Gapning grammatik kategoriyalari - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	80000UZS
Hajmi	68.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Gulsevar Normo'minova

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2025

0 Sotish

Gapning grammatik kategoriyalari

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI
ʻ ʻ ʻ
FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: GAPNING GRAMMATIK KATEGORIYALARI
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
TOSHKENT — 2025

1

MUNDARIJA:

KIRISH ………………………………………………………….................. ...3
I BOB.GAP VA UNING GRAMMATIK ASOSLARI ………………….. ..6
1.1.Gap tushunchasi va gapning umumiy xususiyatlari……………..............6
1.2. Gapni tashkil etuvchi grammatik birliklar………………………..…… .10
I bob yuzasidan xulosa………………………………………………..….. ...12
II BOB.GAPNING GRAMMATIK KATEGORIYALARI:NAZARIY
QARASHLAR………………………………………………………………...13
2.1. Gapning grammatik kategoriyalari: shaxs-son va zamon
shakllari…….……..…….…..……...…………………………………..…… 13
2.2. Gapning gra mmatik kategoriyalari: tasdiq-inkor va mayl shakllari…..22
II bob yuzasidan xulosa……………..………………………………..........33
UMUMIY XULOSA …………..…………………………………………...34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………..…………………36
KIRISH
2

Mavzuning dolzarbligi. “Respublikamiz Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev bu
haqda o zbek tiliga Davlat tili maqomi berilgan kunning 30 yilligiga bag ishlanganʻ ʻ
tantanali marosimdagi nutqida shunday fikrlarni bildirgan edi: “O zbek tili
ʻ
xalqimiz uchun milliy o zligimiz va mustaqil davlatchilik timsoli, bebaho
ʻ
ma naviy boylik, buyuk qadriyatdir. Dunyodagi qadimiy va boy tillardan biri
ʼ
bo lgan o zbek tili xalqimiz uchun milliy o zligimiz va mustaqil davlatchilik
ʻ ʻ ʻ
timsoli, bebaho ma naviy boylik, buyuk qadriyatdir. Kimda kim o zbek tilining bor
ʼ ʻ
latofatini, jozibasi va ta sir kuchini, cheksiz imkoniyatlarini his qilmoqchi bo lsa,
ʼ ʻ
munis onalarimizning allalarini, ming yillik dostonlarimizni, o lmas
ʻ
maqomlarimizni eshitsin, baxshi va hofizlarimizning sehrli qo shiqlariga quloq
ʻ
tutsin.” 1
Til – inson tafakkuri, ongining mahsuli bo lib, jamiyatda muloqot vositasi
ʻ
sifatida xizmat qiladi. Tilshunoslikda tilning asosiy birliklari fonema, morfema,
so z, so z birikmasi va gapdan iborat bo lsa-da, ulardan eng murakkabi va eng
ʻ ʻ ʻ
mukammali bu – gap hisoblanadi. Chunki gap mustaqil fikr bildiruvchi, grammatik
jihatdan mustaqil tuzilgan birlik bo lib, muloqot jarayonining asosini tashkil etadi.
ʻ
Shu sababli ham tilshunoslikda, ayniqsa sintaksisda gap tushunchasini chuqur
o rganish muhim ahamiyatga ega.
ʻ
Gap o zining shakli, tuzilishi va ma nosiga ko ra turli grammatik belgilar orqali
ʻ ʼ ʻ
tashkil topadi. Ana shu grammatik belgilar tizimi gapning grammatik
kategoriyalari deb yuritiladi. Ular orqali gapdagi harakatning egasi (shaxs), vaqti
(zamon), borligi yoki yo qligi (inkor/ijobiylik), soni (birlik/ko plik), maqsadi
ʻ ʻ
(modalitet) va boshqa jihatlar ifodalanadi. Demakki, grammatik kategoriyalar
gapning tuzilishida markaziy o rinni egallaydi hamda uni to liq, tushunarli va
ʻ ʻ
mantiqiy ifodalanishini ta minlaydi.
ʼ
Bugungi kunda tilshunoslikda gapning grammatik asoslarini o rganish, uning
ʻ
struktur va funksional xususiyatlarini aniqlash, ayniqsa zamonaviy matnlarda
ularning ifodalanishiga baho berish dolzarb masalalardan biri hisoblanadi. Ushbu
1
Мирзиёев Ш. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халқимиз билан бирга қурамиз. -Т.:Ўзбекистон –
2017. – Б.17.
3

kurs ishida ana shu masalaga e tibor qaratilib, gapning grammatik kategoriyalariʼ
tizimli yondashuv asosida o rganiladi, ularning nazariy va amaliy tahlili beriladi.
ʻ
Tilshunoslikda sintaksis bo limi aynan gapni tahlil qilish orqali o zining nazariy
ʻ ʻ
asoslarini boyitadi. Gap esa faqatgina so zlarning tartibli yig indisi emas, balki u
ʻ ʻ
aniq grammatik qurilishga ega bo lgan, fikrni ifodalovchi yagona tuzilma
ʻ
hisoblanadi. Gap orqali inson tafakkuri shakllanadi, jamiyatdagi ijtimoiy, madaniy,
psixologik jarayonlar tilda aks etadi. Gapning grammatik kategoriyalari esa uning
mantiqiy, mazmuniy va funksional tomonlarini yoritadi. Ular gapni tahlil qilishda,
muloqotni tushunishda va nutqning mazmunini aniqlashda muhim vosita bo lib
ʻ
xizmat qiladi. Ayniqsa, zamonaviy tilshunoslikda bu kategoriyalarning semantik
va kommunikativ yuklamasi, matn ichidagi roli va ularning o zaro munosabatlari
ʻ
chuqur o rganilmoqda.
ʻ
Shuningdek, grammatik kategoriyalar nafaqat nazariy jihatdan, balki amaliy
jihatdan ham dolzarbdir. Masalan, til o rgatishda, tarjima jarayonlarida, matn
ʻ
tahlilida, hatto sun iy intellekt til modellari qurishda ham gapning grammatik
ʼ
kategoriyalarini tahlil qilish muhim ahamiyat kasb etadi.
Kurs ishi mavzusining obyekti . Zamonaviy o zbek tilidagi gap birliklari
ʻ
hisoblanadi. Ya ni, nutq jarayonida mustaqil fikr bildiruvchi va grammatik
ʼ
jihatdan to liq tuzilgan gaplar tahlil markazida turadi. Tadqiqot davomida aynan
ʻ
gap birliklarining tuzilishi, ularning grammatik ko rinishlari va til tizimidagi roli
ʻ
o rganiladi.
ʻ
Kurs ishi mavzusining predmeti . Gap tarkibida grammatik vositalar orqali
ifodalanadigan grammatik kategoriyalar tizimidir. Jumladan, shaxs, zamon, son,
inkor, modalitet kabi kategoriyalar va ularning gapda qanday ifodalanishi,
mazmuniy yuklamasi hamda tildagi funksional ahamiyati tahlil qilinadi.
Kurs ishining maqsadi . Zamonaviy o zbek tilidagi gapning grammatik
ʻ
kategoriyalarini nazariy va amaliy jihatdan o rganish, ularning gap tuzilishidagi
ʻ
o rni, mazmuniy va shakliy xususiyatlarini aniqlash hamda grammatik
ʻ
kategoriyalar tizimining tildagi funksional ahamiyatini yoritishdan iborat.
Shuningdek, grammatik kategoriyalarning nutq jarayonidagi roli, ularning matn
4

mazmuniga ta siri va ifodalanish shakllarini turli matn janrlari asosida tahlil qilishʼ
ham tadqiqotning asosiy maqsadlaridan biridir.
Kurs ishi vazifalari. Ushbu kurs ishida qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz:
—tilshunoslikda gap tushunchasining nazariy asoslarini ko rsatish;
ʻ
—gapning grammatik tuzilishini aniqlash va uni tashkil etuvchi birliklarni
belgilash;
—grammatik kategoriyalarni tasniflash va har birining xususiyatlarini yoritish;
—shaxs, zamon, son, inkor, modalitet kabi grammatik kategoriyalarning shakl va
ma no jihatdan tahlilini berish;
ʼ
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, kurs ishining
umumiy 36 betini tashkil qiladi.
I BOB. GAP VA UNING GRAMMATIK ASOSLARI
5

1.1.Gap tushunchasi va gapning umumiy xususiyatlari
Gap — bu muayyan til qonuniyatlariga ko ra grammatik va intonatsiyaviyʻ
shakllangan nutq birligi, fikr shakllanishi va uning ifodalanishini asosiy vazifasi
bo lib xizmat qiladi. Kishilar o zaro fikr almashadilar, aloqa qiladilar, bunday
ʻ ʻ
aloqa amlashinuvi faqat gap orqali yuzaga keladi. Shuning uchun gap fikrni ifoda
etuvchi nutq birligi deb yuritiladi.
Gapning muhim belgilaridan biri predikativlikdir, ya ni gapda so zlov
ʼ ʻ chining
aytilayotgan fikrga bo lgan munosabati ifoda qilinadi. Predikativlik modallik,
ʻ
zamon, shaxs-son kategoriyasini o z ichiga oladi. Modallik gap orqali
ʻ
ifodalanayotgan xabarga yoki voqelikka bo lgan so zlovchining turli tasdiq, inkor,
ʻ ʻ
gumon, shubha kabi munosabatidir. Bu munosabat asosan gapning kesimi orqali
ifoda etiladi.
Uni ifoda etuvchi vositalarga fe l mayllarini ko rsatuvchi qo shimchalar, modal
ʼ ʻ ʻ
so zlar hamda intonatsiya kiradi. Misol: Dunyoning tinchligi buzilmasin hech.
ʻ
Olasiz (olib bo psiz). Xayriyat, imtihondan o tib oldim.Predikativlik ega, kesim
ʻ ʻ
aloqasi bilan ifodalanadi. Masalan: Qish boshlandi. Havo soviy boshladi.
Predikativlik ayrim vaqtda bir so z bilan ham ifoda qilinishi mumkin. Masalan:
ʻ
Kuz. Mevalarning g arq pishgan payti. Buning uchun ma lum bir sharoit,
ʻ ʼ
intonatsiya bo lishi talab qilinadi.
ʻ
Gap intonatsion tugallikka ega. Intonatsiya gapning tugallanganini bildiradi.
Uni boshqa gapdan ajratadi. Nutqda gaplarning ajralishi pauza orqali, yozuvda esa
turli tinish belgilari (nuqta, vergul, so roq, undov) orqali ko rsatiladi. M: Paxta
ʻ ʻ
mavsumi tugadi, talabalar o qishga qaytdilar.
ʻ
Gap fikriy jihatdan nisbiy tugallikka ega. Uning tugal fikrni ifoda qilishi
ma lum sharoit bilan bog liq bo ladi. Qish fasli boshlandi.
ʼ ʻ ʻ
Gapning turlari.O zbek tilida gaplar turli nuqtayi nazardan tasnif qilinadi.
ʻ
I. Ifoda maqsadiga ko ra.II. Emotsionalikka ko ra.III. Tuzilishiga ko ra.
ʻ ʻ ʻ
Har bir gap o zida so zlovchining yoki yozuvchining shu gapini aytishidan
ʻ ʻ
maqsadini ham ifoda etadi. Shu gap orqali muallif bir fikrni aytmoqchi yoki
so ramoqchi bo lsa yoxud o zining xohish yoki iltimosini bayon qiladi. Ifoda
ʻ ʻ ʻ
6

maqsadiga ko ra va bu maqsad bilan bog liq bo lgan intonatsiyaga ko ra gaplarʻ ʻ ʻ ʻ
uchga bo lib o rganiladi:
ʻ ʻ
a) darak gap.b) so roq gap.v) buyruq gap
ʻ
Darak gapda bo‘lib o‘tgan, bo‘layotgan yoki bo‘lishi kutilayotgan voqea-
hodisa haqida xabar beriladi. Shuningdek, bunday gaplar orqali narsa yoki
hodisada biror xususiyatning mavjudligi yoki mavjud emasligi tasdiq yoxud inkor
yo‘li bilan ifodalanadi.
Darak gap xabar ohangi bilan aytiladi. Gapning bosh qismida ohang bir oz
ko‘tarilib, keyingi qismida pasaya boradi. Tovush tempi o‘rtacha bo‘ladi. Mantiq
urgusini olgan soz gap tarkibidagi boshqa so‘zlarga nisbatan yuqori ohang bilan
aytiladi. Urguli bolak ozidan oldingi bo‘lakdan qisqa pauza bilan ajratilib, tezroq
talaffuz etiladi. Darak gaplar tarkibidagi bo‘laklarning joylashish tartibi odatdagi
tartib sanaladi.
Darak gapning kesimi darak xarakteridagi fellar bilan ifodalanib, so‘roq,
buyruq va undov xususiyatlaridan xoli boladi. Darak gapning kesimi feldan boshqa
so‘z turkumlari bilan ham ifodalanishi mumkin. Misollar: Jahongir universitetning
huquqshunoslik fakultetini bitirdi. Uning ukasi chet tillar institutining ingliz
filologiyasi fakultetida tahsil olmoqda.
So‘roq gapda so‘zlovchi uchun nomalum bolgan biror narsa, harakat-holat,
belgi-xususiyat haqida malumot olish ma’nosi ifodalanadi. So‘roq gap, asosan,
dialogik nutqqa xos bo‘lib, tinglovchidan so‘ralayotgan mavzuni inkor yoki tasdiq
etishni talab etadi. So‘roq gap ohang jihatidan darak gaplardan farq qiladi. So‘roq
gap so‘roq ohangi bilan talaffuz etiladi. So‘roq gapda bevosita so‘roqni bildiruvchi
so‘zda ovoz kuchayada. Bunday gaplar oxiriga so‘roq belgisi qo‘yiladi.
O‘zbek tilida so‘roq gap bir necha yo‘llar bilan hosil bo‘ladi:
So‘roq olmoshlari yordamida shakllanadi. Bunday holatda so‘roq gap tarkibida
kim? nima? qanday? qanaqa? qaysi? qayerda? qayerga? qayerdan? qachon? nega?
necha? nechta? qancha? nima uchun? kabi so‘zlari ishtirok etadi. Masalan: Siz
nima uchun dars tayyorlamay keldingiz? Siz bugun qaysi matnni tarjima qildingiz?
Siz kutubxonaga kim bilan borasiz? Gulbahorning to‘yiga kimlar bordi?
7

So‘roq gaplar mi, -chi, -a, -ya, nahotki so‘roq yuklamalari yordamida hosil
boladi. Masalan: Bu kitobni siz keltirdingizmi? Siz zamonaviy musiqa asarlarini
yoqtirasizmi? O‘zingiz-chi? Sen ikkinchi kursda oqiysan-a? Akangiz bugun keladi-
ya? Nahotki bolaligingiz o‘tgan qishlogingizni soginmasangiz?
So‘roq gaplar ba’zan hech qanday grammatik vositalarsiz, faqat ohang
yordamida hosil bo‘lishi ham mumkin. Bunday holatlarda oldingi darak gap
toligicha yoki uning biror bo‘lagi takrorlanib, so‘roq gap hosil qilinadi. Masalan:
Soat on bo‘ldi. Soat on boldi? On? Biz muzeyga ertaga boramiz? Ertaga
boramiz? Bu ishni bugun bajara olmaymiz. Bajara olmaymiz? kabi.
Buyruq gap har xil ohang bilan talaffuz qilinishi mumkin. Qatiy buyurish, talab
ma’nolarini anglatuvchi buyruq gaplar kuchli ohang bilan aytilsa, o‘git, nasihat,
iltimos kabi ma’nolarni ifodalovchi buyruq gaplar ancha past hamda mayin ohang
bilan talaffuz etilishi mumkin. Tinch ohang bilan talaffuz qilingan buyruq gap
oxiriga yozuvda nuqta, kuchli his-hayajon bilan talaffuz qilingan buyruq gap
oxiriga esa undov belgisi qo‘yiladi. Masalan: Har kuni ertalab barvaqt tur, yuz-
qo‘lingni yuv, badantarbiya bilan shug‘ullan. Bugun kechqurun soat 7 da biznikiga
kel. Dushmanga qarata ot oching! Qo‘lingni kotar! kabi.
Gapda so z tartibi.ʻ
Gapda so zlar gap bo laklari vazifasida keladi. Gap tarkibida so zlar tartibi ikki
ʻ ʻ ʻ
xil:I. Odatdagi tartib. Bunda: 1) Ega gapning boshida, kesim oxirida keladi. Yosh
havaskorlar to plandilar.
ʻ
2) Ba zan payt holi egadan oldin keladi: Bugun yosh havaskorlar to plandilar.
ʼ ʻ
II. O zgarbon tartib (bu inversiya ham deyiladi).
ʻ
1) Ega kesimdan keyin keladi: Yashasin mustaqillik.
2) To ldiruvchi kesmdan keyin keladi: To xtat suvni!
ʻ ʻ

“Gap — bu fikrning Grammatik jihatdan ifodalangan shaklidir. Har qanday
fikr gap vositasida ifodalanadi va intonatsiya bilan tugallanadi.” 2
2
Abduvahob Madrahimov “O zbek tilining hozirgi zamon sintaksisi” asarida (T.: O zbekiston, 2006, 87-b
ʻ ʻ
8

Tuzilishiga ko ra gaplar sodda va qo shma bo ladi. Gaplarning bundayʻ ʻ ʻ
bo linishi ularning tarkibidagi predikativlik birliklarning soniga, miqdoriga
ʻ
asoslanadi.
Sodda gaplar . Bunday gaplar bir struktura asosidan, ya ni bir ega va bir
ʼ
kesim markazidan tashkil topadi. Ikkinchi darajali bo laklar esa ana shu 2
ʻ
markaz atrofida jamlanadi. Masalan: Bog da bulbul sayraydi.
ʻ
Qo shma gaplar
ʻ . Ikki struktura asosidan, ikki predikativ birlikdan tashkil
topadi. Masalan: Bog da bulbul sayraydi, ko nglim guldek yayraydi.
ʻ ʻ
“Gаpning shаkli vа mаzmuni o rtаsidаgi аlоqа to g risidа fikr yuritgаn
ʻ ʻ ʻ
D.Lutfullаyеvа «gаpning mаzmuni o zigа muvоfiq shаklni tаqоzо etаr ekаn, bu
ʻ
ikki tоmonning butunlаy nоmuvоfiqligi hаqidа gаpirib bo lmаydi. Shаkl vа
ʻ
mаzmuni butunlаy muvоfiq kеlmаydigаn gаpning o zi yo q» ekаnini
ʻ ʻ
tа’kidlаydi.” 3
Gapning umumiy xususiyatlari bir nechta bor bo lib, ular quyidagilardir:
ʻ
—fikr ifodalash
— grammatik qurilishga ega bo lish
ʻ
—intonatsiyaviy yakunlilik
—sintatik mustaqillik
—kommunikativlik
Shu xususiyatlar yordamida gap shakllanib boradi. Shu bilan birgalikda gap
mustaqil fikr bildiruvchi, grammatik jihatdan to liq va intonatsiyaviy jihatdan
ʻ
yakunlangan sintaktik birlikdir. U kishilarning fikrini ifodalash, axborot uzatish,
savol berish, buyruq berish kabi kommunikativ ehtiyojlarini qondiradi.

1.2. Gapni tashkil etuvchi grammatik birliklar
Gap tilda fikrni ifodalovchi asosiy birlikdir. Har bir gap esa o zining ichki
ʻ
grammatik tuzilishiga ega bo ladi. Ushbu tuzilma esa alohida birliklar orqali
ʻ
shakllanadi. Tilshunoslikda bu birliklar “gapni tashkil etuvchi grammatik birliklar”
3
Лутфуллаева Д . Э . Тасдиқ гапларда инкор ва шаклий - мазмуний номувофиқлик : Филол . фанлари
номзоди ... дисс. автореф. – Т., 1997. – Б. 5.
9

deb yuritiladi. Ular gapda muhim sintaktik funksiyani bajaradi. Gapning
mazmunini to liq anglash uchun bu birliklarni o rganish zarurdir. Har birʻ ʻ
grammatik birlik o z vazifasiga ega. Ularsiz gapning tuzilmasi buziladi. Har bir
ʻ
gapning tuzilishida muayyan tartib va mantiq yotadi. Bu birliklar tilning ichki
tizimi asosida bog lanadi.
ʻ
Asosiy grammatik birliklar — ega, kesim, to ldiruvchi, aniqlovchi va hol
ʻ
hisoblanadi. Har birining o ziga xos joyi va ahamiyati bor. Ular gapda fikrni
ʻ
ifodalash, to ldirish yoki aniqlik kiritish vazifasini bajaradi. Ega va kesim —
ʻ
gapning asosiy qismlaridir. Ular fikrning tayanchi bo lib xizmat qiladi.
ʻ
To ldiruvchi, aniqlovchi va hol esa ikkinchi darajali bo laklar hisoblanadi. Lekin
ʻ ʻ
ularning roli ham juda muhimdir. Gap mazmunini to liq anglashda bu birliklar
ʻ
muhim o rin tutadi.
ʻ
Ega gapda harakatni bajaruvchini bildiradi. Odatda ot yoki olmosh orqali
ifodalanadi. Ega kim? yoki nima? degan so roqlarga javob beradi. Ega har doim
ʻ
kesim bilan bog lanadi. Masalan, “Talaba dars tayyorladi” gapida “talaba” –
ʻ
egadir. Ega gap boshida kelishi mumkin. Biroq ba zida u o rtada yoki oxirida ham
ʼ ʻ
uchraydi. Eganing ifodalanishi kontekstga bog liq bo ladi. Ba zi hollarda esa u
ʻ ʻ ʼ
tushib qoldiriladi. Ayniqsa og zaki nutqda bu holat ko p kuzatiladi.
ʻ ʻ
Kesim esa gapda harakat yoki holatni bildiradi. U gapning ikkinchi asosiy
bo lagi hisoblanadi. Kesim nima qilmoqda? nima bo ldi? qanday? kabi so roqlarga
ʻ ʻ ʻ
javob beradi. Kesim fe l orqali ifodalanadi. Lekin ot, sifat, son, olmosh va hatto
ʼ
bog lovchi yordamida ham ifodalanishi mumkin. Kesimning shakllari ham xilma-
ʻ
xildir. U turli zamon, mayl va shaxs qo shimchalari orqali o zgaradi. Gapdagi
ʻ ʻ
kesim har doim ega bilan bog lanadi. Ega va kesim o zaro muvofiqlikda bo lishi
ʻ ʻ ʻ
kerak. Bu sintaktik bog lanish gap tuzilishining asosidir.
ʻ
To ldiruvchi gapda harakat ob ektini bildiradi. U kimni? nimani? kimga?
ʻ ʼ
nimaga? degan so roqlarga javob beradi. To ldiruvchi ko pincha ot yoki olmosh
ʻ ʻ ʻ
orqali ifodalanadi. Masalan: “U kitobni o qidi” – bu yerda “kitobni” –
ʻ
to ldiruvchidir. To ldiruvchi harakat qaratilgan narsani bildiradi. Bu birlik gap
ʻ ʻ
mazmunini boyitadi. Ba zi hollarda to ldiruvchi tushib qoladi, lekin anglashiladi.
ʼ ʻ
10

U kesim bilan sintaktik bog lanishda bo ladi. Har bir to ldiruvchi o z o rnidaʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
aniqlik kiritadi. U izchillikni ta minlaydi.
ʼ
Aniqlovchi gapda boshqa bo lakni aniqlab beradi. Ko pincha ot oldidan keladi.
ʻ ʻ
U qanday? qaysi? nechanchi? degan so roqlarga javob beradi. Masalan, “Yashil
ʻ
daraxt” birikmasida “yashil” – aniqlovchi hisoblanadi. Aniqlovchi gapga ifoda
tiniqligini kiritadi. U gapdagi boshqa bo lakning xususiyatini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Aniqlovchi sifat, son, olmosh, ot yoki fe lning sifatdosh shaklida bo lishi mumkin.
ʼ ʻ
Aniqlovchilar aniqlikni kuchaytiradi. Ular gapdagi bo laklar o rtasidagi semantik
ʻ ʻ
bog lanishni mustahkamlaydi. Aniqlovchisiz ba zi gaplar notugal tuyuladi.
ʻ ʼ
Hol esa harakatning qanday, qayerda, qachon yoki nima sababdan bajarilishini
bildiradi. U qanday? qayerda? qachon? nima uchun? kabi so roqlarga javob beradi.
ʻ
Masalan, “U tezda ketdi” jumlasida “tezda” – hol hisoblanadi. Hol fe l bilan
ʼ
bog lanadi. U gapga qo shimcha ma lumot kiritadi. Harakatning holatini
ʻ ʻ ʼ
ko rsatadi. Hollar son jihatidan cheksiz bo lishi mumkin. Ular gapga boylik, rang-
ʻ ʻ
baranglik baxsh etadi.
Hol ko pincha ravish, ot yoki ot birikmalari orqali ifodalanadi. Hol ham gapda
ʻ
muhim rol o ynaydi.Bu grammatik birliklar birgalikda gapning asosiy tuzilmasini
ʻ
tashkil etadi. Ular orasida aniq grammatik bog lanish mavjud. Bu birliklarning
ʻ
birortasi tushib qolsa, gapning to liq mazmuni buziladi. Har bir birlik o ziga xos
ʻ ʻ
grammatik shaklga ega. Bu shakllar ularning boshqa bo laklardan farqini
ʻ
belgilaydi. Tilshunoslikda bu birliklarning o zaro munosabati sintaksis doirasida
ʻ
o rganiladi. Gapdagi birliklarning joylashuvi ham muhimdir.
ʻ

I bob yuzasidan xulosa
Ushbu bobda gapning grammatik asoslari, uning tuzilishi va tarkibidagi
birliklar haqida so z yuritildi. Gap – ma lum bir ma no ifodalaydigan, tilning eng
ʻ ʼ ʼ
11

kichik grammatik birligi bo lib, o zida bir yoki bir nechta grammatik birliklarniʻ ʻ
jamlaydi. Gapning asosiy xususiyatlaridan biri uning mantiqiy yaxlitligi va to liq
ʻ
ma no ifodalashidir.Gapni tashkil etuvchi grammatik birliklar, ya ni so z, so z
ʼ ʼ ʻ ʻ
birikmalari va ularning o zaro bog lanishi gapning tuzilishini belgilaydi. Har bir
ʻ ʻ
grammatik birlikning o z o rni va vazifasi bor: so zlar ma no yukini ko taradi, so z
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
birikmalari esa gapning grammatik tuzilishini aniqlaydi. Shuningdek, gapda
ishlatiladigan predikat, subyekt, ob ekt kabi asosiy grammatik elementlar gapni
ʼ
to liq va aniq ifodalash imkonini beradi.
ʻ
Umuman olganda, gapni tashkil etuvchi grammatik birliklarning o zaro
ʻ
bog lanishi, ma no ifodalashdagi muhim omil hisoblanadi. Bu birliklarning har biri
ʻ ʼ
o zaro aloqada bo lib, gapning to liq tuzilishini tashkil etadi. Gap va uning
ʻ ʻ ʻ
grammatik asoslarini chuqur o rganish, tilning tabiiy va aniq ishlashiga yordam
ʻ
beradi.
Gap tilning asosiy birliklaridan biri bo lib, undagi fikrning to g ri va ravon
ʻ ʻ ʻ
ifodalanishi aynan grammatik birliklarning uyg unligiga bog liqdir. Ushbu bobda
ʻ ʻ
gapni tashkil etuvchi asosiy va ikkinchi darajali grammatik birliklar — ega, kesim,
to ldiruvchi, aniqlovchi va hollar haqida batafsil ma lumot berildi. Har bir
ʻ ʼ
birlikning sintaktik vazifasi, morfologik ko rinishi, so z turkumlari bilan
ʻ ʻ
ifodalanish shakllari, shuningdek, ular o rtasidagi grammatik bog liqliklar tahlil
ʻ ʻ
qilindi. Aniqlash mumkinki, gapdagi har bir bo lak o z vazifasi bilan gapning
ʻ ʻ
ma nodorchiligini ta minlaydi, uni mazmunan to ldiradi va nutq ifodasini boyitadi.
ʼ ʼ ʻ
II BOB. GAPNING GRAMMATIK KATEGORIYALARI:NAZARIY
QARASHLAR
2.1. Gapning grammatik kategoriyalari: shaxs-son va zamon shakllari
12

Grammatik kategoriya — maxsus ko rsatkichlar yordamida so zlarningʻ ʻ
o zgarishi, birikish va gap hosil qilish qoidalariga asoslangan umumgrammatik
ʻ
tushuncha. Grammatik kategoriya grammatikaning qaysi sohasiga oidligiga ko ra
ʻ
morfologik va sintaktik kategoriyaga bo linadi.
ʻ
Grammatik kategoriyalar tilshunosligimizda keng miqyosda olimlarimiz
tomonidan o rganilgan. Xususan, R. Sayfullayeva, N. Mahmudov, A. Nurmonov,
ʻ
Sh. Shoabdurahmonov, M. Asqarova, D. Lutfullayeva, A. G ulomov, H.
ʻ
Jamolxonov, B. Mengliyev, kabi olimlarimiz tomonidan o rganilgan.
ʻ
Ularning xulosalararidan kelib chiqqan holda o zbek tilshunosligida
ʻ
grammatik kategoriyalarning tasnifi va tasnifi bilan yaqindan tanishib chiqamiz.
Grammatik kategoriyalar umumiy hodisa sifatida xususiy hodisalarda mavjud
bo ladi, xususiy hodisalar umumlashmasi asosida yuzaga keladi. O zbek
ʻ ʻ
tilshunosligida grammatik kategoriyalarning qanday vositalar va usullar bilan
ifodalanishi tadqiq etilgan. Gap bo laklari (Pm) ma nosi bilan uzviy bog liq.
‟ ‟ ‟
Shu boisdan gap bo laklarini ko rib o tish uchun bevosita gapning «jon»ini,
‟ ʻ ʻ
markazini shakllantiruvchi vosita – kesimlik kategoriyasining tarkibi, ma nolari va
ʼ
ifodalanish usullariga qisqacha sharh berishi zarur.Zero gap kengaytiruvchilari
tushunchasi, ularni belgilash, shu asosda gapning struktur zaruriy va ixtiyoriy
tarkibiy qismlarini ajratish gapning «yuragi», gapning gap ekanligini ta minlovchi
ʼ
kesimlik kategoriyasi va uning ko rsatkichi, ifodalanish xususiyati bilan uzviy
‟
bog liq.
ʻ
Shu sababli, gapning gapligini, ya ni bir nisbiy tugal fikrni boshqalarga
ʼ
yetkazish,ular tomonidan to g ri anglanishining eng muhim omili – bu nutq
ʻ ʻ
bosqichida nutq sharoiti,lisoniy bosqichda esa kesimlik kategoriyasi.
Demak, kesimlik kategoriyasi fikrni shakllantiruvchi, uni tinglovchiga
yetkazishning eng muhim lisoniy vositasi asosi.
Lug aviy ma no ifodalash xususiyati faqatgina mustaqil so z turkumlariga xos
ʻ ʼ ʻ
bo lib, boshqa so zlar bunday xususiyatga ega bo lmaydi: gul – o simlik nomi,
ʻ ʻ ʻ ʻ
yaxshi –belgi-xususiyat, ikki –miqdor, sekin – holat, bormoq –harakat ma nolari.
ʼ
So zlarni turkumlarga birlashtiruvchi asosiy xususiyatlardan biri ularning
ʻ
13

grammatik ma nolaridir. Grammatik ma no – so zlarning turkumga oidlikdan kelibʼ ʼ ʻ
chiqadigan ma nosi hisoblanadi.
ʼ
Grammatik ma no ifodalash xususiyati barcha so zlarga xos bo lib, bunday
ʼ ʻ ʻ
ma no bir turkumga oid so zlarda umumiy bo ladi va ularning asosiy
ʼ ʻ
birlashtiruvchi belgisi sanaladi. Grammatik ma no, asosan, ma lum Grammatik
ʼ ʼ
shakllar orqali ifodalanadi. Masalan, otlarda ko plik ma nosini -lar affiksi, fe llarda
ʻ ʼ ʼ
bo lishsizlik ma nosini -ma affiksi ifodalaydi. So zlar asos holatida ham
ʻ ʼ ʻ
grammatik ma no ifodalashi mumkin.
ʼ
Bunday holatda grammatik ma no nol shakl orqali ifodalangan bo ladi.
ʼ ʻ
Masalan, otlarda birlik shakli – kitob, fe llarda bo lishlilik – bor kabi. Grammatik
ʼ ʻ
kategoriya tushunchasi haqida professor A. Hojiyev grammatik kategoriya haqida
shunday deydi:
“Grammatik kategoriya –asosida yotuvchi ma nosiga ko ra birlashuvchi
ʼ ʻ
formalar sistemasi.
1―Grammatik kategoriyaning odatda ikki turi farqlanadi: 1) morfologik
kategoriya;
2) sintaktik kategoriya. Grammatik ma no va grammatik shaklning birikuvidan
ʼ
vujudga kelgan umumiy tushunchalarni ifodalovchi tildagi xususiyatlar grammatik
kategoriya deb yuritiladi deya izoh beriladi.” 4
A. Abduazizovning “Tilshunoslik
nazariyasiga kirish” nomli kitobida Kategoriya tushunchasi (grekcha kategoria)
narsalarga tegishli xususiyatlar ma nosini ifodalaydi.
ʼ
“Grammatik kategoriya bir yo la grammatik ma no va grammatik shaklni
ʻ ʼ
qamrab oluvchi tushuncha bo lib, turli tillarda o z xususiyatlari bilan farq qiladi.
ʻ ʻ
Grammatik kategoriyaga bir-biriga qiyosan olinadigan ikki va undan ortiq
grammatik ma no va grammatik shaklning birligi deb ta rif berish mumkin.
ʼ ʼ
Grammatik kategoriya loaqal ikkita grammatik ma noni o z ichiga oladi.
ʼ ʻ
Masalan, otlarga tegishli birlik va ko plik shakllarini qiyoslash mumkin. Bitta
ʻ
grammatik ma no hech vaqt grammatik kategoriyaga ega bo la olmaydi.”
ʼ ʻ 5
4
Hojiyev A. “Lingvistik terminlarning izohli lug ati”. Toshkent.1985. 78-bet
ʻ
5
A. Abduazizov “Tilshunoslik nazariyasiga kirish: Oliy o quvyurtlarining filologiya fakulteti talabalari uchun
ʻ
darslik” –T.: “Sharq”, 2010. 165- bet
14

Grammatik shaxs grammatik son (birlik yoki ko plik) bilan birgalikdaʻ
ifodalanadi. Fe llardagi bunday grammatik shaxs va son ma nosi ma lum bir
ʼ ʼ ʼ
grammatik ko rsatkichlar orqali ifodalanadi.
ʻ
Masalan: o qidim, o qisam, o qisang, o qiyapman, o qibman, o qiy fe llari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
tarkibidagi -m, -man, -y qo shimchalari ish-harakatning I shaxs so zlovchi, ya ni
ʻ ʻ ʼ
yakka shaxs tomonidan bajarilganini ko rsatsa; o qidik, o qisak, o qiyapmiz,
ʻ ʻ ʻ ʻ
o qibmiz, o qiylik fe llari tarkibidagi -k, — miz, -ylik affikslari ish-harakatning I
ʻ ʻ ʼ
shaxs, lekin ko p so zlovchilar (shaxslar) tomonidan bajarilganini ifodalaydi.
ʻ ʻ
Demak, ish-harakatning bajaruvchisi uch shaxs va 2 son tushunchalarini aks
ettiruvchi affikslarni o z ichiga oladi.
ʻ
Shuning uchun ham bunday affikslar shaxs- son affikslari deb yuritiladi.
Fe llarning shaxs-son affikslari bilan o zgarishi esa tuslanish deyiladi. Shaxs-son
ʼ ʻ
affikslari tilshunoslikda tuslovchi affikslar deb ham yuritiladi.
O zbek tilida tuslovchi affikslar fe l shakllariga turlicha ko rinishda qo shiladi.
ʻ ʼ ʻ ʻ
Shu jihatdan tuslovchi affikslar uch guruhga bo linadi.
ʻ
Birinchi guruh tuslovchilar . Bu guruhga mansub tuslovchilar aniqlik va shart-
istak maylidagi -di, -sa qo shimchalarini olgan sof fe l negizidan so ng va edi
ʻ ʼ ʻ
to liqsiz fe liga qo shiladi: keldi-m, keldi-ng, keldi; kelsa-k, kelsa-ng, kelsa(lar)
ʻ ʼ ʻ
kabi.
Ikkinchi guruh tuslovchilar. Bu affikslar -b(-ib), -a(-y) qo shimchasi bilan
ʻ
shakllangan ravishdoshlardan, sifatdoshlardan (-yotgan qo shimchasidan tashqari),
ʻ
shuningdek, -yap, -moqda, -yotib, -moqchi bilan shakllangan fe l negizidan so ng
ʼ ʻ
qo shiladi.
ʻ
Mazkur guruhdagi tuslovchilar III shaxsdagina ikki xil ko rinishda bo ladi,
ʻ ʻ
ya ni birinchi xil ko rinishda -b(-ib), -a(-y) qo shimchasi bilan shakllangan
ʼ ʻ ʻ
ravishdoshlar hamda -yap, -yotib bilan shakllangan fe llar III shaxs birlikda -di (-
ʼ
ti), ko plikda -di(lar), -ti(lar) shaxs-son affikslari bilan shakllanadi.
ʻ
Ikkinchi xil ko rinishda esa fe lning sifatdosh shakllariga (-gan, -r(-ar), —
ʻ ʼ
digan, -vchi(-uvchi bilan hosil qilingan shakllariga), -moqda, -moqchi, -yotir bilan
shakllangan fe l negizlari, shuningdek, fe llar ekan, emish to liqsiz fe llari bilan
ʼ ʼ ʻ ʼ
15

birga qo llansa, III shaxsda shaxs ko rsatkichi shakllanmaydi (nol ko rsatkichliʻ ʻ ʻ
shaklda keladi).
Uchinchi guruh tuslovchilar. Bular buyruq maylidagi sof fe l negizidan so ng
ʼ ʻ
qo shiladi.
ʻ
Hozirgi o zbek adabiy tilida bilamizki, bitta kesimning o zi ham gap bo lib kela
ʻ ʻ ʻ
oladi. Bunday holatlar ko proq dialog va monologlarda kuzatiladi. Masalan,
ʻ
—kecha o qishga bordingmi?
ʻ
—bordim.
Shunday ekan gapning Grammatik kategoriyasi, ya ni kesimlik kategoriyasi
ʼ
kesim vazifasini birgalikda qaror toptiruvchi – shaxs-son, zamon, tasdiq-inkor,
mayl kategoriyalari sintezidan iborat.
O qidim
ʻ gapida kesimlik shakli maxsus ko rsatkichlarga ega bo lsa, ʻ ʻ Bu yer
shahar gapida u nol shaklli. Zero, bu gapda ham III shaxs, hozirgi zamon, tasdiq,
aniqlik mayli ma nolari anglashilib turibdi.
ʼ
Shaxs-son kategoriyasi — harakatning 3 shaxs (so zlovchi, tinglovchi,
ʻ
o zga)dan biriga oidligi ma nosini bildiruvchi grammatik turkum: keldim (birinchi
ʻ ʼ
shaxs, birlik), keldik (birinchi shaxs, ko plik), kelding (ikkinchi shaxs, birlik),
ʻ
keldingiz (ikkinchi shaxs ko plik).
ʻ
O zbek tilida shaxs-son kategoriyasi fe lning zamon va mayl shakllari bilan
ʻ ʼ
chambarchas bog langan bo lib, bu tilning morfologik tizimida boy va murakkab
ʻ ʻ
tuzilishga ega ekani ko rsatilgan. O zbek tilidagi shaxs-son qo shimchalari
ʻ ʻ ʻ
(masalan, -man, -san, -miz, -siz) keng ko lamda qo llanilib, gapda kishilik
ʻ ʻ
olmoshlari qatnashmagan holda ham shaxs va sonni ifodalashi mumkin.
O zbek tilida shaxs-son qo shimchalari fe ldan tashqari boshqa so z
ʻ ʻ ʼ ʻ
turkumlariga qo shilib, kesim vazifasini bajara olishi mumkin.
ʻ
Zamon kategoriyasi — harakatning nutq paytiga munosabatini bildiruvchi
grammatik kategoriya. Harakatning nutq paytiga munosabatiga ko ra Fe lning 3
ʻ ʼ
zamon turi farqlanadi: o tgan zamon — keldi, oldim; hozirgi zamon • —
ʻ
kelyapman, kelyapti; kelasi zamon — kelaman, olasan va boshqa.
16

Fe ldan anglashilgan harakatning nutq so zlanayotgan vaqtdan oldin bo libʼ ʻ ʻ
o tganligini bildirgan shakllar
ʻ o tgan zamon shakllari ʻ sanaladi.O tgan zamon ʻ
shakllariga quyidagilar kiradi:
-di — keldi, bordi;
-gan — kelgan, borgan;
-ib — kelib, borib;
-man,-san,-dir
- kelganman, borgansan, ko rgandir...
ʻ
Har bir zamon o z navbatida yana bir necha turga bo linadi. Chunki har bir
ʻ ʻ
zamon vaqtning katta qismini ko rsatish bilan birga o zining ichki xususiy modal
ʻ ʻ
ma nolariga (qo shimcha ma nolarga) ham ega. Masalan: o qimoqchiman,
ʼ ʻ ʼ ʻ
o qiydiganman fe llari nutq so zlanib turgan paytdan so ng bajariladigan harakatni
ʻ ʼ ʻ ʻ
ifodalab, vaqtning katta qismini ko rsatish bilan birga, bajarilishi maqsad qilib
ʻ
olingan harakatni anglatishi kabi o ziga xos modal ma noga ham ega.
ʻ ʼ
O tgan zamon fe li xususiy modal ma nolariga ko ra quyidagi turlarga
ʻ ʼ ʼ ʻ
bo linadi:
ʻ
1) yaqin o tgan zamon fe li;
ʻ ʼ
2) uzoq o tgan zamon fe li;
ʻ ʼ
3) o tgan zamon hikoya fe li;
ʻ ʼ
4) o tgan zamon davom fe li;
ʻ ʼ
5) o tgan zamon maqsad fe li.
ʻ ʼ
Yaqin o tgan zamon fe li
ʻ ʼ ish-harakatning nutq so zlanib turgan paytdan bir oz ʻ
oldin, ammo so zlovchining ko z oldida (yoki uning faol ishtiroki bilan) bajarilgan
ʻ ʻ
yoki bajarilmaganini ifodalaydi. Masalan: Go zal vodiydagi Gullar bog i ko klam
ʻ ʻ ʻ
libosi bilan bezandi (SH.R.).
Yaqin o tgan zamon fe li sof fe l negiziga -di qo shimchasini qo shish va tuslash
ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
bilan (I guruh tuslovchi) shakllanadi.
Uzoq o tgan zamon fe li
ʻ ʼ nutq so zlanib turgan paytdan ancha oldin bajarilgan ʻ
yoki bajarilmagan, ammo bu haqda nutq so zlanib turgan paytda xabar qilingan
ʻ
17

ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: Shoyi, atlas, chit, las ko ylak; nimcha, durra,ʻ
peshonabog , xullas bor boricha yo q holicha yasalgan (N. Safarov).
ʻ ʻ
Uzoq o tgan zamon fe li negiziga -gan sifatdosh qo shimchasini qo shish va
ʻ ʼ ʻ ʻ
tuslash bilan shakllanadi.
Uzoq o tgan zamon fe li nutqda aniq eslash (yoki eslatish), kutilmaganda eslash,
ʻ ʼ
eshitilganlik kabi qo shimcha modal ma nolarga ham ega bo'ladi. Uzoq o tgan
ʻ ʼ ʻ
zamonning bo lib o tgan ish-harakatni aniq eslash ma nosi -gan sifatdoshiga edi
ʻ ʻ ʼ
(qisqa shaklida) to liqsiz fe lini biriktirib tuslash orqali: o qigan edim, o qigan
ʻ ʼ ʻ ʻ
eding, o qigan edi; o qigan edik, o qigan edingiz, o qigan edilar kabi;
ʻ ʻ ʻ ʻ
kutilmaganda eslash ma nosi -gan sifatdoshiga ekan (qisqa shakli -kan) to liqsiz
ʼ ʻ
fe lini biriktirib tuslash bilan: o qigan ekanman, o qigan ekansan, o qigan ekan;
ʼ ʻ ʻ ʻ
o qigan ekanmiz, o qigan ekansiz, o qigan ekanlar kabi; bo lib o tgan ish-
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
harakatning so zlovchining boshqa shaxsdan eshitganligi -gan sifatdoshiga emish
ʻ
(qisqa shakli -mish) to liqsiz fe lini biriktirib tuslash orqali: o qigan emishman,
ʻ ʼ ʻ
o qigan emishsan, o qigan emish; o qigan emishmiz, o qigan emishsiz, o qigan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
emishlar kabi shakllanadi.
Masalan: Nasibaning yuzidagi bo g riqish yo qolib, uning o rnida nafislik
ʻ ʻ ʻ ʻ
paydo bolgan edi (X.No"mon). Mirza Bahrom unday ma no chiqishini sira ko zda
ʼ ʻ
tutmagan ekan, o sal bo‘ldi (A.Qahhor).
ʻ
O tgan zamon hikoya fe li
ʻ ʼ kutilmaganda, qisqa vaqt ichida nutq so zlanib ʻ
turgan paytdan ilgari bajarilgan (yoki bajarilmagan) ish-harakatni hikoya qilish,
tasvirlash yo li bilan ifodalaydi. Masalan: Halol rizq istab, mehnat qilib, charchab
ʻ
uxlagan kishi shu kechani ma rifat qilingan holda o tkazibdi (Hadisdan).
ʼ ʻ
O tgan zamon hikoya fe li fe l negiziga -b (-ib) o tgan zamon ravishdosh
ʻ ʼ ʼ ʻ
qo shimchasini qo shish va tuslash bilan shakllanadi.
ʻ ʻ
O tgan zamon hikoya fe lining eslay (eslatish) ma no ko rinishi ham bor. Bu
ʻ ʼ ʼ ʻ
shakl o tgan zamon -b (-ib) ravishdoshiga edi to liqsiz fe lini biriktirib tuslash
ʻ ʻ ʼ
orqali hosil bo ladi: o qib edim, o qib eding, o qib edi; o qib edik, o qib edingiz,
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
o qib edilar kabi. Masalan: Urush tugasa, biznikiga mehmongan borasiz, o shanda
ʻ ʻ
ayamning qanaqaligini ko rasiz deb edi (S.Zunnunova).
ʻ
18

O tgan zamon davom fe liʻ ʼ nutq so zlanib turgan paytdan ilgari ma lum bir ʻ ʼ
muddat davomli bo lgan yoki takrorlanib turgan ish-harakatni eslash ma no
ʻ ʼ
ottenkasi bilan ifodalaydi. Masalan: 1. Bu yerda Boburning doim o z kuchi bilan
ʻ
birga olib yuradigan kitoblari saqlanar edi (P.Qodirov). 2. Daryolardan kuylab
o lardim, Ertaklarga quloq tutardim, Hammasini tinglardim, ammo O xshashini
ʻ ʻ
topmasdim aslo (H.O.). Bu misollarning birinchisida saqlanar edi fe li o tmishda
ʼ ʻ
ma lum bir muddat davomli bo lgach ish-harakatni ifodalasa, ikkinchisida kuylab
ʼ ʻ
o tardim, quloq tutardim, tinglardim vaqti-vaqti bilan takrorlanib ish-harakatni
ʻ
anglatadi.
O tgan zamon davom fe li -r(-ar), -yotgan sifatdosh fe l negiziga hamda -
ʻ ʼ ʼ
moqda qo shimchasini olgan sof fe l negiziga edi to liqsiz fe lini biriktirib tuslash
ʻ ʼ ʻ ʼ
(I guruh tuslovchilari bilan) orqali hosil qilinadi.
O tgan zamon maqsad fe li
ʻ ʼ nutq so zlangan paytdan ilgari bajarilishi ʻ
maqsad qilingan, ammo voqe bo lmagan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: U
ʻ
bugun Malika bilan xoli gaplashib, ko'nglidagi hamma sir-asrorini to kib
ʻ
solmoqchi edi (E.Usmonov). Ertasiga qishloqqa chiqadigan edi.
O tgan zamon maqsad fe li -moqchi, -digan qo shimchalarini olgan fe l
ʻ ʼ ʻ ʼ
negiziga edi to liqsiz fe lini biriktirib (I guruh tuslovchilar bilan) tuslash bilan
ʻ ʼ
shakllanadi.Bu shakllar garchi o tgan zamon umumiy ma'nosi asosida birlashsa
ʻ
ham, lekin ularning har qaysisi bir-biri bilan ma'lum ma’nosiga ko ra farqlanadi.
ʻ
-gan shakli -di ga nisbatan harakatning nutq so zlangan vaqtdan ancha oldin ro y
ʻ ʻ
berganini bildiradi.
-ibdi, -ibman, -ibsan shakllari esa so zlovchi nutq momentidan oldin ro y bergan
ʻ ʻ
harakatni boshqa shaxsdan eshitganligini yoki oldindan kutilgan harakatning
amalga oshganligini bildiradi.
Hozirgi zamon harakatning hozirda sodir bo layotganini bildiradi.
ʻ
Shaxs-son qo shimchalari zamon qo shimchalaridan so ng qo shiladi.Shakllanishi:
ʻ ʻ ʻ ʻ
fe l asosi + -yapti, -moqda, -(a)yotir, -(a)yotib.
ʼ
Masalan: U dars qilyapti. Yurtimizda yangi islohotlar amalga oshirilmoqda.
Hozirgi zamon fe li qo shimcha modal ma nolariga ko ra 2 turga bo linadi:
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
19

1) hozirgi-kelasi zamon fe li, ʼ
2) hozirgi zamon davom fe li.
ʼ
Hozirgi-kelasi zamon fe li
ʼ nutq so zlanib turgan paytda va undan keyin ro y ʻ ʻ
beradigan harakatni yoki doimiy harakatni ifodalaydi. Masalan: Bobur bu
chigal tugunlarni o zi echilmasligini sezadi (P.Qodirov). Yoshlikda zahmat chekib,
ʻ
ilm o rgansang, kasb-hunar egallasang, qariganda rohat topasan (Koshifiy).
ʻ
Hozirgi-kelasi zamon fe li sof fe l negiziga -a, -y ravishdosh qo shimchasini
ʼ ʼ ʻ
qo shish va tuslash bilan hosil qilinadi.
ʻ
Hozirgi zamon davom fe l
ʼ i ish-harakatning nutq so zlanib turgan paytda aniq ʻ
davom etayotganini bildiradi: Mustaqillikka erishganimizdan so ng xalqimizning
ʻ
o z yurti, dili, tarixini bilishga qiziqish ortib bormoqda (I.Karimov).
ʻ
Shuningdek, murakkab fe l tarkibida qo llangan yot, yur, tur, o tir ko makchi
ʼ ʻ ʻ ʻ
fe llarni tuslash bilan ham hozirgi zamon davom fe li hosil qilinadi: o qib
ʼ ʼ ʻ
yotibman, o qib yuribman, o qib turibman, o qib o tiribman kabi.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Kelasi zamon harakatning hozirda emas, balki kelajakda sodir bo lishini
ʻ
bildiradi.Shakllanishi: Fe l asosi + -a, -y, -(a)r, -moqchi.Masalan: Biz ertaga
ʼ
bog ga boramiz. U yozda kitob yozmoqchi.
ʻ
Kelasi zamon fe li qo shimcha modal ma nolariga ko ra ikki turga bo linadi:
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
1) kelasi zamon gumon fe li;
ʼ
2) kelasi zamon maqsad fe li.
ʼ
Kelasi zamon gumon fe li
ʼ ish-harakatning nutq so zlanib turgan paytdan so ng ʻ ʻ
bajarilish-bajarilmasligi mo ljallanishini, taxmin qilinishini ifodalaydi. Masalan:
ʻ
Bugun havo ochiq bo lar (A.Q.)
ʻ
Kelasi zamon gumon fe li ba zan hozirgi-kelasi zamon ma nosida kelib, aniqlik,
ʼ ʼ ʼ
qat iylik ma nolarini ham ifodalaydi: Qadrlasang, qadring oshar, qadrsizdan
ʼ ʼ
hamma qochar (Maqol).
Kelasi zamon gumon fe li sof fe l negiziga -r(-ar) sifatdosh qo shimchasini
ʼ ʼ ʻ
qo shish va tuslash bilan shakllanadi.
ʻ
Kelasi zamon maqsad fe li nutq so zlanib turgan paytdan so ng bajarilishi
ʼ ʻ ʻ
maqsad qilib olingan ish-harakatni ifodalaydi. Masalan: Men kuzdan boshlab
20

o qishni davom ettirmoqchiman, so ngra qishloq xo jalik institutiga kirmoqchimanʻ ʻ ʻ
(SH.R.). Oho qora ko z deganda, u devordan oshadigan (O.).
ʻ
Kelasi zamon maqsad fe li sof fe l negiziga -moqchi hamda fe lning ravishdosh (-
ʼ ʼ ʼ
a, -y bilan shakllangan) shakliga -digan qo shimchasini qo shish bilan hosil
ʻ ʻ
qilinadi.
Fe lning zamon shakli gapda asosiy ma noni belgilab, harakatning vaqt
ʼ ʼ
oralig ini aniq ko rsatadi. Shu bilan birga, fe lning yordamchi so zlar bilan
ʻ ʻ ʼ ʻ
birikishi (masalan, "edi", "bo lmoq") zamonlarning aniqligini va ma noni yanada
ʻ ʼ
boyitadi. Fe lning zamon kategoriyasi o zbek tilida harakatning vaqt bilan
ʼ ʻ
bog liqligini ifodalashda muhim vositadir. Har bir zamon shakli o ziga xos
ʻ ʻ
grammatik qoidalarga ega bo lib, gapning mazmunini aniq va to liq ifodalashga
ʻ ʻ
xizmat qiladi.
Hozirgi zamon asosan voqealarni tasvirlashda faol ishlatiladi. Kelajak
zamon istiqboldagi rejalarni rejalashtirishda yoki o rni kelganda taxmin qilishda
ʻ
ishlatiladi. O tgan zamon esa tarixiy voqealar yoki yodgorliklar haqida gapirishda
ʻ
ko proq uchraydi.
ʻ

2.2 . Gapning grammatik kategoriyalari: tasdiq-inkor va modallik shakllari
Inson o z hayotiy tajribalari, kuzatishlari natijasida jamiyat va tabiatda yuz
ʻ
beradigan hodisalarni, qonun-qoidalarni o rganib boradi. Kishi ongida aks etuvchi
ʻ
fikrlar hayotiy tajribalar asosida to plangan xulosalar bo lib, negativ xarakterdagi
ʻ ʻ
logik kategoriyaga xos hodisalardir. Negativ holidagi (reallashmagan) fikr pozitiv
holatiga o tgach reallashadi.
ʻ
Boshqacha qilib aytganda, negativ fikr so zlovchi shaxsgagina ma lum,
ʻ ʼ
tinglovchiga esa noma lum bo lib, u pozitiv holatiga o tgach, tinglovchiga ham
ʼ ʻ ʻ
oydinlashadi. Pozitiv fikr tilda gap orqali reallashadi. Tasdiq-inkor kategoriyasi
(qisq. TIK) kesimdan anglashilgan fikrning tasdiq yoki inkorini ifodalaydi.
TIKning UGMsi “tasdiq, inkor ma nolarini ifodalash bilan gap kesimni
ʼ
shakllantirishda ishtirok etish, uning hol valentligiga ta sir qilish”dir.
ʼ
Tasdiq-inkor ma nosini ifodalashda nol shakl (tasdiq), -ma bo lishsizlik shakli,
ʼ ʻ
21

emas, na yordamchi, yo q mustaqil so zlari (inkor) ishtirok etadi. Misollar: Majlis ʻ ʻ
yarim kechagacha cho zildi (O.Muxtor). Uzoqdan Navoiyning qorasi
ʻ
ko ringunga qadar u amirning kelishiga ishonmagan edi (Oybek). Na xotin, na
ʻ
farzand ko rmagan, kimsasiz bechora bir yigit (Uyg un). Mening farzandim
ʻ ʻ
yo q, gulbog larim yo q. (S.Nur.)
ʻ ʻ ʻ
Bo lishli-bo lishsizlik kategoriyasini TIKdan farqlash lozim. Bo lishli-
ʻ ʻ ʻ
bo lishsizlik fe lga xos va uning nokesimlik shaklidir. Bunda bo lishsizlik shakli
ʻ ʼ ʻ
bo lgan -ma ko rsatkichining o rnini aniq bilish lozim. Bu shakl boshqa (masalan,
ʻ ʻ ʻ
— gan shakli sifatdosh shakli sifatida boshqa paradigmadan, kesimni
shakllantirishi
bilan boshqa paradigmadan joy olganligi kabi) grammatik shakllardek ko p
ʻ
vazifali
(polifunksional) dir. U gap kesimi tarkibida kesimlik kategoriyasining UGMsidagi
“gap kesimini shakllantirish” ma nosini xususiylashtirganligi bilan bo lishli-
ʼ ʻ
bo lishsizlik kategoriyasidagidan boshqa bir qirrasini namoyon qiladi. Bu serqirra
ʻ
mohiyatli, ko p funksiyali lisoniy birliklar kabi – ma shakli ham birdan ortiq
ʻ
paradigmadan o rin olishini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Tasdiq va inkor kategoriyasiga doir falsafiy va mantiqiy qarashlar rus va
amerika tilshunoslari tomonidan ancha keng yoritilgan. Va ularga keyinchalik
filologik nuqtayi nazardan yondashish ham amalga oshirilgan.
“Rus tilshunosligida K.A. Anatolyevna tadqiqotining obyekti tasdiq-inkorning
tarkibiy-semantik kategoriyasi bo lib, uning bevosita mavzusi ushbu toifaning
ʻ
gapning maqsadiga ko ra ajratilgan har xil turdagi jumlalarda ishlashidir.”
ʻ 6

Tasdiq-inkor kategoriyasi falsafa, mantiq va tilshunoslikning asosiy
kategoriyalaridan biri bo lib, u voqelikning eng muhim xususiyatlari va tomonlari
ʻ
hamda uning bilish qonuniyatlarining aksidir. Bu tasdiq-inkor toifasini tilning eng
muhim toifalaridan biri sifatida tavsiflanadi. Ko pgina tilshunos olimlar tasdiq-
ʻ
inkor kategoriyasini lingvistika(grammatika)dan alohida holda, ya ni uni mantiq va
ʼ
6
Анатольевна К. А. Категория утверждения/отрицания в функциональных типах предложений в
современном русском языке, диссертации и автореферата по ВАК РФ 10.02.01, доктор филологических
наук, 2011
22

falsafada o rganishga urinib ko rishgan. Va bu borada ancha-muncha ishlarʻ ʻ
qilingan.
Strukturaviy va semantik yo nalish sintaktik obyektlarni yaxlitligi, shakli va
ʻ
mazmuni birligida ko rib chiqish bilan belgilanadi. Ushbu yo nalishning nazariy
ʻ ʻ
prinsiplariga ko ra tasdiq-inkor kategoriyasi o z tarkibiga va o ziga xos lisoniy
ʻ ʻ ʻ
ifoda vositalariga ega bo lgan tarkibiy-semantik kategoriya sifatida talqin
ʻ
etiladi.Ushbu kategoriyaning ko p qirrali mohiyatini va uning mazmun tomonining
ʻ
ko p qirraliligini tushunmasdan turib, lingvistik tasdiq-inkor mohiyatini bilish
ʻ
imkonsiz.
Abstrakt grammatik ma no turi sifatida tasdiq- inkor kategoriyasi predikativ
ʼ
yadro
tarkibiy qismlari o rtasidagi munosabatni, subyekt-predikat munosabatlarining
ʻ
ijobiy yoki salbiy xususiyatlarini tavsiflaydi.
“Tasdiq-inkor kategoriyasi xususida rus tilshunosligida yana bir tilshunos
olima S.B. Grigoryeva o zining “Zamonaviy rus tilining sodda gaplarida tasdiq
ʻ
kategoriyasi” nomli ishida tasdiq kategoriyasining zamonaviy rus tilidagi sodda
gaplarda falsafiy, lingvistik, mantiqiy, psixolingvistik nuqtai nazardan
o rganishning asosiy yondashuvlarini ko rsatib bergan.”
ʻ ʻ 7
O zbek tilida inkor kategoriyasi haqida ba zi bir ishlar qilingan. Bu ishlar
ʻ ʼ
inkorning grammatik xususiyatlari ifodalanishi va dialektal xarakter kabi
masalalarga bag ishlangan. Inkor odatda til vositalari yordamida va ular
ʼ
ishtirokisiz ham ifoda etiladi. Shunga ko ra inkor kategoriyasini lisoniy va nutqiy
ʻ
planda tekshirish maqsadga muvofiq bo ladi. Logik tasdiq va inkor kategoriyalari
ʻ
gapda xabar berishning xarakterli xususiyatlaridandir . “Gapning asosiy
belgilaridan biri bo lgan hukm tasdiq yoki inkor yo li bilan hosil qilinadi. Tasdiq
ʻ ʻ
va inkor fikrlar orasidagina bo lmay, tushunchalar orasida ham mavjud. Boshqacha
ʻ
qilib aytganda, tasdiq va inkor gap doirasida ham, so z semantikasida ham aks
ʻ
etadi.” 8
7
Нурмаҳанова А.Н. Тасдиқни билдирувчи дарак гаплар // Ўзбек тили ва адабиёти. – Тошкент, 1964. –№2. –
Б. 52–57.
8
Rustamov T. Hozirgi zamon o zbek adabiy tilida inkor kategoriyasi. Kandiss.— 1956; Jumanazarov Yu . O zbek
ʻ ʻ
tilining o g iz dialektnda inkor kategoriyasi. «O zbek tili va adabiyoti»
ʻ ʼ ʻ
23

Lekin tushunchaga xos inkor gapda fikriy inkorni keltirib chiqarmaydi,
gapning tasdiq mazmuniga ta sir etmaydi. Masalan, Aqlsiz kishgina shundayʼ
qilishi mumkin gapida aqlsiz so zining (inkor formaning) ishtiroki gapning tasdiq
ʻ
mazmuniga ta sir etmaydi.
ʼ
Hatto inkor munosabati hosil qiluvchi juftlarning (antonimlarning)har biri
alohida gaplarning kesimi bo lib kelganda har ikki gap ham tasdiq mazmunida
ʻ
bo ladi (biri tasdiq, biri inkor emas). “Darvin ta limoti noto g ri”, “Haqiqat shu
ʻ ʼ ʻ ʻ
qadar shirinki, totib ko rging keladi. Shu qadar achchiqki, tilingni kuydiradi!”
ʻ
(O . Hoshimov) — tasdiq gap. Shunga ko ra gapga xos tasdiq va inkor
ʻ ʻ
munosabatini
tushunchalar orasidagi antonimik muposabat bilan ara lashtirmaslik kerak. Inkor
kategoriyasi gapda kesim orqali shakllanadi. Uning kesimda namoyon bo lishi
ʻ
butun gapga xos bo lib, boshqa bo laklarda ifodalanishi o sha bo lakkagina xosdir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Ya ni gapning kesimi inkor formada bo lsa, gapning o zi ham inkor mazmunida
ʼ ʻ ʻ
bo ladi,Boshqa bo laklardagi inkor formalar gapning tasdiq mazmuniga ta sir
ʻ ʻ ʼ
etmaydi.“ Oyog i yerdan uzilmaganlar odam bo lib qolgan”. (O . Hoshimov)
ʻ ʻ ʻ
«Kesimdagi inkor mumiy bo lib, boshqa bo laklardagi inkor xususiydir»[5].
ʻ ʻ
Qiyos qilaylik: “Kiyik och qolmaslik uchun ko kat yeydi.” (tasdiq gap). “Ammo
ʻ
bir-birini o ldirmaydi” — (inkor gap). Hukmga xos inkor odatda tasdiq gaplar
ʻ
zaminida lingvistik yoki nolingvistik vositalar yordamida hosil qilinadi. Tasdiqni
ham turli xil vositalar bilan ifodalash mumkin. Shaytonga hay bering, polvon,
chiqing endi. (T. Murod). Ushbu gapda tasdiq kategoriyasi ibora bilan ifodalangan.
“Tabiat va jamiyatdagi turfa hodisalarning mohiyati hamda qonuniyatlarini
ibtidoiy bir tamoyillarda bo lsa-da, inkishof etishga uringan ilk aql sohiblarining
ʻ
diqqatini til, xususan, ilohiy va badiiy so z tilsimi muammolari jiddiy band etgan.
ʻ
Bu yorug diqqat-u shuur tetapoya davridan to bugungi yetuklik davriga kelguncha
ʻ
til mohiyatini aniqlashning ming bitta yo lini sinab ko rgan bo lsa-da, bu
ʻ ʻ ʻ
mohiyatga to la yetib borishning uddasidan chiqa olganicha yo q” (21, 80).
ʻ ʻ
Modallik — og zaki nutqning ajralmas funksional alomatlaridan biri.
ʻ
24

Modallik kategoriyasi tilning eng murakkab va muloqotning mazmunga boy
jihatlaridan hisoblanadi. Mazkur kategoriya nafaqat tabiiy va ijtimoiy fan sohasi
olimlarini, balki tilshunos olimlarni ham birdek qiziqtirib kelayotgan
muammolardan biri bo lib, leksikologiya, frazeologiya, so z yasalishi,ʻ ʻ
morfologiya, kognitiv va matn tilshunosligida keng qo llanmoqda.Tilda modallik
ʻ
kategoriyasi davrlar o tishi bilan o zgarib, takomillashib borayotgani hech kimga
ʻ ʻ
sir emas.
“Modallik” atamasi bizni o rab turgan keng borliq, olamdagi tabiat hodisalari,
ʻ
voqeliklar spektrini anglatish uchun qo llanilib, o zining turli xil ma nolari,
ʻ ʻ ʼ
Grammatik xususiyati va har xil til sathlarida qo llanishi bilan ajralib turibdi.
ʻ
Funksional jihatdan modallik turli xil vositalar bilan, jumladan, grammatik, leksik
va frazeologik vositalar yordamida o z ifodasini topadi.Tilshunoslikda modallik
ʻ
tushunchasi so‘zlovchining aytilayotgan gap mazmuniga, voqelikka munosabatini
anglatuvchi ma no kategoriyasi sifatida qaraladi, ya ni obyektiv voqelik so zlovchi
ʼ ʼ ʻ
ongida aks etadi va u o z munosabatini turli semantik kategoriyalar yordamida
ʻ
bildiradi. Demak, so zlovchining kommunikativ niyati, uning gap mazmuniga
ʻ
emotsional munosabatini bildiruvchi subyektiv modallik garchi gapning
faollashtiruvchi qismi bo lsa ham, ularning tabiati va gap tuzilishidagi asosiy roli
ʻ
shunchalik xilma-xilki, ularni faqat grammatik rejada “turli sathlilik”, semantik
rejada so zlovchining “munosabatini ifodalash” belgisi ostida birlashtirish
ʻ
mumkin, xolos.
Modallik kategoriyasi lisoniy birliklarda namoyon bo lib, obyektiv modallik
ʻ
diktumga, subyektiv modallik esa gapda ifodalangan obyektiv mazmunga
so zlovchining munosabatini ifodalaydi va modusga kiradi. Bu holda sintaktik
ʻ
modallik gapni shakllantirishdagi o rni va subyektning gap mazmunidagi
ʻ
munosabat darajasiga qarab ikki guruhga — obyektiv va subyektiv modallikka
bo linadi. Obyektiv modallik gapni shakllantiruvchi zaruriy belgilardan biri, asosi
ʻ
hisoblansa, subyektiv modallik obyektiv modallik zamiridagi qo shimcha
ʻ
modallikdir.
25

“Modallik (lotincha “modalis” — o lchov, usul) — fikrning voqelikka bo lganʻ ʻ
munosabatlarining turli xil ko rinishlarini, shuningdek,bildirilayotgan narsalarni
ʻ
subyektiv tarzda tasniflashning turlicha ko rinishlarini ifodalovchi funksional-
ʻ
semantik kategoriya”. “Modallik kategoriyasi deb, qator funksional-semantik
modallik kategoriyalarining (tasdiq-inkor, real-noreal, so roq, undov, payt, sabab,
ʻ
maqsad, qiyos, shart, niyat, buyruq, natija, to siqsiz, o rin, inkor, tasdiq,
ʻ ʻ
mavjudlik, holat, maslahat, iltimos, talab, mumkinlik va hokazo) shakllanib,
rivojlanib, turli xil ma no nozikliklariga qo shilib, uyg unlashib keng funksional-
ʼ ʻ ʻ
semantik maydonni hosil qilish jarayonida so zlovchining obyektiv borliqqa
ʻ
munosabatini anglatib, so zlovchi va tinglovchi orasidagi kommunikativ
ʻ
muloqotning amalga oshishida ifodalanayotgan semantik ma nolar majmuiga
ʼ
aytiladi”.Ma lumotlarda keltirilishicha, “modallik” tushunchasini fanga
ʼ
birinchilardan bo lib Aristotel olib kirgan.O sha davrdan buyon modallik bir
ʻ ʻ
qancha falsafiy, mantiqiy va tilshunoslik bilimlarining asosiy mavzusi bo lib
ʻ
kelmoqda.
Aristotel modallik kategoriyasining mohiyatidan kelib chiqib, uni ikki aspektga
— “obyektiv borliqdagi harakatning amalga oshishi mumkinligi yoki uning
haqiqatga oshmasligi mumkinligi (ehtimolligi)”ni ajratadi. Olim modallik mohiyati
haqida shunday deydi: “Bu eng oliy mantiqiy tushunchalar bo lib, obyektiv
ʻ
borliqning asosiy, muhim xususiyatlari kategoriyalarda aks etadi va ular asosida
boshqa tushunchalar hosil bo ladi. Ular moddiy dunyo bilan bog langanligi uchun
ʻ ʻ
kategoriyalar tabiat narsalari orasidagi bog lanish va ularning munosabatini
ʻ
ifodalab, gaplarning asl mohiyatini anglatadi”.
Sh. Balli modal ma nolar tarkibiga “hukmning turli nozikliklari”, “sezgi va
ʼ
istak”larni kiritadi va modallik kategoriyasini quyidagicha ta riflaydi:
ʼ
“Modallik — gapning qalbi, yuragidir. U fe llar, mayllar,intonatsiya, savol va
ʼ
buyruq shakllari: modal harakat (ishora), undov so zlar, atash va ko p sonli usullar
ʻ ʻ
bilan ifodalanadi”.
“M. K. Xellidey fikricha, “Modallik — muloqotning muhim funksional
26

xususiyati, shaxs orasidagi funksiya, muloqotda qatnashayotgan so zlovchiningʻ
ifoda shakli hisoblanadi”. Modallik obyektiv va subyektiv bo lishi mumkin.
ʻ
“Obyektiv modallik bildirilayotgan fikrning voqelikka munosabati (real va noreal,
imkoniyat va imkoniyatsizlik, zaruriyat va ehtimollik kabi)ni anglatadi hamda
grammatik va leksik vositalar (mayl, modal so z, yuklama, intonatsiya) yordamida
ʻ
ifodalanadi.” 9
Subyektiv modallik esa so zlovchining aytilayotgan fikr(ishonch yoki
ʻ
ishonchsizlik, rozilik yoki norozilik, ekspressiv baho)ga munosabatini ko rsatadi
ʻ
va so z tartibi, intonatsiya, leksik takror, modal so z, yuklama, undov, kirish so z,
ʻ ʻ ʻ
so z birikmasi va kirish gaplar bilan ifodalanadi”.
ʻ
M. M. Bikel o z qarashida modallikni mazmunan obyektiv ham, subyektiv ham
ʻ
tushuncha bo lmay, uni nisbatan obyektiv hisoblaydi: “Modallik bu — voqelikni
ʻ
so zlovchi — “men” subyektining nuqtayi nazari bilan tushunish, lekin bu nuqtayi
ʻ
nazar “birinchi va oxirgi marta” tilning hozirgi holati uchun tilning o zining
ʻ
vositalari orqali umumiylashgan, mujassamlashgandir”
T.I.Krasnovaning ta kidlashicha, obyektiv va subyektiv modallik kategoriyalari
ʼ
o zaro bir-biri bilan uzviy bog langan: “Obyektiv va subyektiv modallik
ʻ ʻ
kategoriyalari o zaro bog liq va ularni bir-biridan faqat nazariy yondashish orqali
ʻ ʻ
ajratish mumkin” Ensiklopedik lug atlarga murojaat qilganimizda obyektiv va
ʻ
subyektiv modallik kategoriyalarini: “Obyektiv modallik bildirilayotgan fikrning
voqelikka munosabati (real va noreal, imkoniyat va imkoniyatsizlik, zaruriyat va
ehtimollik kabi)ni anglatadi hamda grammatik va leksik vositalar (mayl, modal
so z, yuklama, intonatsiya) yordamida ifodalanadi. Subyektiv modallik esa
ʻ
so zlovchining aytilayotgan fikr (ishonch yoki ishonchsizlik, rozilik yoki
ʻ
norozilik, ekspressiv baho)ga munosabatini ko rsatadi va so z tartibi, intonatsiya,
ʻ ʻ
leksik takror, modal so z, yuklama, undov, kirish so z, so z birikmasi va kirish
ʻ ʻ ʻ
gaplar bilan ifodalanadi”, — deya ta kidlanganligini kuzatdik.
ʼ
Tilning eng murakkab va keng qamrovli modallik kategoriyasiga bo lgan
ʻ
munosabatni hamda modallik kategoriyasining ifodalanishini tahlil qilar ekanmiz,
9
Balli Sh. Yazyk i zhizn (Language and life), Moscow, 2003, 44–60 p.
ʼ
27

mazkur kategoriyaga bo lgan munosabatning turli-tumanligi yaqqol namoyonʻ
bo ladi.
ʻ
V. V. Panfilovning ta kidlashicha, “Tilda modallik kategoriyasi kabi turli-
ʼ
tuman, qarama-qarshi fikr bildirilgan va uning tildagi alohida ma nolarining rang-
ʼ
barang tabiatichalik ko‘p talqin qilingan kategoriya yo q”.
ʻ
F. Bryuno tilshunoslikda mavjud bo lgan “ma nodan shaklga” tamoyiliga
ʻ ʼ
asoslanib, istak, taxmin, ishonch, iltimos, inkor kabi modal tushunchalarning
qanday yo llar bilan ifodalanishini tahlil qilib, modallikni ikki sinfga ajratgan: real
ʻ
va eventual (taxmin). F.Bryuno fikricha, “Modallik kategoriyasini ifodalovchi
vositalarga ohang (iltimos, nafrat, tasdiq, ajablanish, xursand bo lish, zaruriyat, rad
ʻ
etish, ruxsat etish va h.k.), zamon (modal fe llar, modal to ldiruvchilar: ravish,
ʼ ʻ
ravishli ibora, ko makchilar, bog langan yoki ergash gapli qo shma gaplar), so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
tartibi va fe l mayllari kiradi” .
ʼ
V. G. Gak modallik turiga so zlovchi va xabar beruvchi munosabatidagi
ʻ
umumlashganlikni asoslaydi. V. Gakning fikricha,“Modallik uch bosqichga
bo linadi:
ʻ
1) xabar berish xususiyatiga ko ra, deklarativ (Je dis que Pierre viendra) va
ʻ
performativ (J ordonne que Pierre vienne) modallik;
ʼ
2) voqelikni bilish xususiyatiga ko ra, ishonchlilik (je sais) va
ʻ
ehtimollik (Je suppose), (to liqsiz ishonchlilik);
ʻ
3) munosabat xususiyatiga ko ra, istak ( je veux qu il vienne), (noistak
ʻ ʼ
va rozilik) va norozilik subyekt hissiyotining ifodalanishi (uyg onishi) bilan
ʻ
bog liq”.
ʻ
Y. Y. Kordi modallik kategoriyasining bo laklari sifatida gapning to rtta
ʻ ʻ
funksional tipini taklif qiladi:
1) darak, 2) so roq, 3) buyruq, 4) istak .
ʻ
Z. A. Getman va T. P. Arxipovich mantiqiy-grammatik modallik
kategoriyasining matndagi ikki dialogik matnlar hamda xalqaro hujjat matnlari
turlarini o rgangan. Ushbu matnlarda bir-biriga qardosh bo lmagan ingliz va ispan
ʻ ʻ
tillari materialida modallik kategoriyasi umumiy matn kategoriyasi sifatida tahlil
28

qilingan. Ular til materiali o rnida ingliz va ispan tillarida Birlashgan Millatlarʻ
Tashkilotining inson huquqlari haqidagi hujjatlaridan foydalangan hamda matn
modalligini beshta sathda tahlil qilgan:
“Modallik kategoriyasi umumiy matn kategoriyasi sifatida beshta
turga bo linadi:
ʻ
1) modallik motivatsiyasi — modallik remitenti (axborotni uzatuvchi) va modallik
respondenti — axborotni qabul qiluvchi;
2) modallik artefakti — matn yordamida muloqotni ta minlash (moddiylashtirish);
ʼ
3) kognitiv modallik — olamni bilish tizimi
4) impozitiv modallik — responedent ongiga (aqliy) hujum;
5) emotiv modallik — ikkala kommunikantlar tomonidan matnni
tushunish va uni ekspressiv baholash”.
S. O . Boymirzayeva o zbek tili materiali asosida matn modalligi muammosini
ʻ ʻ
o rganadi. Modallik kategoriyasining kommunikativ-pragmatik xususiyatlarini,
ʻ
matnning kognitiv va ma noviy maydonida faollashuvchi ko rsatkichlarini
ʼ ʻ
aniqlaydi. Matn modalligining mazmuniy turlarini farqlash, ularni tavsiflashga
harakat qiladi. Olima matn modalligini tahlil qilar ekan, asosiy e tiborni subyektiv
ʼ
modallik turlarining matnda voqelanishiga qaratadi: “…subyektiv modallik
quyidagi turlarga bo linadi: emotiv, epistemik, deontik va aksiologik”.
ʻ
M. A. Abdurazoqov deontik modallikni uchta komponent bilan izohlaydi: a)
modallik xarakteri; b) modallik mazmuni; v) modallik sharti. Tilshunos har bir
modallik turiga quyidagicha ta rif beradi: “Modallik xarakteri harakatning
ʼ
bajarilishi kerak bo lgan (devoir fe li bilan), mumkin bo lgan (pouvoir fe li bilan)
ʻ ʼ ʻ ʼ
yoki bajarilishi mumkin bo lmagan (ne paspouvoir faire modalligi bilan) til
ʻ
me yorlariga muvofiq ifodalanadi.
ʼ
Modallik mazmuni zamirida esa vaziyat ishtirokchisi, ya ni istakni ifodalovchi
ʼ
modal subyekt turadi.Tilshunoslikda tillarning paydo bo lish tarixini, genealogik
ʻ
tasnifini yaratgan, nomlarning kelib chiqishi haqidagi ta limotni rivojlantirgan,
ʼ
fenomenologiya asoschisi, mantiqshunos Leybnis mantiq ilmiga oid fikrlari
asosida modallik kategoriyasiga mantiqiy yondashadi:
29

“Modallik tizimiga tasdiq, mumkin, zaruriyat va inkor modal kategoriyalari
kiradi. Unga asosan umumiy tasdiq, ayrim umumiy inkor darak va ayrim tasdiq
darak gaplarning modallik hususiyati arifmetikada tabiiy sonlar yordamida
izohlanadi”.
D. P. Lopareva ham modallik kategoriyasi mantiq va psixologiyaga asoslangan
holda keng tushunchani hosil qiladi, bayon etilgan fikr bu —matn degan g oyaniʻ
ilgari suradi. Asosiy e tiborni subyektiv qurilmaning modalligini hosil qilishga
ʼ
qaratadi: “Har qanday matn modal doiraga ega, subyektiv qurilma modalligi
emotiv, epistemik, deontik va kompozitiv xususiyatga ega bo lgan semantik
ʻ
operatorlardir, chunki ular subyektiv munosabatlarni ifodalashga xizmat qilib,
matn mazmuniga bo lgan munosabatini namoyon qiladi”.
ʻ
J.A.Yoqubov o z tadqiqotida mantiq bilan tilshunoslikni o zaro bog lab
ʻ ʻ ʻ
modallik kategoriyasining semantik xususiyatlarini ochib berishga harakat qilgan.
Olimning fikricha, “modallik kategoriyasi bir tomondan mantiq ilmi bilan
bog lab tahlil qilinsa, ikkinchi tomondan mazkur semantic kategoriya
ʻ
tilshunoslikda lisoniy birliklar bilan ifodalanadi. Mantiq va tilning hozirgi aloqalari
shuni ko rsatmoqdaki, ushbu ikki fandagi nazariy tushunchalarning mos tushishi
ʻ
bir-biridan farqlanadigan tillar taraqqiyotida muhim omil bo lib xizmat qiladi”.
ʻ
Olim tilshunoslikda mavjud bo lgan modallik kategoriyasiga oid ilmiy ishlarni
ʻ
tahlil qilib, olimlarning nazariy qarashlarini bir tizimga solib, modallik semantik
kategoriyasiningtil vositalari bilan ifodalanishini quyidagi to qqiz guruhga
ʻ
bo lgan:
ʻ
1. So zlovchi aytayotgan fikrning gapdagi maqsadi, munosabati yoki gapning
ʻ
kommunikativ funksiyasi. Bu semantik baholashning xususiyati shuki, hamma
gaplar o z funksiyasidan kelib chiqib, kommunikativ guruhga (darak, so roq,
ʻ ʻ
buyruq) bo linadi. Bu ma nolarning majmui quyidagi tilvositalarini o z ichig oladi:
ʻ ʼ ʻ
morfologik (fe l mayllari) va sintaktik (gap modellari).
ʼ
2. So zlovchining gap mazmunini real va noreal nuqtayi nazardan baholashi. Bu
ʻ
modallik ma nolari mayl shakllari, fe l zamonlari, shuningdek, ba zi bog lovchi va
ʼ ʼ ʼ ʻ
yuklamalar yordamida ifodalanadi.
30

3. So zlovchining gapda ifodalangan voqeliklarni (mumkin-ehtimol, zarur-ʻ
kerak, xohish-istak) subyekt yordamida baholashi. Bu semantik ma nolar modal
ʼ
fe llar va til qurilmalari yordamida beriladi.
ʼ
4. Tasdiq va inkor ma nolarini ifodalovchi narsalar orasidagi mavjudlik yoki
ʼ
mavjud emaslik holatini anglatuvchi munosabatlar, belgilar va gapdagi real
harakatni anglatuvchi voqelik. Ikkala semantik tushuncha taqqoslansa,
birinchisining markerlari (ko rsatkich belgilari) yo q, ikkinchisining maxsus
ʻ ʻ
markerlari mavjud bo lib, ular grammatik, leksik vositalar yoki yuklamalar orqali
ʻ
ifodalanadi.
5. Semantik ma nolarning ikki turini baholash: a) so zlovchining voqelikni
ʼ ʻ
(mumkin, zarur yoki istak) baholashi; b) so zlovchining unga xabar qilingan
ʻ
voqelikka ishonchlilik darajasi. Ikkala baho turli tilda modal ravishlar, kirish
so zlar, to ldiruvchi ergash gapli qo shma gaplar bilan, shuningdek, modal fe llar
ʻ ʻ ʻ ʼ
(mumkin, kerak) va infinitiv qurilmalar yordamida ifodalanishi mumkin.
6. So zlovchining gap mazmunidagi his-tuyg u va sifat fazilatlarining
ʻ ʻ
ifodalanishi. Bu semantik tushunchalar undov so zlar, leksik so zlar (yaxshi,
ʻ ʻ
yomon, ajoyib, uyat, qo rqinch, dahshat va h.k.) va ohang yordamida beriladi.
ʻ
7. Modallik obyektiv va subyektiv kategoriya bo lib, gap mazmunining
ʻ
voqelikka munosabatini bildiradi. Obyektiv modallikning asosiy ifodalanish
vositasi hisoblangan fe’lning grammatik kategoriyasi mayl yordamida amalga
oshadi, subyektiv modallik esa leksik vositalar yordamida ifodalanib, ularga modal
so zlar, modal fe llar va yuklamalar kiradi.
ʻ ʼ
8. Konnotativ modallik ma nolarini ifodalash: sevish, erkalash,hurmat,
ʼ
kichraytirish, kamsitish. Ushbu modallik turi hozirgi o zbek tilida o zbek millatiga
ʻ ʻ
xos bo lgan -gina (-kina, -qina), -cha, -choq, -chak, -loq, -jon, -xon, -oy, -voy, -lar
ʻ
kabi affiks va affikssimonlar so zlovchining obyektiv borliqqa, o z nutqiga bo lgan
ʻ ʻ ʻ
modal munosabatini bildirib keluvchi subyektiv baho shakllaridir.
9. Modallik alohida til kategoriyasi sifatida mavjud emas. Aniqlik mayli
(indikativ) modallik kategoriyasini ifodalamaydi.
“E. N. Aliyeva qiyosiy jihatdan mumkin emaslik kategoriyasini
31

o rganish va uni keng ko lamda tadqiq etish, shuningdek, ushbu kategoriya ʻ ʻ
rus, ingliz va lezgin tillarida qanday yo llar bilan ifodalanishini tahlil qilgan.”
ʻ 10
II bob yuzasidan xulosa
Gapning grammatik kategoriyalari – shaxs, son, zamon, tasdiq-inkor va mayl –
til strukturasi va muloqot jarayonida muhim ahamiyat kasb etadi. Har bir
grammatik kategoriya gap tuzilmasida o ziga xos vazifani bajaradi va gap
ʻ
mazmunini to g ri, lo nda hamda ifodali yetkazishga xizmat qiladi. Shaxs va son
ʻ ʻ ʻ
kategoriyalari orqali voqeada ishtirok etuvchi sub yektlar aniqlanadi.
ʼ
Zamon shakllari harakatning qachon sodir bo lganini ko rsatadi, bu esa fikrni
ʻ ʻ
mantiqiy tarzda qurishga yordam beradi.
10
Makhmudov N., Nurmonov A. va boshk. Uzbek tilining mazmunii sintaksisi (Content syntax of the Uzbek
language), Tashkent: Fan, 1992, 89 p
32

Bundan tashqari, tasdiq va inkor kategoriyalari fikrning yo nalishini – ijobiyʻ
yoki salbiyligini aniqlaydi. Mayl kategoriyasi esa gapni ifodalayotgan shaxsning
harakatga bo lgan munosabatini, istagini yoki majburiyatini bildiradi. Aynan mana
ʻ
shu grammatik vositalar orqali har bir gap o z kommunikativ vazifasini bajara
ʻ
oladi. Ushbu kategoriyalar muloqotda aytilayotgan fikrga aniqlik, ma no teranligi
ʼ
va ifoda boyligini baxsh etadi.
Bu bob davomida tahlil qilinganidek, gapning grammatik kategoriyalarini
o rganish nafaqat nazariy, balki amaliy ahamiyatga ham egadir. Chunki kundalik
ʻ
nutqda, yozma va og zaki muloqotda ushbu birliklardan to g ri foydalanish nutq
ʻ ʻ ʻ
madaniyatini oshiradi, ifoda ravonligi va muloqot samaradorligini ta minlaydi. Bu
ʼ
kategoriyalar o zaro uzviy bog langan bo lib, gapning sintaktik, semantik va
ʻ ʻ ʻ
pragmatik jihatlarini to liq shakllantiradi.
ʻ
Shunday qilib, gapning grammatik kategoriyalari til tizimidagi eng zaruriy
elementlardan biri bo lib, ular orqali gap mantiqan to g ri, grammatik jihatdan
ʻ ʻ ʻ
izchil va kommunikativ maqsadlarga muvofiq quriladi.
Gapning grammatik kategoriyalari – shaxs, son, zamon, tasdiq-inkor va mayl –
nutqning shakllanishida muhim o rin tutadi. Ular orqali muloqotda aniq fikr, vaqt,
ʻ
shaxs ishtiroki, munosabat va inkor holatlari ifodalanadi. Bu kategoriyalar
grammatikaning mantiqiy va funksional jihatlarini tashkil etadi. Har bir kategoriya
o zaro bog lanib, gapning mazmunini aniq va ravon yetkazishga xizmat qiladi.
ʻ ʻ
Shuningdek, bu kategoriyalar muloqotning asosiy vositasi sifatida nutqni boyitadi
va uni grammatik jihatdan to liq qiladi.
ʻ
UMUMIY XULOSA
Til – inson tafakkuri va ongining mahsuli sifatida jamiyatda muloqot vositasi
bo lib xizmat qiladi. Har qanday tilda fikr ifodalanishi gap orqali yuzaga chiqadi.
ʻ
Gap – tilning asosiy sintaktik birligi bo lib, muloqotda mazmunni tushunarli
ʻ
yetkazishda markaziy o rinni egallaydi. Shu jihatdan gap va uni tashkil etuvchi
ʻ
grammatik birliklarni o rganish tilshunoslikdagi muhim yo nalishlardan biridir.
ʻ ʻ
Kurs ishimiz davomida gapning grammatik asoslari, uni tashkil etuvchi birliklar,
grammatik kategoriyalar va ularning muloqotdagi funksiyasi atroflicha yoritildi.
33

Gap tushunchasiga turli grammatik va stilistik yondoshuvlar mavjud bo lib, buʻ
yondashuvlar tilshunoslikda keng o rganib kelinmoqda. Gap matnda mustaqil
ʻ
mazmun ifodalovchi birlik sifatida tilning barcha darajalari bilan uzviy bog liq
ʻ
holda faoliyat ko rsatadi. Gapning umumiy xususiyatlari uning tarkibiy
ʻ
qismlarining o zaro munosabati, semantik yuklamasi, intonatsiyasi va
ʻ
kommunikativ yo nalishi bilan aniqlanadi.
ʻ
Birinchi bobda gap va uning grammatik asoslari nazariy jihatdan o rganildi.
ʻ
Unda gap tushunchasi, umumiy xususiyatlari, tarkibiy birliklari tahlil qilindi.
Ayniqsa, gapda grammatik birliklarning o zaro bog liqligi, gapda sintaktik rollar
ʻ ʻ
va kommunikativ funksiyalarni bajarishi alohida ko rsatib o tildi.
ʻ ʻ Ikkinchi bobda
grammatik kategoriyalarning nafaqat grammatik, balki kommunikativ vazifasi ham
tahlil qilindi. Har bir grammatik birlik muloqotda qanday ma no yuklayotgani va
ʼ
bu birliklar orqali qanday niyatlar ifodalanayotgani izohlandi. Bu esa
tilshunoslikning nazariy va amaliy sohalari o rtasidagi bog liqlikni yanada
ʻ ʻ
chuqurlashtiradi.
Tilshunos olimlarning fikrlariga tayangan holda shuni aytish mumkinki, gap
grammatik birliklar orqali shakllanadi va ularning o zaro munosabati gapning
ʻ
mazmunan to liq bo lishiga sabab bo ladi. Har bir grammatik kategoriya tilda
ʻ ʻ ʻ
fikrni aniqlik, lo ndalik va ravonlik bilan ifodalash imkonini beradi. Ayniqsa,
ʻ
o zbek tilining boy morfologik tizimi ushbu kategoriyalar orqali gapni serqirra
ʻ
ifoda qilish imkonini beradi.
Gapning shaklan va mazmunan to g ri tuzilishi uchun grammatik birliklardan
ʻ ʻ
to g ri foydalanish muhim. Kurs ishi davomida olib borilgan tahlillar bu fikrni
ʻ ʻ
amaliy misollar orqali isbotladi. Shuningdek, zamonaviy tilshunoslikda bu borada
yangi yondashuvlar va nazariyalar paydo bo lmoqda. Bu esa tilshunoslik fanining
ʻ
rivojlanishiga hissa qo shmoqda.
ʻ
Shunday qilib, kurs ishida gapning grammatik asoslari va grammatik
kategoriyalarining nazariy va amaliy jihatlari atroflicha yoritildi. O rganilgan
ʻ
mavzu kelajakda yanada chuqurroq tadqiq etilishi mumkin bo lgan istiqbolli
ʻ
34

yo nalishlardan biri sanaladi. Ushbu tahlillar natijasida gapning grammatikʻ
tuzilmasi va muloqotdagi ahamiyati yanada aniqroq tushunildi. Bu esa tilni
chuqurroq anglash va undan to g ri foydalanishga zamin yaratadi.
ʻ ʻ

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
I. Asosiy adabiyotlar
1. Mirziyoyev Sh. M. Milliy tiklanishdan – milliy yuksalish sari. – Toshkent:
O zbekiston,2023.
ʻ
2. Abduazizov A., Normurodov X. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O qituvchi,
ʻ
1994.
3. Ahmedov A. O zbek tilida gap va uning turlari. – Toshkent: Fan, 1984.
ʻ
4. Asqarova M. Hozirgi o zbek tili morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 2006.
ʻ
35

5. Bobojonov S. O zbek tili grammatikasi. – Toshkent: Akademnashr, 2012.ʻ
6. G ulomov A. O zbek tili morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 1968.
ʻ ʻ
7. Hakimov N. Gap strukturasining lingvistik asoslari. – Toshkent: O‘zbekiston,
2001.
8. Ismatullaeva M. Gapning grammatik tuzilishi. – Toshkent: Iqtisod-moliya, 2018.
9. Jo raev O. Hozirgi o zbek adabiy tili: Sintaksis. – Toshkent: Akademnashr,
ʻ ʻ
2021.
10. Jo raev O., Komilov N. Til va tafakkur. – Toshkent: O zbekiston, 2012.
ʻ ʻ
11. Karimov A. O zbek tili sintaksisi. – Buxoro: BDU, 2016.
ʻ
12. Komilov N. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Universitet, 2002.
13. Matyoqubov N. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: Fan, 2000.
14. Mirtojiyev M. O zbek tilining sintaktik tuzilishi. – Toshkent: Fan, 1980.
ʻ
15. Mirtojiyev M. va boshqalar. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: Fan, 2008.
ʻ
16. Muminov N. O zbek tilining grammatik kategoriyalari. – Toshkent:
ʻ
O qituvchi, 1997.
ʻ
17. Narzulloyev N. Gap va gap bo‘laklari. – Termiz: TDPI, 2021.
18. Nematov N. Sintaksis nazariyasi asoslari. – Qarshi: Nasaf, 2013.
19. Nurmonov A. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: Fan, 2005.
20. Po latov M. O zbek tilining grammatikasi. – Toshkent: O qituvchi, 1990.
ʻ ʻ ʻ
21. Qodirov A. Gap kategoriyalari va ularning turlari. – Samarqand: SamDU,
2014.
22. Qosimov B. Hozirgi o zbek tili: Sintaksis. – Toshkent: O zbekiston, 2001.
ʻ ʻ
23. Rahmatullayev B. O zbek tilining izohli grammatikasi. – Toshkent: Fan, 1976.
ʻ
Elektron manbalar.
1. www.ziyonet.uz – O zbekiston Respublikasi ta lim portali.
ʻ ʼ
2. www.ziyouz.com – Ilmiy-ommabop maqolalar to plami.
ʻ
3. tilvaadabiyot.uz – O zbek tili va adabiyoti faniga oid elektron manbalar.
ʻ
4. eduportal.uz – Elektron darslik va ilmiy maqolalar portali.
36

5. nationalibrary.uz – O zbekiston Milliy kutubxonasi rasmiy sayti (elektronʻ
kutubxona).
37

Kurs ishida gapning grammatik kategoriyalari: zamon, shaxs-son va mayl haqida to'liq yoritilgan.

Sotib olish