Kirish Roʻyxatdan oʻtish

Docx

  • Referatlar
  • Diplom ishlar
  • Boshqa
    • Slaydlar
    • Referatlar
    • Kurs ishlari
    • Diplom ishlar
    • Dissertatsiyalar
    • Dars ishlanmalar
    • Infografika
    • Kitoblar
    • Testlar

Dokument ma'lumotlari

Narxi 80000UZS
Hajmi 68.8KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Dekabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Gulsevar Normo'minova

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2025

0 Sotish

Gapning grammatik kategoriyalari

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
                                                                                             FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI	
ʻ ʻ ʻ
                          FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI	
ʻ
KURS ISHI
        MAVZU: GAPNING GRAMMATIK KATEGORIYALARI
                          Bajardi:  
                                  Ilmiy rahbar:   
                                          TOSHKENT — 2025
                    
1                                           MUNDARIJA:
                                           
KIRISH ………………………………………………………….................. ...3
I BOB.GAP VA UNING GRAMMATIK ASOSLARI ………………….. ..6
1.1.Gap tushunchasi va gapning umumiy xususiyatlari……………..............6
1.2. Gapni tashkil etuvchi grammatik birliklar………………………..…… .10
  I bob yuzasidan xulosa………………………………………………..….. ...12
II BOB.GAPNING GRAMMATIK KATEGORIYALARI:NAZARIY
QARASHLAR………………………………………………………………...13
2.1. Gapning grammatik kategoriyalari: shaxs-son va zamon
shakllari…….……..…….…..……...…………………………………..…… 13
2.2. Gapning gra mmatik kategoriyalari: tasdiq-inkor va mayl shakllari…..22
  II bob yuzasidan xulosa……………..………………………………..........33
 UMUMIY XULOSA …………..…………………………………………...34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………..…………………36
                                                 KIRISH
2           Mavzuning   dolzarbligi.   “Respublikamiz     Prezidenti   Sh.M.Mirziyoyev   bu
haqda o zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgan kunning 30 yilligiga bag ishlanganʻ ʻ
tantanali   marosimdagi   nutqida   shunday   fikrlarni   bildirgan   edi:   “O zbek   tili	
ʻ
xalqimiz   uchun   milliy   o zligimiz   va   mustaqil   davlatchilik   timsoli,   bebaho	
ʻ
ma naviy   boylik,   buyuk   qadriyatdir.   Dunyodagi   qadimiy   va   boy   tillardan   biri	
ʼ
bo lgan   o zbek   tili   xalqimiz   uchun   milliy   o zligimiz   va   mustaqil   davlatchilik
ʻ ʻ ʻ
timsoli, bebaho ma naviy boylik, buyuk qadriyatdir. Kimda kim o zbek tilining bor	
ʼ ʻ
latofatini, jozibasi  va ta sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi  bo lsa,	
ʼ ʻ
munis   onalarimizning   allalarini,   ming   yillik   dostonlarimizni,   o lmas	
ʻ
maqomlarimizni   eshitsin,   baxshi   va   hofizlarimizning   sehrli   qo shiqlariga   quloq	
ʻ
tutsin.” 1
                  Til – inson tafakkuri, ongining mahsuli bo lib, jamiyatda muloqot vositasi	
ʻ
sifatida   xizmat   qiladi.   Tilshunoslikda   tilning   asosiy   birliklari   fonema,   morfema,
so z,   so z   birikmasi   va   gapdan   iborat   bo lsa-da,   ulardan   eng   murakkabi   va   eng	
ʻ ʻ ʻ
mukammali bu – gap hisoblanadi. Chunki gap mustaqil fikr bildiruvchi, grammatik
jihatdan mustaqil tuzilgan birlik bo lib, muloqot jarayonining asosini tashkil etadi.	
ʻ
Shu   sababli   ham   tilshunoslikda,   ayniqsa   sintaksisda   gap   tushunchasini   chuqur
o rganish muhim ahamiyatga ega.	
ʻ
     Gap o zining shakli, tuzilishi va ma nosiga ko ra turli grammatik belgilar orqali	
ʻ ʼ ʻ
tashkil   topadi.   Ana   shu   grammatik   belgilar   tizimi   gapning   grammatik
kategoriyalari   deb   yuritiladi.   Ular   orqali   gapdagi   harakatning   egasi   (shaxs),   vaqti
(zamon),   borligi   yoki   yo qligi   (inkor/ijobiylik),   soni   (birlik/ko plik),   maqsadi	
ʻ ʻ
(modalitet)   va   boshqa   jihatlar   ifodalanadi.   Demakki,   grammatik   kategoriyalar
gapning   tuzilishida   markaziy   o rinni   egallaydi   hamda   uni   to liq,   tushunarli   va	
ʻ ʻ
mantiqiy ifodalanishini ta minlaydi.	
ʼ
         Bugungi  kunda tilshunoslikda  gapning grammatik asoslarini  o rganish, uning	
ʻ
struktur   va   funksional   xususiyatlarini   aniqlash,   ayniqsa   zamonaviy   matnlarda
ularning   ifodalanishiga   baho  berish   dolzarb  masalalardan   biri   hisoblanadi.   Ushbu
1
 Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. -Т.:Ўзбекистон – 
2017. – Б.17.
3 kurs   ishida   ana   shu   masalaga   e tibor   qaratilib,   gapning   grammatik   kategoriyalariʼ
tizimli yondashuv asosida o rganiladi, ularning nazariy va amaliy tahlili beriladi.	
ʻ
     Tilshunoslikda sintaksis bo limi aynan gapni tahlil qilish orqali o zining nazariy	
ʻ ʻ
asoslarini  boyitadi.  Gap   esa  faqatgina  so zlarning  tartibli   yig indisi  emas,  balki  u	
ʻ ʻ
aniq   grammatik   qurilishga   ega   bo lgan,   fikrni   ifodalovchi   yagona   tuzilma	
ʻ
hisoblanadi. Gap orqali inson tafakkuri shakllanadi, jamiyatdagi ijtimoiy, madaniy,
psixologik jarayonlar tilda aks etadi. Gapning grammatik kategoriyalari esa uning
mantiqiy, mazmuniy va funksional tomonlarini yoritadi. Ular gapni tahlil qilishda,
muloqotni   tushunishda   va   nutqning   mazmunini   aniqlashda   muhim   vosita   bo lib	
ʻ
xizmat   qiladi.   Ayniqsa,   zamonaviy   tilshunoslikda   bu   kategoriyalarning   semantik
va kommunikativ yuklamasi, matn ichidagi  roli  va ularning o zaro munosabatlari	
ʻ
chuqur o rganilmoqda.	
ʻ
          Shuningdek,   grammatik   kategoriyalar   nafaqat   nazariy   jihatdan,   balki   amaliy
jihatdan   ham   dolzarbdir.   Masalan,   til   o rgatishda,   tarjima   jarayonlarida,   matn	
ʻ
tahlilida,   hatto   sun iy   intellekt   til   modellari   qurishda   ham   gapning   grammatik	
ʼ
kategoriyalarini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
          Kurs   ishi   mavzusining   obyekti   .   Zamonaviy   o zbek   tilidagi   gap   birliklari	
ʻ
hisoblanadi.   Ya ni,   nutq   jarayonida   mustaqil   fikr   bildiruvchi   va   grammatik	
ʼ
jihatdan   to liq   tuzilgan   gaplar   tahlil   markazida   turadi.   Tadqiqot   davomida   aynan	
ʻ
gap   birliklarining   tuzilishi,   ularning   grammatik   ko rinishlari   va   til   tizimidagi   roli	
ʻ
o rganiladi.	
ʻ
         Kurs ishi  mavzusining predmeti  .   Gap tarkibida grammatik vositalar  orqali
ifodalanadigan   grammatik   kategoriyalar   tizimidir.   Jumladan,   shaxs,   zamon,   son,
inkor,   modalitet   kabi   kategoriyalar   va   ularning   gapda   qanday   ifodalanishi,
mazmuniy yuklamasi hamda tildagi funksional ahamiyati tahlil qilinadi.
          Kurs   ishining   maqsadi .   Zamonaviy   o zbek   tilidagi   gapning   grammatik	
ʻ
kategoriyalarini   nazariy   va   amaliy   jihatdan   o rganish,   ularning   gap   tuzilishidagi
ʻ
o rni,   mazmuniy   va   shakliy   xususiyatlarini   aniqlash   hamda   grammatik	
ʻ
kategoriyalar   tizimining   tildagi   funksional   ahamiyatini   yoritishdan   iborat.
Shuningdek,   grammatik   kategoriyalarning   nutq   jarayonidagi   roli,   ularning   matn
4 mazmuniga ta siri va ifodalanish shakllarini turli matn janrlari asosida tahlil qilishʼ
ham tadqiqotning asosiy maqsadlaridan biridir.
          Kurs   ishi   vazifalari.   Ushbu   kurs   ishida   qo‘yilgan   maqsadga   erishish   uchun
oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz:
—tilshunoslikda   gap   tushunchasining   nazariy   asoslarini   ko rsatish;	
ʻ
—gapning   grammatik   tuzilishini   aniqlash   va   uni   tashkil   etuvchi   birliklarni
belgilash;
—grammatik   kategoriyalarni   tasniflash   va   har   birining   xususiyatlarini   yoritish;
—shaxs, zamon, son, inkor, modalitet kabi grammatik kategoriyalarning shakl  va
ma no jihatdan tahlilini berish;	
ʼ
          Kurs ishining tarkibiy tuzilishi   . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf,
xulosa   hamda   foydalanilgan   adabiyotlar   ro‘yxatidan   iborat   bo‘lib,   kurs   ishining
umumiy 36 betini tashkil qiladi.
                      I BOB. GAP VA UNING GRAMMATIK ASOSLARI  
5                  1.1.Gap tushunchasi va gapning umumiy xususiyatlari
            Gap   —   bu   muayyan   til   qonuniyatlariga   ko ra   grammatik   va   intonatsiyaviyʻ
shakllangan   nutq   birligi,   fikr   shakllanishi   va   uning   ifodalanishini   asosiy   vazifasi
bo lib   xizmat   qiladi.   Kishilar   o zaro   fikr   almashadilar,   aloqa   qiladilar,   bunday	
ʻ ʻ
aloqa amlashinuvi faqat gap orqali yuzaga keladi. Shuning uchun gap fikrni ifoda
etuvchi nutq birligi deb yuritiladi.
            Gapning muhim belgilaridan biri predikativlikdir, ya ni gapda so zlov	
ʼ ʻ chining
aytilayotgan   fikrga   bo lgan   munosabati   ifoda   qilinadi.   Predikativlik   modallik,	
ʻ
zamon,   shaxs-son   kategoriyasini   o z   ichiga   oladi.   Modallik   gap   orqali	
ʻ
ifodalanayotgan xabarga yoki voqelikka bo lgan so zlovchining turli tasdiq, inkor,	
ʻ ʻ
gumon,   shubha   kabi   munosabatidir.   Bu   munosabat   asosan   gapning   kesimi   orqali
ifoda etiladi.
      Uni ifoda etuvchi vositalarga fe l mayllarini ko rsatuvchi qo shimchalar, modal	
ʼ ʻ ʻ
so zlar   hamda   intonatsiya   kiradi.   Misol:   Dunyoning   tinchligi   buzilmasin   hech.	
ʻ
Olasiz   (olib   bo psiz).   Xayriyat,   imtihondan   o tib   oldim.Predikativlik   ega,   kesim	
ʻ ʻ
aloqasi   bilan   ifodalanadi.   Masalan:   Qish   boshlandi.   Havo   soviy   boshladi.
Predikativlik   ayrim   vaqtda   bir   so z   bilan   ham   ifoda   qilinishi   mumkin.   Masalan:	
ʻ
Kuz.   Mevalarning   g arq   pishgan   payti.   Buning   uchun   ma lum   bir   sharoit,	
ʻ ʼ
intonatsiya bo lishi talab qilinadi.	
ʻ
          Gap   intonatsion   tugallikka   ega.   Intonatsiya   gapning   tugallanganini   bildiradi.
Uni boshqa gapdan ajratadi. Nutqda gaplarning ajralishi pauza orqali, yozuvda esa
turli   tinish   belgilari   (nuqta,   vergul,   so roq,   undov)   orqali   ko rsatiladi.   M:   Paxta	
ʻ ʻ
mavsumi tugadi, talabalar o qishga qaytdilar.	
ʻ
          Gap   fikriy   jihatdan   nisbiy   tugallikka   ega.   Uning   tugal   fikrni   ifoda   qilishi
ma lum sharoit bilan bog liq bo ladi. Qish fasli boshlandi.	
ʼ ʻ ʻ
Gapning turlari.O zbek tilida gaplar turli nuqtayi nazardan tasnif qilinadi.	
ʻ
I. Ifoda maqsadiga ko ra.II. Emotsionalikka ko ra.III. Tuzilishiga ko ra.	
ʻ ʻ ʻ
          Har   bir   gap   o zida   so zlovchining   yoki   yozuvchining   shu   gapini   aytishidan	
ʻ ʻ
maqsadini   ham   ifoda   etadi.   Shu   gap   orqali   muallif   bir   fikrni   aytmoqchi   yoki
so ramoqchi   bo lsa   yoxud   o zining   xohish   yoki   iltimosini   bayon   qiladi.   Ifoda	
ʻ ʻ ʻ
6 maqsadiga   ko ra   va   bu   maqsad   bilan   bog liq   bo lgan   intonatsiyaga   ko ra   gaplarʻ ʻ ʻ ʻ
uchga bo lib o rganiladi:	
ʻ ʻ
a) darak gap.b) so roq gap.v) buyruq gap	
ʻ
          Darak   gapda   bo‘lib   o‘tgan,   bo‘layotgan   yoki   bo‘lishi   kutilayotgan   voqea-
hodisa   haqida   xabar   beriladi.   Shuningdek,   bunday   gaplar   orqali   narsa   yoki
hodisada biror xususiyatning mavjudligi yoki mavjud emasligi tasdiq yoxud inkor
yo‘li bilan ifodalanadi. 
            Darak   gap   xabar   ohangi   bilan   aytiladi.   Gapning   bosh   qismida   ohang   bir   oz
ko‘tarilib,  keyingi   qismida  pasaya  boradi.  Tovush   tempi   o‘rtacha  bo‘ladi.  Mantiq
urgusini   olgan   soz   gap   tarkibidagi   boshqa   so‘zlarga   nisbatan   yuqori   ohang   bilan
aytiladi. Urguli  bolak ozidan  oldingi  bo‘lakdan qisqa  pauza bilan ajratilib, tezroq
talaffuz   etiladi.   Darak   gaplar   tarkibidagi   bo‘laklarning   joylashish   tartibi   odatdagi
tartib sanaladi.
            Darak   gapning   kesimi   darak   xarakteridagi   fellar   bilan   ifodalanib,   so‘roq,
buyruq va undov xususiyatlaridan xoli boladi. Darak gapning kesimi feldan boshqa
so‘z turkumlari bilan ham ifodalanishi mumkin. Misollar: Jahongir universitetning
huquqshunoslik   fakultetini   bitirdi.   Uning   ukasi   chet   tillar   institutining   ingliz
filologiyasi fakultetida tahsil olmoqda. 
          So‘roq   gapda   so‘zlovchi   uchun   nomalum   bolgan   biror   narsa,   harakat-holat,
belgi-xususiyat   haqida   malumot   olish   ma’nosi   ifodalanadi.   So‘roq   gap,   asosan,
dialogik nutqqa xos bo‘lib, tinglovchidan so‘ralayotgan mavzuni inkor yoki tasdiq
etishni talab etadi. So‘roq gap ohang jihatidan darak gaplardan farq qiladi. So‘roq
gap so‘roq ohangi bilan talaffuz etiladi. So‘roq gapda bevosita so‘roqni bildiruvchi
so‘zda ovoz kuchayada. Bunday gaplar oxiriga so‘roq belgisi qo‘yiladi. 
O‘zbek tilida so‘roq gap bir necha yo‘llar bilan hosil bo‘ladi:
     So‘roq olmoshlari yordamida shakllanadi. Bunday holatda so‘roq gap tarkibida
kim? nima? qanday? qanaqa? qaysi? qayerda? qayerga? qayerdan? qachon? nega?
necha?   nechta?   qancha?   nima   uchun?   kabi   so‘zlari   ishtirok   etadi.   Masalan:   Siz
nima uchun dars tayyorlamay keldingiz? Siz bugun qaysi matnni tarjima qildingiz?
Siz kutubxonaga kim bilan borasiz? Gulbahorning to‘yiga kimlar bordi? 
7             So‘roq   gaplar   mi,   -chi,   -a,   -ya,   nahotki   so‘roq   yuklamalari   yordamida   hosil
boladi.   Masalan:   Bu   kitobni   siz   keltirdingizmi?   Siz   zamonaviy   musiqa   asarlarini
yoqtirasizmi? O‘zingiz-chi? Sen ikkinchi kursda oqiysan-a? Akangiz bugun keladi-
ya? Nahotki bolaligingiz o‘tgan qishlogingizni soginmasangiz? 
            So‘roq   gaplar   ba’zan   hech   qanday   grammatik   vositalarsiz,   faqat   ohang
yordamida   hosil   bo‘lishi   ham   mumkin.   Bunday   holatlarda   oldingi   darak   gap
toligicha  yoki  uning biror  bo‘lagi  takrorlanib,  so‘roq gap hosil  qilinadi.  Masalan:
Soat   on   bo‘ldi.     Soat   on   boldi?     On?   Biz   muzeyga   ertaga   boramiz?     Ertaga
boramiz? Bu ishni bugun bajara olmaymiz.  Bajara olmaymiz? kabi. 
      Buyruq gap har xil ohang bilan talaffuz qilinishi mumkin. Qatiy buyurish, talab
ma’nolarini   anglatuvchi   buyruq   gaplar   kuchli   ohang   bilan   aytilsa,   o‘git,   nasihat,
iltimos kabi ma’nolarni ifodalovchi buyruq gaplar ancha past hamda mayin ohang
bilan   talaffuz   etilishi     mumkin.   Tinch   ohang   bilan   talaffuz   qilingan   buyruq   gap
oxiriga   yozuvda   nuqta,   kuchli   his-hayajon   bilan   talaffuz   qilingan   buyruq   gap
oxiriga   esa   undov   belgisi   qo‘yiladi.   Masalan:   Har   kuni   ertalab   barvaqt   tur,   yuz-
qo‘lingni yuv, badantarbiya bilan shug‘ullan. Bugun kechqurun soat 7 da biznikiga
kel. Dushmanga qarata ot oching! Qo‘lingni kotar! kabi. 
Gapda so z tartibi.ʻ
      Gapda so zlar gap bo laklari vazifasida keladi. Gap tarkibida so zlar tartibi ikki	
ʻ ʻ ʻ
xil:I. Odatdagi tartib. Bunda: 1) Ega gapning boshida, kesim oxirida keladi. Yosh
havaskorlar to plandilar. 
ʻ
2) Ba zan payt holi egadan oldin keladi: Bugun yosh havaskorlar to plandilar.	
ʼ ʻ
II. O zgarbon tartib (bu inversiya ham deyiladi). 
ʻ
1) Ega kesimdan keyin keladi: Yashasin mustaqillik. 
2) To ldiruvchi kesmdan keyin keladi: To xtat suvni!
ʻ ʻ
   
            “Gap   —  bu   fikrning  Grammatik  jihatdan   ifodalangan   shaklidir.   Har   qanday
fikr gap vositasida ifodalanadi va intonatsiya bilan tugallanadi.” 2
2
 Abduvahob Madrahimov “O zbek tilining hozirgi zamon sintaksisi” asarida (T.: O zbekiston, 2006, 87-b	
ʻ ʻ
8           Tuzilishiga   ko ra   gaplar   sodda   va   qo shma   bo ladi.   Gaplarning   bundayʻ ʻ ʻ
bo linishi   ularning   tarkibidagi   predikativlik   birliklarning   soniga,   miqdoriga	
ʻ
asoslanadi.
         Sodda gaplar . Bunday  gaplar    bir  struktura    asosidan,   ya ni    bir  ega  va   bir	
ʼ
kesim     markazidan     tashkil   topadi.   Ikkinchi   darajali   bo laklar     esa   ana   shu     2	
ʻ
markaz  atrofida  jamlanadi. Masalan: Bog da bulbul sayraydi.	
ʻ
          Qo shma   gaplar	
ʻ .   Ikki   struktura   asosidan,   ikki   predikativ     birlikdan   tashkil
topadi. Masalan: Bog da bulbul sayraydi, ko nglim  guldek  yayraydi.	
ʻ ʻ
     “Gаpning shаkli vа mаzmuni o rtаsidаgi аlоqа to g risidа fikr yuritgаn 	
ʻ ʻ ʻ
D.Lutfullаyеvа «gаpning mаzmuni o zigа muvоfiq shаklni tаqоzо etаr ekаn, bu 	
ʻ
ikki   tоmonning   butunlаy   nоmuvоfiqligi   hаqidа   gаpirib   bo lmаydi.   Shаkl   vа	
ʻ
mаzmuni butunlаy muvоfiq kеlmаydigаn gаpning o zi yo q» ekаnini 	
ʻ ʻ
tа’kidlаydi.” 3
          Gapning   umumiy   xususiyatlari   bir   nechta   bor   bo lib,   ular   quyidagilardir:	
ʻ
—fikr ifodalash                                                                                                      
—   grammatik qurilishga ega bo lish                                                          	
ʻ
—intonatsiyaviy yakunlilik                                                                            
—sintatik mustaqillik                                                                                     
—kommunikativlik
          Shu  xususiyatlar  yordamida  gap    shakllanib   boradi.   Shu  bilan   birgalikda  gap
mustaqil   fikr   bildiruvchi,   grammatik   jihatdan   to liq   va   intonatsiyaviy   jihatdan	
ʻ
yakunlangan   sintaktik   birlikdir.   U   kishilarning   fikrini   ifodalash,   axborot   uzatish,
savol berish, buyruq berish kabi kommunikativ ehtiyojlarini qondiradi.
     
             1.2.  Gapni tashkil etuvchi grammatik birliklar    
        Gap   tilda   fikrni   ifodalovchi   asosiy   birlikdir.   Har   bir   gap   esa   o zining   ichki	
ʻ
grammatik   tuzilishiga   ega   bo ladi.   Ushbu   tuzilma   esa   alohida   birliklar   orqali	
ʻ
shakllanadi. Tilshunoslikda bu birliklar “gapni tashkil etuvchi grammatik birliklar”
3
  Лутфуллаева   Д . Э .  Тасдиқ   гапларда   инкор   ва   шаклий - мазмуний   номувофиқлик :  Филол .  фанлари   
номзоди ... дисс. автореф. – Т., 1997. – Б. 5.
9 deb   yuritiladi.   Ular   gapda   muhim   sintaktik   funksiyani   bajaradi.   Gapning
mazmunini   to liq   anglash   uchun   bu   birliklarni   o rganish   zarurdir.   Har   birʻ ʻ
grammatik   birlik   o z   vazifasiga   ega.   Ularsiz   gapning   tuzilmasi   buziladi.   Har   bir	
ʻ
gapning   tuzilishida   muayyan   tartib   va   mantiq   yotadi.   Bu   birliklar   tilning   ichki
tizimi asosida bog lanadi.
ʻ
          Asosiy   grammatik   birliklar   —   ega,   kesim,   to ldiruvchi,   aniqlovchi   va   hol	
ʻ
hisoblanadi.   Har   birining   o ziga   xos   joyi   va   ahamiyati   bor.   Ular   gapda   fikrni	
ʻ
ifodalash,   to ldirish   yoki   aniqlik   kiritish   vazifasini   bajaradi.   Ega   va   kesim   —	
ʻ
gapning   asosiy   qismlaridir.   Ular   fikrning   tayanchi   bo lib   xizmat   qiladi.	
ʻ
To ldiruvchi,   aniqlovchi   va   hol   esa   ikkinchi   darajali   bo laklar   hisoblanadi.   Lekin	
ʻ ʻ
ularning   roli   ham   juda   muhimdir.   Gap   mazmunini   to liq   anglashda   bu   birliklar	
ʻ
muhim o rin tutadi.	
ʻ
          Ega   gapda   harakatni   bajaruvchini   bildiradi.   Odatda   ot   yoki   olmosh   orqali
ifodalanadi.   Ega   kim?   yoki   nima?   degan   so roqlarga   javob   beradi.   Ega   har   doim	
ʻ
kesim   bilan   bog lanadi.   Masalan,   “Talaba   dars   tayyorladi”   gapida   “talaba”   –	
ʻ
egadir. Ega gap boshida kelishi mumkin. Biroq ba zida u o rtada yoki oxirida ham	
ʼ ʻ
uchraydi.   Eganing   ifodalanishi   kontekstga   bog liq   bo ladi.   Ba zi   hollarda   esa   u	
ʻ ʻ ʼ
tushib qoldiriladi. Ayniqsa og zaki nutqda bu holat ko p kuzatiladi.	
ʻ ʻ
          Kesim   esa   gapda   harakat   yoki   holatni   bildiradi.   U   gapning   ikkinchi   asosiy
bo lagi hisoblanadi. Kesim nima qilmoqda? nima bo ldi? qanday? kabi so roqlarga	
ʻ ʻ ʻ
javob   beradi.   Kesim   fe l   orqali   ifodalanadi.   Lekin   ot,   sifat,   son,   olmosh   va   hatto	
ʼ
bog lovchi yordamida ham ifodalanishi mumkin. Kesimning shakllari ham xilma-	
ʻ
xildir.   U   turli   zamon,   mayl   va   shaxs   qo shimchalari   orqali   o zgaradi.   Gapdagi	
ʻ ʻ
kesim  har  doim  ega bilan bog lanadi. Ega  va kesim  o zaro muvofiqlikda bo lishi	
ʻ ʻ ʻ
kerak. Bu sintaktik bog lanish gap tuzilishining asosidir.	
ʻ
          To ldiruvchi   gapda   harakat   ob ektini   bildiradi.   U   kimni?   nimani?   kimga?	
ʻ ʼ
nimaga?   degan   so roqlarga   javob   beradi.   To ldiruvchi   ko pincha   ot   yoki   olmosh	
ʻ ʻ ʻ
orqali   ifodalanadi.   Masalan:   “U   kitobni   o qidi”   –   bu   yerda   “kitobni”   –	
ʻ
to ldiruvchidir.   To ldiruvchi   harakat   qaratilgan   narsani   bildiradi.   Bu   birlik   gap	
ʻ ʻ
mazmunini   boyitadi.   Ba zi   hollarda   to ldiruvchi   tushib   qoladi,   lekin   anglashiladi.	
ʼ ʻ
10 U   kesim   bilan   sintaktik   bog lanishda   bo ladi.   Har   bir   to ldiruvchi   o z   o rnidaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aniqlik kiritadi. U izchillikni ta minlaydi.
ʼ
     Aniqlovchi gapda boshqa bo lakni aniqlab beradi. Ko pincha ot oldidan keladi.
ʻ ʻ
U   qanday?   qaysi?   nechanchi?   degan   so roqlarga   javob   beradi.   Masalan,   “Yashil	
ʻ
daraxt”   birikmasida   “yashil”   –   aniqlovchi   hisoblanadi.   Aniqlovchi   gapga   ifoda
tiniqligini   kiritadi.   U   gapdagi   boshqa   bo lakning   xususiyatini   ko rsatadi.	
ʻ ʻ
Aniqlovchi sifat, son, olmosh, ot yoki fe lning sifatdosh shaklida bo lishi mumkin.	
ʼ ʻ
Aniqlovchilar   aniqlikni   kuchaytiradi.   Ular   gapdagi   bo laklar   o rtasidagi   semantik	
ʻ ʻ
bog lanishni mustahkamlaydi. Aniqlovchisiz ba zi gaplar notugal tuyuladi.	
ʻ ʼ
      Hol esa harakatning qanday, qayerda, qachon yoki nima sababdan bajarilishini
bildiradi. U qanday? qayerda? qachon? nima uchun? kabi so roqlarga javob beradi.	
ʻ
Masalan,   “U   tezda   ketdi”   jumlasida   “tezda”   –   hol   hisoblanadi.   Hol   fe l   bilan	
ʼ
bog lanadi.   U   gapga   qo shimcha   ma lumot   kiritadi.   Harakatning   holatini	
ʻ ʻ ʼ
ko rsatadi. Hollar son jihatidan cheksiz bo lishi mumkin. Ular gapga boylik, rang-
ʻ ʻ
baranglik baxsh etadi. 
      Hol ko pincha ravish, ot yoki ot birikmalari orqali ifodalanadi. Hol ham gapda	
ʻ
muhim rol o ynaydi.Bu grammatik birliklar birgalikda gapning asosiy tuzilmasini	
ʻ
tashkil   etadi.   Ular   orasida   aniq   grammatik   bog lanish   mavjud.   Bu   birliklarning	
ʻ
birortasi   tushib   qolsa,   gapning   to liq   mazmuni   buziladi.   Har   bir   birlik   o ziga   xos	
ʻ ʻ
grammatik   shaklga   ega.   Bu   shakllar   ularning   boshqa   bo laklardan   farqini	
ʻ
belgilaydi.   Tilshunoslikda   bu   birliklarning   o zaro   munosabati   sintaksis   doirasida	
ʻ
o rganiladi. Gapdagi birliklarning joylashuvi ham muhimdir. 	
ʻ
     
                                       I bob yuzasidan xulosa
          Ushbu   bobda   gapning   grammatik   asoslari,   uning   tuzilishi   va   tarkibidagi
birliklar haqida so z yuritildi. Gap – ma lum bir ma no ifodalaydigan, tilning eng	
ʻ ʼ ʼ
11 kichik   grammatik   birligi   bo lib,   o zida   bir   yoki   bir   nechta   grammatik   birliklarniʻ ʻ
jamlaydi.  Gapning  asosiy  xususiyatlaridan   biri  uning  mantiqiy  yaxlitligi   va  to liq	
ʻ
ma no   ifodalashidir.Gapni   tashkil   etuvchi   grammatik   birliklar,   ya ni   so z,   so z	
ʼ ʼ ʻ ʻ
birikmalari   va   ularning   o zaro   bog lanishi   gapning   tuzilishini   belgilaydi.   Har   bir	
ʻ ʻ
grammatik birlikning o z o rni va vazifasi bor: so zlar ma no yukini ko taradi, so z	
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
birikmalari   esa   gapning   grammatik   tuzilishini   aniqlaydi.   Shuningdek,   gapda
ishlatiladigan   predikat,   subyekt,   ob ekt   kabi   asosiy   grammatik   elementlar   gapni	
ʼ
to liq va aniq ifodalash imkonini beradi.	
ʻ
          Umuman   olganda,   gapni   tashkil   etuvchi   grammatik   birliklarning   o zaro	
ʻ
bog lanishi, ma no ifodalashdagi muhim omil hisoblanadi. Bu birliklarning har biri	
ʻ ʼ
o zaro   aloqada   bo lib,   gapning   to liq   tuzilishini   tashkil   etadi.   Gap   va   uning	
ʻ ʻ ʻ
grammatik   asoslarini   chuqur   o rganish,   tilning   tabiiy   va   aniq   ishlashiga   yordam	
ʻ
beradi.
          Gap   tilning   asosiy   birliklaridan   biri   bo lib,   undagi   fikrning   to g ri   va   ravon	
ʻ ʻ ʻ
ifodalanishi   aynan   grammatik   birliklarning   uyg unligiga   bog liqdir.   Ushbu   bobda	
ʻ ʻ
gapni tashkil etuvchi asosiy va ikkinchi darajali grammatik birliklar — ega, kesim,
to ldiruvchi,   aniqlovchi   va   hollar   haqida   batafsil   ma lumot   berildi.   Har   bir	
ʻ ʼ
birlikning   sintaktik   vazifasi,   morfologik   ko rinishi,   so z   turkumlari   bilan	
ʻ ʻ
ifodalanish   shakllari,   shuningdek,   ular   o rtasidagi   grammatik   bog liqliklar   tahlil	
ʻ ʻ
qilindi.   Aniqlash   mumkinki,   gapdagi   har   bir   bo lak   o z   vazifasi   bilan   gapning	
ʻ ʻ
ma nodorchiligini ta minlaydi, uni mazmunan to ldiradi va nutq ifodasini boyitadi.	
ʼ ʼ ʻ
       II BOB. GAPNING GRAMMATIK KATEGORIYALARI:NAZARIY
                                            QARASHLAR
     2.1. Gapning grammatik kategoriyalari: shaxs-son va zamon shakllari 
12         Grammatik   kategoriya   —   maxsus   ko rsatkichlar   yordamida   so zlarningʻ ʻ
o zgarishi,   birikish   va   gap   hosil   qilish   qoidalariga   asoslangan   umumgrammatik	
ʻ
tushuncha. Grammatik kategoriya   grammatikaning qaysi sohasiga oidligiga ko ra	
ʻ
morfologik va sintaktik kategoriyaga bo linadi.	
ʻ
        Grammatik kategoriyalar tilshunosligimizda keng miqyosda olimlarimiz 
tomonidan o rganilgan. Xususan,  R.  Sayfullayeva,  N. Mahmudov, A. Nurmonov,	
ʻ
Sh.   Shoabdurahmonov,   M.   Asqarova,   D.   Lutfullayeva,   A.   G ulomov,   H.	
ʻ
Jamolxonov, B. Mengliyev, kabi olimlarimiz tomonidan o rganilgan. 	
ʻ
     Ularning xulosalararidan kelib chiqqan holda o zbek tilshunosligida 	
ʻ
grammatik   kategoriyalarning   tasnifi   va   tasnifi   bilan   yaqindan   tanishib   chiqamiz.
Grammatik kategoriyalar umumiy hodisa sifatida xususiy hodisalarda mavjud 
bo ladi, xususiy hodisalar umumlashmasi asosida yuzaga keladi. O zbek 	
ʻ ʻ
tilshunosligida grammatik kategoriyalarning qanday vositalar va usullar bilan 
ifodalanishi tadqiq etilgan. Gap bo laklari (Pm) ma nosi bilan uzviy bog liq. 	
‟ ‟ ‟
          Shu   boisdan   gap   bo laklarini   ko rib   o tish   uchun   bevosita   gapning   «jon»ini,	
‟ ʻ ʻ
markazini shakllantiruvchi vosita – kesimlik kategoriyasining tarkibi, ma nolari va	
ʼ
ifodalanish   usullariga   qisqacha   sharh   berishi   zarur.Zero   gap   kengaytiruvchilari
tushunchasi,   ularni   belgilash,   shu   asosda   gapning   struktur   zaruriy   va   ixtiyoriy
tarkibiy qismlarini ajratish gapning «yuragi», gapning gap ekanligini ta minlovchi
ʼ
kesimlik kategoriyasi va uning ko rsatkichi, ifodalanish xususiyati bilan uzviy  	
‟
bog liq. 	
ʻ
          Shu   sababli,   gapning   gapligini,   ya ni   bir   nisbiy   tugal   fikrni   boshqalarga	
ʼ
yetkazish,ular   tomonidan   to g ri   anglanishining   eng   muhim   omili   –   bu   nutq	
ʻ ʻ
bosqichida nutq sharoiti,lisoniy bosqichda esa kesimlik kategoriyasi. 
Demak,   kesimlik   kategoriyasi   fikrni   shakllantiruvchi,   uni   tinglovchiga
yetkazishning eng muhim lisoniy vositasi asosi.
         Lug aviy ma no ifodalash xususiyati faqatgina mustaqil so z turkumlariga xos	
ʻ ʼ ʻ
bo lib,   boshqa   so zlar   bunday   xususiyatga   ega   bo lmaydi:   gul   –   o simlik   nomi,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
yaxshi   –belgi-xususiyat,   ikki  –miqdor, sekin  –  holat, bormoq –harakat   ma nolari.	
ʼ
So zlarni   turkumlarga   birlashtiruvchi   asosiy   xususiyatlardan   biri   ularning	
ʻ
13 grammatik ma nolaridir. Grammatik ma no – so zlarning turkumga oidlikdan kelibʼ ʼ ʻ
chiqadigan ma nosi hisoblanadi. 
ʼ
     Grammatik ma no ifodalash xususiyati barcha so zlarga xos bo lib, bunday 	
ʼ ʻ ʻ
ma no   bir   turkumga   oid   so   zlarda   umumiy   bo ladi   va   ularning   asosiy	
ʼ ʻ
birlashtiruvchi belgisi sanaladi. Grammatik ma no, asosan, ma lum Grammatik 	
ʼ ʼ
shakllar orqali ifodalanadi. Masalan, otlarda ko plik ma nosini -lar affiksi, fe llarda
ʻ ʼ ʼ
bo lishsizlik ma nosini -ma affiksi ifodalaydi. So zlar asos holatida ham 	
ʻ ʼ ʻ
grammatik ma no ifodalashi mumkin. 	
ʼ
          Bunday   holatda   grammatik   ma no   nol   shakl   orqali   ifodalangan   bo ladi.	
ʼ ʻ
Masalan, otlarda birlik shakli – kitob, fe llarda bo lishlilik – bor kabi. Grammatik
ʼ ʻ
kategoriya tushunchasi  haqida professor A. Hojiyev grammatik kategoriya haqida
shunday deydi: 
        “Grammatik   kategoriya   –asosida   yotuvchi   ma nosiga   ko ra   birlashuvchi	
ʼ ʻ
formalar sistemasi.
1―Grammatik   kategoriyaning   odatda   ikki   turi   farqlanadi:   1)   morfologik
kategoriya;
  2)   sintaktik   kategoriya.   Grammatik   ma no   va   grammatik   shaklning   birikuvidan	
ʼ
vujudga kelgan umumiy tushunchalarni ifodalovchi tildagi xususiyatlar grammatik 
kategoriya deb yuritiladi deya izoh beriladi.”  4
A. Abduazizovning “Tilshunoslik 
nazariyasiga kirish” nomli kitobida Kategoriya tushunchasi (grekcha kategoria) 
narsalarga tegishli xususiyatlar ma nosini ifodalaydi. 	
ʼ
     “Grammatik kategoriya bir yo la grammatik ma no va grammatik shaklni
ʻ ʼ
qamrab   oluvchi   tushuncha   bo lib,   turli   tillarda   o z   xususiyatlari   bilan   farq   qiladi.	
ʻ ʻ
Grammatik   kategoriyaga   bir-biriga   qiyosan   olinadigan   ikki   va   undan   ortiq
grammatik ma no va grammatik shaklning birligi deb ta rif berish mumkin.	
ʼ ʼ
          Grammatik   kategoriya   loaqal   ikkita   grammatik   ma noni   o z   ichiga   oladi.	
ʼ ʻ
Masalan,   otlarga   tegishli   birlik   va   ko plik   shakllarini   qiyoslash   mumkin.   Bitta	
ʻ
grammatik ma no hech vaqt grammatik kategoriyaga ega bo la olmaydi.”	
ʼ ʻ 5
4
 Hojiyev A. “Lingvistik terminlarning izohli lug ati”. Toshkent.1985. 78-bet	
ʻ
5
 A. Abduazizov “Tilshunoslik nazariyasiga kirish: Oliy o quvyurtlarining filologiya fakulteti talabalari uchun 	
ʻ
darslik” –T.: “Sharq”, 2010.  165- bet
14           Grammatik   shaxs   grammatik   son   (birlik   yoki   ko plik)   bilan   birgalikdaʻ
ifodalanadi.   Fe llardagi   bunday   grammatik   shaxs   va   son   ma nosi   ma lum   bir	
ʼ ʼ ʼ
grammatik ko rsatkichlar orqali ifodalanadi.	
ʻ
            Masalan:   o qidim,   o qisam,   o qisang,   o qiyapman,   o qibman,   o qiy   fe llari	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
tarkibidagi   -m,   -man,   -y   qo shimchalari   ish-harakatning   I   shaxs   so zlovchi,   ya ni	
ʻ ʻ ʼ
yakka   shaxs   tomonidan   bajarilganini   ko rsatsa;   o qidik,   o qisak,   o qiyapmiz,	
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qibmiz, o qiylik fe llari  tarkibidagi  -k, — miz, -ylik affikslari  ish-harakatning I	
ʻ ʻ ʼ
shaxs, lekin ko p so zlovchilar (shaxslar) tomonidan bajarilganini ifodalaydi.	
ʻ ʻ
Demak,   ish-harakatning   bajaruvchisi   uch   shaxs   va   2   son   tushunchalarini   aks
ettiruvchi affikslarni o z ichiga oladi. 	
ʻ
          Shuning   uchun   ham   bunday   affikslar   shaxs-   son   affikslari   deb   yuritiladi.
Fe llarning   shaxs-son   affikslari   bilan   o zgarishi   esa   tuslanish   deyiladi.   Shaxs-son	
ʼ ʻ
affikslari tilshunoslikda tuslovchi affikslar deb ham yuritiladi.
      O zbek tilida tuslovchi affikslar fe l shakllariga turlicha ko rinishda qo shiladi.	
ʻ ʼ ʻ ʻ
Shu jihatdan tuslovchi affikslar uch guruhga bo linadi.	
ʻ
      Birinchi guruh tuslovchilar . Bu guruhga mansub tuslovchilar aniqlik va shart-
istak   maylidagi   -di,   -sa   qo shimchalarini   olgan   sof   fe l   negizidan   so ng   va   edi	
ʻ ʼ ʻ
to liqsiz   fe liga   qo shiladi:   keldi-m,   keldi-ng,   keldi;   kelsa-k,   kelsa-ng,   kelsa(lar)	
ʻ ʼ ʻ
kabi.
          Ikkinchi   guruh   tuslovchilar.   Bu   affikslar   -b(-ib),   -a(-y)   qo shimchasi   bilan	
ʻ
shakllangan ravishdoshlardan, sifatdoshlardan (-yotgan qo shimchasidan tashqari),	
ʻ
shuningdek, -yap, -moqda, -yotib, -moqchi bilan shakllangan fe l negizidan so ng	
ʼ ʻ
qo shiladi. 	
ʻ
          Mazkur   guruhdagi   tuslovchilar   III   shaxsdagina   ikki   xil   ko rinishda   bo ladi,	
ʻ ʻ
ya ni birinchi xil ko rinishda -b(-ib), -a(-y) qo shimchasi bilan shakllangan	
ʼ ʻ ʻ
ravishdoshlar  hamda -yap, -yotib bilan shakllangan fe llar III shaxs birlikda -di (-	
ʼ
ti), ko plikda -di(lar), -ti(lar) shaxs-son affikslari bilan shakllanadi.	
ʻ
          Ikkinchi   xil   ko rinishda   esa   fe lning   sifatdosh   shakllariga   (-gan,   -r(-ar),   —	
ʻ ʼ
digan, -vchi(-uvchi bilan hosil qilingan shakllariga), -moqda, -moqchi, -yotir bilan
shakllangan   fe l   negizlari,   shuningdek,   fe llar   ekan,   emish   to liqsiz   fe llari   bilan	
ʼ ʼ ʻ ʼ
15 birga   qo llansa,   III   shaxsda   shaxs   ko rsatkichi   shakllanmaydi   (nol   ko rsatkichliʻ ʻ ʻ
shaklda keladi).
         Uchinchi guruh tuslovchilar. Bular buyruq maylidagi sof fe l negizidan so ng	
ʼ ʻ
qo shiladi.	
ʻ
     Hozirgi o zbek adabiy tilida bilamizki, bitta kesimning o zi ham gap bo lib kela	
ʻ ʻ ʻ
oladi. Bunday holatlar ko proq dialog va monologlarda kuzatiladi. Masalan,	
ʻ
—kecha o qishga bordingmi?	
ʻ
—bordim.         
          Shunday   ekan   gapning   Grammatik   kategoriyasi,   ya ni   kesimlik   kategoriyasi	
ʼ
kesim   vazifasini   birgalikda   qaror   toptiruvchi   –   shaxs-son,   zamon,   tasdiq-inkor,
mayl kategoriyalari sintezidan iborat.  
O qidim	
ʻ   gapida   kesimlik   shakli   maxsus   ko rsatkichlarga   ega   bo lsa,  	ʻ ʻ Bu   yer
shahar   gapida u nol shaklli. Zero, bu gapda ham III shaxs, hozirgi zamon, tasdiq,
aniqlik mayli ma nolari anglashilib turibdi.	
ʼ
          Shaxs-son   kategoriyasi   —   harakatning   3   shaxs   (so zlovchi,   tinglovchi,	
ʻ
o zga)dan biriga oidligi ma nosini bildiruvchi grammatik turkum: keldim (birinchi	
ʻ ʼ
shaxs,   birlik),   keldik   (birinchi   shaxs,   ko plik),   kelding   (ikkinchi   shaxs,   birlik),	
ʻ
keldingiz (ikkinchi shaxs ko plik).	
ʻ  
          O zbek   tilida   shaxs-son   kategoriyasi   fe lning   zamon   va   mayl   shakllari   bilan	
ʻ ʼ
chambarchas   bog langan  bo lib,  bu  tilning  morfologik  tizimida  boy  va   murakkab	
ʻ ʻ
tuzilishga   ega   ekani   ko rsatilgan.   O zbek   tilidagi   shaxs-son   qo shimchalari	
ʻ ʻ ʻ
(masalan,   -man,   -san,   -miz,   -siz)   keng   ko lamda   qo llanilib,   gapda   kishilik	
ʻ ʻ
olmoshlari qatnashmagan holda ham shaxs va sonni ifodalashi mumkin.  
          O zbek   tilida   shaxs-son   qo shimchalari   fe ldan   tashqari   boshqa   so z	
ʻ ʻ ʼ ʻ
turkumlariga qo shilib, kesim vazifasini bajara olishi mumkin.	
ʻ
          Zamon   kategoriyasi   —   harakatning   nutq   paytiga   munosabatini   bildiruvchi
grammatik   kategoriya.   Harakatning   nutq   paytiga   munosabatiga   ko ra   Fe lning   3	
ʻ ʼ
zamon   turi   farqlanadi:   o tgan   zamon   —   keldi,   oldim;   hozirgi   zamon   •   —	
ʻ
kelyapman, kelyapti; kelasi zamon — kelaman, olasan va boshqa.  
16           Fe ldan   anglashilgan   harakatning   nutq   so zlanayotgan   vaqtdan   oldin   bo libʼ ʻ ʻ
o tganligini   bildirgan   shakllar  	
ʻ o tgan   zamon   shakllari	ʻ   sanaladi.O tgan   zamon	ʻ
shakllariga quyidagilar kiradi: 
-di — keldi, bordi; 
-gan — kelgan, borgan; 
-ib — kelib, borib; 
-man,-san,-dir 
- kelganman, borgansan, ko rgandir... 	
ʻ
      Har   bir   zamon   o z   navbatida   yana   bir   necha   turga   bo linadi.   Chunki   har   bir	
ʻ ʻ
zamon vaqtning katta qismini ko rsatish bilan birga o zining ichki xususiy modal	
ʻ ʻ
ma nolariga   (qo shimcha   ma nolarga)   ham   ega.   Masalan:   o qimoqchiman,	
ʼ ʻ ʼ ʻ
o qiydiganman fe llari nutq so zlanib turgan paytdan so ng bajariladigan harakatni	
ʻ ʼ ʻ ʻ
ifodalab,   vaqtning   katta   qismini   ko rsatish   bilan   birga,   bajarilishi   maqsad   qilib	
ʻ
olingan harakatni anglatishi kabi o ziga xos modal ma noga ham ega.	
ʻ ʼ
          O tgan   zamon   fe li   xususiy   modal   ma nolariga   ko ra   quyidagi   turlarga	
ʻ ʼ ʼ ʻ
bo linadi:	
ʻ
1) yaqin o tgan zamon fe li; 	
ʻ ʼ
2) uzoq o tgan zamon fe li; 
ʻ ʼ
3) o tgan zamon hikoya fe li; 	
ʻ ʼ
4) o tgan zamon davom fe li; 
ʻ ʼ
5) o tgan zamon maqsad fe li.
ʻ ʼ
      Yaqin o tgan zamon fe li	
ʻ ʼ  ish-harakatning nutq so zlanib turgan paytdan bir oz	ʻ
oldin, ammo so zlovchining ko z oldida (yoki uning faol ishtiroki bilan) bajarilgan	
ʻ ʻ
yoki bajarilmaganini ifodalaydi. Masalan: Go zal vodiydagi Gullar bog i ko klam	
ʻ ʻ ʻ
libosi bilan bezandi (SH.R.).
Yaqin o tgan zamon fe li sof fe l negiziga -di qo shimchasini  qo shish va tuslash	
ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
bilan (I guruh tuslovchi) shakllanadi.
        Uzoq o tgan zamon fe li	
ʻ ʼ  nutq so zlanib turgan paytdan ancha oldin bajarilgan	ʻ
yoki   bajarilmagan,   ammo   bu   haqda   nutq   so zlanib   turgan   paytda   xabar   qilingan	
ʻ
17 ish-harakatni   ifodalaydi.   Masalan:   Shoyi,   atlas,   chit,   las   ko ylak;   nimcha,   durra,ʻ
peshonabog , xullas bor boricha yo q holicha yasalgan (N. Safarov).	
ʻ ʻ
Uzoq   o tgan   zamon   fe li   negiziga   -gan   sifatdosh   qo shimchasini   qo shish   va	
ʻ ʼ ʻ ʻ
tuslash bilan shakllanadi.  
      Uzoq o tgan zamon fe li nutqda aniq eslash (yoki eslatish), kutilmaganda eslash,
ʻ ʼ
eshitilganlik   kabi   qo shimcha   modal   ma nolarga   ham   ega   bo'ladi.   Uzoq   o tgan	
ʻ ʼ ʻ
zamonning   bo lib   o tgan   ish-harakatni   aniq   eslash   ma nosi   -gan   sifatdoshiga   edi	
ʻ ʻ ʼ
(qisqa   shaklida)   to liqsiz   fe lini   biriktirib   tuslash   orqali:   o qigan   edim,   o qigan	
ʻ ʼ ʻ ʻ
eding,   o qigan   edi;   o qigan   edik,   o qigan   edingiz,   o qigan   edilar   kabi;	
ʻ ʻ ʻ ʻ
kutilmaganda   eslash   ma nosi   -gan   sifatdoshiga   ekan   (qisqa   shakli   -kan)   to liqsiz	
ʼ ʻ
fe lini   biriktirib   tuslash   bilan:   o qigan   ekanman,   o qigan   ekansan,   o qigan   ekan;	
ʼ ʻ ʻ ʻ
o qigan   ekanmiz,   o qigan   ekansiz,   o qigan   ekanlar   kabi;   bo lib   o tgan   ish-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
harakatning   so zlovchining   boshqa   shaxsdan   eshitganligi   -gan   sifatdoshiga   emish	
ʻ
(qisqa   shakli   -mish)   to liqsiz   fe lini   biriktirib   tuslash   orqali:   o qigan   emishman,	
ʻ ʼ ʻ
o qigan   emishsan,   o qigan   emish;   o qigan   emishmiz,   o qigan   emishsiz,   o qigan	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
emishlar kabi shakllanadi. 
          Masalan:   Nasibaning   yuzidagi   bo g riqish   yo qolib,   uning   o rnida   nafislik	
ʻ ʻ ʻ ʻ
paydo bolgan edi (X.No"mon). Mirza Bahrom unday ma no chiqishini sira ko zda	
ʼ ʻ
tutmagan ekan, o sal bo‘ldi (A.Qahhor).	
ʻ
          O tgan   zamon   hikoya   fe li	
ʻ ʼ   kutilmaganda,   qisqa   vaqt   ichida   nutq   so zlanib	ʻ
turgan   paytdan   ilgari   bajarilgan   (yoki   bajarilmagan)   ish-harakatni   hikoya   qilish,
tasvirlash yo li bilan ifodalaydi. Masalan: Halol rizq istab, mehnat qilib, charchab	
ʻ
uxlagan kishi shu kechani ma rifat qilingan holda o tkazibdi (Hadisdan).	
ʼ ʻ
          O tgan   zamon   hikoya   fe li   fe l   negiziga   -b   (-ib)   o tgan   zamon   ravishdosh	
ʻ ʼ ʼ ʻ
qo shimchasini qo shish va tuslash bilan shakllanadi.	
ʻ ʻ  
          O tgan   zamon   hikoya   fe lining   eslay   (eslatish)   ma no   ko rinishi   ham   bor.   Bu	
ʻ ʼ ʼ ʻ
shakl   o tgan   zamon   -b   (-ib)   ravishdoshiga   edi   to liqsiz   fe lini   biriktirib   tuslash	
ʻ ʻ ʼ
orqali hosil bo ladi: o qib edim, o qib eding, o qib edi; o qib edik, o qib edingiz,	
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qib edilar kabi. Masalan: Urush tugasa, biznikiga mehmongan borasiz, o shanda	
ʻ ʻ
ayamning qanaqaligini ko rasiz deb edi (S.Zunnunova).	
ʻ
18           O tgan   zamon   davom   fe liʻ ʼ   nutq   so zlanib   turgan   paytdan   ilgari   ma lum   bir	ʻ ʼ
muddat   davomli   bo lgan   yoki   takrorlanib   turgan   ish-harakatni   eslash   ma no	
ʻ ʼ
ottenkasi  bilan ifodalaydi. Masalan:  1. Bu  yerda Boburning doim  o z kuchi  bilan	
ʻ
birga   olib   yuradigan   kitoblari   saqlanar   edi   (P.Qodirov).   2.   Daryolardan   kuylab
o lardim,   Ertaklarga   quloq   tutardim,   Hammasini   tinglardim,   ammo   O xshashini	
ʻ ʻ
topmasdim   aslo   (H.O.).   Bu   misollarning   birinchisida   saqlanar   edi   fe li   o tmishda	
ʼ ʻ
ma lum bir muddat davomli bo lgach ish-harakatni ifodalasa, ikkinchisida kuylab	
ʼ ʻ
o tardim,   quloq   tutardim,   tinglardim   vaqti-vaqti   bilan   takrorlanib   ish-harakatni	
ʻ
anglatadi. 
          O tgan   zamon   davom   fe li   -r(-ar),   -yotgan   sifatdosh   fe l   negiziga   hamda   -	
ʻ ʼ ʼ
moqda qo shimchasini olgan sof fe l negiziga edi to liqsiz fe lini biriktirib tuslash	
ʻ ʼ ʻ ʼ
(I guruh tuslovchilari bilan) orqali hosil qilinadi.
                O tgan   zamon   maqsad   fe li
ʻ ʼ   nutq   so zlangan   paytdan   ilgari   bajarilishi	ʻ
maqsad   qilingan,   ammo   voqe   bo lmagan   ish-harakatni   ifodalaydi.   Masalan:   U	
ʻ
bugun   Malika   bilan   xoli   gaplashib,   ko'nglidagi   hamma   sir-asrorini   to kib	
ʻ
solmoqchi edi (E.Usmonov). Ertasiga qishloqqa chiqadigan edi.
          O tgan   zamon   maqsad   fe li   -moqchi,   -digan   qo shimchalarini   olgan   fe l	
ʻ ʼ ʻ ʼ
negiziga   edi   to liqsiz   fe lini   biriktirib   (I   guruh   tuslovchilar   bilan)   tuslash   bilan	
ʻ ʼ
shakllanadi.Bu   shakllar   garchi   o tgan   zamon   umumiy   ma'nosi   asosida   birlashsa	
ʻ
ham, lekin ularning  har qaysisi bir-biri bilan ma'lum ma’nosiga ko ra farqlanadi. 	
ʻ
-gan shakli -di ga nisbatan harakatning nutq so zlangan vaqtdan ancha oldin ro y  	
ʻ ʻ
berganini bildiradi. 
-ibdi, -ibman, -ibsan shakllari esa so zlovchi nutq momentidan oldin ro y bergan  	
ʻ ʻ
harakatni   boshqa   shaxsdan   eshitganligini   yoki   oldindan   kutilgan   harakatning
amalga oshganligini bildiradi.  
          Hozirgi       zamon       harakatning       hozirda       sodir       bo layotganini       bildiradi.	
ʻ
Shaxs-son qo shimchalari zamon qo shimchalaridan so ng qo shiladi.Shakllanishi:	
ʻ ʻ ʻ ʻ
fe l asosi + -yapti, -moqda, -(a)yotir, -(a)yotib.	
ʼ
   Masalan: U dars qilyapti. Yurtimizda yangi islohotlar amalga oshirilmoqda.
      Hozirgi zamon fe li qo shimcha modal ma nolariga ko ra 2 turga bo linadi: 	
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
19 1) hozirgi-kelasi zamon fe li, ʼ
2) hozirgi zamon davom fe li.
ʼ
        Hozirgi-kelasi  zamon fe li  	
ʼ nutq so zlanib  turgan  paytda  va  undan keyin  ro y	ʻ ʻ
beradigan harakatni yoki doimiy harakatni ifodalaydi. Masalan: Bobur bu
chigal tugunlarni o zi echilmasligini sezadi (P.Qodirov). Yoshlikda zahmat chekib,	
ʻ
ilm o rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan (Koshifiy).	
ʻ
Hozirgi-kelasi   zamon   fe li   sof   fe l   negiziga   -a,   -y   ravishdosh   qo shimchasini	
ʼ ʼ ʻ
qo shish va tuslash bilan hosil qilinadi.	
ʻ
      Hozirgi zamon davom fe l	
ʼ i ish-harakatning nutq so zlanib turgan paytda aniq	ʻ
davom   etayotganini   bildiradi:   Mustaqillikka   erishganimizdan   so ng   xalqimizning	
ʻ
o z yurti, dili, tarixini bilishga qiziqish ortib bormoqda (I.Karimov).	
ʻ
         Shuningdek, murakkab fe l tarkibida qo llangan yot, yur, tur, o tir ko makchi	
ʼ ʻ ʻ ʻ
fe llarni   tuslash   bilan   ham   hozirgi   zamon   davom   fe li   hosil   qilinadi:   o qib	
ʼ ʼ ʻ
yotibman, o qib yuribman, o qib turibman, o qib o tiribman kabi.   	
ʻ ʻ ʻ ʻ
                  Kelasi   zamon   harakatning   hozirda   emas,   balki   kelajakda   sodir   bo lishini	
ʻ
bildiradi.Shakllanishi:   Fe l   asosi   +   -a,   -y,   -(a)r,   -moqchi.Masalan:   Biz   ertaga	
ʼ
bog ga boramiz. U yozda kitob yozmoqchi.	
ʻ
     Kelasi zamon fe li qo shimcha modal ma nolariga ko ra ikki turga bo linadi:	
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
1) kelasi zamon gumon fe li; 	
ʼ
2) kelasi zamon maqsad fe li.
ʼ
      Kelasi zamon gumon fe li
ʼ  ish-harakatning nutq so zlanib turgan paytdan so ng	ʻ ʻ
bajarilish-bajarilmasligi   mo ljallanishini,   taxmin   qilinishini   ifodalaydi.   Masalan:	
ʻ
Bugun havo ochiq bo lar (A.Q.)	
ʻ
    Kelasi zamon gumon fe li ba zan hozirgi-kelasi zamon ma nosida kelib, aniqlik,	
ʼ ʼ ʼ
qat iylik   ma nolarini   ham   ifodalaydi:   Qadrlasang,   qadring   oshar,   qadrsizdan	
ʼ ʼ
hamma qochar (Maqol).
Kelasi   zamon   gumon   fe li   sof   fe l   negiziga   -r(-ar)   sifatdosh   qo shimchasini	
ʼ ʼ ʻ
qo shish va tuslash bilan shakllanadi.	
ʻ
          Kelasi   zamon   maqsad   fe li   nutq   so zlanib   turgan   paytdan   so ng   bajarilishi	
ʼ ʻ ʻ
maqsad   qilib   olingan   ish-harakatni   ifodalaydi.   Masalan:   Men   kuzdan   boshlab
20 o qishni davom ettirmoqchiman, so ngra qishloq xo jalik institutiga kirmoqchimanʻ ʻ ʻ
(SH.R.). Oho qora ko z deganda, u devordan oshadigan (O.).	
ʻ
Kelasi zamon maqsad fe li sof fe l negiziga -moqchi hamda fe lning ravishdosh (-	
ʼ ʼ ʼ
a,   -y   bilan   shakllangan)   shakliga   -digan   qo shimchasini   qo shish   bilan   hosil	
ʻ ʻ
qilinadi.
          Fe lning   zamon   shakli     gapda   asosiy   ma noni   belgilab,   harakatning   vaqt	
ʼ ʼ
oralig ini  aniq  ko rsatadi.     Shu    bilan     birga,   fe lning   yordamchi    so zlar    bilan	
ʻ ʻ ʼ ʻ
birikishi  (masalan,  "edi", "bo lmoq") zamonlarning aniqligini va ma noni yanada	
ʻ ʼ
boyitadi.   Fe lning   zamon   kategoriyasi   o zbek     tilida     harakatning     vaqt     bilan	
ʼ ʻ
bog liqligini     ifodalashda     muhim     vositadir.     Har     bir   zamon   shakli   o ziga   xos	
ʻ ʻ
grammatik   qoidalarga   ega   bo lib,   gapning   mazmunini   aniq   va   to liq   ifodalashga	
ʻ ʻ
xizmat qiladi.
        Hozirgi   zamon   asosan   voqealarni   tasvirlashda   faol   ishlatiladi.   Kelajak
zamon   istiqboldagi   rejalarni   rejalashtirishda   yoki   o rni   kelganda   taxmin   qilishda	
ʻ
ishlatiladi. O tgan zamon esa tarixiy voqealar yoki yodgorliklar haqida gapirishda	
ʻ
ko proq uchraydi.	
ʻ
             
     2.2    . Gapning grammatik kategoriyalari: tasdiq-inkor va modallik shakllari  
      Inson   o z   hayotiy   tajribalari,   kuzatishlari   natijasida   jamiyat   va   tabiatda   yuz	
ʻ
beradigan hodisalarni, qonun-qoidalarni o rganib boradi. Kishi ongida aks etuvchi	
ʻ
fikrlar  hayotiy  tajribalar  asosida  to plangan xulosalar  bo lib, negativ  xarakterdagi	
ʻ ʻ
logik kategoriyaga xos hodisalardir. Negativ holidagi (reallashmagan) fikr pozitiv
holatiga o tgach reallashadi. 	
ʻ
          Boshqacha   qilib   aytganda,   negativ   fikr   so zlovchi     shaxsgagina   ma lum,	
ʻ ʼ
tinglovchiga   esa   noma lum   bo lib,   u   pozitiv   holatiga   o tgach,     tinglovchiga   ham	
ʼ ʻ ʻ
oydinlashadi.   Pozitiv   fikr   tilda   gap   orqali   reallashadi.   Tasdiq-inkor     kategoriyasi
(qisq.   TIK)   kesimdan   anglashilgan   fikrning   tasdiq   yoki   inkorini     ifodalaydi.
TIKning   UGMsi   “tasdiq,   inkor   ma nolarini   ifodalash   bilan   gap   kesimni	
ʼ
shakllantirishda ishtirok etish, uning hol valentligiga ta sir qilish”dir.  	
ʼ
      Tasdiq-inkor ma nosini ifodalashda nol shakl (tasdiq), -ma bo lishsizlik shakli,	
ʼ ʻ
21 emas, na yordamchi, yo q mustaqil so zlari (inkor) ishtirok etadi. Misollar: Majlis  ʻ ʻ
yarim kechagacha cho zildi (O.Muxtor). Uzoqdan Navoiyning qorasi  
ʻ
ko ringunga qadar u amirning kelishiga ishonmagan edi (Oybek). Na xotin, na  	
ʻ
farzand ko rmagan, kimsasiz bechora bir yigit (Uyg un). Mening farzandim  	
ʻ ʻ
yo q, gulbog larim yo q. (S.Nur.) 	
ʻ ʻ ʻ
     Bo lishli-bo lishsizlik kategoriyasini TIKdan farqlash lozim. Bo lishli- 	
ʻ ʻ ʻ
bo lishsizlik fe lga xos va uning nokesimlik shaklidir. Bunda bo lishsizlik shakli  	
ʻ ʼ ʻ
bo lgan -ma ko rsatkichining o rnini aniq bilish lozim. Bu shakl boshqa (masalan,
ʻ ʻ ʻ
—   gan   shakli   sifatdosh   shakli   sifatida   boshqa   paradigmadan,   kesimni
shakllantirishi  
bilan   boshqa   paradigmadan   joy   olganligi   kabi)   grammatik   shakllardek   ko p	
ʻ
vazifali  
(polifunksional) dir. U gap kesimi tarkibida kesimlik kategoriyasining UGMsidagi
“gap kesimini shakllantirish” ma nosini xususiylashtirganligi bilan bo lishli- 	
ʼ ʻ
bo lishsizlik kategoriyasidagidan boshqa bir qirrasini namoyon qiladi. Bu serqirra  	
ʻ
mohiyatli, ko p funksiyali lisoniy birliklar kabi – ma shakli ham birdan ortiq  	
ʻ
paradigmadan o rin olishini ko rsatadi. 	
ʻ ʻ
     Tasdiq va inkor kategoriyasiga doir falsafiy va mantiqiy qarashlar rus va  
amerika tilshunoslari tomonidan ancha keng yoritilgan. Va ularga keyinchalik  
filologik nuqtayi nazardan yondashish ham amalga oshirilgan. 
     “Rus tilshunosligida K.A. Anatolyevna tadqiqotining obyekti tasdiq-inkorning  
tarkibiy-semantik kategoriyasi bo lib, uning bevosita mavzusi ushbu toifaning  	
ʻ
gapning maqsadiga ko ra ajratilgan har xil turdagi jumlalarda ishlashidir.”	
ʻ 6
  
          Tasdiq-inkor   kategoriyasi   falsafa,   mantiq   va   tilshunoslikning   asosiy
kategoriyalaridan biri bo lib, u voqelikning eng muhim xususiyatlari va tomonlari  	
ʻ
hamda uning bilish qonuniyatlarining aksidir. Bu tasdiq-inkor toifasini tilning eng
muhim   toifalaridan   biri   sifatida   tavsiflanadi.   Ko pgina   tilshunos   olimlar   tasdiq-	
ʻ
inkor kategoriyasini lingvistika(grammatika)dan alohida holda, ya ni uni mantiq va	
ʼ
6
 Анатольевна К. А. Категория утверждения/отрицания в функциональных типах предложений в 
современном русском языке, диссертации и автореферата  по ВАК РФ 10.02.01, доктор филологических 
наук, 2011
22 falsafada   o rganishga   urinib   ko rishgan.   Va   bu   borada   ancha-muncha   ishlarʻ ʻ
qilingan.  
     Strukturaviy va semantik yo nalish sintaktik obyektlarni yaxlitligi, shakli va  	
ʻ
mazmuni birligida ko rib chiqish bilan belgilanadi. Ushbu yo nalishning nazariy  	
ʻ ʻ
prinsiplariga   ko ra   tasdiq-inkor   kategoriyasi   o z   tarkibiga   va   o ziga   xos   lisoniy	
ʻ ʻ ʻ
ifoda   vositalariga   ega   bo lgan   tarkibiy-semantik   kategoriya   sifatida   talqin	
ʻ
etiladi.Ushbu kategoriyaning ko p qirrali mohiyatini va uning mazmun tomonining	
ʻ
ko p     qirraliligini   tushunmasdan   turib,   lingvistik   tasdiq-inkor   mohiyatini   bilish	
ʻ
imkonsiz.  
          Abstrakt   grammatik   ma no   turi   sifatida   tasdiq-   inkor   kategoriyasi   predikativ	
ʼ
yadro  
tarkibiy   qismlari   o rtasidagi   munosabatni,   subyekt-predikat   munosabatlarining	
ʻ
ijobiy yoki salbiy xususiyatlarini tavsiflaydi. 
          “Tasdiq-inkor   kategoriyasi   xususida   rus     tilshunosligida   yana   bir   tilshunos
olima   S.B.   Grigoryeva   o zining   “Zamonaviy   rus   tilining   sodda   gaplarida   tasdiq	
ʻ
kategoriyasi”   nomli   ishida   tasdiq   kategoriyasining   zamonaviy   rus   tilidagi   sodda
gaplarda   falsafiy,   lingvistik,   mantiqiy,   psixolingvistik     nuqtai   nazardan
o rganishning asosiy yondashuvlarini ko rsatib bergan.”	
ʻ ʻ 7
     O zbek tilida inkor kategoriyasi haqida ba zi bir ishlar qilingan. Bu ishlar  	
ʻ ʼ
inkorning   grammatik   xususiyatlari   ifodalanishi   va   dialektal   xarakter   kabi
masalalarga   bag ishlangan.   Inkor   odatda   til   vositalari   yordamida   va   ular	
ʼ
ishtirokisiz ham ifoda etiladi. Shunga ko ra inkor kategoriyasini lisoniy va nutqiy	
ʻ
planda tekshirish maqsadga muvofiq bo ladi. Logik tasdiq va inkor kategoriyalari
ʻ
gapda   xabar   berishning   xarakterli   xususiyatlaridandir   .   “Gapning   asosiy
belgilaridan biri bo lgan hukm tasdiq yoki inkor  yo li bilan hosil  qilinadi. Tasdiq	
ʻ ʻ
va inkor fikrlar orasidagina bo lmay, tushunchalar orasida ham mavjud. Boshqacha	
ʻ
qilib   aytganda,   tasdiq   va   inkor   gap   doirasida   ham,   so z   semantikasida   ham   aks	
ʻ
etadi.” 8
7
 Нурмаҳанова А.Н. Тасдиқни билдирувчи дарак гаплар // Ўзбек тили ва  адабиёти. – Тошкент, 1964. –№2. – 
Б. 52–57.
8
 Rustamov T. Hozirgi zamon o zbek adabiy tilida inkor kategoriyasi. Kandiss.— 1956; Jumanazarov Yu . O zbek 	
ʻ ʻ
tilining o g iz dialektnda inkor kategoriyasi.  «O zbek tili va adabiyoti»	
ʻ ʼ ʻ
23             Lekin   tushunchaga   xos   inkor   gapda   fikriy   inkorni   keltirib   chiqarmaydi,
gapning   tasdiq   mazmuniga   ta sir     etmaydi.   Masalan,   Aqlsiz   kishgina   shundayʼ
qilishi mumkin gapida aqlsiz so zining (inkor formaning) ishtiroki gapning tasdiq
ʻ
mazmuniga ta sir etmaydi. 	
ʼ
    Hatto inkor munosabati hosil qiluvchi juftlarning (antonimlarning)har biri  
alohida gaplarning kesimi bo lib kelganda har ikki gap ham tasdiq mazmunida  	
ʻ
bo ladi (biri tasdiq, biri inkor emas). “Darvin ta limoti noto g ri”, “Haqiqat shu  	
ʻ ʼ ʻ ʻ
qadar shirinki, totib ko rging keladi. Shu qadar achchiqki, tilingni kuydiradi!” 	
ʻ
(O .   Hoshimov)   —   tasdiq   gap.   Shunga   ko ra   gapga   xos   tasdiq   va   inkor	
ʻ ʻ
munosabatini  
tushunchalar orasidagi antonimik muposabat bilan ara lashtirmaslik kerak. Inkor  
kategoriyasi   gapda   kesim   orqali   shakllanadi.   Uning   kesimda   namoyon   bo lishi	
ʻ
butun gapga xos bo lib, boshqa bo laklarda ifodalanishi o sha bo lakkagina xosdir.	
ʻ ʻ ʻ ʻ
     Ya ni gapning kesimi inkor formada bo lsa, gapning o zi ham inkor mazmunida	
ʼ ʻ ʻ
bo ladi,Boshqa   bo laklardagi   inkor   formalar   gapning   tasdiq   mazmuniga   ta sir	
ʻ ʻ ʼ
etmaydi.“   Oyog i   yerdan   uzilmaganlar   odam   bo lib   qolgan”.   (O .   Hoshimov)	
ʻ ʻ ʻ
«Kesimdagi     inkor   mumiy   bo lib,   boshqa   bo laklardagi   inkor   xususiydir»[5].	
ʻ ʻ
Qiyos   qilaylik:   “Kiyik   och   qolmaslik   uchun   ko kat   yeydi.”   (tasdiq   gap).   “Ammo	
ʻ
bir-birini   o ldirmaydi”   —   (inkor   gap).   Hukmga   xos   inkor   odatda   tasdiq   gaplar	
ʻ
zaminida   lingvistik   yoki   nolingvistik   vositalar   yordamida   hosil   qilinadi.   Tasdiqni
ham   turli   xil   vositalar   bilan   ifodalash   mumkin.   Shaytonga   hay   bering,   polvon,
chiqing endi. (T. Murod). Ushbu gapda tasdiq kategoriyasi ibora bilan ifodalangan.
          “Tabiat   va   jamiyatdagi   turfa   hodisalarning   mohiyati   hamda   qonuniyatlarini
ibtidoiy   bir   tamoyillarda   bo lsa-da,   inkishof   etishga   uringan   ilk   aql   sohiblarining	
ʻ
diqqatini til, xususan, ilohiy va badiiy so z tilsimi muammolari jiddiy band etgan.	
ʻ
Bu yorug  diqqat-u shuur tetapoya davridan to bugungi yetuklik davriga kelguncha	
ʻ
til   mohiyatini   aniqlashning   ming   bitta   yo lini   sinab   ko rgan   bo lsa-da,   bu	
ʻ ʻ ʻ
mohiyatga to la yetib borishning uddasidan chiqa olganicha yo q” (21, 80). 	
ʻ ʻ
     Modallik — og zaki nutqning ajralmas funksional alomatlaridan biri.  	
ʻ
24 Modallik   kategoriyasi   tilning   eng   murakkab   va   muloqotning   mazmunga   boy
jihatlaridan   hisoblanadi.   Mazkur   kategoriya   nafaqat   tabiiy   va   ijtimoiy   fan   sohasi
olimlarini,   balki   tilshunos   olimlarni   ham   birdek   qiziqtirib   kelayotgan
muammolardan   biri   bo lib,   leksikologiya,   frazeologiya,   so z   yasalishi,ʻ ʻ
morfologiya,   kognitiv   va   matn   tilshunosligida   keng   qo llanmoqda.Tilda   modallik	
ʻ
kategoriyasi   davrlar   o tishi   bilan   o zgarib,   takomillashib   borayotgani   hech   kimga	
ʻ ʻ
sir emas. 
         “Modallik” atamasi bizni o rab turgan keng borliq, olamdagi tabiat hodisalari,	
ʻ
voqeliklar   spektrini   anglatish   uchun   qo llanilib,   o zining   turli   xil   ma nolari,	
ʻ ʻ ʼ
Grammatik   xususiyati   va   har   xil   til   sathlarida   qo llanishi   bilan   ajralib   turibdi.	
ʻ
Funksional jihatdan modallik turli xil vositalar bilan, jumladan, grammatik, leksik
va   frazeologik   vositalar   yordamida   o z   ifodasini   topadi.Tilshunoslikda   modallik	
ʻ
tushunchasi  so‘zlovchining aytilayotgan gap mazmuniga,  voqelikka munosabatini
anglatuvchi ma no kategoriyasi sifatida qaraladi, ya ni obyektiv voqelik so zlovchi	
ʼ ʼ ʻ
ongida   aks   etadi   va   u   o z   munosabatini   turli   semantik   kategoriyalar   yordamida	
ʻ
bildiradi.   Demak,   so zlovchining   kommunikativ   niyati,   uning   gap   mazmuniga	
ʻ
emotsional   munosabatini   bildiruvchi   subyektiv   modallik   garchi   gapning
faollashtiruvchi qismi bo lsa ham, ularning tabiati va gap tuzilishidagi   asosiy roli	
ʻ
shunchalik   xilma-xilki,   ularni   faqat   grammatik   rejada   “turli     sathlilik”,   semantik
rejada so zlovchining “munosabatini ifodalash” belgisi ostida birlashtirish	
ʻ
mumkin, xolos. 
          Modallik   kategoriyasi   lisoniy   birliklarda   namoyon   bo lib,   obyektiv   modallik	
ʻ
diktumga, subyektiv modallik esa gapda ifodalangan obyektiv mazmunga
so zlovchining   munosabatini   ifodalaydi   va   modusga   kiradi.   Bu   holda   sintaktik	
ʻ
modallik   gapni   shakllantirishdagi   o rni   va   subyektning   gap   mazmunidagi	
ʻ
munosabat darajasiga qarab ikki guruhga — obyektiv va subyektiv modallikka
bo linadi. Obyektiv modallik gapni shakllantiruvchi zaruriy belgilardan biri, asosi	
ʻ
hisoblansa,   subyektiv   modallik   obyektiv   modallik   zamiridagi   qo shimcha	
ʻ
modallikdir.  
25           “Modallik (lotincha “modalis” — o lchov, usul) — fikrning voqelikka bo lganʻ ʻ
munosabatlarining   turli   xil   ko rinishlarini,   shuningdek,bildirilayotgan   narsalarni	
ʻ
subyektiv   tarzda   tasniflashning   turlicha   ko rinishlarini   ifodalovchi   funksional-	
ʻ
semantik   kategoriya”.   “Modallik   kategoriyasi   deb,   qator   funksional-semantik
modallik kategoriyalarining (tasdiq-inkor, real-noreal, so roq, undov, payt, sabab,  	
ʻ
maqsad,   qiyos,   shart,   niyat,   buyruq,   natija,   to siqsiz,   o rin,   inkor,   tasdiq,	
ʻ ʻ
mavjudlik, holat, maslahat, iltimos, talab, mumkinlik va hokazo) shakllanib,  
rivojlanib,   turli   xil   ma no   nozikliklariga   qo shilib,   uyg unlashib   keng   funksional-	
ʼ ʻ ʻ
semantik   maydonni   hosil   qilish   jarayonida   so zlovchining   obyektiv   borliqqa	
ʻ
munosabatini anglatib, so zlovchi va tinglovchi orasidagi kommunikativ	
ʻ
muloqotning   amalga   oshishida   ifodalanayotgan   semantik   ma nolar   majmuiga	
ʼ
aytiladi”.Ma lumotlarda   keltirilishicha,   “modallik”   tushunchasini   fanga	
ʼ
birinchilardan   bo lib   Aristotel   olib   kirgan.O sha   davrdan   buyon   modallik   bir	
ʻ ʻ
qancha   falsafiy,   mantiqiy   va   tilshunoslik   bilimlarining   asosiy   mavzusi   bo lib	
ʻ
kelmoqda. 
     Aristotel modallik  kategoriyasining mohiyatidan kelib chiqib, uni ikki aspektga
—   “obyektiv   borliqdagi   harakatning   amalga   oshishi   mumkinligi   yoki   uning
haqiqatga oshmasligi mumkinligi (ehtimolligi)”ni ajratadi. Olim modallik mohiyati
haqida   shunday   deydi:   “Bu   eng   oliy   mantiqiy   tushunchalar   bo lib,   obyektiv	
ʻ
borliqning   asosiy,   muhim   xususiyatlari   kategoriyalarda   aks   etadi   va   ular   asosida
boshqa tushunchalar hosil bo ladi. Ular moddiy dunyo bilan bog langanligi uchun	
ʻ ʻ
kategoriyalar   tabiat   narsalari   orasidagi   bog lanish   va   ularning   munosabatini	
ʻ
ifodalab, gaplarning asl mohiyatini anglatadi”.
          Sh.   Balli   modal   ma nolar   tarkibiga   “hukmning   turli   nozikliklari”,   “sezgi   va	
ʼ
istak”larni kiritadi va modallik kategoriyasini quyidagicha ta riflaydi: 	
ʼ
       “Modallik — gapning qalbi, yuragidir. U fe llar, mayllar,intonatsiya, savol va	
ʼ
buyruq shakllari: modal harakat (ishora), undov so zlar, atash va ko p sonli usullar	
ʻ ʻ
bilan ifodalanadi”.
     “M. K. Xellidey fikricha, “Modallik — muloqotning muhim funksional
26 xususiyati,   shaxs   orasidagi   funksiya,   muloqotda   qatnashayotgan   so zlovchiningʻ
ifoda   shakli   hisoblanadi”.   Modallik   obyektiv   va   subyektiv   bo lishi   mumkin.	
ʻ
“Obyektiv modallik bildirilayotgan fikrning voqelikka munosabati (real va noreal,
imkoniyat   va   imkoniyatsizlik,   zaruriyat   va   ehtimollik   kabi)ni   anglatadi   hamda
grammatik va leksik vositalar (mayl, modal so z, yuklama, intonatsiya) yordamida	
ʻ
ifodalanadi.” 9
          Subyektiv   modallik   esa   so zlovchining   aytilayotgan   fikr(ishonch   yoki	
ʻ
ishonchsizlik,   rozilik   yoki   norozilik,   ekspressiv   baho)ga   munosabatini   ko rsatadi	
ʻ
va so z tartibi, intonatsiya, leksik takror, modal so z, yuklama, undov, kirish so z,	
ʻ ʻ ʻ
so z birikmasi va kirish gaplar bilan ifodalanadi”. 	
ʻ
     M. M. Bikel o z qarashida modallikni mazmunan obyektiv ham, subyektiv ham	
ʻ
tushuncha   bo lmay,   uni   nisbatan   obyektiv   hisoblaydi:   “Modallik   bu   —   voqelikni	
ʻ
so zlovchi — “men” subyektining nuqtayi nazari bilan tushunish, lekin bu nuqtayi	
ʻ
nazar   “birinchi   va   oxirgi   marta”   tilning   hozirgi   holati   uchun   tilning   o zining	
ʻ
vositalari orqali umumiylashgan, mujassamlashgandir” 
     T.I.Krasnovaning ta kidlashicha, obyektiv va subyektiv modallik kategoriyalari	
ʼ
o zaro   bir-biri   bilan   uzviy   bog langan:   “Obyektiv   va   subyektiv   modallik	
ʻ ʻ
kategoriyalari  o zaro bog liq va ularni bir-biridan faqat  nazariy yondashish  orqali	
ʻ ʻ
ajratish   mumkin”   Ensiklopedik   lug atlarga   murojaat   qilganimizda   obyektiv   va	
ʻ
subyektiv   modallik   kategoriyalarini:   “Obyektiv   modallik   bildirilayotgan   fikrning
voqelikka   munosabati   (real   va   noreal,   imkoniyat   va   imkoniyatsizlik,   zaruriyat   va
ehtimollik   kabi)ni   anglatadi   hamda   grammatik   va   leksik   vositalar   (mayl,   modal
so z,   yuklama,   intonatsiya)   yordamida   ifodalanadi.   Subyektiv   modallik   esa	
ʻ
so zlovchining   aytilayotgan   fikr     (ishonch   yoki   ishonchsizlik,   rozilik   yoki
ʻ
norozilik,   ekspressiv   baho)ga   munosabatini   ko rsatadi   va   so z   tartibi,   intonatsiya,	
ʻ ʻ
leksik   takror,   modal   so z,   yuklama,   undov,   kirish   so z,   so z   birikmasi   va   kirish	
ʻ ʻ ʻ
gaplar bilan ifodalanadi”, — deya ta kidlanganligini kuzatdik. 	
ʼ
          Tilning   eng   murakkab   va   keng   qamrovli   modallik   kategoriyasiga   bo lgan	
ʻ
munosabatni hamda modallik kategoriyasining ifodalanishini  tahlil qilar ekanmiz,
9
 Balli Sh. Yazyk i zhizn  (Language and life), Moscow, 2003, 44–60 p.	
ʼ
27 mazkur   kategoriyaga   bo lgan   munosabatning   turli-tumanligi   yaqqol   namoyonʻ
bo ladi. 	
ʻ
          V.   V.   Panfilovning   ta kidlashicha,   “Tilda   modallik   kategoriyasi   kabi   turli-	
ʼ
tuman, qarama-qarshi fikr bildirilgan va uning tildagi alohida ma nolarining rang-	
ʼ
barang tabiatichalik ko‘p talqin qilingan kategoriya yo q”. 	
ʻ
          F.   Bryuno   tilshunoslikda   mavjud   bo lgan   “ma nodan   shaklga”   tamoyiliga	
ʻ ʼ
asoslanib,   istak,   taxmin,   ishonch,   iltimos,   inkor   kabi   modal   tushunchalarning
qanday yo llar bilan ifodalanishini tahlil qilib, modallikni ikki sinfga ajratgan: real	
ʻ
va   eventual   (taxmin).   F.Bryuno   fikricha,   “Modallik   kategoriyasini   ifodalovchi
vositalarga ohang (iltimos, nafrat, tasdiq, ajablanish, xursand bo lish, zaruriyat, rad	
ʻ
etish,   ruxsat   etish   va   h.k.),   zamon   (modal   fe llar,   modal   to ldiruvchilar:   ravish,	
ʼ ʻ
ravishli   ibora,   ko makchilar,   bog langan   yoki   ergash   gapli   qo shma   gaplar),   so z	
ʻ ʻ ʻ ʻ
tartibi va fe l mayllari kiradi” .	
ʼ
          V.   G.   Gak   modallik   turiga   so zlovchi   va   xabar   beruvchi   munosabatidagi	
ʻ
umumlashganlikni   asoslaydi.   V.   Gakning   fikricha,“Modallik   uch   bosqichga
bo linadi:  	
ʻ
1)   xabar   berish   xususiyatiga   ko ra,   deklarativ   (Je   dis   que   Pierre   viendra)   va	
ʻ
performativ (J ordonne que Pierre vienne) modallik;  	
ʼ
2) voqelikni bilish xususiyatiga ko ra, ishonchlilik (je sais) va  	
ʻ
ehtimollik (Je suppose), (to liqsiz ishonchlilik);  	
ʻ
3) munosabat xususiyatiga ko ra, istak ( je veux qu il vienne), (noistak  	
ʻ ʼ
va rozilik) va norozilik subyekt hissiyotining ifodalanishi (uyg onishi) bilan  	
ʻ
bog liq”. 	
ʻ
Y.   Y.   Kordi   modallik   kategoriyasining   bo laklari   sifatida   gapning   to rtta	
ʻ ʻ
funksional tipini taklif qiladi:  
1) darak, 2) so roq, 3) buyruq, 4) istak . 	
ʻ
          Z.   A.   Getman   va   T.   P.   Arxipovich   mantiqiy-grammatik   modallik
kategoriyasining   matndagi   ikki   dialogik   matnlar   hamda   xalqaro   hujjat   matnlari
turlarini o rgangan. Ushbu matnlarda bir-biriga qardosh bo lmagan ingliz va ispan	
ʻ ʻ
tillari   materialida   modallik   kategoriyasi   umumiy   matn   kategoriyasi   sifatida   tahlil
28 qilingan.   Ular   til   materiali   o rnida   ingliz   va   ispan   tillarida   Birlashgan   Millatlarʻ
Tashkilotining   inson   huquqlari   haqidagi   hujjatlaridan   foydalangan   hamda   matn
modalligini beshta sathda tahlil qilgan:
      “Modallik kategoriyasi umumiy matn kategoriyasi sifatida beshta  
turga bo linadi:  	
ʻ
1) modallik motivatsiyasi — modallik remitenti (axborotni uzatuvchi) va modallik
respondenti — axborotni qabul qiluvchi;  
2) modallik artefakti — matn yordamida muloqotni ta minlash (moddiylashtirish);	
ʼ
3) kognitiv modallik — olamni bilish tizimi 
4) impozitiv modallik — responedent ongiga (aqliy) hujum;  
5) emotiv modallik — ikkala kommunikantlar tomonidan matnni  
tushunish va uni ekspressiv baholash”. 
      S. O . Boymirzayeva o zbek tili materiali asosida matn modalligi muammosini	
ʻ ʻ
o rganadi.   Modallik   kategoriyasining   kommunikativ-pragmatik   xususiyatlarini,	
ʻ
matnning   kognitiv   va   ma noviy   maydonida   faollashuvchi   ko rsatkichlarini	
ʼ ʻ
aniqlaydi.   Matn   modalligining   mazmuniy   turlarini   farqlash,   ularni   tavsiflashga
harakat qiladi. Olima matn modalligini tahlil qilar ekan, asosiy e tiborni subyektiv	
ʼ
modallik   turlarining   matnda   voqelanishiga   qaratadi:   “…subyektiv   modallik
quyidagi turlarga bo linadi: emotiv, epistemik, deontik va aksiologik”.	
ʻ
          M.   A.   Abdurazoqov  deontik   modallikni   uchta   komponent   bilan   izohlaydi:   a)
modallik   xarakteri;   b)   modallik   mazmuni;   v)   modallik   sharti.   Tilshunos   har   bir
modallik   turiga   quyidagicha   ta rif   beradi:   “Modallik   xarakteri   harakatning	
ʼ
bajarilishi kerak bo lgan (devoir fe li bilan), mumkin bo lgan (pouvoir fe li bilan)	
ʻ ʼ ʻ ʼ
yoki   bajarilishi   mumkin   bo lmagan   (ne   paspouvoir   faire   modalligi   bilan)   til	
ʻ
me yorlariga muvofiq ifodalanadi.  	
ʼ
      Modallik mazmuni zamirida esa vaziyat ishtirokchisi, ya ni istakni ifodalovchi	
ʼ
modal   subyekt   turadi.Tilshunoslikda   tillarning   paydo   bo lish   tarixini,   genealogik	
ʻ
tasnifini   yaratgan,   nomlarning   kelib   chiqishi   haqidagi   ta limotni   rivojlantirgan,
ʼ
fenomenologiya   asoschisi,   mantiqshunos   Leybnis   mantiq   ilmiga   oid   fikrlari
asosida modallik kategoriyasiga mantiqiy yondashadi: 
29           “Modallik   tizimiga   tasdiq,   mumkin,   zaruriyat   va   inkor   modal   kategoriyalari
kiradi.   Unga   asosan   umumiy   tasdiq,   ayrim   umumiy   inkor   darak   va   ayrim   tasdiq
darak   gaplarning   modallik   hususiyati   arifmetikada   tabiiy   sonlar   yordamida
izohlanadi”. 
     D. P. Lopareva ham modallik kategoriyasi mantiq va psixologiyaga asoslangan
holda keng tushunchani  hosil  qiladi, bayon etilgan fikr  bu —matn degan  g oyaniʻ
ilgari   suradi.   Asosiy   e tiborni   subyektiv   qurilmaning   modalligini   hosil   qilishga	
ʼ
qaratadi:   “Har   qanday   matn   modal   doiraga   ega,   subyektiv   qurilma   modalligi
emotiv,   epistemik,   deontik   va   kompozitiv   xususiyatga   ega   bo lgan   semantik	
ʻ
operatorlardir,   chunki   ular   subyektiv   munosabatlarni   ifodalashga   xizmat   qilib,
matn mazmuniga bo lgan munosabatini namoyon qiladi”. 	
ʻ
            J.A.Yoqubov   o z   tadqiqotida   mantiq   bilan   tilshunoslikni   o zaro   bog lab	
ʻ ʻ ʻ
modallik kategoriyasining semantik xususiyatlarini ochib berishga harakat qilgan.
          Olimning   fikricha,   “modallik   kategoriyasi   bir   tomondan   mantiq   ilmi   bilan
bog lab tahlil qilinsa, ikkinchi tomondan mazkur semantic kategoriya	
ʻ
tilshunoslikda lisoniy birliklar bilan ifodalanadi. Mantiq va tilning hozirgi aloqalari
shuni   ko rsatmoqdaki,   ushbu   ikki   fandagi   nazariy   tushunchalarning   mos   tushishi	
ʻ
bir-biridan farqlanadigan tillar taraqqiyotida muhim omil bo lib xizmat qiladi”.	
ʻ
      Olim tilshunoslikda mavjud bo lgan modallik kategoriyasiga oid ilmiy ishlarni	
ʻ
tahlil   qilib,   olimlarning   nazariy   qarashlarini   bir   tizimga   solib,   modallik   semantik
kategoriyasiningtil   vositalari   bilan   ifodalanishini   quyidagi   to qqiz   guruhga	
ʻ
bo lgan: 	
ʻ
         1. So zlovchi aytayotgan fikrning gapdagi maqsadi, munosabati yoki gapning	
ʻ
kommunikativ   funksiyasi.   Bu   semantik   baholashning   xususiyati   shuki,   hamma
gaplar   o z   funksiyasidan   kelib   chiqib,   kommunikativ   guruhga   (darak,   so roq,
ʻ ʻ
buyruq) bo linadi. Bu ma nolarning majmui quyidagi tilvositalarini o z ichig oladi:	
ʻ ʼ ʻ
morfologik (fe l mayllari) va sintaktik (gap modellari). 	
ʼ
     2. So zlovchining gap mazmunini real va noreal nuqtayi nazardan baholashi. Bu	
ʻ
modallik ma nolari mayl shakllari, fe l zamonlari, shuningdek, ba zi bog lovchi va	
ʼ ʼ ʼ ʻ
yuklamalar yordamida ifodalanadi. 
30           3.   So zlovchining   gapda   ifodalangan   voqeliklarni   (mumkin-ehtimol,   zarur-ʻ
kerak,   xohish-istak)   subyekt   yordamida   baholashi.   Bu   semantik   ma nolar   modal	
ʼ
fe llar va til qurilmalari yordamida beriladi. 	
ʼ
          4.  Tasdiq   va  inkor   ma nolarini   ifodalovchi  narsalar  orasidagi   mavjudlik  yoki	
ʼ
mavjud   emaslik   holatini   anglatuvchi   munosabatlar,   belgilar   va   gapdagi   real
harakatni   anglatuvchi   voqelik.   Ikkala   semantik   tushuncha   taqqoslansa,
birinchisining   markerlari   (ko rsatkich   belgilari)   yo q,   ikkinchisining   maxsus	
ʻ ʻ
markerlari mavjud bo lib, ular grammatik, leksik vositalar yoki yuklamalar orqali	
ʻ
ifodalanadi. 
        5.   Semantik   ma nolarning   ikki   turini   baholash:   a)   so zlovchining   voqelikni
ʼ ʻ
(mumkin,   zarur   yoki   istak)   baholashi;   b)   so zlovchining   unga   xabar   qilingan	
ʻ
voqelikka   ishonchlilik   darajasi.   Ikkala   baho   turli   tilda   modal   ravishlar,   kirish
so zlar, to ldiruvchi ergash  gapli  qo shma gaplar  bilan, shuningdek, modal fe llar	
ʻ ʻ ʻ ʼ
(mumkin, kerak) va infinitiv qurilmalar yordamida ifodalanishi mumkin. 
          6.   So zlovchining   gap   mazmunidagi   his-tuyg u   va   sifat   fazilatlarining	
ʻ ʻ
ifodalanishi.   Bu   semantik   tushunchalar   undov   so zlar,   leksik   so zlar   (yaxshi,	
ʻ ʻ
yomon, ajoyib, uyat, qo rqinch, dahshat va h.k.) va ohang yordamida beriladi. 	
ʻ
          7.   Modallik   obyektiv   va   subyektiv   kategoriya   bo lib,   gap   mazmunining	
ʻ
voqelikka   munosabatini   bildiradi.   Obyektiv   modallikning   asosiy   ifodalanish
vositasi   hisoblangan   fe’lning   grammatik   kategoriyasi   mayl   yordamida   amalga
oshadi, subyektiv modallik esa leksik vositalar yordamida ifodalanib, ularga modal
so zlar, modal fe llar va yuklamalar kiradi. 	
ʻ ʼ
          8.   Konnotativ   modallik   ma nolarini   ifodalash:   sevish,   erkalash,hurmat,	
ʼ
kichraytirish, kamsitish. Ushbu modallik turi hozirgi o zbek tilida o zbek millatiga	
ʻ ʻ
xos bo lgan -gina (-kina, -qina), -cha, -choq, -chak, -loq, -jon, -xon, -oy, -voy, -lar	
ʻ
kabi affiks va affikssimonlar so zlovchining obyektiv borliqqa, o z nutqiga bo lgan	
ʻ ʻ ʻ
modal munosabatini bildirib keluvchi subyektiv baho shakllaridir. 
          9.   Modallik   alohida   til   kategoriyasi   sifatida   mavjud   emas.   Aniqlik   mayli
(indikativ) modallik kategoriyasini ifodalamaydi. 
     “E. N. Aliyeva qiyosiy jihatdan mumkin emaslik kategoriyasini  
31 o rganish va uni keng ko lamda tadqiq etish, shuningdek, ushbu kategoriya  ʻ ʻ
rus, ingliz va lezgin tillarida qanday yo llar bilan ifodalanishini tahlil qilgan.”	
ʻ 10
                                     II bob yuzasidan xulosa
      Gapning grammatik kategoriyalari – shaxs, son, zamon, tasdiq-inkor va mayl –
til   strukturasi   va   muloqot   jarayonida   muhim   ahamiyat   kasb   etadi.   Har   bir
grammatik   kategoriya   gap   tuzilmasida   o ziga   xos   vazifani   bajaradi   va   gap	
ʻ
mazmunini   to g ri,  lo nda  hamda  ifodali   yetkazishga   xizmat   qiladi.  Shaxs  va  son	
ʻ ʻ ʻ
kategoriyalari orqali voqeada ishtirok etuvchi sub yektlar aniqlanadi. 	
ʼ
         Zamon shakllari harakatning qachon sodir bo lganini ko rsatadi, bu esa fikrni
ʻ ʻ
mantiqiy tarzda qurishga yordam beradi.
10
  Makhmudov N., Nurmonov A. va boshk. Uzbek tilining mazmunii sintaksisi (Content syntax of the Uzbek 
language), Tashkent: Fan, 1992, 89 p
32           Bundan   tashqari,   tasdiq   va   inkor   kategoriyalari   fikrning  yo nalishini   –  ijobiyʻ
yoki   salbiyligini   aniqlaydi.   Mayl   kategoriyasi   esa   gapni   ifodalayotgan   shaxsning
harakatga bo lgan munosabatini, istagini yoki majburiyatini bildiradi. Aynan mana	
ʻ
shu   grammatik   vositalar   orqali   har   bir   gap   o z   kommunikativ   vazifasini   bajara	
ʻ
oladi. Ushbu kategoriyalar muloqotda aytilayotgan fikrga aniqlik, ma no teranligi	
ʼ
va ifoda boyligini baxsh etadi.
          Bu   bob   davomida   tahlil   qilinganidek,   gapning   grammatik   kategoriyalarini
o rganish   nafaqat   nazariy,  balki   amaliy  ahamiyatga   ham   egadir.   Chunki   kundalik	
ʻ
nutqda,   yozma   va   og zaki   muloqotda   ushbu   birliklardan   to g ri   foydalanish   nutq	
ʻ ʻ ʻ
madaniyatini oshiradi, ifoda ravonligi va muloqot samaradorligini ta minlaydi. Bu	
ʼ
kategoriyalar   o zaro   uzviy   bog langan   bo lib,   gapning   sintaktik,   semantik   va	
ʻ ʻ ʻ
pragmatik jihatlarini to liq shakllantiradi.	
ʻ
      Shunday   qilib,   gapning   grammatik   kategoriyalari   til   tizimidagi   eng   zaruriy
elementlardan   biri   bo lib,   ular   orqali   gap   mantiqan   to g ri,   grammatik   jihatdan
ʻ ʻ ʻ
izchil va kommunikativ maqsadlarga muvofiq quriladi.  
          Gapning grammatik kategoriyalari – shaxs, son, zamon, tasdiq-inkor va mayl –
nutqning shakllanishida muhim o rin tutadi. Ular orqali muloqotda aniq fikr, vaqt,	
ʻ
shaxs   ishtiroki,   munosabat   va   inkor   holatlari   ifodalanadi.   Bu   kategoriyalar
grammatikaning mantiqiy va funksional jihatlarini tashkil etadi. Har bir kategoriya
o zaro   bog lanib,   gapning   mazmunini   aniq   va   ravon   yetkazishga   xizmat   qiladi.	
ʻ ʻ
Shuningdek, bu kategoriyalar muloqotning asosiy vositasi sifatida nutqni boyitadi
va uni grammatik jihatdan to liq qiladi.	
ʻ
                                        UMUMIY XULOSA
         Til – inson tafakkuri va ongining mahsuli sifatida jamiyatda muloqot vositasi
bo lib xizmat qiladi. Har qanday tilda fikr ifodalanishi gap orqali yuzaga chiqadi.	
ʻ
Gap   –   tilning   asosiy   sintaktik   birligi   bo lib,   muloqotda   mazmunni   tushunarli	
ʻ
yetkazishda   markaziy   o rinni   egallaydi.   Shu   jihatdan   gap   va   uni   tashkil   etuvchi	
ʻ
grammatik   birliklarni   o rganish   tilshunoslikdagi   muhim   yo nalishlardan   biridir.
ʻ ʻ
Kurs   ishimiz   davomida   gapning   grammatik   asoslari,   uni   tashkil   etuvchi   birliklar,
grammatik kategoriyalar va ularning muloqotdagi funksiyasi atroflicha yoritildi.
33       Gap tushunchasiga turli grammatik va stilistik yondoshuvlar mavjud bo lib, buʻ
yondashuvlar   tilshunoslikda   keng   o rganib   kelinmoqda.   Gap   matnda   mustaqil	
ʻ
mazmun   ifodalovchi   birlik   sifatida   tilning   barcha   darajalari   bilan   uzviy   bog liq	
ʻ
holda   faoliyat   ko rsatadi.   Gapning   umumiy   xususiyatlari   uning   tarkibiy	
ʻ
qismlarining   o zaro   munosabati,   semantik   yuklamasi,   intonatsiyasi   va	
ʻ
kommunikativ yo nalishi bilan aniqlanadi.
ʻ
          Birinchi   bobda   gap   va   uning   grammatik   asoslari   nazariy   jihatdan   o rganildi.	
ʻ
Unda   gap   tushunchasi,   umumiy   xususiyatlari,   tarkibiy   birliklari   tahlil   qilindi.
Ayniqsa,   gapda   grammatik   birliklarning   o zaro   bog liqligi,   gapda   sintaktik   rollar	
ʻ ʻ
va   kommunikativ   funksiyalarni   bajarishi   alohida   ko rsatib   o tildi.	
ʻ ʻ   Ikkinchi   bobda
grammatik kategoriyalarning nafaqat grammatik, balki kommunikativ vazifasi ham
tahlil qilindi. Har  bir  grammatik birlik muloqotda qanday ma no yuklayotgani  va	
ʼ
bu   birliklar   orqali   qanday   niyatlar   ifodalanayotgani   izohlandi.   Bu   esa
tilshunoslikning   nazariy   va   amaliy   sohalari   o rtasidagi   bog liqlikni   yanada	
ʻ ʻ
chuqurlashtiradi.
          Tilshunos   olimlarning   fikrlariga   tayangan   holda   shuni   aytish   mumkinki,   gap
grammatik   birliklar   orqali   shakllanadi   va   ularning   o zaro   munosabati   gapning	
ʻ
mazmunan   to liq   bo lishiga   sabab   bo ladi.   Har   bir   grammatik   kategoriya   tilda	
ʻ ʻ ʻ
fikrni   aniqlik,   lo ndalik   va   ravonlik   bilan   ifodalash   imkonini   beradi.   Ayniqsa,	
ʻ
o zbek   tilining   boy   morfologik   tizimi   ushbu   kategoriyalar   orqali   gapni   serqirra	
ʻ
ifoda qilish imkonini beradi.
Gapning   shaklan   va   mazmunan   to g ri   tuzilishi   uchun   grammatik   birliklardan	
ʻ ʻ
to g ri   foydalanish   muhim.   Kurs   ishi   davomida   olib   borilgan   tahlillar   bu   fikrni	
ʻ ʻ
amaliy misollar orqali isbotladi. Shuningdek, zamonaviy tilshunoslikda bu borada
yangi yondashuvlar va nazariyalar paydo bo lmoqda. Bu esa tilshunoslik fanining	
ʻ
rivojlanishiga hissa qo shmoqda.	
ʻ
          Shunday   qilib,   kurs   ishida   gapning   grammatik   asoslari   va   grammatik
kategoriyalarining   nazariy   va   amaliy   jihatlari   atroflicha   yoritildi.   O rganilgan	
ʻ
mavzu   kelajakda   yanada   chuqurroq   tadqiq   etilishi   mumkin   bo lgan   istiqbolli	
ʻ
34 yo nalishlardan   biri   sanaladi.   Ushbu   tahlillar   natijasida   gapning   grammatikʻ
tuzilmasi   va   muloqotdagi   ahamiyati   yanada   aniqroq   tushunildi.   Bu   esa   tilni
chuqurroq anglash va undan to g ri foydalanishga zamin yaratadi.	
ʻ ʻ
     
                             FOYDALANILGAN  ADABIYOTLAR    
I. Asosiy adabiyotlar          
1.   Mirziyoyev   Sh.   M.   Milliy   tiklanishdan   –   milliy   yuksalish   sari.   –   Toshkent:
O zbekiston,2023.	
ʻ
2. Abduazizov A., Normurodov X. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O qituvchi,	
ʻ
1994.
3. Ahmedov A. O zbek tilida gap va uning turlari. – Toshkent: Fan, 1984.	
ʻ
4. Asqarova M. Hozirgi o zbek tili morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 2006.	
ʻ
35 5. Bobojonov S. O zbek tili grammatikasi. – Toshkent: Akademnashr, 2012.ʻ
6. G ulomov A. O zbek tili morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 1968.	
ʻ ʻ
7.   Hakimov   N.   Gap   strukturasining   lingvistik   asoslari.   –   Toshkent:   O‘zbekiston,
2001.
8. Ismatullaeva M. Gapning grammatik tuzilishi. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2018.
9.   Jo raev   O.   Hozirgi   o zbek   adabiy   tili:   Sintaksis.   –   Toshkent:   Akademnashr,
ʻ ʻ
2021.
10. Jo raev O., Komilov N. Til va tafakkur. – Toshkent: O zbekiston, 2012.
ʻ ʻ
11. Karimov A. O zbek tili sintaksisi. – Buxoro: BDU, 2016.	
ʻ
12. Komilov N. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Universitet, 2002.
13. Matyoqubov N. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2000.
14. Mirtojiyev M. O zbek tilining sintaktik tuzilishi. – Toshkent: Fan, 1980.	
ʻ
15. Mirtojiyev M. va boshqalar. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: Fan, 2008.	
ʻ
16.   Muminov   N.   O zbek   tilining   grammatik   kategoriyalari.   –   Toshkent:	
ʻ
O qituvchi, 1997.	
ʻ
17. Narzulloyev N. Gap va gap bo‘laklari. – Termiz: TDPI, 2021.
18. Nematov N. Sintaksis nazariyasi asoslari. – Qarshi: Nasaf, 2013.
19. Nurmonov A. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Fan, 2005.
20. Po latov M. O zbek tilining grammatikasi. – Toshkent: O qituvchi, 1990.	
ʻ ʻ ʻ
21.   Qodirov   A.   Gap   kategoriyalari   va   ularning   turlari.   –   Samarqand:   SamDU,
2014.
22. Qosimov B. Hozirgi o zbek tili: Sintaksis. – Toshkent: O zbekiston, 2001.	
ʻ ʻ
23. Rahmatullayev B. O zbek tilining izohli grammatikasi. – Toshkent: Fan, 1976.
ʻ
                                       Elektron manbalar.                     
1.  www.ziyonet.uz  – O zbekiston Respublikasi ta lim portali.
ʻ ʼ
2.  www.ziyouz.com   – Ilmiy-ommabop maqolalar to plami.	
ʻ
3. tilvaadabiyot.uz  – O zbek tili va adabiyoti faniga oid elektron manbalar.	
ʻ
4. eduportal.uz  – Elektron darslik va ilmiy maqolalar portali.
36 5.   nationalibrary.uz   –   O zbekiston   Milliy   kutubxonasi   rasmiy   sayti   (elektronʻ
kutubxona).
37

Kurs ishida gapning grammatik kategoriyalari: zamon, shaxs-son va mayl haqida to'liq yoritilgan.

Sotib olish
  • O'xshash dokumentlar

  • O'zbek tilshunosligida sotsiolingvistik tadqiqotlar
  • Fonetika va Fonologiya. Fonema va tovushning dialektik munosabati
  • Hol va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2
  • To'ldiruvchi va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2
  • Hisob so’zlar

Xaridni tasdiqlang

Ha Yo'q

© Copyright 2019-2025. Created by Foreach.Soft

  • Balansdan chiqarish bo'yicha ko'rsatmalar
  • Biz bilan aloqa
  • Saytdan foydalanish yuriqnomasi
  • Fayl yuklash yuriqnomasi
  • Русский