoy tili grammatikasida holning o rni. Bu davr matnlarida hol hozirgi
ʻ ʻ
ko rinishdagi sintaktik birlik sifatida nomlanmagan bo lsa-da, grammatika tizimida
ʻ ʻ
uning barcha vositalari to liq shakllangan:
ʻ
barcha kelishik shakllari,
ravishdoshlar,
harakat nomi,
ko makchilar,
ʻ
morfologik affikslar.” 5
Holning ifodalanish vositalari xilma-xillashadi, shu bois bu davr holning
yuksak rivojlangan davri hisoblanadi.
3.2. Alisher Navoiy asarlarida holning qo llanishi
ʻ
Navoiy tili holning barcha asosiy turlarini boy badiiy uslubda qo llagan:
ʻ
Tarz holi: tez kelib, iztirob ila, tezlik birla
Payt holi: tong otgach, kecha, goho
O rin holi: dargohda, uy ichra, har diyorda
ʻ
Maqsad holi: so rab kelgay uchun
ʻ
Sabab holi: g amdan yig laydur
ʻ ʻ
Miqdor holi: ko p so zlab, anzur kam
ʻ ʻ
Navoiy ko p ishlatgan -ib, -g ali, -g ach, -cha, birla, bilan kabi shakllar hozirgi
ʻ ʻ ʻ
o zbek tilidagi hol shakllarining to liq tarixiy ildizidir.
ʻ ʻ
3.3. Chig atoy tilining grammatika qo llanmalarida hol
ʻ ʻ
5
G.Abdurahmonov, Sh.Shukurov. O zbek tilining tarixiy grammnatikasi. —
ʻ Т .: « O‘qituvchi», 1973, 8-b.
18

XIX asrning oxirlariga kelib turkiy grammatikaga bag ishlangan arabcha,ʻ
forscha va turkiy grammatik risolalarda hol mazmuni “ziyoda ma nolar”, “fe lning
ʼ ʼ
sifatlari”, “harakatning holatlari” kabi tavsiflar orqali izohlangan.
Ba zi manbalarda hol bevosita “ravish” kategoriyasiga qo shib o rganilgan.
ʼ ʻ ʻ
4. XIX asr oxiri – jadidchilik davrida holning ilmiy o rganilishi
ʻ
XIX asr oxiri — XX asr boshlarida o zbek grammatik tafakkuri yangi bosqichga
ʻ
ko tarildi. Tilshunoslikning ilmiy tamoyillari shakllana boshladi, terminlar tizimi
ʻ
takomillashdi. Aynan shu davrda hol sintaksisning alohida bo lagi sifatida qayd
ʻ
etila boshlaydi.
4.1. Mahmudxo ja Behbudiy, Munavvarqori, Fitrat qarashlari
ʻ
Jadidlar yaratgan darsliklarda hol birinchi marta “harakatning belgisi” sifatida
mustaqil sintaktik birlik sifatida ta riflanadi.
ʼ
Masalan: Fitratning “Sarf va nahv” asarida holning ravish bilan yaqinligi va
farqlari tilga olinadi.
Munavvarqori darsliklarida hol ravishdosh shakllari bilan bog liq holda yoritiladi.
ʻ
Bu ilmiy terminusning shakllanishida juda muhim qadam bo lgan.
ʻ
4.2. XIX asr rus olimlari ta siri
ʼ
Rus turkologlarining turkiy til grammatikalariga oid ishlari:
Radlov
Melioranskiy
Budagov
Samoylovich
kabi olimlar turkiy tillarda holning kelishik shakllari orqali ifodalanishini alohida
qayd etgan.Bu ishlardan o zbek tilshunoslari ham bevosita foydalangan.
ʻ
4.3. Birinchi o zbek grammatikalarida hol masalasi
ʻ
XX asr boshida yozilgan dastlabki o zbek grammatik qo llanmalarida hol sintaktik
ʻ ʻ
bo lak sifatida mustaqil ajratiladi.
ʻ
Masalan,
“O zbekcha nahv” (1917)
ʻ
“Turkiy sarf va nahv”
19

kabi darsliklarda holning turlari, kelishiklar orqali ifodalanishi, ravishdoshlarning
sintaktik vazifalari ancha to liq yoritilgan.ʻ
Bu bosqich holning ilmiy talqinining shakllangan davri hisoblanadi.
5. XX asrgacha bo lgan davr yakunlari
ʻ
Hol tushunchasining tarixiy shakllanishi quyidagi bosqichlarni bosib o tgan:
ʻ
Qadimgi turkiy davr
Hol maxsus sintaktik birlik sifatida nomlanmagan, ammo uning barcha grammatik
vositalari mavjud.
O rta turkiy davr
ʻ
Holning semantik guruhlari shakllana boshlaydi; ravishdosh va kelishik shakllari
tizimi mustahkamlanadi.
Eski o zbek (chig atoy) davri
ʻ ʻ
Holning hozirgi zamonga o xshash barcha turlari badiiy adabiyot va rasmiy
ʻ
matnlarda faol qo llanadi.
ʻ
Jadidchilik davri
Hol birinchi bor ilmiy atama sifatida grammatik darsliklarda paydo bo ladi.
ʻ
XX asrgacha bo lgan o zbek tili grammatikasida hol masalasi to liq shakllanib
ʻ ʻ ʻ
ulgurgan bo lib, uning grammatik vositalari qadimgi turkiy davrlardan boshlab
ʻ
takomillashib borgan. Holning hozirgi zamondagi turlari, ifodalanish shakllari,
morfologik ko rsatkichlari tarixiy davrlar davomida izchil rivojlangan. XX asr
ʻ
boshlarida esa hol sintaksisning mustaqil bo lagi sifatida ilmiy asosda yoritila
ʻ
boshladi.
Nikolay Ostroumov, Nalivkin, Baskakov va rus turkologiyasi ta siri
ʼ
XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida Turkiston hududida faoliyat ko rsatgan rus
ʻ
olimlari o zbek grammatikasining ilk ilmiy asoslarini yaratishda muhim rol
ʻ
o ynadi. Bu olimlar tilni tizimli grammatik metod asosida o rgandilar va holni
ʻ ʻ
sintaktik bo lak sifatida aniq belgiladilar.
ʻ
A.Nalivkin, N.Ostroumov, V.V. Radlov, S.E. Malov, A.N. Samoylovich kabi
turkologlar o zbek tilida holning:
ʻ
kelishik qo shimchalari orqali,
ʻ
20

ravish orqali,
ko makchilar yordamida,ʻ
ifodalanishini ko plab misollar bilan tahlil qildilar.
ʻ
Ularning ishlari keyingi o zbek grammatik maktabi uchun nazariy asos bo lib
ʻ ʻ
xizmat qildi. Jadid grammatiklarida holning ijtimoiy-lisoniy talqini
Jadidchilik davrida holga bo lgan qarash yanada kengaydi. Chunki jadid olimlari:
ʻ
tilning xalqchilligini, sintaksisning milliy xususiyatlarini, o zbekcha so z
ʻ ʻ
tartibining erkinligini, tahlil qilar edi. Natijada holning vazifasi faqat grammatik
bo lak emas, balki nutqning mazmuniy kengaytiruvchisi sifatida talqin qilindi.
ʻ
XX asrgacha bo lgan davr hol nazariyasining umumiy xulosalari
ʻ
1. Hol kategoriyasi xalq tilida qadimdan mavjud bo lgan.
ʻ
2. Ilmiy yondashuv arab grammatikasining ta siri orqali shakllangan.
ʼ
3. O rta asrlarda grammatik risolalarda hol ma nosidagi birliklar ko plab uchraydi.
ʻ ʼ ʻ
4. XIX asrda o zbek grammatikasi mustaqil ravishda shakllangan va hol
ʻ
mustahkam kategoriya sifatida qaralgan.
5. Fitrat, Ostroumov, Nalivkin kabi olimlar holning ilmiy tasnifini yaratgan.
XX asrgacha bo lgan davrdagi hol masalasi o zbek tilshunosligi tarixida muhim
ʻ ʻ
bo limlardan biridir. Bu davrda holning lingvistik tabiati asta-sekin:
ʻ
xalq og zaki nutqidan,
ʻ
yozma adabiy til tajribalaridan,
sharq grammatik an analaridan,
ʼ
rus-turkiy ilmiy yondashuvlardan,
foydalanilgan holda shakllandi. Holning turlari, ifoda vositalari, sintaktik roli
tobora aniqlandi va XX asr boshiga kelib hozirgi hol nazariyasining asosiy
zaminlari tayyor bo ldi.
ʻ

2.2 . XX asr va mustaqillik davr o zbek tili grammatikasida hol masalasining
ʻ
o rganilishi
ʻ

21

XX asr o zbek tilshunosligida grammatik kategoriyalar, xususan, hol ʻ
masalasining o rganilishi butunlay yangi ilmiy bosqichga ko tarildi. Bu davrda
ʻ ʻ
o zbek tili ilk bor ilmiy asosda tavsiflandi, grammatik qurilishi tizimli ravishda
ʻ
o rganildi va hol sintaktik bo lak sifatida mustahkam ta rifga ega bo ldi.
ʻ ʻ ʼ ʻ
“Mustaqillik yillarida esa hol masalasiga funksional, kognitiv, struktur va
kommunikativ yondashuvlar paydo bo lib, an anaviy nazariya yanada boyitildi.”
ʻ ʼ 6
I. XX asr boshlarida o zbek tilida hol masalasining o rganilishi
ʻ ʻ
1. Jadid grammatikasi va hol kategoriyasining tizimlashtirilishi
XX asr boshlarida o zbek tilshunosligining asoschilari bo lgan Abdurauf Fitrat,
ʻ ʻ
Abdulla Avloniy, Munavvarqori Abdurashidxonov kabi jadid olimlari holni
alohida sintaktik bo lak sifatida ko rsata boshladilar. Jadid grammatikalardagi
ʻ ʻ
asosiy yangiliklar: Hol mustaqil sintaktik bo lak sifatida ajratildi.
ʻ
Holning turlari tasniflandi:
Zamon holi
Makon holi
Usul-sifat holi
Maqsad holi
Sabab holi
Miqdor holi
Holning ifoda vositalari ko rsatildi:
ʻ
Kelishik qo shimchalari
ʻ
Ravishlar
Ko makchilar
ʻ
Qo shma shakllar
ʻ
Jadid grammatikalarida holga berilgan yondashuv zamonaviy sintaksisning
shakllanishiga asos bo ldi.
ʻ
II. Sovet davri o zbek tilshunosligida hol masalasining rivojlanishi (1920–1991)
ʻ
6
А.Нурмонов. Узбек тилшунослиги тарихи. -Т., 2002, 61-bet
22

Bu davrda o zbek tilining ilmiy grammatikasi to liq shakllandi. Tilshunoslikda ʻ ʻ
struktural yondashuv, morfologik-sintaktik tahlil usullari, so z birikmasi va gap
ʻ
nazariyasi keng rivojlandi.
1. 1930–1950-yillar: holning grammatik tasnifi shakllandi
Bu bosqichda o zbek tilining birinchi mukammal grammatik kitoblari yaratildi.
ʻ
Xususan: “O zbek tili grammatikasi” (1934)
ʻ
Fitratning “Nahv” va “Sarf”i qayta ishlangan nashrlari
G .Abdurahmonov, V.V.Reshetov, A.Kononov, A.Bobojonov asarlari
ʻ
Bu davrda holning aniq grammatik belgilari shakllantirildi.
Ushbu davrdagi holga ta rif:
ʼ
Hol — harakatning vaqtini, o rnini, sababini, maqsadini, tarzini bildiruvchi
ʻ
sintaktik bo lak. Hol quyidagilar orqali ifodalanishi qayd etildi:
ʻ
Kelishik shakllari
Ravishlar
Ko makchililar
ʻ
Otdan yasalgan ravishlar
Sifatdoshlik shakllari
Holning fe lga bog lanish xususiyati, ya ni uning fe lning semantik atrofini
ʼ ʻ ʼ ʼ
to ldirishi alohida ko rsatildi.
ʻ ʻ
2. 1950–1980-yillarda hol masalasining ilmiy chuqur o rganilishi
ʻ
Bu davr o zbek sintaksisi uchun eng samarali ilmiy fanning rivojlangan davridir.
ʻ
Hol masalasi quyidagi yo nalishlarda chuqur yoritildi:
ʻ
2.1. Holning struktur tasnifi
Professorlar:
Sh. Rahmatullayev
M. Asqarova
A. G ulomov
ʻ
A.Nurmonov
H.Ne matov
ʼ
tomonidan holning struktur tavsifi ishlab chiqildi.
23

Asosiy izlanishlar:
Holning grammatik tasnifi mukammallashtirildi.
Basharti holning sodda, murakkab, qo shma turlari farqlana boshlandi.ʻ
Holning otli va ravishli shaklari aniq ilmiy mezon asosida belgilandi.
Holning ifoda vositalari kengaytirildi:
ot+ko makchi
ʻ
ravish+ko makchi
ʻ
fe lning harakat nomi shakli
ʼ
sifatdosh+ko makchi
ʻ
ravishdosh shakllari
2.2. Holning semantik tasnifi. Holning quyidagi yangi semantik turlari belgilandi:
Payt holi
O rin holi
ʻ
Tarz holi
Sabab holi
Shart holi
Maqsad holi
O lchov-miqdor holi
ʻ
Uslub holi.
2.3. Holning sintaktik vazifasi. Holning quyidagi vazifalari aniqlashtirildi:
fe l semantikasini to ldiradi, gapning mazmuniy kengligiga xizmat qiladi,
ʼ ʻ
ikkinchi darajali bo lak bo lsa-da, mazmuniy markazni boyitadi.
ʻ ʻ
3. XX asr oxiridagi yangi izlanishlar (1980–1991)
Bu davrda o zbek tilida:
ʻ
funksional sintaksis,
komponent tahlil,
struktural-semantik usul
kabi ilmiy yo nalishlar paydo bo ldi.
ʻ ʻ
Holning kommunikativ vazifasi o rganila boshladi: Holning gap bo laklari
ʻ ʻ
orasidagi semantik aloqani kuchaytirishi,
24

Matndagi ohang va urg u bilan bog lanishi,ʻ ʻ
Nutqning informatsion oqimini tartibga solishi,
kabi masalalar ilmiy jihatdan izohlandi.
III. Mustaqillik davri o zbek tilshunosligida hol masalasining o rganilishi (1991–
ʻ ʻ
hozirgi kun) 1991 yildan keyin o zbek tilshunosligi yangi bosqichga o tdi. Tilga
ʻ ʻ
milliy o zlik, tarixiylik, funksionallik, matn va pragmatika nuqtai nazaridan
ʻ
yondashish boshlandi. Mustaqillikdan keyin quyidagi yo nalishlarda hol chuqur
ʻ
o rganildi:
ʻ
1. Holning funksional-semantik tadqiqi
Bu yo nalishda:
ʻ
A.Nurmonov
H.Ne matov
ʼ
Sh. Rahmatullayev
D. Xudoyberganova
B.Bobojonov
R.Sayfullayev
N.Mahmudov
kabi olimlar holni semantik maydon sifatida tadqiq qildi.
Hol — fe lning semantik orbitasidagi kengaytiruvchi komponent deb talqin
ʼ
qilindi. Holning kontekstga bog liq ma nosi o rganildi. Holning matndagi
ʻ ʼ ʻ
funksiyasi tahlil qilindi:
matn bog liqligini ta minlash,
ʻ ʼ
mantiqiy asos yaratish,
personaj harakatini aniqlash.
2. Kognitiv tilshunoslikda hol masalasi
So nggi 20–25 yilda o zbek tilshunosligida kognitiv-paradigmatik yondashuv
ʻ ʻ
kuchaydi. Hol kognitiv jihatdan:
voqelikni tasavvur qilishning konseptual shakli,
harakat jarayonining modellashtirilgan ko rinishi,
ʻ
makon va vaqtning ongimizdagi in ikosi, sifatida talqin qilina boshlandi.
ʼ
25

Bu borada kognitiv sintaksis, mental maydonlar, kategoriya dinamikasi kabi
tushunchalar qo llanmoqda.ʻ
3. Kompyuter lingvistikasi va hol
Mustaqillik davrida tilni korpus lingvistika asosida o rganish boshlandi.
ʻ
Natijada:
holning real qo llanish chastotasi,
ʻ
holning variant va uslubiy shakllari,
og zaki va yozma nutqda holning differensial xususiyatlari
ʻ
kompyuter korpuslari orqali aniqlandi.
O zbek tilining milliy korpusi, matnlar bazasi kabi resurslarda holning
ʻ
qo llanishi statistik jihatdan o rganilmoqda.
ʻ ʻ
XX asr va mustaqillik davri o zbek tilshunosligida hol masalasining o rganilishi
ʻ ʻ
quyidagi bosqichlarni bosib o tdi:
ʻ
1. Jadid davri — hol sintaktik bo lak sifatida aniqlandi va tasniflandi.
ʻ
2. Sovet davri (1930–1950) — holning grammatik belgilarini tizimlashtirish.
3. 1950–1980 yillar — holning struktur, semantik va sintaktik tahlili chuqurlashdi.
4. 1980–1991 — holning kommunikativ va matn bilan bog liq xususiyatlari
ʻ
o rganildi.
ʻ
5. Mustaqillik davri — holga funksional, kognitiv, pragmatik, matn va korpus
lingvistika nuqtai nazaridan yondashuv shakllandi.
“ O zbek tili sintaksisining eng yirik masalalaridan biri – bu hol kategoriyasidir.
ʻ
Chunki hol nutq jarayonida harakatning turli mazmuniy-belgi tomonlarini aniqlab
beruvchi, gap mazmunini to ldiruvchi, fikrning to liq ifodalanishini ta minlovchi
ʻ ʻ ʼ
sintaktik bo lak sifatida til tizimida alohida o rin egallaydi.”
ʻ ʻ 7
XX asr o zbek ʻ
tilshunosligi bu kategoriyani ilmiy asosda o rganish jihatidan nihoyatda sermahsul
ʻ
davr bo ldi. Mustaqillikdan keyingi tilshunoslik esa holga funksional-semantik,
ʻ
pragmatik, kognitiv va korpus yondashuvlarini tatbiq etish orqali yangi nazariy
asoslar yaratdi.
7
С.Усмонов. Тил назариясининг баьзи бир масалалари. Узбек тили ва адабиёти. Ж. 1970
26

Quyida XX asrning turli bosqichlari hamda mustaqillik davrida hol
masalasining o rganilishi batafsil yoritiladi.ʻ
I. XX Asr boshlarida o zbek tilida hol masalasining shakllanishi (1900–1920
ʻ
yillar) XX asr boshidagi jadid ma rifatchilari tilga turkiy milliy yondashuvni
ʼ
tikladi. Jadid grammatikasi o zbek tilining sintaktik tuzilishini arab-fors nahvidan
ʻ
ajratib, milliy asosda talqin qildi. Ana shu jarayonda hol bo lagi tizimli tarzda ilk
ʻ
bor to liq shakllantirildi.
ʻ
1. Jadid grammatikalarida hol tasnifi
Bu davrda Avloniy, Fitrat, Munavvarqori, Cho lpon kabi olimlar o zbek tilida
ʻ ʻ
holning quyidagi jihatlarini belgiladi:
holning harakatga bog liqligi,
ʻ
holning harakatni kengaytiruvchi ma no yuklash xususiyati,
ʼ
holning ravishlar, kelishik shakllari va ko makchilar vositasida ifodalanishi.
ʻ
2. Jadidlar holning semantik turlarini aniq belgilagan ilk olimlar bo ldi
ʻ
Olimlar quyidagilarni ajratgan:
zamon holi,
makon holi,
usul (tarz) holi,
sabab holi,
maqsad holi,
miqdor holi.
Bu tasnif zamonaviy sintaksis uchun poydevor bo lib xizmat qildi.
ʻ
3. Jadidlar yondashuvida holning milliy xususiyatlari
Jadidlar arab tili sintaksisidagi “zarfu-zamon”, “zarfu-makon” kabi
kategoriyalarni to la takrorlamadi, balki o zbek tilidagi ravishlar va kelishikli
ʻ ʻ
otlarning sintaktik imkoniyatiga tayanib, milliy tasnif yaratdi. Holning mustaqil
semantik maydon sifatida qaralishi ham jadidlar davrida boshlangan.
II. Sovet davrida o zbek tili grammatikasida holning ilmiy talqini (1920–1991)
ʻ
Sovet davri o zbek tilshunosligi hol masalasini chuqur nazariy asosda o rgandi.
ʻ ʻ
Bu davrni uch bosqichga bo lish mumkin:
ʻ
27

1. 1920–1950 yillar – an anaviy-sistemaviy yondashuvning shakllanishi,ʼ
2. 1950–1980 yillar – holning struktur va semantik jihatdan chuqur o rganilishi,
ʻ
3. 1980–1991 yillar – funksional va pragmatik tahlilning paydo bo lishi.
ʻ
1. 1920–1950 yillar: holning ilmiy kategoriyaga aylanishi
“Bu davrda o zbek tili grammatikasi Moskvadagi struktural tilshunoslik ta siri
ʻ ʼ
ostida shakllandi. Holning aniq ta rifi, tasnifi va grammatik belgilari belgilandi.
ʼ
Asosiy ilmiy natijalar: Holning fe lga bog lanish tamoyili aniqlashtirildi.
ʼ ʻ
Ravishlar asosiy hol ifodalovchilar sifatida ko rsatildi.”
ʻ 8
O rin-payt, sabab, maqsad kabi turlar qattiq grammatik me yor sifatida kiritildi.
ʻ ʼ
Holning morfologik ifoda vositalari tizimlashtirildi (kelishiklar, ko makchilar,
ʻ
qo shimchalar).
ʻ
Holning otli, ravishli, qo shma shakllari farqlana boshlandi.
ʻ
Bu davrga oid muhim ilmiy manbalar:
“O zbek tili grammatikasi” (1934),
ʻ
G . Abdurahmonov va V.V. Reshetovning sintaksis ishlari,
ʻ
A.Kononovning turkiy tillar grammatik ko rsatkichlari bo yicha tadqiqotlari.
ʻ ʻ
Ushbu ishlarda holning nutqdagi vazifasi bosh bo laklarni to ldiruvchi,
ʻ ʻ
harakatga izoh beruvchi bo lak sifatida qat iy talqin etildi.
ʻ ʼ
2. 1950–1980 yillar: holning struktur-semantik tadqiqi
Bu davr o zbek sintaksisining eng yuksalgan bosqichidir. Holning shakl, mazmun
ʻ
va vazifa jihatlari chuqur ilmiy tahlil qilindi.
Bu davr olimlari:
A. G ulomov – holning semantik tasnifi asoschilaridan biri,
ʻ
Sh. Rahmatullayev – ravishli holning tuzilish modellari,
M. Asqarova – holning sintaktik munosabatlari,
A. Nurmonov – holning formal-struktur modeli,
H. Ne matov – holning semantik-sintaktik maydoni.
ʼ Holning yangi semantik turlari
paydo bo ldi:
ʻ
shart holi,
8
A.Fуломов.M.Аскарова. Хозирги узбек адабий тили. 2-nashri,-T,1965,4-bet.
28

paytning aniq-mavhum turlari,
o rinning kengaygan semantik maydoni,ʻ
miqdor-daraja holining murakkab ko rinishlari,
ʻ
tarzning sifatlashgan shakllari.
Struktur izlanishlar:
Holning sodda, murakkab, qo shma ko rinishlari uchun struktur modellari
ʻ ʻ
yaratildi.
Holning ifodalanishida ravishdosh shakllarining ustunligi isbotlandi.
Holning qo shma shakllari (jumladan, “kelib”, “borib”, “turib” shakllari)
ʻ
o rganildi.
ʻ
Holning kesim bilan yasovchi-izohlovchi munosabati qat iy asoslandi.
ʼ
3. 1980–1991 yillar: funksional-sintaktik yondashuv
Tilning kommunikativ tabiatini o rganishdan kelib chiqib, holning matndagi roli,
ʻ
gapning kommunikativ bo linishidagi o rni, urg u bilan aloqadorligi o rganildi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu davrdagi asosiy yangiliklar:
“Hol matnning informativ strukturasini belgilovchi komponent sifatida ko rildi.
ʻ
Holning tema-rema tuzilishidagi vazifasi o rganildi.
ʻ
Holning urg ulanadigan va urg ulanmaydigan pozitsiyalari farqlana boshlandi.
ʻ ʻ
Holning ohang (intonatsiya) orqali ma no kengaytirishi tahlil qilindi.”
ʼ 9
Natijada holning nafaqat sintaktik, balki mantiqiy-pragmatik vazifasi ham ochib
berildi.
III. Mustaqillik davri o zbek tilshunosligida hol masalasining o rganilishi (1991–
ʻ ʻ
hozir)
Mustaqillikdan keyingi tilshunoslik tilga milliy, funksional, kognitiv va
kommunikativ nuqtai nazardan yondasha boshladi. Bu davrda hol masalasi yanada
chuqurlashdi.
1. Funksional-semantik yondashuv
Bu davrda olimlar holni fe l semantikasi bilan uzviy bog liq bo lgan keng ma no
ʼ ʻ ʻ ʼ
maydoni sifatida o rgandilar.
ʻ
9
А . Ғуломов . '' Феъл ''. Т . 1954 йил , 68 — бет ; АҲожиев . '' Феъл '' Тошкент — 1973 йи
29

Bu yondashuvning asosiy xususiyatlari:
Hol fe l semantik doirasining ajralmas qismi sifatida qaraldi.ʼ
Harakatning makoniy, zamoniy va semantik o qi hol yordamida shakllanishi
ʻ
ko rsatildi.
ʻ
Holning matn ichidagi mavqeini aniqlash metodlari ishlab chiqildi.
Holning kontekstga qarab ma no o zgarishi tahlil qilindi.
ʼ ʻ
Asosiy olimlar:
A. Nurmonov,
N. Mahmudov,
Sh. Rahmatullayev,
D. Xudoyberganova,
B. Mengliyev,
M. Jo rayev va boshqalar.
ʻ
Bu davr tadqiqotlari holning sintaktik bo lak sifatidagi o rnini yanada
ʻ ʻ
mustahkamladi.
2. Kognitiv-semantik yondashuv
Kognitiv tilshunoslikning kirib kelishi bilan hol voqelikni inson ongida
modellashtirish jarayonining bir qismi sifatida talqin qilindi.
Kognitiv talqinda hol:
harakatning tafakkurda modellashtirilgan ko rinishi,
ʻ
makon va vaqtning ong timsoli,
voqelikni tasavvur qilishdagi konseptual birlik,
fe l atrofidagi mental maydon sifatida ko riladi.
ʼ ʻ
Holning “makon konsepti”, “zamon konsepti”, “harakat konsepti” bilan bog liqligi
ʻ
fanda yangi qarashlarni yaratdi.
3. Korpus lingvistikasi va hol
O zbek tili milliy korpusi yaratilgach (O zMK, Zamonlar korpusi, Gazeta matnlari
ʻ ʻ
korpusi), holning real qo llanishi statistik asosda o rganila boshladi.
ʻ ʻ
ravishli holning eng faol shakllari aniqlangan,
30

payt holining yozma matnda ko proq, o rin holining esa og zaki nutqda ko proq ʻ ʻ ʻ ʻ
qo llanishi aniqlangan,
ʻ
ko makchili hol shakllarining uslubiy farqlari belgilangan,
ʻ
holning matn ichidagi funksional zichligi aniqlandi.
Bu tadqiqotlar holni matematik-statistik yondashuv asosida o rganish imkonini
ʻ
berdi.
4. Mustaqillik davri darsliklarida holning talqini
Yangi avlod darsliklari (O zMU, O zDJTU, TDPU, QDU darsliklari) holni
ʻ ʻ
zamonaviy lingvistika talqinida ko rsatdi.
ʻ
holning 12–15 ta semantik turi beriladi,
holning grammatik emas, balki funksional-pragmatik o rni tushuntiriladi,
ʻ
holning matnda “assotsiativ-ma no bog lovchi komponent” sifatidagi ahamiyati
ʼ ʻ
ko rsatiladi,
ʻ
holning nutq ohangi bilan bog liqligi yoritiladi,
ʻ
holning variantli shakllari (masalan: “ertalab”, “tongda”, “ertalabdan”) semantik
farqlangan holda beriladi.
“XX asr va mustaqillik davri o zbek tilshunosligida hol masalasi kamida to rtta
ʻ ʻ
yirik ilmiy bosqichni bosib o tdi: Jadid davri – hol bo lagi ilk bor milliy
ʻ ʻ
yondashuv asosida tasniflandi. Sovet davri – holning grammatik, struktur va
semantik tizimi yaratildi. Kech sovet davri – holning kommunikativ va matnoviy
vazifalari ochildi. Mustaqillik davri – holga funksional, kognitiv, pragmatik va
korpus yondashuvlari qo llanildi. Bugungi kunda hol o zbek sintaksisining:
ʻ ʻ
eng ko p shaklga ega,eng boy semantik tabiati bor, ifoda vositalari eng keng,
ʻ
matndagi vazifalari eng serqirra, bo lgan sintaktik bo lagidir.”
ʻ ʻ 10
Mustaqillik davri o zbek tilshunosligida hol masalasining yangi bosqichi
ʻ
1991 yildan keyingi davr o zbek tili tadqiqotida yangicha ilmiy paradigmalar,
ʻ
kognitiv, funksional, pragmatik va kommunikativ yondashuvlarning kirib kelishi
bilan ajralib turadi. Tilga milliy o zlikni ifodalovchi tizim sifatida qarash mustaqil
ʻ
o zbek tilshunosligining asosiy tamoyillaridan bo ldi.
ʻ ʻ
10
Mahmudov N. Tilning mukammal tadqiqi yo llarini izlab…// O zbek tili va adabiyoti. – T., 2012. – B.10.
ʻ ʻ
31

Yangi ilmiy yo nalishlar qamrab olgan masalalarʻ
Mustaqillikdan so ng hol quyidagi yangi nuqtai nazarlardan o rganila
ʻ ʻ
boshlandi:
matn sintaksisi doirasida holning nutqdagi roli,
kognitiv lingvistika asosida holning konseptual ma nosi,
ʼ
holning kommunikativ-pragmatik qiymati,
holning funksional grammatika bilan bog liq holdagi vazifalari,
ʻ
holning milliy-lisoniy tafakkurdagi o rni.
ʻ
Bu davrda tilshunoslik nazariyasi evolyutsiyasi natijasida holning mazmuniy
turlari qayta baholandi, ayrim grammatik shakllar hol hosil qilishdagi faol vosita
sifatida qayta ko rib chiqildi.
ʻ
Yangi darsliklar va ilmiy manbalar holni chuqur tahlil etdi
Mustaqillik davri darsliklari va qo llanmalarida holning mazmuni va turlari
ʻ
avvalgi davrlarga nisbatan yanada batafsil va ilmiy mukammal tarzda yoritildi.
Masalan:
N. Mahmudov & A. Nurmonov – “O zbek tili nazariy grammatikasi”
ʻ
S. Olimov – “Hozirgi o zbek tili sintaksisi”
ʻ
M. Qo chqorov, A. Berdialiev, D. Pokatilov kabi olimlarning o quv qo llanmalari
ʻ ʻ ʻ
Yangi davr lingvistik maktablarining monografiya va maqolalari
Bu asarlar holning har bir turini alohida izohlangan, ularning ifoda vositalari keng
misollar bilan yoritilgan, zamonaviy sintaktik tahlil usullari qo llangan.
ʻ
Holning pragmatik vazifalariga qiziqish ortdi
Bugungi tilshunoslikda hol faqat grammatik birlik emas, balki:
nutqning aksent strukturasini belgilovchi, voqelikni aniq kodlovchi,
muloqot maqsadiga xizmat qiluvchi, matnning semantik-funksional oqimiga ta sir
ʼ
ko rsatuvchi muvozanat vositasi sifatida ko riladi.
ʻ ʻ
Holning pragmatik-vazifaviy qimmatining o rganilishi aynan mustaqillik davri
ʻ
tadqiqotlarining eng muhim yutug idir.
ʻ
XX asr va mustaqillik davri o zbek tilshunosligida:
ʻ
holning semantik turlari aniq belgilandi,
32

morfologik ifoda vositalari to liq tasniflandi,ʻ
formal-sintaktik belgilari ilmiy asoslandi,
holning nutqdagi pragmatik vazifasi tushuntirildi,
hol matn sintaksisi va kommunikativ lingvistika bilan bog liq holda o rganildi,
ʻ ʻ
zamonaviy lingvistik paradigmalarga mos ilmiy qarashlar shakllandi.
Hol masalasining o rganilishida XX asr uni ilmiy tizimga solgan, mustaqillik
ʻ
davri esa uni funksional, kognitiv va pragmatik jihatdan yangicha yoritgan davr
bo ldi.
ʻ XX asr o zbek tilshunosligi uchun grammatik tizimning barcha bo g inlari ʻ ʻ ʻ
qatori hol masalasining ham ilmiy asosda qayta ko rib chiqilgan, nazariy jihatdan
ʻ
chuqurlashtirilgan va amaliy tahlillar bilan boyitilgan davri bo ldi. Avvalgi
ʻ
davrlardagi an anaviy qarashlar ko proq holning umumiy mohiyati va grammatik
ʼ ʻ
vazifasini izohlash bilan chegaralangan bo lsa, XX asr morfologiya va
ʻ
sintaksisning mustaqil fan sifatida shakllanishi bilan bu masalaga yangi ilmiy
yondashuvlarni olib kirdi. Ushbu davrda holning nafaqat mazmuniy, balki formal,
funksional, distributiv va struktural jihatdan o rganilishi o zbek tilshunosligining
ʻ ʻ
yirik yutuqlaridan biri bo ldi.
ʻ
“O rta Osiyo jadid olimlari va grammatik maktablarning hissasi
ʻ
XX asr boshlarida jadid olimlarining o zbek tili grammatikasiga kiritgan
ʻ
yangiliklari sinonimiya, morfologik shakllanish, bayon tili, sintaktik tartib kabi
masalalar bilan birga holning tabiati va o rni bilan ham bog liq edi.
ʻ ʻ
II bob yuzasidan xulosa
Mazkur boblarda holning o zbek tili grammatikasida tarixiy taraqqiyoti, ya ni
ʻ ʼ
XX asrgacha bo lgan davr hamda XX asr va mustaqillik davri doirasidagi ilmiy
ʻ
tadqiqi izchil yoritildi. Tahlillar shuni ko rsatadiki, hol kategoriyasining
ʻ
shakllanishi va ilmiy asosda o rganilishi bir necha bosqichda amalga oshgan
ʻ
bo lib, har bir davr o ziga xos ilmiy tamoyillar, metodlar va yondashuvlarni
ʻ ʻ
yuzaga chiqargan
33

Hol masalasi alohida grammatik birlik sifatida chuqur tadqiq etilmagan bo lsa-ʻ
da, turkiy grammatik an analar, qadimiy bitiklar, klassik asarlar va o rta asr
ʼ ʻ
tilshunoslik manbalari asosida uning ilk tasavvurlari shakllangan. Qadimgi turkiy
yodnomalarda kelishiklarning harakatga qo shimcha ma no yuklash xususiyati,
ʻ ʼ
ravish va ravishdosh shakllarining keng qo llanishi, so z tartibining erkinligi
ʻ ʻ
holning kelib chiqishiga asos bo lgan.
ʻ
Keyingi davrlarda Alisher Navoiy, Mahmud Koshg ariy, Zamaxshariy kabi
ʻ
allomalar til haqida fikr bildirar ekanlar, harakatning turli belgi-xususiyatlarini
ko rsatuvchi shakllarga e tibor qaratganlar. Turkiy tildagi kelishiklar tizimi,
ʻ ʼ
ravishdosh shakllari, fe lning ikkinchi darajali belgilari kabi masalalar holning
ʼ
manbalari sifatida asta-sekin shakllangan. Biroq bu davrda hol mustaqil kategoriya
sifatida emas, balki fe l boshqaruvi, so z tartibi yoki kelishiklarning ma nosi
ʼ ʻ ʼ
doirasida talqin qilingan.
O zbek tilshunosligi mustaqil ilmiy fan sifatida rivojlanib, hol kategoriyasining
ʻ
ilmiy-nazariy asoslari mukammal shakllantirildi. Jadidlar davrida (Avloniy,
Behbudiy, Munavvarqori va boshqalar) holning sodda, lekin ilmiy talqinlari
berildi.

UMUMIY XULOSA
Ushbu kurs ishida hol kategoriyasining lingvistik tabiati, uning nazariy asoslari
hamda o zbek tilshunosligida tarixiy va zamonaviy tadqiq etilishi keng qamrovda
ʻ
yoritildi. Tadqiqot jarayonida holning nafaqat sintaktik birlik sifatidagi vazifasi,
balki uning morfologik ko rsatkichlari, semantik talqinlari va nutq jarayonidagi
ʻ
kommunikativ ahamiyati ham ilmiy asosda tahlil qilindi.
34

Birinchi bobda, eng avvalo, hol tushunchasining mazmun-mohiyati, uning
gapdagi grammatik vazifasi, boshqa ikkinchi darajali bo laklardan farqlovchi ʻ
belgilari asoslab berildi. Holning morfologik ifodalanish vositalari, ya ni kelishik
ʼ
qo shimchalari, ko makchilar, ravishdosh shakllari, o rin-joy, payt, sabab,
ʻ ʻ ʻ
maqsadni ifodalovchi bo laklar misolida uning tizimi izchil ko rsatildi.
ʻ ʻ
Shuningdek, holning turlari, struktura modeli va ularning qo llanish xususiyatlari
ʻ
yuzasidan ilmiy qarashlar umumlashtirildi.
Ikkinchi bobda esa hol masalasining o zbek grammatikasida tarixiy tadqiqi
ʻ
bosqichma-bosqich yoritildi. Jumladan, XX asrgacha bo lgan davr manbalari –
ʻ
qadimgi turkiy bitiklar, “Devonu lug otit turk”, Alisher Navoiy va boshqa mumtoz
ʻ
adabiyot namoyandalarining til qurilishi asosida holning dastlabki sintaktik
belgilari qayd etildi. XX asr boshlaridan boshlab o zbek tilshunosligida grammatik
ʻ
kategoriyalarni ilmiy asosda o rganishning shakllanishi, A. Fitrat, Q. Ramazon, A.
ʻ
Kononov, V. Bogoroditskiy kabi olimlarning fikrlari tahlil qilindi. Mustaqillik
davrida o zbek grammatikasining yangicha yondashuvlar bilan boyishi, hol turlari
ʻ
va ularning semantik-sintaktik xususiyatlarini chuqur tadqiq etishga qaratilgan
ilmiy izlanishlar keltirildi.
Yakuniy xulosalar shuni ko rsatadiki, hol kategoriyasi o zbek tili grammatik
ʻ ʻ
tizimining ajralmas bo lagi bo lib, uning tadqiqi qadimiy yozma manbalardan
ʻ ʻ
tortib zamonaviy lingvistika yutuqlarigacha uzluksiz davom etib kelmoqda.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O zbekiston davlatini
ʻ
birgalikda barpo etamiz. – Toshkent: O zbekiston, 2017.
ʻ
2. Abdurahmonov H. – O zbek tili grammatikasi. – Toshkent: O zbekiston, 1995.
ʻ ʻ
3. Abdullaeva N. – Hozirgi o zbek tilining sintaksisi. – Samarqand: SamDU, 2009.
ʻ
35

4. Abdullaev, O. O zbek tili sintaksisi. Toshkent: Fan, 1985ʻ
5. Axmedov A. – O zbek tilining sintaksisi. – Toshkent: Fan, 1980.
ʻ
6. Bobojonov Sh. – Hozirgi o zbek adabiy tili: sintaksis. – Toshkent: TDPU, 2004.
ʻ
7. G aniev T. – O zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent: Fan, 2006.
ʻ ʻ
8. G ulomov A. – Hozirgi o zbek tili. – Toshkent: O qituvchi, 1981.
ʻ ʻ ʻ
9. Jo rayev N. – O zbek tili sintaksisi nazariyasi. – Toshkent: Fan, 1999.
ʻ ʻ
10. Juraev, X. O zbek tilida hol va uning turlari. Toshkent: Akademnashr, 1998.
ʻ
11. Karimov R. – Hozirgi o zbek tilining qo shma gaplar tizimi. – Toshkent: Fan,
ʻ ʻ
2010.
12. Komilov N. – O zbek tili sintaksisi. – Toshkent: O qituvchi, 1994.
ʻ ʻ
13. Madvaliev A. – O zbek tilining sintaksis tizimi. – Buxoro: BDU, 2003.
ʻ
14. Mamatqulov, B. O zbek sintaksisi: nazariya va amaliyot. Toshkent: Fan, 2010.
ʻ
15. Matyoqubov B. – Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Fan, 2001.
16. Maxmudov N. – O zbek tili sintaksisi asoslari. – Toshkent: TDPU, 2008.
ʻ
17. Musurmonova O. – Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: Cho lpon, 2013.
ʻ ʻ
18. Nurmonov A. – Til va tafakkur. – Toshkent: Fan, 1995.
19. Pardayev H. – Sintaktik birliklar va ularning mantiqiy munosabatlari. –
Termiz: TDIU, 2007.
21. Raxmatullayev Sh. – Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: Fan, 1979.
ʻ
22. Saidova M. – Zamonaviy o zbek tilining sintaktik qurilishi. – Qarshi: QarDU,
ʻ
2018.
23. Yo ldoshev A. – O zbek tilining umumiy sintaksisi. – Toshkent: O zbekiston,
ʻ ʻ ʻ
2006.
Elektron manbaalar
1.https://xs.uz/uz/post/til-millat-ruhidir
2. https://fayllar.org/nizomiy-nomidagi-toshkent-davlat-pedagogika-universiteti-
v5.html?page=13
3.https://peskiadmin.ru/uz/slozhnosochinennye-slozhnopodchinennye
Ipodchinennye-predlozheniya.html
36

Kurs ishida hol va uning olimlar tomonidan o'rganilgan tadqiqi yoritiladi.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2

O'xshash dokumentlar