Dokument ma'lumotlari

Narxi 80000UZS
Hajmi 61.2KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 01 Dekabr 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Kurs ishlari
Fan Tilshunoslik

Sotuvchi

Gulsevar Normo'minova

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2025

0 Sotish

Fonetika va Fonologiya. Fonema va tovushning dialektik munosabati

Sotib olish
O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI UNIVERSITETI FAKULTETI FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI ʻ ʻ ʻ FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI ʻ KURS ISHI MAVZU: FONETIKA VA FONOLOGIYA. FONEMA VA TOVUSHNING DIALEKTIK MUNOSABATI Bajardi: Ilmiy rahbar: TOSHKENT — 2025 1 MUNDARIJA: KIRISH ………………………………………………………….....................3 I BOB. SO Z YASALISHIGA DOIR TUSHUNCHALAR……………...ʻ ..6 1.1. So z yasalishi va uning grammatik asoslari............................................6 ʻ 1.2 . So z yasash usullari………………………………………………………9 ʻ I bob yuzasidan xulosa………………………………………………..….....15 II BOB. SO Z TURKUMLARIDA SO Z YASALISHI……………….....16 ʻ ʻ 2.1. So z turkumlarida so z yasalishi: Ot, sifat, son so z turkumlar……….16 ʻ ʻ ʻ 2.2. So z turkumlarida so z yasalishi: Fe l, olmosh, ravish so z turkumlari.26 ʻ ʻ ʼ ʻ II bob yuzasidan xulosa……………..………………………………...........32 UMUMIY XULOSA …………..…………………………………………....33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………..………………….34 2 KIRISH Mavzuning dolzarbligi . So z yasalishi – tilshunoslikda so zlarning yangiʻ ʻ shakllarini hosil qilish jarayonini anglatadi. Har bir til o ziga xos so z yasash ʻ ʻ tizimiga ega bo lib, bu jarayon tilning ichki imkoniyatlariga asoslanadi. ʻ Tilshunoslar so z yasalishini nafaqat morfologik, balki semantik nuqtai nazardan ʻ ham o rganadilar. So z yasashning asosiy maqsadi – yangi so zlarni yaratish, eski ʻ ʻ ʻ so zlarni yangilash, ularni zamon talablari va ijtimoiy ehtiyojlarga ʻ moslashtirishdan iboratdir. So z yasalishi tilning rivojlanishi, o zgarishi va yangi ma no qatlamlarini ʻ ʻ ʼ kiritishda muhim rol o ynaydi. Har bir til turkumlari, ya ni otlar, fe llar, sifatlar, ʻ ʼ ʼ olmoshlar va boshqalar o zining yasalish jarayoniga ega. So z turkumlarining ʻ ʻ yasalişi o ziga xos morfologik qo shimchalar, kompozitsiyalar, qisqartmalar yoki ʻ ʻ boshqa yasalish shakllari orqali amalga oshiriladi. Bu jarayonlar tilning asosiy qoidalari va grammatik tizimi bilan bog liq bo lib, tilning imkoniyatlarini ʻ ʻ kengaytiradi. So z yasalishining mohiyati va uning so z turkumlarida ifodalanishi tildagi eng ʻ ʻ muhim hodisalardan biridir. So zlar o zlarining mavjud shakllari orqali yangi ʻ ʻ ma nolarni ifodalashga, mavjud turkumlarni kengaytirishga yoki o zaro ʼ ʻ bog lanishga imkon yaratadi. Masalan, otlar fe l, sifat yoki son turkumlariga ʻ ʼ aylanishi mumkin, yoki aksincha, fe lning turkumdan otga o tishi mumkin. Bu ʼ ʻ jarayonlarning har biri o ziga xos qoidalar asosida amalga oshadi. Shuningdek, ʻ so z yasashda ishlatiladigan metodlar, masalan, affiksatsiya, kompozitsiya, ʻ konversiya va qisqartma, tilning morfologik tizimini belgilovchi asosiy mexanizmlardan hisoblanadi. So z yasashning metodlari va jarayonlarini o rganish nafaqat tilning ʻ ʻ morfologiyasini, balki uning ijtimoiy va madaniy taraqqiyotini ham o rganishga ʻ yordam beradi. Har bir so z o ziga xos ijtimoiy ma no va kontekstda shakllanadi. ʻ ʻ ʼ So z yasalishining ijtimoiy ahamiyati ham juda katta, chunki til yangi sharoitlarda ʻ o zgarishi, yangi ijtimoiy ehtiyojlar bilan moslashishi zarur. Shu bilan birga, so z ʻ ʻ 3 yasash jarayonlari faqat sintaktik o zgarishlar bilan chegaralanmaydi, balki tilningʻ semantik va pragmatik qatlamlarini ham o z ichiga oladi. ʻ Yuqoridagilarni hisobga olgan holda, so z turkumlarida so z yasalishi mavzusi ʻ ʻ tilshunoslikda katta ahamiyatga ega. Bu sohada olib borilgan izlanishlar, tilda yangi so zlarning paydo bo lishi va ularga talabning ortishi bilan bog liq. ʻ ʻ ʻ Shuningdek, so z turkumlaridagi yasalish jarayonlari nafaqat morfologik ʻ o zgarishlarga olib keladi, balki tilning rivojlanishi va yangi madaniy me yorlarni ʻ ʼ o zlashtirishga ham turtki beradi. Tilda mavjud bo lgan barcha turkumlar ʻ ʻ o rtasidagi o zaro aloqalar va o zgarishlar tilning boy va dinamik tizimini tashkil ʻ ʻ ʻ etadi. So z yasalishi, shuningdek, so zlarning semantik jihatdan yangi qatlamlar ʻ ʻ yaratishiga olib keladi. Masalan, bir so zning yangi turkumga o tishi yoki yangi ʻ ʻ ma no kiritilishi mumkin. So zlarning yangi ma nolar bilan to ldirilishi tilning ʼ ʻ ʼ ʻ qudratli mexanizmidir. Bu jarayonlar nafaqat tilning morfologik tizimi bilan bog liq, balki tilning tarixiy, madaniy va ijtimoiy rivojlanishini ham aks ettirad. ʻ Shu bilan birga, so z yasalishining metodlari va usullari, ayniqsa, o zbek tilida, ʻ ʻ bir qator lingvistik tadqiqotlar asosida o rganilmoqda. Tilning o ziga xos ʻ ʻ morfologik xususiyatlarini, so z yasalishining metodlarini va ularning o zaro ʻ ʻ bog lanishini tushunish, tilni o rganishga bo lgan yondashuvni aniq va mukammal ʻ ʻ ʻ qilishga yordam beradi. Bunday yondashuvlar, o z navbatida, tilshunoslarga tilning ʻ o zgarishi va yangi so zlar hosil qilish jarayonlarini tahlil qilish imkoniyatini ʻ ʻ beradi. Bundan tashqari, so z turkumlarida so z yasalishi jarayonlari tilning amaliy ʻ ʻ qo llanilishida ham o z aksini topadi. So zlar turkumining o zgarishi, o zaro ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ bog lanishi va yangi ma no hosil qilish – tildagi o zgarishlarning asosiy ʻ ʼ ʻ omillaridan biridir. Shu bois, so z yasalishining metodlarini o rganish, ʻ ʻ tilshunoslik sohasida katta ahamiyatga ega bo lib, tilni to g ri va samarali qo llashga imkon ʻ ʻ ʻ ʻ yaratadi. Shu sababli, ushbu kurs ishida so z turkumlarida so z yasalishi ʻ ʻ jarayonlari, metodlari va ularning tilshunoslikdagi o rni chuqur tahlil qilinadi. So z ʻ ʻ yasalishining asosiy metodlari va ularning so z turkumlari bilan bog liqligi, tilni ʻ ʻ 4 rivojlantirish va yangi so zlar yaratishda qanday rol o ynashini aniqlashga harakatʻ ʻ qilinadi. Kurs ishi mavzusining obyekti . O zbek tilida so z turkumlarining yasalish ʻ ʻ jarayonlari va morfologik shakllaridir. Ushbu obyekt doirasida otlar, fe llar, ʼ sifatlar, zarf va bog lovchilar kabi asosiy so z turkumlarining yasalish usullari, ʻ ʻ ularning semantik va sintaktik xususiyatlari, shuningdek, so z yasashda ʻ qo llaniladigan affikslar (qo shimchalar va birikmalar) o rganiladi. ʻ ʻ ʻ Kurs ishi mavzusining predmeti . O zbek tilidagi turli so z turkumlarining (ot, ʻ ʻ fe l, sifat, zarf va boshqalar) yasalish usullari, ularning morfologik va semantik ʼ xususiyatlari hamda so z yasashda qo llaniladigan vositalar (qo shimchalar, ʻ ʻ ʻ birikmalar)dir. Kurs ishining maqsadi . O zbek tilidagi so z turkumlarining yasalish jarayonini ʻ ʻ nazariy va amaliy jihatdan o rganish, ularning morfologik tuzilishi, yasovchi ʻ vositalari (qo shimchalar, birikmalar) va semantic o zgarishlarini tahlil qilishdan ʻ ʻ iborat. Kurs ishi vazifalari. Ushbu kurs ishida qo‘yilgan maqsadga erishish uchun oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz. — So z yasalishi va so z turkumlari haqidagi nazariy manbalarni o rganish va ʻ ʻ ʻ tahlil qilish. —O zbek tilida mavjud bo lgan so z turkumlarining yasalish usullarini aniqlash. ʻ ʻ ʻ —Har bir so z turkumining o ziga xos morfologik va semantik xususiyatlarini ʻ ʻ ko rsatish. ʻ —So z yasashda qo llaniladigan qo shimchalar va birikmalarning rolini yoritish. ʻ ʻ ʻ Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf, xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, kurs ishining umumiy 35 betini tashkil qiladi. 5 I BOB. SO Z YASALISHIGA DOIR TUSHUNCHALARʻ 1.1.So z yasalishi va uning grammatik asoslari ʻ So ʻ z yasalish — muayyan tilda mavjud bo lgan usullar, namuna va qoliplar ʻ asosida, ma lum vositalar yordamida yangi so z hosil qilish. ʼ ʻ Masalan, affiks yordamida So z yasalishi (so zla > so zla, mazali >mazali), ʻ ʻ ʻ „qil“ yordamchi fe li yordamida So z yasalishi (tasdiq qilmoq, rohat qilmoq). Bu ʼ ʻ yerda „yasalish“ so zi „yasamoq“ fe lining majhul nisbat shakli hisoblanadi va ʻ ʼ jarayonni ifodalaydi; birikmaning o zi esa lingvistik termin emas. ʻ Tilshunoslikning „Fonetika“, „Leksikologiya“ga o xshash alohida sohasini ʻ (bo limini) bildiradi. Masalan, o zbek tili morfologiyasi, o zbek tili sintaksisi, ʻ ʻ ʻ o zbek tili sòz yasalishi. Bu o rinda „So z yasalishi“ birikmasi tilshunoslikka oid ʻ ʻ ʻ termin hisoblanadi. Tilshunoslikning bu bo limida yangi yasama so zlarning paydo ʻ ʻ bo lishi va buning shartsharoitlari, yasama so z tarkibiy kismlarining (So z ʻ ʻ ʻ yasalishi asosi va so z yasovchining) mohiyati, shuningdek, ʻ So z yasalishi bilan bog liq boshqa tushuncha va hodisalarning mohiyati ʻ ʻ o rganiladi. Masalan, So z yasalishi ma nosi, So z yasalishi tipi va qolipi, So z ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ yasalishi me yori, So z yasalishi imkoniyati, So z yasalishidagi mahsullilik ʼ ʻ ʻ mahsulsizlik hodisasi, So z yasalishining asosiy usullari, vositalari va boshqa shu ʻ asosda tilning so z yasalishi tizimi tahlil etiladi. ʻ So z yasalishi masalasi ko plab ʻ ʻ tilshunos olimlar tomonidan qiziqib kelingan va o rganilgan. ʻ Xususan, A. G ulomovning so z yasalishi haqida o z ilmiy izlanishlari va ʻ ʻ ʻ tadqiqotlariga tayanib ,,So z yasalishi” tilshunoslikning alohida hodisa va bo lim ʻ ʻ sifatida ilk bor XX asrning 40-yillarida shakllangandi. Olim o zining ilmiy ʻ kitoblarida so z yasalishi bo yicha o z fikr va mulohazalarini aytib o tgan. ʻ ʻ ʻ ʻ Muallifning 1949- yilda nashr qilingan ,, O zbek tilida so z yasalishi yo llari ʻ ʻ ʻ haqida” nomli maqolasida bu muommoga doir bir qator masalalar o sha davrdagi ʻ tilshunoslik nazariyalari qo lga kiritgan yutuqlari asosida ilmiy yechimini topdi. ʻ “ A. G ulomov so z yasalishi hodisasining shu kunga qadar tilshunoslikning ʻ ʻ qaysi 6 bo limda o rganilishi o rganilgani haqida fikr yuritar ekan, u hind- ovropaʻ ʻ ʻ tilshunosligi andozalari asosida morfologiya tarkibida o rganib kelganligini ʻ tanqidiy baholaydi va bu hodisaning hosilasi leksemani tug dirganligi tufayli so‘z ʻ yasalishi tilshunoslikning leksikologiya bo limiga ko proq dahldor ekanligini ʻ ʻ bayon qiladi.” 1 A. G ulomovning o zbek tilshunosligida ilk bor so z yasalishi ʻ ʻ ʻ masalalarini ,,O zbek tili grammatikasi. I tom, Morfologiya ” kitobida alohida ʻ bo lim sifatida o rganib chiqdi va bu orqali so z yasalishi bo limining shakllanishi, ʻ ʻ ʻ ʻ bu bo limninga doir atamalarning tizimining izga solinishiga xizmatlari juda katta ʻ bo lganligini ko rishimiz mumkin. ʻ ʻ “ O zbek tilshunosligida so z yasalishi masalalarini o rgangan olimlardan yana ʻ ʻ ʻ biri A. Hojiyev bo lib u o zining ,, So z yasalalishi tizmi “, ,, O zbek tili ʻ ʻ ʻ ʻ morfologiyasi, morfemikasi va so z yasalishining nazariy masalalari “ kitobida ʻ so z yasalishini alohida soha sifatida morfologiyadan ajratilgan holda ʻ o rganilishini ma qullamaydi. Bu rus grammatikasidan to g ridan to g ri ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ko chirilganligini va bu o zbek tilshunosligiga mos kelmasligi haqida shunday ʻ ʻ deydi, …rus tilshunosligi va unga oid adabiyotlar ta sirida o zbek tilshunosligida ʼ ʻ ham so z.” ʻ 2 Hozirgi o zbek tilida yasama so zlar, asosan, affikslar yordamida hosil qilinadi, ʻ ʻ ya ni morfemaning bir turi so z yasash uchun xizmat qiladi. Har qanday yasama ʼ ʻ so zning tarkibi So z yasalishi asosi va so z yasovchidan iborat bo ladi: ʻ ʻ ʻ ʻ huquqshunos (huquq – So z yasalishi asosi, shunos – so z yasovchi), tekislamoq ʻ ʻ (tekis – So z yasalishi asosi, la— so z yasovchi). ʻ ʻ So z yasalishi asosi yasama so z bo lishi ham mumkin: bilimli (bilim – So z ʻ ʻ ʻ ʻ yasalishi asosi, li – so z yasovchi). O zbek tilida faqat mustaqil so zlardan, ʻ ʻ ʻ ularning ham ot, sifat, fe l turkumiga oid so zlardan yangiyangi so zlar yasaladi. ʼ ʻ ʻ Demak, mustaqil suz turkumlaridan faqat ot, sifat va fe l turkumlarigina so z ʼ ʻ yasalishi tizimiga ega. O zbek tili lug at (leksik) tarkibining boyishi, rivojlanishida ʻ ʻ so z yasalishining muhim o rni bor. ʻ ʻ 1 Hojiyev A. O zbek tili so z yasalishi tizimi, T., “ O qituvchi “ nashriyoti, 2007, 4- bet. ʻ ʻ ʻ 2 Tursunov U. Hozirgi o zbek adabiy tili, T., ‘’O qituvchi ‘’ nashriyoti, 2010, 35-bet ʻ ʻ 7 So z yasalishi luģaviy ma noning o zgarishi asosida vujudga kelib,yasama so zʻ ʼ ʻ ʻ ko pincha bir turkumdan boshqa turkumga o tadi,Shu ma noda so z yasash ʻ ʻ ʼ ʻ hodisasi so zning grammatik sohasidan o zgartiradigan sohasidir. ʻ ʻ Masalan,gul so zi ot turkumiga xosligi uchun otga xos ko plik qo shimchasini ʻ ʻ ʻ olib turlanadi:gullar,gullarning,gullarga kabi.Bu so zga "-la" fe l yasovchi ʻ ʼ qo shimchasi qo shilganda,hosil bo lgan so z ko plik va kelishik qo shimchalarini ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ olib turlanmaydi,balki tuslanadi.Chunki bu holatda so z grammatik jihatdan ʻ o zgarib,bir kategoriyadan boshqa kategoriyaga o tadi. ʻ ʻ “So z yasalishi ,u bilan bog liq bo lgan hodisalar, shuningdek, so z yasalishi ʻ ʻ ʻ ʻ bahsining predmeti aniq bo lsada, lekin bu sohaning boshqa sohalarga, ʻ tilshunoslikning boshqa bo limlariga munosabati, uning tilshunoslikdagi o rni ʻ ʻ masalasida hanuz bir bir fikrga kelingan emas. Ko pchilik ishlarda so z yasalishi ʻ ʻ grammatikaning bir qismi sifatida talqin etilgan holda, ayrim ishlarda u leksikologiyada beriladi, hatto so z yasalishining mutlaqo leksikologiyaga ʻ mansubligi ta kidlanadi.” ʼ 3 So z yasalishining grammatik asoslari — bu morfemalar va affikslarning tildagi ʻ o zgarishlar bilan bog liq qonuniyatlari. So zning shakllanishi, unda mavjud ʻ ʻ ʻ bo lgan morfemalar va qo shimchalar o rtasidagi munosabatlar so z yasalishining ʻ ʻ ʻ ʻ asosini tashkil etadi.Morfema — bu so zning eng kichik grammatik birligi bo lib, ʻ ʻ uning o ziga xos ma nosi bo ladi. Masalan, "o qchi" so zida "o q" (asos) va "-chi" ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ (ish qiluvchi) morfemalari mavjud.So z yasalishining asosiy vazifasi — yangi ʻ so zlarni yaratish orqali tilni boyitish va uning funktsional imkoniyatlarini ʻ kengaytirishdir. Bu jarayonning natijasida tilda yangi ifodalovchi vositalar, leksik birliklar va grammatik shakllar yuzaga keladi. “So z yasalishi — bu tilning rivojlanishi va o zgarishida muhim ahamiyatga ʻ ʻ ega bo lgan jarayon. So z turkumlarining yasalishi, asosan, tilning morfologik ʻ ʻ tizimi orqali amalga oshadi va bu jarayonda so zlarning yangi shakllari, so z ʻ ʻ birikmalari va yangi leksik birliklar yuzaga keladi. Yasalgan so zlar, o z navbatida, ʻ ʻ 3 В. В. Л о п а т и н. Русская словообразова- тельная морфемика. «Наука», М., 1977, с. 3— 8 tilda yangi ma nolarni shakllantiradi va bu jarayonlarning grammatik asoslariʼ o zbek tilining morfologiyasini chuqur o rganishni talab qiladi.” ʻ ʻ 4 1.2. So z yasash usullari ʻ So z yasalishi tilshunoslik fanining ayrim bir bo limi, mustaqil lingvistik ʻ ʻ soha, tarmoq bo lib, u so zlarning yasalishini, yangi so z hosil qilishning qonun- ʻ ʻ ʻ qoidalarini, modellarini, vositalarini, shu bilan bog liq holda, so zlarning ʻ ʻ strukturasini tekshiradi. Demak, bu sohaning ob ekti so zdir. ʼ ʻ So zni leksikologiya ham, grammatika ham tekshiradi, lekin bu ikki xil ʻ tekshirish bir-biridan ma lum belgilari bilan ajralib turadi, shuningdek, so zning ʼ ʻ yasalishi — hosil bo lish tomondan tekshirilishi ham o z xususiyatlariga ega. ʻ ʻ Lekin bu tekshirishlar o zaro bog liq; tilning fikrlarni ifodalashi, his-tuyg ularni ʻ ʻ ʻ bildirishi, fikr ifodalaydigan eng kichik birlik bo lgan gapning so zlardan tashkil ʻ ʻ topishi, bu so zlarning materiali tovush ekanligi, so zlarning ham, tovush ʻ ʻ hodisalarining ham, so z formalarining ham, so zlarni biriktirib so z birikmasi va ʻ ʻ ʻ gap hosil qilishning ham o z ma lum qoidalari borligi bularning hammasi — tilda ʻ ʼ mundarija, forma va funktsiyaning o zaro bog liqligini, tildagi qonun-qoidalarning ʻ ʻ shu uch tomonga asoslanganligini, demak, fonetik, leksik va grammatik sistemalarning organik aloqasini — tilning qismlari bir-biri bilan bog langan ʻ yaxlit, bir butun hodisa — sistema ekanligini ko rsatadi. ʻ So z yasash yangi ma noli so z hosil qilish demakdir. So z yasalishi lug aviy ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ma noning o zgarishi asosida vujudga kelib, yasama so z ko pincha bir turkumdan ʼ ʻ ʻ ʻ boshqa turkumga ko chadi. Shu ma noda so z yasash hodisasi so zning grammatik ʻ ʼ ʻ ʻ jihatidan o zgartiradigan hodisadir. Masalan, gul so zi ot turkumiga xosligi uchun ʻ ʻ otga xos ko plik qo shimchasini olib turlanadi: gullar, gullarning, gullarga kabi. Bu ʻ ʻ so zga fe l yasovchi -la qo shimchasi qo shilganda hosil bo'lgan so z ko plik va ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ kelishik qo shimchalarini olmaydi, turlanmaydi, balki tuslanadi. Chunki bu holatda ʻ so z grammatik jihatdan o zgarib, bir kategoriyadan boshqa kategoriyaga o tadi. ʻ ʻ ʻ Bir turkumdan boshqa turkumga o tganda so zlarda hosil bo ladigan o zgarishlar ʻ ʻ ʻ ʻ 4 Уябек тили грамматикаси, I том, Морфология, «Фап», Тошкент, 1975. 90—94-бетлар; Ҳозирги ўзбек адабий тили, I тсисм, «Укитувчи», Тошкент, 1980, 172- бет. 9 kategorial o zgarishlar deyiladi. Masalan, tasodifan so zining o zagi (tasodif) ot,ʻ ʻ ʻ unga yasovchi -an qo shimchasi qo shilganda so z boshqa kategoriyaga ko chdi, ʻ ʻ ʻ ʻ ya ni kategoriya o zgaradi. ʼ ʻ Uzumzor so zidagi yasovchi -zor qo shimchasi otdan ot yasagan. Bunda ʻ ʻ kategoriya o zgarmagan. So z yasalishi bilan bog liq ravishda so zning lug aviy va ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ grammatik ma nolari ham o zgarishi murnkin. So z yasalish til uchun ijobiy ʼ ʻ ʻ hodisadir. U tilni lug aviy jihatdan boyituvchi manbalardan biridir. So z yasash ʻ ʻ tildagi boshqa sohalar bilan, xususan, lug at va grammatika bilan uzviy bog liq. ʻ ʻ Chunonchi, yasama so z avval tilda mavjud bo lgan lug aviy vositalardan hosil ʻ ʻ ʻ bo ladi. Masalan, tilde kitob, chiroy so zlari mavjudligi uchun shu so zlar asosida ʻ ʻ ʻ kitobxon, chiroyli kabi so zlar yasalgan. ʻ So z yasalishi asosida so z ma nosi o zgaradi, yangi ma noli so z hosil bo ladi. ʻ ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ Bu holat so z yasalishi bilan leksikologiya orasida uzviy bog liqlik mavjudligini ʻ ʻ ko rsatadi. Ma lumki, so z yasalishida ko pincha qo shimchalar ishtirok etadi, ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ yangi yasama bir turkumdan boshqa turkumga ko chadi. ʻ Bu holat so z yasalishining grammatika bilan ham bog liqligini ko rsatadi. So z ʻ ʻ ʻ ʻ yasalishi natijasida so zning shakli o zgaradi. Yangi ma no bilan birgalikda yangi ʻ ʻ ʼ shakl vujudga keladi. So z yasalishi paytida hosil bo ladigan shakl bilan so z ʻ ʻ ʻ o zgartiruvchi va shakl hosil qiluvchi qo shimchalar orqali vujudga keladigan ʻ ʻ shakl orasida o xshashlik bor. ʻ Shuning uchun so z yasalishi ham shu turdagi boshqa hodisalar singari ʻ morfologiyaning tekshirish obyektidir. Tilda mavjud bo lgan so z yoki so‘zlar, soz ʻ ʻ shakllari negizida ma lum usullar bilan yangi ma nodagi so‘zlarni hosil ʼ ʼ qilish soz yasalishi deyiladi. O‘zbek tilida so‘z yasalishining affiksatsiya, kompozitsiya, semantik, abbreviatsiya kabi usullari bo lib, ʻ Tilshunoslikning bu bo limida, birinchidan, yangi so zlarning qanday hosil ʻ ʻ qilinishi, ikkinchidan, mavjud yasalmalarning qanday paydo bo lganligi ʻ tekshiriladi. Tekshirishning bu ikki tomoni o zaro bog liq hodisalardir. Yangi so z ʻ ʻ ʻ mavjud modelga qarab, shu asosda hosil qilinadi. So z yasashning turli yo llar ʻ ʻ bilan hosil qilingan so zlarni o z ichiga olishi hodisasining asosiy, etakchi ʻ ʻ 10 xususiyatlari grammatika va leksikologiyaga yaqin turishidan dalolat beradi. Shu xususiyatlariga ko ra so z yasalishi ilgari tilshunoslikning ayrim bir sohasiʻ ʻ sifatida emas, morfologiyada tekshirilib kelingan. Bunday o rganish eng asosiy usulda so z yasashning ham, forma yasashning ʻ ʻ ham bir tipda bo lishi va ular orasidagi o zaro ko chish hodisalari, ko pgina ʻ ʻ ʻ ʻ yasovchilarning so z turkumlari bilan ham bog liq bo lishi — shu yasama ʻ ʻ ʻ so zning qaysi turkumga kirishini ham ko rsatishi, affiksatsiyadagi fonetik ʻ ʻ o zgarishlarning hamma tipdagi affikslarda uchrashi mumkinligi kabi ʻ xususiyatlariga asoslanadi. Chog ishtiring: reduplikatsiya — so zlarni takrorlash, asosan, morfologik ʻ ʻ funktsiyani bajaradi; so zning formasini hosil qiladi, ayrim hollarda leksik ʻ funktsiyani ham bajaradi — yangi so z yasash vositasi bo lib xizmat qiladi. So z ʻ ʻ ʻ yasalishining grammatikaning morfologiya va sintaksis kabi ayrim bir qismi deb qarash grammatik so z yasalishini ko zda tutadi. ʻ ʻ Ko rinadiki, so z yasalishining morfologiya yoki leksikologiyaga, sintaksisga ʻ ʻ yoki fonetikaga kiritilishi uning bir tomoninigina o z ichiga oladi. Shunga ko ra u ʻ ʻ keyingi vaqtlarda ayrim soha sifatida ajratiladi. Odatda, so z yasalishi hodisalari ʻ so z turkumlari doirasida qaralar edi. So z yasalishining alohida tarmoq, bo lim ʻ ʻ ʻ sifatida ajratilishi munosabati bilan, so z yasalishiga oid barcha hodisalar ʻ endilikda shu qismda o rganilmoqda. ʻ O zbek tilida so z yasash usullari morfologiya bo limiga kiradi va tilning ʻ ʻ ʻ rivojlanishi, yangi so zlar yaratish jarayonini o z ichiga oladi. O zbek tilida so z ʻ ʻ ʻ ʻ yasashning bir necha usullari mavjud. Quyida bu usullarni va ularga oid misollarni keltiraman. Affiksatsiya usuli — bu tilshunoslikda so z yasalishining asosiy usullaridan biri ʻ bo lib, so zning asosiga qo shimchalar (affikslar) qo shish orqali yangi so z hosil ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qilish jarayonini anglatadi. Affiksatsiya usulida qo shimchalar (sufiks, prefiks, ʻ infiks) so zga qo shilib, uning ma nosini, shaklini yoki sintaktik funksiyasini ʻ ʻ ʼ o zgartiradi. ʻ O zbek tilida affiksatsiya usuli quyidagicha amalga oshadi: ʻ 11 1. Sufiks (qo shimcha): So zning oxiriga qo shiladigan affiks bo lib, so zningʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ma nosini yoki grammatik xususiyatlarini o zgartiradi. ʼ ʻ 2. Prefiks (qo shimcha): So zning boshiga qo shiladigan affiks bo lib, so zning ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ma nosini o zgartiradi, lekin grammatik jihatdan faol rol o ynamaydi. ʼ ʻ ʻ Kompozitsiya usuli — so z yasalishining yana bir asosiy usuli bo lib, ikki yoki ʻ ʻ undan ortiq mustaqil so zlarning birikishi orqali yangi so zlar hosil qilish ʻ ʻ jarayonini anglatadi. Kompozitsiya orqali hosil bo lgan so zlar birikma so zlar deb ʻ ʻ ʻ ataladi.O zbek tilida kompozitsiya usulida so zlar, asosan, ikki so zning ʻ ʻ ʻ ma nolarini birlashtirish orqali yangi, bir butun ma noga ega bo lgan so zlar ʼ ʼ ʻ ʻ shakllanadi. Bu usulda so zlar o zaro birlashib, bir yangi ma no yaratadi, ammo ʻ ʻ ʼ har bir so zning alohida ma nosi ham saqlanib qoladi. ʻ ʼ “Kompozitsiya usuli bilan yasalgan, yasovchi asos va formant kabi komponentga ega bo lgan qo shma otlarning uch xil tipi bor. Bularda obod, tepa, ʻ ʻ poya so zlari format vazifasida qo llanadi. Kompozitsiya usuli bilan yasalgan ʻ ʻ leksik yasovchi asos va formatdan iborat tuzulmaga ega bo lmagan qo shma otlar ʻ ʻ ko proq miqdorda” ʻ 5 Abbreviatsiya usuli (qisqartma usuli) — so z yasalishining usullaridan biri ʻ bo lib, bir nechta so z yoki iboraning qisqartirilgan shaklini yaratish jarayonini ʻ ʻ anglatadi. Bu usulda bir nechta so zlar yoki so z birikmalarining bosh harflari yoki ʻ ʻ qisqargan qismlari orqali yangi so z hosil qilinadi. ʻ Abbreviatsiya usuli ko pincha ma lumotlarni tez va samarali tarzda ifodalash ʻ ʼ zarurati tufayli paydo bo ladi va tilda qisqa shakllarning keng tarqalishiga olib ʻ keladi. O zbek tilida ham qisqartmalar ko p ishlatiladi. ʻ ʻ Sinonimlashuv usuli —so z yasalishining usullaridan biri bo lib, unda bir ʻ ʻ so zning o rniga boshqa ma noga ega bo lgan so zlar ishlatiladi. Bu usulda asosiy ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ maqsad — yangi so z yaratish emas, balki mavjud so zning sinonimlarini topish va ʻ ʻ ulardan foydalanishdir. Sinonimlashuv usuli ko pincha tilda boylikni oshirish, ʻ ifodaning xilma-xilligini ta minlash va nuansli ma nolarni aniqlash uchun ʼ ʼ qo llaniladi.Sinonimlashuv usuli so zning leksik ma nosiga asoslanadi, ya ni bir ʻ ʻ ʼ ʼ 5 Ҳожиев А. Ўзбек тили сўз ясалиши. –Т.: Ўқитувчи, 1989. 103- b . 12 so zning turli ma nolari mavjud bo lsa, ularning o rniga boshqa, lekin yaqinʻ ʼ ʻ ʻ ma noga ega so zlar ishlatiladi. Buning natijasida tilning boyligi ortadi va so zlar ʼ ʻ ʻ yanada boy ma no qatlamiga ega bo ladi. ʼ ʻ Onomatopeya usuli — so z yasalishining usullaridan biri bo lib, unda ʻ ʻ tabiatdagi tovushlar yoki harakatlarni ifodalovchi so zlar yaratiladi. Onomatopeya ʻ usulida hosil bo lgan so zlar tabiiy tovushlarni yoki harakatlarni takrorlash orqali ʻ ʻ ma no hosil qiladi. Bunday so zlar tilga nisbatan imitatsiya (takrorlash) usulida ʼ ʻ keladi va ular o zlarining ma no jihatidan tovushlarni yoki tabiatdagi jarayonlarni ʻ ʼ aks ettiradi.Onomatopeya so zlar, asosan, tinglash yoki sezish qobiliyatlariga ta sir ʻ ʼ qiladi. Ular ko pincha nutqda eshitiladigan tovushlar yoki harakatlarni tasvirlash ʻ uchun ishlatiladi. Derivatsiya usuli — so z yasalishining asosiy usullaridan biri bo lib, unda ʻ ʻ yangi so zlar asosiy so zga turli qo shimchalar (affikslar) qo shish orqali hosil ʻ ʻ ʻ ʻ qilinadi. Derivatsiya (yasalish) usulida so zning ma nosi, shakli yoki grammatik ʻ ʼ funksiyasi o zgaradi va yangi, o ziga xos leksik birlik hosil bo ladi. Derivatsiya ʻ ʻ ʻ usulida qo shimchalar yordamida so zning turli shakllari, otlar, sifatlar, fe llar va ʻ ʻ ʼ boshqa turdagi grammatik birliklar yaratish mumkin. Bu usul so zning asosiy ʻ shaklini kengaytiradi va uning o zgarishiga sabab bo ladi. ʻ ʻ Akronimlar yaratish usuli — so z yasalishining usullaridan biri bo lib, unda bir ʻ ʻ yoki bir nechta so zlarning bosh harflari yoki qisqarmalari asosida yangi so z ʻ ʻ (akronim) hosil qilinadi. Akronimlar asosan qisqa, yodda saqlash oson va tez ishlatiladigan so zlar yaratish uchun qo llaniladi. Bu usul ilm-fan, texnologiya, ʻ ʻ biznes, hukumat, va boshqa ko plab sohalarda keng tarqalgan. ʻ Akronimlar yaratish orqali, bir nechta so zlardan iborat bo lgan ifodalar yoki ʻ ʻ terminlar qisqartiriladi va shu orqali yanada qisqa va samarali so zlar hosil bo ladi. ʻ ʻ Neologizmlar usuli —so z yasalishining usullaridan biri bo lib, yangi so zlar ʻ ʻ ʻ yoki ifodalar yaratish jarayonini anglatadi. Neologizmlar — bu tilga yangi kirgan, yangi tushunchalarni yoki hodisalarni ifodalash uchun yaratilgan so zlar. Bu ʻ usulda, mavjud til tizimida hali bo lmagan yoki yangi bir narsa haqida gapirish ʻ 13 uchun yangi so zlar yaratiladi. Neologizmlar ko pincha ijtimoiy, ilmiy, texnologikʻ ʻ yoki madaniy o zgarishlar bilan bog liq bo ladi. ʻ ʻ ʻ Neologizmlar usuli yangi tushunchalar, texnologiyalar, hodisalar yoki ijtimoiy ko rinishlar paydo bo lganda, shu yangi ma nolarni ifodalovchi so zlar yaratish ʻ ʻ ʼ ʻ uchun ishlatiladi. Yuqorida keltirilib o tilgan so z yasash usullarining har biri o zbek ʻ ʻ ʻ lug atchiligini boyitadi. ʻ I bob yuzasidan xulosa 14 Biz bu bobda so z turkumlarida so z yasalishi jarayoni va uning asosiy usullariʻ ʻ batafsil tahlil qilindi. So z yasalishi — bu tilshunoslikda so zlarning yangi ʻ ʻ shakllarini yaratish, ularni leksik jihatdan boyitish va til tizimining rivojlanishiga yordam beradigan muhim jarayondir. So z turkumlari, o z navbatida, har bir ʻ ʻ so zning grammatik funktsiyasini va leksik ma nosini belgilaydi. I bobda turli so z ʻ ʼ ʻ yasalish usullarining, jumladan, affiksatsiya, kompozitsiya, sinonimlashuv, onomatopeya, derivatsiya, akronimlar yaratish va neologizmlar kabi jarayonlarning o ziga xos xususiyatlari va qo llanish sohalari tahlil qilindi. ʻ ʻ Affiksatsiya usulida qo shimchalar yordamida yangi so zlar yaratilishi, ʻ ʻ kompozitsiya usulida esa bir nechta so z birlashib yangi ma no kasb etishi ʻ ʼ ko rsatildi. Sinonimlashuv va onomatopeya usullari orqali esa so zlar o zgarib, ʻ ʻ ʻ nutqning ifodaviy imkoniyatlari yanada kengayadi. Derivatsiya usulida so zning ʻ yangi shakllari va funksiyalari, akronimlar yaratish usulida esa qisqartmalar orqali tez va samarali muloqot imkoniyatlari yaratiladi. Neologizmlar usuli tilning yangilanishi va rivojlanishi jarayonlarini aks ettiradi. Bu bobning asosiy maqsadi so z yasalishi jarayonining tilshunoslikdagi o rni va ʻ ʻ uning til tizimidagi ahamiyatini ochib berishdir. Har bir yasalish usulining tilga kiritgan yangiliklari va ijtimoiy hayotdagi o zgarishlarni aks ettirishi tilni ʻ boyitishga, uning yanada rivojlanishiga xizmat qiladi. Shuningdek, so z yasalishi ʻ tilning dinamikasi, o zgaruvchanligi va zamon bilan bog liq ekvivalenti sifatida ʻ ʻ qaraladi, bu esa uning jamiyatdagi ahamiyatini yanada oshiradi. Shu bilan birga, so z yasalishining har bir usuli tilga qanday ta sir qilishi va ʻ ʼ uning foydalanuvchisi bo lgan jamiyat bilan qanday aloqada ekanligi tushuntirildi. ʻ Natijada, so z yasalishi usullarini chuqur tushunish tilning to g ri va samarali ʻ ʻ ʻ ishlatilishiga yordam beradi II BOB. SO Z TURKUMLARIDA SO Z YASALISHI ʻ ʻ 15 2.1. So z turkumlarida so z yasalishi: Ot, sifat, son so z turkumlari ʻ ʻ ʻ Ot —narsa-buyum, shaxslarning nomi, atamasi bo lgan so zlar turkumi ot ʻ ʻ deyiladi. Otlar kim? nima? qayer? so roqlaridan biriga javob bo ladi. Otlar egalik, ʻ ʻ kelishik kabi so z o zgartirish, turli ma no va vazifa uchun qo llanuvchi vazifadosh ʻ ʻ ʼ ʻ shakllarga hamda o ziga xos so z yasalish tizimiga egaligi bilan ajralib turadi. ʻ ʻ Otlаrning yаsаlishi nаtijаsidа yаsаmа otlаr pаydo bo lаdi. Yаsаmа otlаr ʻ аffiksаtsiyа, kompozitsiyа, аbbreviаtsiyа yo llаri bilаn yаsаlаdi. Аffiksаtsiyа ot ʻ yаsаshdаgi eng mаhsuldor usul bo lib, uning yordаmidа: ʻ Morfologik usul bilan ot yasovchi affikslar ma no jihatdan quyidagi guruhdagi ʼ otlarni yasaydi: 1.Shaxs va kasb-hunar otlarini yasovchi affikslar. 2.Narsa, qurol, o lchov birligi otlarini yasovchi affikslar. ʻ 3.O rin-payt otlarini yasovchi affikslar. ʻ 4.Abstrakt ot yasovchi affikslar. SHaxs va kasb-hunar oti yasovchi affikslar, asosan, ot negiziga qo shilib, negizdan ʻ anglashilgan predmet bilan bog liq shaxs otlarini va ma lum bir soha, kasb bilan ʻ ʼ shug ullanuvchi kasb-hunar otlarini yasaydi. ʻ Bu affikslarga quyidagilar kiradi: -chi: tarbiyachi, terimchi, sportchi, tijoratchi, navbatchi -dosh: fikrdosh, kursdosh, zamondosh, suhbatdosh, muallifdosh -gar,-kor: zargar, kimyogar, g allakor, san atkor ʻ ʼ -bon:,-boz: bog bon, darvozabon, darboz, bedanaboz ʻ -paz: oshpaz, somsapaz, kabobpaz -kash: suratkash, aravakash, mehnatkash -dor: chorvador, mulkdor -shunos: tilshunos, tuproqshunos, tabiatshunos -xon: kitobxon, gazetxon, g azalxon ʻ -soz: mashinasoz, traktorsoz, soatsoz -do z: do ppido z, etikdo z, mahsido z, gilamdo z ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ -xo r: choyxo r, oshxo r. ʻ ʻ ʻ 16 SHaxs va kasb-hunar oti yasovchi affikslardan –chi eng mahsuldor ot yasovchi affiks sanaladi. Yuqorida qayd etilgan –kash, -xo r, -paz, -do z, -boz, -gar, -soz, -xon, -shunos so zʻ ʻ ʻ yasovchi affikslari tojik tilida fe l o zaklari bo lib, o zbek tilida so z yasovchi ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ affiks vazifasini bajaradi. Narsa, qurol, o lchov birligi otlarini yasovchi affikslari, asosan, fe l negiziga ʻ ʼ qo shilib negizdan anglashilgan ish-harakat va holatning natijasi bo lgan yoki ish- ʻ ʻ harakatni bajarish uchun qo llaniladigan narsa, qurol otini yasaydi. Kam hollarda ʻ ot, sifat, taqlid so z negizlari narsa, qurol, o lchov birligi otlarini yasashga asos ʻ ʻ bo la oladi. Bu affikslar quyidagilar: ʻ -k (-ik), -ak, -q (-iq, -uq), -oq: elak, kurak, teshik, pirpirak, bo lak, bo yoq, so roq, ʻ ʻ ʻ chopiq, topshiriq, yutuq, o roq kabi. ʻ -gich (-g ich, -kich, -qich): suzgich, o chirg ich, qirg ich, ko rsatkich, tutqich, ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qisqich. -gi (-ki,-qi,-g i,-g u): supurgi, kulgi, tepki, chopqi, tutatqi, yoqilg i, cholg u. ʻ ʻ ʻ ʻ -m (-im,-um): to plam, tishlam, chimdim, kiyim, unum. ʻ -ma: qiyma, qatlama, dimlama (mahsulot nomi), tenglama, ayirma (matematik terminlar), isitma, jamg arma. ʻ -don: qalamdon, guldon. -indi: yuvindi, chirindi, qirindi. -qin (-qun, -g in, -g un): to lqin, toshqin, uchqun, yong in, yulg un. ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ -in (-un, -on): yig in, tugun, to zon. ʻ ʻ -ak (-oq): qarsak, varrak, qaltiroq. -a: sharshara, jizza. -os: gulduros, chuvvos. -gak (-kak): ilgak, eshkak. -doq: qovurdoq. -moq (-mak): quymoq (ovqat turi), chertmak. -cha: qizilcha, olacha. -chiq: yopinchiq. 17 -ildoq: shaqildoq. -machoq: bekinmachoq, tortishmachoq. -noma: taklifnoma, tashakkurnoma, vasiyatnoma. Yuqorida sanalgan affikslardan –a, -os, -gak, -doq, -moq, -cha, -chiq, -ildoq, - machoq affikslari ot yasashda kam unum so z yasovchi affikslar sanaladi.ʻ O rin-payt oti yasovchi affikslar, asosan, ot negiziga qo shilib, negizdan ʻ ʻ anglashilgan predmet mavjud bo lgan, ekiladigan, dam oladigan, yashaydigan ʻ o rin-joy otini yasaydi. Bu affikslarga quyidagilar kiradi: ʻ -zor: olmazor, gulzor, bug doyzor ʻ -loq: o tloq, toshloq, qumloq ʻ -iston: O zbekiston, guliston, qabriston ʻ -goh: oromgoh, sayilgoh -xona (affiksoid): choyxona, oshxona, yotoqxona, sartaroshxona -qoq: botqoq (fe l negizidan yasalgan o rin-joy oti). ʼ ʻ Abstrakt ot yasovchi affikslar ot, sifat, son, olmosh, fe l, ravish, ba zan modal so z ʼ ʼ ʻ negizlariga qo shilib, negiz anglatgan tushuncha bilan bog liq abstrakt ma nodagi ʻ ʻ ʼ ot yasaydi. Bular quyidagilar: -lik (-liq): go zallik, mardlik, yaxshilik (ot negizidan yasalgan); ko plik, tezlik ʻ ʻ (ravish negizidan); birlik, yuzlik (son negizidan); qarindoshlik, bolalik (ot negizidan); o zlik, manmanlik (olmosh negizidan); yo qlik, borliq (modal so z ʻ ʻ ʻ negizidan). -ch (-inch): sevinch, quvonch, tayanch, qo rqinch (fe l negizidan yasalgan) ʻ ʼ -chilik, -garchilik: pillachilik, temirchilik, ipakchilik, odamgarchilik (ot negizidan), xursandchilik (sifat negizidan), yo qchilik (modal so z negizidan yasalgan). ʻ ʻ -gilik, -kilik: ko rgilik, ichkilik (fe l negizidan yasalgan). ʻ ʼ Sintaktik usul bilan ot yasash. Bu usulga ko ra ikki va undan ortiq so z shakllari ʻ ʻ Biron qolipda birikib, bir predmetni anglatadigan yangi ot yasaladi. Sintaktik usulga ko ra qo shma va juft otlar yasaladi. ʻ ʻ Qo shma ot ikki va undan ortiq so zning birikishidan hosil bo lib, bir predmetni ʻ ʻ ʻ anglatadigan yangi ot. Qo shma ot tarkibidagi so zlar dastlab ma no va grammatik ʻ ʻ ʼ 18 jihatdan tobelanish yo li bilan (qo shimcha aniqlovchiQaniqlanmish) tuzilgan so zʻ ʻ ʻ birikmasi bo lib, keyinchalik shu sintaktik munosabatning yo qolishi natijasida bir ʻ ʻ tushunchani, yangi bir predmetni ifoda etadi: ko zoynak, belbog , o rinbosar kabi. ʻ ʻ ʻ Qo shma ot bir bosh urg u bilan aytiladi. ʻ ʻ Qo shma ot qismlari orasidan quyidagi sintaktik munosabatlarning yo qolishi ʻ ʻ natijasida hosil bo ladi: ʻ 1.AniqlovchiQaniqlanmish: bilaguzuk, achchiqtosh, oshqozon, toshko mir, ʻ bedapoya, so z boshi, Beshariq, Kattaqo rg on. ʻ ʻ ʻ 2.EgaQkesim: Soykeldi, Qoryog di. ʻ 3.To ldiruvchiQkesim: dunyoqarash, kungaboqar, muzyorar, otboqar, ish tashlash. ʻ 4.HolQkesim: besh otar, iskabtopar, bosvoldi. 5.KesimQundalma: YOriltosh, ochildasturxon. O zbek tilida rus, tojik va boshqa tillardan o zlashgan parovoz, aeroport, dushanba, ʻ ʻ chorshanba, obdasta kabi otlar kelib chiqishiga ko ra qo shma ot bo lsa-da, o zbek ʻ ʻ ʻ ʻ tilida qo shma ot ekanligi anglashilmaganligi tufayli sodda ot deb qaraladi. ʻ Juft ot bir xil grammatik shaklda kelgan ikki so zning grammatik jihatdan teng ʻ bog lanishidan tuzilgan jamlovchi, bir umumiy ma noni anglatadigan yangi ot. Juft ʻ ʼ ot qismlari orasidagi tenglik munosabati yozuvda chiziqcha bilan ko rsatiladi. ʻ Bunday juft otning qismlari 2 xil bog lanadi: a) bog lovchilarsiz: ota-ona, gul-lola; ʻ ʻ b) bog lovchi vazifasidagi –u, -yu yuklamalari yordamida: tog -u tosh, olma-yu ʻ ʻ o rik kabi. ʻ Juft ot qismlari bir so z turkumiga oid bo lib, qismlarining har biri o z urg usiga ʻ ʻ ʻ ʻ ega bo ladi. Juft otlarning ma nosi qismlar ma nosining yig indisidan kelib ʻ ʼ ʼ ʻ chiqadi: kuch-quvvat, aql-xush, ota-ona. Juft ot tarkibidagi qismlar quyidagi ma no munosabatlarini ifodalaydi: ʼ 1.Qismlar o zaro ma no jihatdan bir-biriga yaqin so zlardan tuziladi: qovun-tarvuz, ʻ ʼ ʻ baxt-saodat, qozon-tovoq, gap-so z kabi. ʻ 2.Qismlar o zaro ma nodosh (sinonim) so zlardan tuziladi: baxt-saodat, orzu- ʻ ʼ ʻ havas, kuch-quvvat, asbob-uskuna. 3.Qismlari bir-biriga antonim bo ladi: o g il-qiz, er-osmon, aka-uka, er-xotin. ʻ ʻ ʻ 19 Juft otlar quyidagicha yasaladi: 1.Juft otning har ikala qismi mustaqil ma noli so zlardan tuziladi: o yin-kulgi, opa-ʼ ʻ ʻ singil 2.Juft otning bir qismigina mustaqil ma noga ega bo ladi: kiyim-kechak, bozor- ʼ ʻ o char ʻ 3.Juft otning har ikki qismi mustaqil ma noga ega bo lmagan so z bo lishi ʼ ʻ ʻ ʻ mumkin: g ala-g ovur, dali-g uli. ʻ ʻ ʻ Juft otlar takrorlangan holda kelishi mumkin, lekin bunday ot yasama ot sanalmaydi: choy-poy, ish-pish, don-dun kabilar. Bunday juft otlar modal ma no ʼ ifodalaydi. Abbreviatsiya usuliga ko ra turg un so z birikmalarini turli usullar bilan qisqartish ʻ ʻ ʻ orqali qisqartma ot hosil qilinadi. Qisqartma otlar abbreviaturalar deb yuritiladi. Bu usul bilan so z yasash o zbek tiliga rus tilidan o zlashtirilgan bo lib, nutqda ʻ ʻ ʻ ʻ ixchamlikka erishish maqsadida qo llaniladi. ʻ Kompozitsiyа usuli bilаn ot yаsаshdа qo shmа otlаr vujudgа kelаdi: bilаguzuk, ʻ аchchiqtosh, uchburchаk, kungаboqаr, olibsotаr, ishlаb chiqаrish. Аbbreviаtsiyа usuli bilаn ot yаsаlgаndа, qisqаrtmа otlаr hosil qilinаdi: BMT, SаmDU, O zME kаbi. ʻ Otlarning yasalishi natijasida yasama otlar paydo bo ladi. Yasama otlar ʻ affiksatsiya, kompozitsiya, abbreviatsiya yo llari bilan yasaladi. Affiksatsiya ot ʻ yasashdagi eng mahsuldor usul bo lib, uning yordamida shaxs otlari (bo yoqchi, ʻ ʻ ishchi, maktabdosh, zargar, sholikor, saroybon, chorvador, tilshunos, etikdo z, ʻ oshpaz, aravakash, kaptarboz, kitobxon); narsa-qurol otlari (ochqich, o sma, ʻ to plam, kurak, qirindi, ekin, kekirdak, suyunchi, tuzdon); o rin-joy otlari ʻ ʻ (bodomzor, O zbekiston, qarorgoh, ishxona, o tloq, Paxtaobod); mavhum ma noli ʻ ʻ ʼ otlar (yaxshilik, paxtachilik, ishonch, yig ilish, radiolashtirish, odamgarchilik). ʻ Ot yasovchi affikslar mavjud bo lib, ular quyidagilardir. ʻ chi: ot, sifat, son va harakat nomidan ot yasaydigan serunum affiksdir: ov+chi, ish+chi, a lo+chi, yolg on+chi, ikki+chi, ellik sentner+chi, kurash+chi, o quv+chi. ʼ ʻ ʻ Bu otlar umumiy ma nolariga ko ra bir necha uyadosh guruhlarni tashkil etadi: ʼ ʻ 20 1) kasb, mutaxassislik bilan shug ullanuvchi shaxs otlari: ishchi, neftchi,ʻ sportchi, qo shiqchi, bo zchi, hisobchi, tunkachi, tilchi; ʻ ʻ 2) asosdan anglashilgan harakat va hodisada ishtirok etuvchi shaxs otlari: jangchi, isyonchi, hasharchi; 3) asosdan anglashilgan harakat va hodisa bilan shug ullanuvchi shaxs oti: ʻ respublikachi, himoyachi, xabarchi kabilar shular jumlasidandir.Masalan,”Agar bizning bu yerda bo lganimiz-u bir yoqqa ketganimizni sho rochilarga ʻ ʻ aytsangizlar, tillaring kesiladi!”—degan(Sh.Xolmirzayev)”. 6 Bundan tashqari; -dosh: otdan birgalik, sheriklik, umumiylik kabi ma noga ega bo lgan ot ʼ ʻ yasaydi:vatandosh, zamondosh, safdosh, sirdosh. Bu affiks ba zan tojikcha ham ʼ old yasovchi qo shimcha bilan ma nodoshlikka ega bo ladi:kasbdosh-hamkasb, ʻ ʼ ʻ suhbatdosh-hamsuhbat. -kash: otdan kasb-hunar, xususiyat otlarini yasaydi:aravakash, mehnatkash, qalamkash. Bu affiks otdan sifat yasovchi – kash qo shimchasi bilan shakldoshdir. ʻ Qiyoslang:pastkash, dilkash, dardkash. -bon: ot asosdan anglashilgan narsani saqlovchi, parvarishlovchi shaxs otini yasaydi:bog bon, qo ychibon,qo ychivon, darvozabon ʻ ʻ ʻ -boz: ot asosdan anglashilgan narsa, mashg ulot bilan shug ullanuv-chi otni ʻ ʻ yasaydi:dorboz, kaptarboz, nayrangboz, qilichboz. -paz: ot anglatgan narsani pishiruvchi shaxs otini yasaydi:oshpaz,somsapaz, kabobpaz. -dor: ot anglatgan narsaga ega bo lgan shaxs otini yasaydi: chorvador,mansabdor, ʻ puldor, amaldor. Bu affiks sifat yasovchi –dor bilan shakldoshdir:aydor, rangdor. -shunos: biror soha bilan shug ullanuvchi shaxs otini yasaydi:tilshunos, ʻ tabiatshunos. -xon: asosdan anglashilgan narsaning doimiy o quvchisi ma nosi-dagi ot yasaydi ʻ ʼ : kitobxon, duoxon, gazetxon. -soz: ot anglatgan narsaning tuzatuvchisi, yaratuvchisi ma nosidagi ot yasaydi: ʼ soatsoz, mashinasoz, asbobsoz. 6 A . Hojiyev . O ‘ zbek tili so ‘ z yasalishi . T -“ O ‘ qituvchi ”,1989,38- b 21 -do z: ot anglatgan narsani tayyorlovchi shaxs otini yasaydi:etikdo z,ʻ ʻ Maxsido z, do ppido z. -gar: asosdan anglashilgan narsaga bog liq kasb bilan ʻ ʻ ʻ ʻ shug‗ullanuv-chi shaxs otini yasaydi:zargar, savdogar, miskar, kimyogar kabi ma nolarni o ziga jam qilgan holda affiksatsiya usulida otdan ot yasovchi ʼ ʻ qo shimchalarni ko rishimiz mumkin. ʻ ʻ Sifat (tilshunoslikda ) — predmet belgisini bildiruvchi so zlar turkumi. ʻ Grammatikada belgi so zi keng tushunchali bo lib, u belgini rang-tus, hajm, ʻ ʻ shaklko rinish, xususiyat va shu kabilarni bildiradi ʻ Sifat yasovchi qo shimchalar o zakka qo shilib kelish o rniga ko ra ort va old ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ yasovchilarga bo linadi. Bu yasovchilar ko pincha ot yoki fe l asosli o zak va ʻ ʻ ʼ ʻ negizlardan sifat yasaydi. Sodda sifatlar o z ichida yana ikki guruhga bo linadi: ʻ ʻ Sodda tub sifatlar — asosi bitta, tarkibida so z yasovchi qo shimchalar mavjud ʻ ʻ bo lmagan sifatlar. ʻ Masalan, qora, go zal, shirin, katta, baland.Sodda yasama sifatlar — asosi bitta, ʻ tarkibida so z yasovchi qo shimchalar mavjud bo lgan sifatlar. ʻ ʻ ʻ Sodda yasama sifatlar quyidagi qo shimchalar orqali hosil qilinadi: ʻ -li, -dor, ba-, ser-, -mand qo shimchalari asosda ifodalangan belgiga egalikni ʻ bildiradi.Masalan, gulli, puldor, badavlat, kasalmand. Yuqoridagi qo shimchalar (-mand qo shimchasidan tashqari belgiga ega ʻ ʻ emaslikni bildiruvchi no-, -siz, be- qo shimchalari bilan zid ma noli hisoblanadi. ʻ ʼ Masalan, nomunosib, suvsiz, begunoh. -iy, -viy qo shimchasi xoslik ma nosini ifodalaydi. ʻ ʼ Masalan, oilaviy, ruhiy. -gi, -ki, -qi qo shimchalari esa zamon va makonda oidlik ma nosini ifodalaydi. ʻ ʼ Masalan, yozgi, qishki (zamonga oid), ichki, tashqi (makonga oid). -simon qo shimchasi o xshashlik ma nosini ifodalaydi.Masalan, naysimon, ʻ ʻ ʼ qalqonsimon.Shuningdek, quyidagi qo shimchalar ham sifat yasaydi: ʻ -a: ko tara ʻ -iq: siniq 22 -ik: egik -ma: ezma -m: qaram -kash: hazilkash -don: bilimdon -chi: tuhmatchi -choq: maqtanchoq -chiq: qizg anchiqʻ -chak: kuyinchak -dor: vafodor -oq: qo rqoq ʻ -q: tarqoq -gir: sezgir -kir: keskir -qur: topqir -qur: uchqur -kor: isyonkor Otdan sifat yasovchi affikslar : — li:ot asosdan anglashilgan narsaga egalik belgisini anglatadi: miltiqli, uchli, kuchli, sutli; ba zan bu affiks fe lning harakat ʼ ʼ nomi shaklidan: yeyishli, o tirishlihamda sifatdosh shaklidan ham sifat yasaydi: ʻ tushunarli, qiziqarli. — siz: asosdan anglashilgan narsaga ega emaslik belgisini anglatadi: sutsiz, suvsiz, kuchsiz.be-: bu qo shimcha — siz affiksining sinonimidir: ʻ beminnat, betinim, beparvo, beg am.no-: ot va sifat turkumiga mansub so zlardan ʻ ʻ sifat yasaydi: noumid, noiloj, noo rin, noto g ri, nomunosib, noma qul. ʻ ʻ ʻ ʼ Fe ldan sifat yasovchi affikslar ʼ :-choq\-chaq\-chiq.O zlik nisbatdagi fe llarga ʻ ʼ qo shilib, harakat bajarishga moyillikning kuchliligini ifodalovchi sifat yasaydi: ʻ maqtanchoq, tortinchoq, kuyinchak, erinchoq, sirpanchiq, qizg anchiq.-gir\-qir\- ʻ g ir\-kir.Fe ldan anglashilgan harakatning kuchliligini ifodalovchi sifat yasaydi: ʻ ʼ topqir, uchqur, chopqir, olg ir, sezgir, keskir.-ma.Narsaning fe ldan anglashilgan ʻ ʼ 23 harakat vositasida yuzaga kelishini anglatuvchi sifat yasaydi: qaynatma (sho rva),ʻ burma (ko ylak), ko chma (ma no), ag darma (etik). ʻ ʻ ʼ ʻ So zlarni qo shish, bog lash va juftlash bilan quyidagi turdagi sifatlar yasaladi. ʻ ʻ ʻ 1) qo shma sifatlar quyidagicha yasaladi va yoziladi: ʻ a) ot va otdan. Bular qo shib yoziladi:bodomqovoq, sheryurak; ʻ b) sifat va otdan. Bular qo shib yoziladi: qimmatbaho; ʻ v) ot yoki ravishga -ar qo shimchali fe lni qo shish bilan yasaladi. Bular ʻ ʼ ʻ qo shib yoziladi:tezoqar daryo, ertapishar (o rik) ʻ ʻ g) otga aro, umum, yarim, g ayri, nim, rang so zlarini qo shish bilan. Bular ʻ ʻ ʻ qo shib yoziladi: xalqaro, umumkomanda, yarimavtomat, g ayridin, nimpushti. ʻ ʻ Qo shma sifatlar a) ikki tub so zdan tashkil topadi: sovuqqon, xom semiz, ʻ ʻ kamgap; b) biri tub, ikkinchisi yasama so zdan iborat bo ladi: ishyoqmas, ʻ ʻ erksevar, tilbilmas, o zbilarmon. ʻ 2) birikmali sifatlar tarkibi ikki va undan ortiq so zdan iborat bo ladi va ular ʻ ʻ orasidagi munosabatlar aniq sezilib turgan bo ladi, bunday sifatlar aralash, yo q, ʻ ʻ ko p, oliy, och, to q, to la, chala, yarim, bir,ikki kabi so zlar ishtirokida hosil ʻ ʻ ʻ ʻ qilinadi: qum aralash (loy), tengi yo q, ko p tarmoqli, oliy ma lumotli, och qizil, ʻ ʻ ʼ qorni to q, to q qizil, to la huquqli, chala mulla, bir tomonlama, ikki qavatli,yuqori ʻ ʻ ʻ hosilli (dala), uzun tolali (paxta), yoshi ulug (inson), gapga usta (odam), oqishdan ʻ kelgan (yigit). 3) juft sifatlar quyidagicha yasaladi: 1) qarama-qarshi ma noli so zlardan: katta- ʼ ʻ kichik, uzun-qisqa, maza-bemaza, sezilar-sezilmas, bilinar-bilinmas, kirdi-chiqdi; 2) sinonim ko rinishdagi so zlardan: erka-arzanda, boy-badavlat, sog -salomat, ʻ ʻ ʻ uzuq-yuluq, ola-chipor, soya-salqin, mo min-qobil, xor-zor; 3) yaqin ma noli ʻ ʼ so zlardan: och-nahor, shaldir-shuldir, o ydim-chuqur, och-nochor, nozik-nihol, ʻ ʻ ola-quroq, kuydi-pishdi. Juft sifatlar chiziqcha bilan yoziladi, -u, -yu yuklamalari bilan bog lansa, ʻ chiziqcha qo yilmaydi: yakkayuyagona farzand. ʻ 24 3. So zlarni takrorlash bilan ham sifatlar yasaladi: Bu usul yordamida sanoqliʻ miqdordagi sifatlargina yasaladi: yo l-yo l (ko ylak), manman (odam), shiqshiq ʻ ʻ ʻ (tugma), liplip (chiroq), chaqchaq (odam), Kompozitsiya usuli. Turli turkumlarga oid so z shakllarining tilda mavjud ʻ bo lgan sintaktik qoliplar asosida qo shilishi orqali bitta belgi ifodalashga ʻ ʻ xoslangan yasama sifatlardir. Bu usul ham hozirgi o zbek tilidagi mahsuldor yasalish usullaridan bo lib, ʻ ʻ qismlarning sintaktik aloqasiga ko ra quyidagicha guruhlarni tashkil qiladi: ʻ aniqlovchi-aniqlanmish: olachipor, ochsariq, to q qizil, qiziqqon, ochko z, ʻ ʻ kaltafahm; to ldiruvchi-to ldirilmish: tinchliksevar, izquvar, muzyorar, ʻ ʻ ishbilarmon; hol-hollanmish: ertapishar, tezoqar.Qo shma sifatlar tarkibidagi ʻ qismlarning tub yoki yasama ekanligi bilan ham o zaro farqlanadi. ʻ Son —narsa ,predmetning son-sanog ini bildirib, nechta qancha so roqlariga ʻ ʻ javob bo ladi. Sonlar boshqa so z turkumlaridan yasalmaydi, ya ni son yasalish ʻ ʻ ʼ tizimiga ega emas.Biroq , ba zi sonlardan ot yoki fe l yasalishi mumkin. ʼ ʼ 2.2 . So z turkumlarida so z yasalishi: Fe l, olmosh, ravish so z turkumlari ʻ ʻ ʼ ʻ 25 Fe lʼ — harakat bildiruvchi so zlar turkumi va shu turkumga oid har bir so z. ʻ ʻ Grammatikada "harakat" so zi keng tushunchali bo lib, nafaqat harakatni, balki ʻ ʻ holat yoki hodisani ham bildiradi, mas: yugurmoq, sakramoq, yig lamoq, uxlamoq, ʻ o ylamoq, sevmoq, tinchimoq, qurimoq. ʻ O zbek tilida fe llar so z yasalish xususiyatiga ega. Fe llar ikki xil usul bilan ʻ ʼ ʻ ʼ yasaladi: morfologik (affiksatsiya) usuli va sintaktik (kompozitsiya) usuli. 1. Morfologik usulga ko ra, maxsus fe l yasovchi affikslar yordamida boshqa so z ʻ ʼ ʻ turkumlaridan (ot, sifat, son, olmosh, ravish, undov, taqlidiy so zlardan) fe l ʻ ʼ yasaladi. Hozirgi o zbek tilida fe l yasashda quyidagi so z yasovchi affikslar qo llanadi: ʻ ʼ ʻ ʻ -la affiksi: kuyla, bahola; tozala, oqla; sizla; tezla, sekinla; ufla, dodla; shitirla, shivirla kabi. Bu affiks unumdor fe l yasovchi affiks sanalib, barcha so z ʼ ʻ turkumlaridan fe l yasaydi. ʼ -a affiksi: tuna, o yna; qiyna, YAsha; guldura, shildira kabi. Bu affiks yordamida ʻ ot, sifat, taqlid so zlardan fe l yasaladi. ʻ ʼ -r (-ar) affiksi: eskir, qisqar, ko kar kabi. Bu affiks yordamida sifat asosidagi fe l ʻ ʼ yasaladi. -y (-ay) affiksi: ulg ay, kuchay, qoray; ko kay, ozay kabi. Bu affiks sifat va ravish ʻ ʻ asosidan fe l yasaladi. ʼ -sira affiksi: suvsira, yotsira; sizsira, sensira kabi. Bu affiks bilan ot, sifat, olmoshdan fe l yasaladi. ʼ -lan affiksi: otlan, shodlan, zavqlan, ikkilan kabi. Bu affiks tuzilishiga ko ra ʻ qo shma (-laQn) bo lib, ot, sifat, sondan fe l yasaydi hamda fe l nisbat (o zlik)ni ʻ ʻ ʼ ʼ ʻ shakllantiradi. -lash affiksi: gaplash, bahslash, birlash, salomlash, xayrlash kabi. Bu affiks ham tuzilishiga ko ra qo shma (-laQsh) bo lib, u ot, son, undov so zdan fe l yasaydi ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ hamda fe l nisbati (birgalik nisbat)ni shakllantiradi. ʼ -i affiksi: changi, boyi, tinchi kabi. Bu affiks bilan ot va sifatdan fe l yasaladi. ʼ -ik (-iq) affiksi: yo liq, do riq, birik, kechik kabi. Bu affiks yordamida ot, sifat, ʻ ʻ son, ravishdan fe l yasaladi. ʼ 26 -qir, -ira, -illa affikslari: hayqir, yarqira, yaltira, miltira; taqilla, gurilla, vishilla kabi. Bu affikslar yordamida undov va taqlid so zlardan fe l yasaladi. ʻ ʼ -ir (-ur) affiksi: gapir, tupur. Bu affiks ham unum so z yasovchi affiks bo lib, u ot ʻ ʻ va undov so zdan fe l yasaydi. ʻ ʼ -ka, -sa affikslari: ham unum so z yasovchi affikslar bo lib, bu affikslar yordamida ʻ ʻ otdan fe l yasaladi: iska, suvsa kabi. ʼ 2. Sintaktik usulga ko ra ikki (ba zan undan ortiq) so z asosi birikishi bilan yangi ʻ ʼ ʻ so z qo shma fe l yasaladi. Masalan: Borlig imizni, boyligimizni, qadriyatlarimizni ʻ ʻ ʼ ʻ dunyoga ayon qilmoqdamiz (I.Karimov). Sustkashlik oson ishni mushkullashtiradi, qiyin ishni esa, chorasiz bir ahvolga olib keladi (Tafakkur gulshani). Bu misollardagi ayon qilmoqdamiz, olib keladi fe llari sintaktik usul bilan yasalgan ʼ qo shma fe llardir. Qo shma fe llarning qismlari qaysi so z turkumidan tuzilishiga ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ ko‘ra ikki turga bo linadi: 1) ot+fe l qolipidan qo shma fe llar. Bunday fe llarda ʻ ʼ ʻ ʼ ʼ birinchi qism fe ldan boshqa so z turkumlari (ot, sifat, undov, taqlid)dan tuzilib, ʼ ʻ ikkinchi qismi fe l bo ladi: javob bermoq, qo l qo ymoq, nazar tashlamoq, xursand ʼ ʻ ʻ ʻ bo lmoq, xafa qilmoq, oh urmoq, yalt etmoq kabi. 2) fe l+fe l qolipidan qo shma ʻ ʼ ʼ ʻ fe llarning har ikala qismi fe llardan tuziladi: olib chiqmoq, sotib olmoq, yutib ʼ ʼ olmoq, ola kelmoq kabi. Bunday qo shma fe llarning birinchi qismi –b (-ib), -a (- ʻ ʼ y) qo shimchasi bilan yasalgan ravishdosh shaklida keladi, tuslovchi ʻ qo shimchalar ikkinchi qismga qo shiladi. ʻ ʻ Fe l qolipidagi qo shma fe llar kam miqdorni tashkil etadi.Qo shma fe llarning ʼ ʻ ʼ ʻ ʼ har bir qismi o z leksik ma nosini saqlagan holda, birgalikda bitta murakkab ʻ ʼ harakat tushunchasini anglatadi. SHu jihatdan qo shma fe llar ko makchi fe lli so z ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ qo shilmalaridan (analitik shakllardan) farqlanadi, chunki bunday fe llarda leksik ʻ ʼ ma no uning birinchi qismi bilan ifodalanib (etakchi qism), ikkinchi qismi esa ʼ (ko makchi fe l) unga (etakchi qism ma nosiga) qo shimcha modal ma no ʻ ʼ ʼ ʻ ʼ qo shadi: aytib ko r, olib tur, ko rib chiq kabi qo shilmalarda aytib, olib, ko rib ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ qismi etakchi, ko r, tur, chiq qismlari esa ko makchi fe ldir. ʻ ʻ ʼ 27 Olmoshlar boshqa so z turkumlaridan yasalmaydi. Olmoshlardan boshqa so zʻ ʻ turkumlarining yasalishi ham kuchsiz: manmanlik, sensiramoq, mensiramoq. Kamtarlikning kamoli bor, manmanlikning zavoli bor. (Maqol) Ravish —harakat, holat belgisini bildiruvchi so z turkumidir. Shu xususiyatga ʻ ko ra ravish turkumiga oid so zlar asosan fe lga bog lanib keladi. “O zbek tilida ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ravishlar, asosan, 2 xil usul, affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi.” 7 Affiksatsiya usuli bilan ravish yasashda so z negiziga maxsus ravish ʻ yasovchi affikslarni qo shish bilan ravish yasaladi. Ravishning bu usul bilan ʻ yasalishida ko pincha ot, ba zan sifat, son, olmosh, fe lning sifatdosh va harakat ʻ ʼ ʼ nomi shakllari, shuningdek ravishning o zi asos bo ladi. ʻ ʻ Ravish yasovchi affikslar quyidagilar: -an: taxminan, rasman, tasodifan, majburan kabi. Bu affiks ot, sifat asosidan ravish yasaydi. -cha: o zbekcha, yangicha, boshqacha, o zicha, istagancha, hozircha kabi. Bu ʻ ʻ affiks ot, sifat, olmosh, sifatdosh, ravish asosidan ravish yasaydi. -incha: ko pincha, aksincha kabi. Bu affiks ravish, sifat asosiga qo shilib ravish ʻ ʻ yasaydi. -larcha: o rtoqlarcha, qarindoshlarcha, aybdorlarcha, vahshiylarcha kabi. Bu affiks ʻ ot, sifat asosiga qo shilib ravish yasaydi. ʻ -ligicha: tirikligicha, xomligicha, ozligicha, xo lligicha kabi. Bu affiks sifat, ravish ʻ asosiga qo shilib ravish yasaydi. ʻ -lay: tiriklay, butunlay kabi. Bu affiks sifat va olmosh asosidan ravish yasaydi. -ona: do stona, fidokorona, g olibona, qadimona kabi. Bu affiks ot, sifat, ravish ʻ ʻ asosidan ravish yasaydi. -lab: haftalab, yaxshilab, bittalab, ko plab kabi. Bu affiks ot, sifat, son, ravish ʻ asosiga qo shilib ravish yasaydi. ʻ -chasiga: dehqonchasiga, eskichasiga kabi. Bu affiks ot, sifat asosiga qo shiladi. ʻ -siga: tikkasiga, yappisiga kabi. Bu affiks sifat, olmosh asosiga qo shilib ravish ʻ yasaydi. 7 Баскаков Н .А. Введение в изучение тюркских языков. 1969, 235-c. 28 -n (-in): ertan, kechin, yashirin kabi. Bu affiks ravish, fe l asosiga qo shilib ravishʼ ʻ yasaydi. -siz, be-: tinimsiz, to xtovsiz, beto xtov kabi. Bu affikslar omonim affiks sifatida ʻ ʻ sifatdan tashqari ot, harakat nomi asosidan ravish yasaydi. -day (-dek): toshdek, gulday kabi. Bu affikslar ot asosiga qo shilib ravish yasaydi. ʻ Kompozitsiya usuliga ko ra ikki so z asosini ma lum bir qolipda birikishi, ʻ ʻ ʼ tizilishi orqali harakatning bitta belgisini ifodalaydigan ravish yasaladi. Bu usul bilan qo shma va juft ravishlar yasaladi. ʻ Qo shma ravish quyidagicha yasaladi: ʻ 1) har olmoshi bilan o rin yoki payt ma nosini bildiruvchi so zlarni biriktirish ʻ ʼ ʻ bilan: har vaqt, har lahza, har on, har gal, har yoq, har zamon kabi; 2) ko rsatish olmoshlariga yon, er, yoq so zlarini qo shish bilan: shu er, shu yoqqa, ʻ ʻ ʻ shu yonda, bu erda, bu yoqqa, o sha yoqda, o sha yoqqa, u erdan kabi; ʻ ʻ 3) bir soniga o rin, payt, miqdor ma nosini bildiruvchi so zlarni yoki mustaqil ʻ ʼ ʻ ishlatilmaydigan so zlarni qo shish bilan: bir zum, bir lahza, bir zamon, bir yo la, ʻ ʻ ʻ birmuncha, birvarakay, bir yoqqa, birato la, bir oz kabi; ʻ 4) turli so z turkumiga oid ikki so z shaklining (o z leksik ma nosini saqlagan, ʻ ʻ ʻ ʼ ba zan mustaqil ishlatilmaydigan so z bilan) birikishi bilan: tez orada, hali zamon, ʼ ʻ shu zahoti, tunov kun, kuni kecha, qadim zamon, ozmuncha kabi. Juft ravish ikki so zning teng bog lanishi bilan yasaladi. ʻ ʻ Juft ravish quyidagicha yasaladi: 1) ma nosi bir-biriga yaqin (sinonim) so zlarning teng bog lanishi bilan: asta- ʼ ʻ ʻ sekin, ochiq-oydin, eson-omon kabi; 2) qarama-qarshi ma noli (antonim) so zlarning teng bog lanishi bilan: bugun-erta, ʼ ʻ ʻ yozin-qishin, nari-beri kabi; 3) –ma (-ba) elementlari, shuningdek, chiqish va jo nalish (ba zan bosh) kelishigi ʻ ʼ shaklini olgan so zlarni takrorlash bilan: yuzma-yuz, yonma-yon, dam-badam, ʻ kundan-kunga, naridan-beri, kamdan-kam kabi; 29 4) turli fe l shakllarining takrorlanishi hamda ularni bo lishli va bo lishsiz shakldaʼ ʻ ʻ takrorlash bilan: qayta-qayta, sezilar-sezilmas, qo yarda-qo ymay, bilinar-bilinmas ʻ ʻ kabi. “Akademik A.Hojiev ot yasalishi baxsida shaxs otlarining hamda ot asoslardan yasalishini, juda kam miqdorda o rin-joy otlarining ham ot asoslardan ʻ yasalishini qayd etib o tadi va bu turkum doirasida ichki yasalish bor ekanligiga ʻ e tibor qaratadi.” ʼ 8 Olim sifatlarning asosan ot asoslardan va qisman fe l asoslardan yasalishini ʼ qayd etadi . Demak, sifat yasalishida ichki yasalish yo q ekanligi ma lum bo ladi. ʻ ʼ ʻ Ravish yasalishida ayrim affikslar (asosan, -cha) ishtirok etishini nazarda tutsa-da, umuman,ravish yasalishi ma lum bir tizimni tashkil etmasligini A.Hojiev, ʼ haqiqatan ham, to g ri baholaydi. ʻ ʻ “Prof.A.G ulomovning ravish va sifat yasalishiga doir qarashlari alohida ilmiy ʻ ishlarida qayd etilgan emas. Akademik A.Hojievning «O zbek tili so z yasalishi ʻ ʻ tizimi»yangi qo llanmasida son, olmosh va ravish turkumlari doirasida so z ʻ ʻ yasalish tizimi amal qilmasligini ko rsatilgan. Bu fikr, olmosh turkumlari borasida ʻ ishonchli asoslab berilgan. Ba zi ishlarda olmoshlarda so z yasalish qayd etilsa ʼ ʻ ham bu fikrga qo shilib bo lmaydi.” ʻ ʻ 9 “Yuqoridagi qisqacha tahlildan ko rinadiki: a) hozirgi o zbek tili so z yasalishi ʻ ʻ ʻ tizimida ichki yasalish asosan ot turkumiga oid yasama so zlar doirasida mavjud ʻ bo lib, u ham shaxs otlari va o rin-joy otlari yasalishi doirasida shartli ravishda tan ʻ ʻ olinadi. Chunki ana shu shaxs otlari hamda o rin-joy otlarining barchasi, aslida ʻ sifatning otlashuvi natijasi sifatida, sifatlanishning ellipsisga uchrashidan vujudga kelganligi asoslab berilgan. Bu holat – chi affiksining aslida sifatdosh yasovchi ekanligini qayd etgan ayrim ishlarda ham tan olinadi.” 10 b)boshqa so z turkumlari doirasida, jumladan, fe l va ravish, sifat yasalishlari ʻ ʼ doirasida ham kuzatilmaydi. XX asrning 60-yillariga qadar ichki yasalish keng 8 Xojiev A. O zbek tili so z yasalishi. T., 1989, 35-49-betlar. ʻ ʻ 9 Hojiev A. XI-XIXasrlar o zbek tili morfologiyasi, T., Fan, 1990, ʻ 10 Abduraxmonov G ., Shukurov Sh., O zbek tilining tarixiy grammatikasi, T., 1973. ʻ ʻ 30 tarqalganligiga qaramay, buni prof.A.G ulomov ham ta kidlagan bo lsa-da, hozirʻ ʼ ʻ bu masalaga yondashishda deyarli bir xillikka erishilgan. “O zbek tilida fe ldan (fe l asoslardan) fe l yasalmasligi, hatto, -la affiksi ham ʻ ʼ ʼ ʼ fe l asoslardan harakatning tarzini ifodalovchi fe l shakllarinigina hosil qilishi ʼ ʼ ayrim ishlarda o‘z tasdiqini topdi, tasdiqladi.” 11 Ko rinadiki, A.Fulomov, 70- ʻ yillarga kelib bu borada o z qat iy fikrini aytgan. Ya ni «Affiksatsiya usuli bilan o zbek ʻ ʼ ʼ ʻ tilida fe l bo lmagan so zlardangina fe l yasaladi» degan fikr to g ri ekanligiga ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ qat iy ishongan va akademik A.Hojiev qarashini tasdiqlagan. ʼ O zbek tilida so z yasalishi va shakl yasalishi asosga affiks qo shib hosil ʻ ʻ ʻ qilinishi jihatidan bir-biriga o xshasa ham, so z yasalishida yasovchi affikslar ʻ ʻ ishtirok etishi va shunga ko ra,yangi lug aviy ma noli birliklar (so zlar yoki ʻ ʻ ʼ ʻ leksemalar) hosil bo lsa, shakl yasalishida shakl hosil qiluvchi, ya ni grammatik ʻ ʼ ma no ifodalovchi affikslar ishtirok etishi va shunga ko ra yangi lug aviy ma noli ʼ ʻ ʻ ʼ so z yasalmasligi ularni bir-biridan tubdan farqli tizim ekanini ko rsatadi. ʻ ʻ Fe ldan fe l yasalishi shakl yasalishi tizimi doirasiga kiradi. Uni so z yasalishi ʼ ʼ ʻ tizimida tekshirib bo lmaydi. ʻ 11 Sharipov F. O zbek tilida xarakat tarzining sintetik ifodalanishi.Nomzodlik dissertatsiyasi.T., 2009y., ʻ 31 II bob yuzasidan xulosa Biz bu bobda so z turkumlarining yasalishini ko rib o tdikʻ ʻ ʻ . Asosan so z ʻ turkumlari affiksatsiya va kompozitsion usulda yasalar ekan. Tahlillar tilshunoslikka oid bir qancha manbalarga tayangan holda olib borildi. Jumladan, A. Abdullayev, S. Normurodov, N. To rayev kabi olimlarning ilmiy qarashlari asos ʻ bo ldi.Ularning asarlarida so z yasalishining nazariy va amaliy mezonlari bayon ʻ ʻ etilgan.Har bir yasalish usulining namunalari ushbu manbalar orqali tasdiqlandi.Bu esa tadqiqotning ishonchliligi va puxtaligini ta minladi. ʼ Shuningdek, O zbek tili izohli lug ati ham tahlil uchun asosiy manba ʻ ʻ bo ldi.Undagi yasalma so zlar lug aviy izoh bilan birga ularning strukturasi va ʻ ʻ ʻ kelib chiqishiga ham e tibor qaratiladi.O rganilgan birliklarning ko plab hollarda ʼ ʻ ʻ real nutqda uchrashi kuzatildi. Demak, yasalgan so zlar faqat nazariy birlik emas, balki amaliy nutq vositasi ʻ hamdir.Tahlil qilingan bob orqali so z yasalish jarayoni mukammalroq tushunildi. ʻ Uning turkumlar bilan bog liq jihatlari aniqlashtirildi. ʻ Har bir usulni amaliy misollar orqali chuqur o rganish nazariy bilimni boyitadi. ʻ Tahlillarda aniqlangan kuzatuvlar umumlashtirilib, muayyan xulosalarga kelindi. So z yasalishi o zbek tilshunosligida mustahkam o ringa ega bo lgan soha ekani ʻ ʻ ʻ ʻ tasdiqlandi. Bob davomida barcha usullar tizimli va izchil bayon qilindi.Shuningdek, ular o rtasidagi farqlar va o xshashliklar solishtirildi.Har bir ʻ ʻ usulning til taraqqiyotidagi roli yoritildi. So z yasalishi orqali tilni boyitishning istiqbollari ko rsatildi. Yangi birliklar ʻ ʻ tilda qanday paydo bo lishi va qanchalik keng qo llanishi aniqlashtirildi. So z ʻ ʻ ʻ yasalish metodikasining o qitishdagi ahamiyati ham eslatib o tildi.Bob yakunida ʻ ʻ so z yasalish jarayoni umumiy leksik tizimda qanday ishlashi bayon etildi. Unga ʻ ko ra, har bir yangi so z tildagi mavjud me yorlar asosida shakllanadi. Ikkinchi ʻ ʻ ʼ bobning mazmuni umumiy mavzuning amaliy jihatini mustahkamlab berdi. Xulosa qilib aytganda, so z yasalishi o zbek tilining dinamik va ijodiy ʻ ʻ imkoniyatlarini to liq namoyon etuvchi eng muhim jarayonlardan biridir. ʻ 32 UMUMIY XULOSA So z yasash – bu tilshunoslikdagi muhim bo limlardan biri bo lib, yangi so zlarʻ ʻ ʻ ʻ yasash, ularning grammatik asoslari va tuzilish qonuniyatlarini o rganadi. Ushbu ʻ kurs ishida so z yasalishiga doir nazariy tushunchalar, so z yasash usullari va ular ʻ ʻ asosida shakllanadigan grammatik birliklar tahlil qilindi. Birinchi bobda so z yasalishining asosiy tamoyillari, grammatik asoslari hamda ʻ so z yasash usullari (qo shimchalar orqali, birikmalar orqali va h.k.) haqida ʻ ʻ to xtalib o tildi. Bu bo limda nazariy asoslar bilan birga so z yasash jarayonining ʻ ʻ ʻ ʻ til tizimidagi o rni va ahamiyati ochib berildi. ʻ Ikkinchi bobda esa so z turkumlari doirasida so z yasalishining o ziga xos ʻ ʻ ʻ xususiyatlari tahlil qilindi. Ot, sifat, son, fe l, olmosh, ravish kabi so z ʼ ʻ turkumlarida yangi so zlarning qanday shakllanishi, ularda qo llaniladigan ʻ ʻ grammatik vositalar va ularning semantik yuklamalari misollar bilan ko rsatildi. ʻ Tadqiqot davomida so z yasashning nafaqat nazariy, balki amaliy jihatlari ham ʻ yoritildi. Bu esa til o rganishda va tahlil qilishda zarur bo lgan bilim va ʻ ʻ ko nikmalarni shakllantirishga xizmat qiladi. ʻ Xulosa qilib aytganda, so z yasash tilning doimiy rivojlanib boruvchi ʻ jarayonlaridan biri bo lib, u nafaqat yangi so zlar paydo bo lishida, balki mavjud ʻ ʻ ʻ lug aviy birliklarning boyib borishida ham muhim o rin tutadi. Kurs ishi mavzusi ʻ ʻ bo yicha olib borilgan izlanishlar so z yasalish hodisasini chuqurroq anglashga ʻ ʻ yordam berdi va bu boradagi nazariy bilimlar amaliy ko nikmalar bilan boyitildi. ʻ Xulosa qilib aytganda, so z yasalishi tilning rivojlanishida muhim vosita bo lib, ʻ ʻ uni chuqur o rganish tilshunoslikning nazariy va amaliy yo nalishlarida muhim ʻ ʻ o rin egallaydi. Tilshunos olimlarning fikrlari va tahlillar kurs ishida yoritilgan ʻ masalalarning nazariy asoslari mustahkamligidan dalolat beradi. So z yasashni ʻ o rganish esa nafaqat tilni yaxshi tushunishga, balki uning boy imkoniyatlaridan ʻ to g ri foydalanishga xizmat qiladi. ʻ ʻ 33 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR I. Asosiy adabiyotlar 1. Bobojonov Sh. “Hozirgi o zbek adabiy tili”. – Toshkent: O zbekiston Milliyʻ ʻ ensiklopediyasi,2012. 2. Abduazizov A. A. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: O qituvchi, 1992. – ʻ ʻ 240b. 3. Raxmatullayev Sh. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: O zMU nashriyoti, ʻ ʻ 2006. 4. Mahmudov N., Mirtojiyev M., Yusupov A. O zbek tili. – Toshkent: O zbekiston ʻ ʻ Milliy ensiklopediyasi, 2008. 5. G afurov N. O zbek tilining grammatikasi: Morfologiya. – Toshkent: O zMU ʻ ʻ ʻ nashriyoti, 2010. 6. Normurodov A. Hozirgi o zbek tili morfologiyasi. – Toshkent: Fan, 2011. ʻ 7. Jo rayev H. So z yasalishi nazariyasi. – Toshkent: O zbekiston Respublikasi ʻ ʻ ʻ Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi, 2014. ʻ ʼ 8. Ergashev E. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O zMU nashriyoti, 2007. ʻ 9. Qilichev N., Rasulov M., To laganov E. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: ʻ ʻ O qituvchi, 1992. ʻ 10. Sirojiddinov S. O zbek tilining leksikologiyasi va frazeologiyasi. – Toshkent: ʻ O zMU nashriyoti, 2009. ʻ 11. Mamatov N., Nurmonov A. Tilshunoslikka kirish. – Toshkent: O zbekiston ʻ nashriyoti, 2002. 12. G ulomov A. O zbek tilida so z yasash yo llari haqida. Til va ʻ ʻ ʻ ʻ adabiyot instituti ilmiy asarlari. 1-kitob, -T., 1949, -B. 37-87. 13. Rahmatullaev Sh. O zbek tilining etimologik lug ati. -T., Universitet, 2009. ʻ ʻ 14.Tojiev Yo. O zbek tili morfemikasi, -T., 1992, -B.6-40. ʻ 15. Tojiev Yo. O zbek tilida qo shma so zlarning yasalishiga doir // O zMU ilmiy ʻ ʻ ʻ ʻ ishlari to plami. O zbek tilshunosligining dolzarb masalalari. -T., 2009. ʻ ʻ 16. O zbek tili grammatikasi. -T.: 1975. –B.24-25. ʻ 17. O zbek tilining ilmiy grammatikasi. Kirish. 1975. 1-kitob, -B. 22. ʻ 34 18. Usmonova M.K. O zbek tilida soddalashish (yasama so z va so zshakllarʻ ʻ ʻ misolida) nomzodlik dissertatsiyasi, -T., 2012. 19.Xojiev A. O zbek tili so z yasalishi tizimi, -T., O qituvchi, 1989. ʻ ʻ ʻ 20. Hojiev A. Grammatika. 1-kitob, -B.22. 21.Hojiev A. O zbek tili so z yasalishi.1989 y. –B.16-17. ʻ ʻ 22.Hojiev A. O zbek tilida qo shma, juft va takroriy so zlar.1963 y. ʻ ʻ ʻ Elektron manbalar. 1. O zbekiston Respublikasi Milliy Ensiklopediyasi rasmiy sayti – ʻ www.ensiklopediyam.uz 2. Ziyonet ta lim portali – ʼ www.ziyonet.uz 3. O zbekiston Respublikasi Oliy ta lim, fan va innovatsiyalar vazirligi rasmiy ʻ ʼ sayti – www.edu.uz 35

Kurs ishida Fonetika va Fonologiya bo'limlarining o'zaro farqi va o'xshash jihatlari ko'rib chiqilgan.

Sotib olish