To'ldiruvchi va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2 - Tilshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	80000UZS
Hajmi	62.6KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	01 Dekabr 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Gulsevar Normo'minova

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2025

0 Sotish

To'ldiruvchi va uning o'zbek tilshunosligidagi tadqiqi 2

Sotib olish

O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA LIM, FAN VAʻ ʼ
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
UNIVERSITETI
FAKULTETI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O QITISH: O ZBEK TILI YO NALISHI
ʻ ʻ ʻ
FAN: HOZIRGI O ZBEK ADABIY TILI
ʻ
KURS ISHI
MAVZU: TO LDIRUVCHI VA UNING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAGI
ʻ ʻ
TADQIQI
Bajardi:
Ilmiy rahbar:
TOSHKENT — 2025
1

MUNDARIJA:

KIRISH …………………………………………………………...............3
I BOB. TO LDIRUVCHINING NARAZIY ASOSLARI……………..5ʻ
1.1. To ldiruvchi tushunchasi va uning sintaktik tabiati.........................5
ʻ
1.2. To ldiruvchining grammatik shakllanishi………………………......7
ʻ
I bob yuzasidan xulosa………………………………………….….......14
II BOB. TO LDIRUVCHINING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDA
ʻ ʻ
O RGANILISHI
ʻ ……........………...…………………………..……….15
2.1. O zbek sintsksisida to ldiruvchi tatqiqining tarixiy bosqichlari….15
ʻ ʻ
2.2. Yetakchi tilshunoslarining qarashlari……………………….….....25
II bob yuzasidan xulosa……………………………………….............33
UMUMIY XULOSA …………………………………………………..34
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR ………………………………35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . “ Mamlakatimizda o zbek tilining davlat tili sifatidagiʻ
o rni va ahamiyatini oshirish, uni zamon talablari asosida rivojlantirish masalasini
ʻ
biz milliy o zligimizni anglash, millat ruhini saqlab qolish, yorug kelajagimizni
ʻ ʻ
ta minlashning eng muhim omili, deb bilamiz. Shu ezgu maqsad yo lidagi amaliy
ʼ ʻ
harakatlarimiz tufayli jamiyatimiz hayotida davlat tilining qo llanish doirasi tobora
ʻ
kengayib, u xalq dilining chinakam ko zgusiga aylanmoqda- deydi Prezidentimiz
ʻ
Shavkat Mirziyoyev.” 1

Til — inson tafakkurining eng asosiy ko rinishi, fikrning moddiy shaklga
ʻ
aylanish vositasi, jamiyatning borliqni anglash va uni bir avloddan boshqasiga
yetkazish mexanizmidir. Til tizimining eng muhim bo limlaridan biri sintaksis
ʻ
bo lib, u so zlarning o zaro munosabatini, gap tuzilishini, gap bo laklarining
ʻ ʻ ʻ ʻ
tarkibiy xususiyatlarini o rganadi. Gap bo laklari esa sintaksisning markaziy
ʻ ʻ
tushunchalaridan biri hisoblanadi. Ular ichida to ldiruvchi gapning ma no va
ʻ ʼ
grammatik tuzilishini to ldirish, predikatning talab qilgan valentligini amalga
ʻ
oshirish bilan ajralib turadi.
To ldiruvchi fe lning ichki semantik tuzilmasi bilan bevosita bog langan bo lib,
ʻ ʼ ʻ ʻ
gapning predmetga munosabatini ochib beradi. O zbek tilida to ldiruvchilar
ʻ ʻ
ko pincha kelishik qo shimchalari yordamida shakllanadi va fe lning boshqaruv
ʻ ʻ ʼ
xususiyatiga tayanadi. Shu bois to ldiruvchi masalasi uzoq yillar davomida o zbek
ʻ ʻ
tilshunosligining markazida turgan, turli davrlarda turli nazariy yondashuvlar
asosida o rganilgan.
ʻ
Zamonaviy o zbek tilshunosligida gap bo laklarini kognitiv, funksional, korpus
ʻ ʻ
metodlari asosida qayta ko rib chiqish jarayoni davom etmoqda. Ayniqsa, fe lning
ʻ ʼ
valentlik nazariyasi va argument tuzilmasi to ldiruvchini yangicha talqin qilishga
ʻ
imkon bermoqda. Shuning uchun to ldiruvchining hozirgi sintaksisdagi o rni,
ʻ ʻ
uning shakl va ma no xususiyatlarini tizimli o rganish dolzarb hisoblanadi.
ʼ ʻ
1
O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning rasmiy veb-sayti –https://president.uz
ʻ
3

Kurs ishi mavzusining obyekti . O zbek tilining sintaktik tizimida muhimʻ
o rin egallovchi gap bo laklari, xususan to ldiruvchining sintaktik vazifasi va
ʻ ʻ ʻ
grammatik shakllari.
Kurs ishi mavzusining predmeti . To ldiruvchining grammatik turlari, uning
ʻ
fe l bilan munosabati, shakllanish ko rinishlari va o zbek sintaksisdagi o rni.
ʼ ʻ ʻ ʻ
O zbek tilining sintaktik tizimidagi to ldiruvchining grammatik, semantik va
ʻ ʻ
struktur xususiyatlari, uning gap tarkibida boshqa bo laklar bilan munosabati,
ʻ
shuningdek, o zbek tilshunosligida to ldiruvchining talqini va unga doir ilmiy
ʻ ʻ
qarashlar tizimidan iboratdir.
Kurs ishining maqsadi . To ldiruvchining o zbek tilidagi grammatik
ʻ ʻ
xususiyatlarini, shakllanish yo llarini va tilshunoslar tomonidan berilgan ilmiy
ʻ
talqinlarini mukammal tahlil qilish. To ldiruvchi tushunchasining o zbek tilidagi
ʻ ʻ
shakllanishi, grammatik xususiyatlari va ilmiy talqinini chuqur o rganish, uni
ʻ
zamonaviy lingvistik yondashuvlar asosida tahlil qilish.
Kurs ishi vazifalari. Ushbu kurs ishida qo‘yilgan maqsadga erishish uchun
oldimizga quyidagi vazifalarni belgilab olamiz:
—to ldiruvchining sintaktik tabiati va umumiy ta rifini yoritish;
ʻ ʼ
—to ldiruvchining grammatik shakllanish mexanizmlarini aniqlash;
ʻ
—to ldiruvchi haqidagi ilmiy qarashlarning shakllanish bosqichlarini o rganish;
ʻ ʻ
—o zbek tilshunoslarining to ldiruvchiga oid fikrlarini solishtirma tahlil qilish
ʻ ʻ
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi . Kurs ishi kirish; ikki bob, sakkiz paragraf,
xulosa hamda foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxatidan iborat bo‘lib, kurs ishining
umumiy 37 betini tashkil qiladi.
4

I BOB. TO LDIRUVCHINING NAZARIY ASOSLARIʻ
1.1. To ldiruvchi tushunchasi va uning sintaktik tabiati
ʻ
To ldiruvchi asosan kesimga boshqaruv usuli bilan bog lanib kimga? nimaga?
ʻ ʻ
kimdan? nimadan? kimni? nimani? kim bilan? nima bilan? kabi so roqlarga javob
ʻ
bo luvchi gap bo lagidir. To ldiruvchi(tilshunoslikda) — gapning ot yoki
ʻ ʻ ʻ
otlashgan so z bilan ifodalanadigan, harakatning obyekti bo lgan predmetni
ʻ ʻ
ko rsatib, asosan kesimga bog lanadigan bo lagi. U o zi bog langan so z (kesim)ga
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nisbatan grammatik tobe munosabatda bo ladi.
ʻ
Boshqaruvchi so zga bog lanish xarakteriga ko ra, to ldiruvchi 2 xil bo ladi;
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
vositasiz to ldiruvchi va vositali to ldiruvchi.
ʻ ʻ
Vositasiz to ldiruvchi
ʻ tushum kelishigidagi so z bilan ifodalanadi va harakat ʻ
bevosita yo naltirilgan obyektni ko rsatadi, o timli fe l kesimga bog lanib, kimni?
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
nimani? qayerni? so roqlariga javob beradi.
ʻ
Qiyoslang: Vali akasini ko rdi. Tushum kelishigi belgisiz ham qo llanishi
ʻ ʻ
mumkin; Karim kitob sotib oldi.
Vositali To ldiruvchi
ʻ jo nalish, chiqish va o rin-payt kelishiklaridagi so zlar ʻ ʻ ʻ
yoki ko makchi olgan so z bilan ifodalanib, harakat-holat bevosita
ʻ ʻ
yo naltirilmagan obyektni anglatadi.
ʻ
Maye: Akamga shaxmat o yini yoqadi; Bizdan do stlarga salom deng; Karim
ʻ ʻ
ruchka bilan yezdi.
To ldiruvchi kesimdan anglashilgan harakat-holat, belgi-xususiyat bilan
ʻ
bog langan predmetni bildirgani tufayli ot olmosh va otlashgan so zlar bilan
ʻ ʻ
ifodalanadi:
Ot : Men onamni juda ham yaxshi ko raman.
ʻ
Sifat : Yaxshi bilan yursang, yetarsan murodga.
Son : Ikkalasini tezda chaqirib kel.
Fe l
ʼ : Ko rganni eshitgan yengildi. ʻ
Ravish : Piyodalarga yo l bering.
ʻ
Olmosh : Hammangizni bayramga taklif qilaman.
5

To ldiruvchi doimo gapning kesimi bilan bog lanadi. Agar u bog langan so zʻ ʻ ʻ ʻ
kesim bilan shakllana olmagan bo lsa ana shu so z bilan birgalikda kesimga
ʻ ʻ
nisbatan bitta gap bo lagi vazifasida keladi. Bunday vaqtda u gapning emas
ʻ
bo lakning bo lagi bo ladi.
ʻ ʻ ʻ
Masalan: Onamdan eshitgan gaplarni aytdim.
Bu gapda onamdan eshitgan gaplarni birikmasi nimalarni? so rog iga javob
ʻ ʻ
bo lib, kesimga bir butun holda bog lanadi. Bu birikmali to ldiruvchi o z ichida
ʻ ʻ ʻ ʻ
qismlarga bo linadi: onamdan eshitgan (qanday?) gap. Qanday? so rog iga javob
ʻ ʻ ʻ
bo luvchi onamdan eshitgan birikmali aniqlovchi o z ichida yana tarkibiy
ʻ ʻ
qismlarga bo linadi: onamdan (kimdan?) eshitgan.
ʻ
Shunday qilib to ldiruvchilar kesimga to g ridan to g ri bog lanish
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
bog lanmasligiga ko ra ikki guruhga bo linadi:
ʻ ʻ ʻ
Mustaqil to ldiruvchilar;
ʻ
Nomustaqil to ldiruvchilar.
ʻ
Seni sog indim gapida kimni? so rog iga javob bo luvchi seni so zi nima qiladi?
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
so rog iga javob bo luvchi fe l kesimga tobe bog lanib kelyapti, shuning uchun bu
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
to ldiruvchi mustaqil to ldiruvchidir. Masalan:
ʻ ʻ
Dangasaning non yeyishini ko r. Bu gapda dangasaning non yeyishini birikmasi
ʻ
nimani? so rog iga javob bo lib, birikmali to ldiruvchi vazifasida kelyapti.
ʻ ʻ ʻ ʻ
Birikmali gap bo lagi esa kimning? nimaning? so rog iga javob bo luvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
aniqlovchi va to ldiruvchilarni o z ichiga oladi. Bu bo lak tarkibidagi non bo lagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
nomustaqil to ldiruvchi, ya ni bo lakning bo lagidir.
ʻ ʼ ʻ ʻ
To ldiruvchi hokim bo lakka kelishik qo shimchalari yoki ko makchilar
ʻ ʻ ʻ ʻ
yordamida bog lanadi. Tushum kelishigidagi to ldiruvchi doimo fe l orqali
ʻ ʻ ʼ
ifodalangan kesimga bog lanadi.
ʻ
Masalan: kitobni o qidim, she rni yodladim...
ʻ ʼ
“To ldiruvchi nutqiy gap qurilishida so z kengaytiruvchisi sifatida
ʻ ʻ
ishtirok etadi va fe l bilan ifodalangan har qanday bo lak yoki bo lak qismining
ʼ ʻ ʻ
ma noviy valentligini to ldiradi.”
ʼ ʻ 2
2
R.Sayfullayeva, Hozirgi o zbek adabiy tili.
ʻ 2010- yil
6

Asli to ldiruvchi – birikma turlaridan biri-ning tobe bo lagi, birikmaning ichki ʻ ʻ
bo lagi; bunda to ldiruvchi jumla tarkibida kesimdan boshqa vazifada kelgan
ʻ ʻ
sintaktik birlikka bog langan holda qatnashadi.
ʻ Gap kengayish tizimida
to ldiruvchining kengaytiruvchilik mavqeyi chegaralangan. U faqat so z
ʻ ʻ
kengaytiruvchisi bo la oladi.
ʻ
Тo ldiruvchi doimo gapning kesimi bilan bog lanadi. Agar u bog langan so z
ʻ ʻ ʻ ʻ
kesim bo lib shakllana olmagan bo lsa, ana shu so z bilan birgalikda kesimga
ʻ ʻ ʻ
nisbatan bitta gap bo lagi vazifasida keladi. Bunday vaqtda u gapning emas,
ʻ
bo lakning bo lagi bo ladi. Masalan, Onamdan eshitgan gaplarni aytdim. Bu yerda
ʻ ʻ ʻ
onamdan eshitgan gaplarni birikmasi nimalarni? so rog iga javob bo lib, kesimga
ʻ ʻ ʻ
bir butun holda bog lanadi. Bu birikmali to ldiruvchi o z ichida qismlarga
ʻ ʻ ʻ
bo linadi: onamdan eshitgan(qanday) gap. Qanday? so rog iga javob bo luvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
onamdan eshitgan birikmali aniqlovchi o z ichida yana tarkibiy qismlarga
ʻ
bo linadi: onamdan (kimdan?) eshitgan.
ʻ
Тo ldiruvchilar kesim bilan qanday bog lovchi vosita yordamida bog lanishiga
ʻ ʻ ʻ
ko ra ikki xil bo ladi:
ʻ ʻ
a) kelishikli to ldiruvchilar;
ʻ
b) ko makchili to ldiruvchilar.
ʻ ʻ
Masalan, sen bilan (kim bilan?) olam munavvar gapida sen bilan bo lagi
ʻ
ko‘makchili to ldiruvchi. Senga (kimga?) aytar gapim bor gapidagi senga bo lagi
ʻ ʻ
kelishikli to ldiruvchi sanaladi.
ʻ
Тushum kelishigi bilan shakllangan to ldiruvchilarda to ldiruvchi bilan u
ʻ ʻ
bog langan hokim bo lak yonma-yon turganda tushum kelishigi ifodalanmasligi
ʻ ʻ
mumkin, lekin uning borligi so rog idan va kesimning o timli fe l ekanligidan
ʻ ʻ ʻ ʼ
bilinib turadi.
Masalan, shoirlari g azal bitadi.
ʻ
To ldiruvchi o z hokim so zga odatda boshqaruv yo li bilan bog lanadigan
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ikkinchi darajali bo laklar: to ldiruvchining kesim bilan bo lgan asosiy
ʻ ʻ ʻ
sintaktik munosabati boshqaruvdir. To ldiruvchi odatda kesimdan anglashilgan
ʻ
harakat, belgi o ziga yo nalgan, o tgan (shu harakatni o ziga qabul qilingan) yo
ʻ ʻ ʻ ʻ
7

shu harakatga qandaydir yo l bilan bog langan predmetni ko rsatadi. Demak,ʻ ʻ ʻ
to ldiruvchi ham predmetni ifodalovchi bo lakdir. Bu jihatdan uning ega bilan
ʻ ʻ
o xshashligi bor; biroq ega hokim holatdagi predmetni, to ldiruvchi esa tobe
ʻ ʻ
holatdagi predmetni bildiradi.
Bu hokim-tobelik ularning grammatik ifodalinishida ham o z ayrimligini
ʻ
ko rsatib turadi. Ega bosh kelishikdagi so z bo ldi, bu uning hokimligini
ʻ ʻ ʻ
bildiruvchi grammatik ko rsatkichdir. To ldiruvchi vosita kelishiklaridan biri
ʻ ʻ
(qaratqich kelishigi bundan mustasno) bilan yo ko makchilar bilan keladi, bular
ʻ
uning tobeligini ko rsatuvchi belgidir. To ldiruvchining qanday formada
ʻ ʻ
kelishi boshqaruvchi so zga bog liqdir: boshqaruv aloqasining xususiyati
ʻ ʻ
shundan iboratdir.
Anglashiladiki, subyekt ba predikat aloqasida subektning harakatiga qandaydir
yo l bilan bog langan predmetni-obektni ifodalovchi bo lak to ldiruvchidir.
ʻ ʻ ʻ ʻ
To ldiruvchi hokim holatdagi predmetning harakat yo holatining vujudga
ʻ
kelishida ishtirok etuvchi ikkinchi bir predmetni, tobe holatdagi predmetni
bildiradi.
Masalan: Biz paxtani mashina bilan teramiz gapini olaylik. Bunda: terim
ishining bolishi uchun dastlab bajaruvchi lozim. Bu bajaruvchi bizdir, shunga
ko ra u hokim holatdagi predmetdir. Terish otuvchi harakatni
ʻ
anglatganligidan, bu otish harakatiga mo ljal bo lgan predmet –obyekt
ʻ ʻ
paxtadir. Bu harakatning otishining vujudga chiqishida vosita bo lgan predmet
ʻ
mashinadir.

1.2. To ldiruvchining grammatik shakllanishi
ʻ
8

O zbek tilining sintaktik tizimida to ldiruvchi gapning ikkinchi darajali bo lagiʻ ʻ ʻ
sifatida muhim grammatik vazifani bajaradi. U harakat, holat yoki belgining qaysi
predmetga qaratilganligini bildiradi va odatda fe l bilan boshqaruv munosabatida
ʼ
keladi. To ldiruvchining grammatik shakllanish jarayoni uning sintaktik vazifasi,
ʻ
morfologik ko rinishi, bog lanish usullari hamda boshqaruvning turli modellari
ʻ ʻ
orqali tarkib topadi. Mazkur bo limda to ldiruvchining aynan grammatik
ʻ ʻ
(morfologik) shakllanishi, ya ni qanday ko rsatkichlar vositasida yuzaga chiqishi
ʼ ʻ
batafsil ko rib chiqiladi.
ʻ
To ldiruvchining grammatik shakllanishida boshqaruvning o rni.
ʻ ʻ
“To ldiruvchi ma lum bir hokim so zning talabiga ko ra shakllanadi. O zbek tilida
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
boshqaruvning fe l orqali amalga oshishi eng keng tarqalgan bo lib, to ldiruvchi
ʼ ʻ ʻ
ko pincha fe lning ma nosi bilan bevosita bog liq bo ladi. Masalan: kitobni
ʻ ʼ ʼ ʻ ʻ
o qimoq, odamlarga yordam bermoq, uyga kirib bormoq, ishdan kelmoq kabi
ʻ
birikmalarda to ldiruvchi fe l ma nosiga ko ra turli kelishiklarda shakllanadi.”
ʻ ʼ ʼ ʻ 3
Shu o rinda to ldiruvchini shakllantiruvchi asosiy grammatik vositalar kelishik
ʻ ʻ
qo shimchalari hisoblanadi.
ʻ
O zbek tilshunosligida to ldiruvchi odatda tushum, jo nalish, chiqish, o rin-
ʻ ʻ ʻ ʻ
payt, qaratqich va ayrim hollarda bosh kelishik shakllari orqali ifodalanadi.
Ularning har biri o z sintaktik vazifasiga ega bo lib, fe l bilan semantik
ʻ ʻ ʼ
bog lanishiga qarab qo llanadi.
ʻ ʻ To ldiruvchilar grammatik tomondan kelishik va ʻ
ko makchilar yordamida shakllanadi. O zbek tilshunosligida kelishiklar oltita
ʻ ʻ
bo lib, bular quyidagilardir:
ʻ
—bosh kelishik
—qaratqich kelishik -ning
—tushum kelishik -ni
—jo nalish kelishik -ga (-ka, -qa)
ʻ
—o rin-payt kelishik -da
ʻ
—chiqish kelishik -dan
Tushum kelishigidagi to ldiruvchi va uning shakllanishi.
ʻ
3
А.Нурмонов. Рзбек тилшунослиги тарихи. -Т., 2002, 61-bet
9

Tushum kelishigi (-ni) orqali shakllangan to ldiruvchi o zbek tilida eng faolʻ ʻ
qo llanadigan ko rinishdir. Bu shakl harakatning bevosita obyektini bildiradi.
ʻ ʻ
Masalan: uyini ko rdi, kitobni topdi, nonni yedi, masalani yechdi. Fe lning
ʻ ʼ
semantik mohiyati harakatning aynan qaysi predmetga qaratilganini talab qiladi.
Tushum kelishigida to ldiruvchining paydo bo lishi ikki jihatga bog liq:
ʻ ʻ ʻ
1. Fe lning ma nosi – o qimoq, ko rmoq, sevmoq, topmoq kabi fe llar bevosita
ʼ ʼ ʻ ʻ ʼ
obyekt talab qiladi.
2. Fe lning o timliligi – o timli fe llar har doim tushum kelishigidagi to ldiruvchi
ʼ ʻ ʻ ʼ ʻ
orqali ma no jihatidan to liq bo ladi.
ʼ ʻ ʻ
Masalan:
Men xatni yozdim – xatsiz mazmun to liq bo lmaydi.
ʻ ʻ
U filmni tomosha qildi – “filmni” birikma fe lning talabidir.
ʼ
Tushum kelishigi ko pincha aniq ma lumotga ega bo lgan, ya ni oldin tilga
ʻ ʼ ʻ ʼ
olingan yoki ma lum predmetni bildiradi.
ʼ
Jo nalish kelishigidagi to ldiruvchi.
ʻ ʻ
Jo nalish kelishigi (-ga, -ka, -qa) orqali shakllangan to ldiruvchi harakatning
ʻ ʻ
yo nalgan obyektini ko rsatadi. Bu kelishikda shakllangan to ldiruvchi ba zan
ʻ ʻ ʻ ʼ
bilvosita predmetni bildiradi, ya ni harakat to g ridan-to g ri emas, balki yo nalish
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
orqali amalga oshadi:
O qituvchiga savol berdim.
ʻ
Onasiga yordam berdi.
Shahariga qaytdi.
Jo nalish kelishigi ko proq transmissiv (biror narsa kimgadir yo naltirilishi)
ʻ ʻ ʻ
ma nosini ifodalovchi fe llar bilan birikadi: bermoq, yubormoq, aytmoq, maslahat
ʼ ʼ
bermoq, chaqirmoq va boshqalar.
Bu turdagi to ldiruvchida boshqaruv ikki qatlamli bo ladi:
ʻ ʻ
1. Fe lning semantik talabi – “aytmoq” har doim qabul qiluvchi shaxsni talab
ʼ
qiladi.
2. Kelishik ko rsatkichining o zi – “-ga” qo shimchasi yo nalish ma nosini beradi.
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
Chiqish kelishigidagi to ldiruvchi.
ʻ
10

Chiqish kelishigida (-dan) shakllangan to ldiruvchi harakatning manbasi, kelibʻ
chiqish nuqtasi yoki sabab obyektini ifodalaydi. Masalan:
U do kondan qaytdi.
ʻ
Men undan qo rqaman.
ʻ
U kitobdan foydalandi.
Fe lning tabiati bu yerda ikki xil talabni bildiradi:
ʼ
1. Joydan harakatlanish – chiqmoq, kelmoq, qaytmoq.
2. Manbaga ishora qilish – foydalanmoq, olmoq, eshitmoq.
Chiqish kelishigidagi to ldiruvchi ko pincha bilvosita obyekt sifatida ko riladi,
ʻ ʻ ʻ
chunki harakat bevosita emas, balki bir punkt orqali o tadi yoki undan boshlanadi.
ʻ
O rin-payt kelishigida shakllangan to ldiruvchi
ʻ ʻ
O rin-payt kelishigi (-da) ba zan to ldiruvchi vazifasida kelib, harakatning amalga
ʻ ʼ ʻ
oshish makonini yoki vazifaga sabab bo lgan obyektni bildiradi:
ʻ
Mashg ulotda qatnashdim.
ʻ
Bu ishda tajribam kam.
U darsda matn o qidi.
ʻ
Bu kelishikdagi to ldiruvchi asosan mavjudlik, holat, da vo yoki qatnashish
ʻ ʼ
ma nolariga ega fe llar bilan birikadi. Bu jarayonda o rin-payt kelishigi semantik
ʼ ʼ ʻ
jihatdan “qaysi jarayonda?” savoliga javob beradi.
Qaratqich kelishigida to ldiruvchi
ʻ
Qaratqich kelishigi (-ning) ba zida to ldiruvchi vazifasida kelib, egalikdan tashqari
ʼ ʻ
kimga tegishli harakat, kimning harakatidan ta sirlanish, kimga oid xabar
ʼ
ma nolarini bildiradi:
ʼ
Uning ayblanishidan qo rqaman.
ʻ
Do stining so ziga ishonadi.
ʻ ʻ
Bu holat kam uchrasa-da, grammatik jihatdan to ldiruvchining bir shaklidir.
ʻ
Odatda abstrakt fe llar bilan birikadi: qo rq-, ishon-, shubhalan-, umid qil-,
ʼ ʻ
foydalan- kabi.
Bosh kelishikdagi to ldiruvchi
ʻ
11

O zbek tilida bosh kelishik shaklida to ldiruvchi ko pincha aniqlovchi rolida,ʻ ʻ ʻ
ya ni predmetning umumiy ma noda ifodalanishi orqali shakllanadi. Ayniqsa
ʼ ʼ
umumlashtiruvchi ma noli, mavhum predmetli fe llar bilan bog lanadi:
ʼ ʼ ʻ
U kitob o qidi.
ʻ
Men non yedim.
Talaba dars tayyorladi.
Bu o rinlarda bosh kelishik tushum kelishigiga yaqin funksiyani bajaradi,
ʻ
ammo predmet aniq emas, umumiy ma nodadir. Bunda boshqaruv ma noga
ʼ ʼ
asoslangan boshqaruv hisoblanadi.
To ldiruvchining yuklama vositalari bilan shakllanishi
ʻ
Ba zan to ldiruvchi yuklamalar orqali mustahkamlanadi:
ʼ ʻ
U kitobni ham o qidi.
ʻ
Men sizni-ku kutdim.
U do stini ham esladi.
ʻ
Bu yuklamalar to ldiruvchi ma nosini kuchaytiradi, biroq grammatik
ʻ ʼ
shakllanishning asosiy vositasi baribir kelishik qo shimchasi bo lib qoladi.
ʻ ʻ
Ergash gaplar orqali shakllanadigan to ldiruvchi
ʻ
Murakkab gaplarda to ldiruvchi faqat so z bilan emas, balki butun bir ergash
ʻ ʻ
gap orqali ham ifodalanishi mumkin:
U mening kelishimni kutdi.
Ular sen nima deganingni tushunishdi.
Men borishim kerakligini bildim.
Bu shakl fe lning talab qilgan obyektini butun bir mazmunli struktura bilan
ʼ
to ldiradi.To ldiruvchining formal qatorlari va grammatik muammolari
ʻ ʻ
Tilshunoslar to ldiruvchining grammatik shakllanishi masalasida ayrim fikrlar
ʻ
bilan bahs yuritadilar. Jumladan:
Tushum kelishigi har doim to ldiruvchini bildiradimi?
ʻ
Bosh kelishikdagi obyektni to ldiruvchi deb atash qanchalik asosli?
ʻ
Qaratqich kelishigidagi shakl to ldiruvchimi yoki boshqa bo lakmi?
ʻ ʻ
12

To ldiruvchi o zi birikayotgan fe lning tabiatiga ko ra vositali va vositasizʻ ʻ ʼ ʻ
turlarga ajraladi.
Vositasiz to ldiruvchi bilan birikish faqat o timli fe llarga xos.Shu boisdan
ʻ ʻ ʼ
vositasiz to ldiruvchi o timli fe lning obyekt valentligini to ldiruvchi so z
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
kengaytiruvchisidir. Vositasiz to ldiruvchi vazifasida bosh yoki tushum
ʻ
kelishigidagi so z keladi.
ʻ
1.Bosh kelishikdagi vositasiz to ldiruvchi:
ʻ
Bunda bulbul kitob o qiydi,
ʻ
Bunda qurtlar ipak to qiydi,
ʻ
Bunda ari keltiradi bol,
Bunda qushlar topadi iqbol.
2.Tushum kelishigidagi vositasiz to ldiruvchi:
ʻ
1. Sen bahorni sog inmadingmi?
ʻ
2.Har bir tuki kiyimlarini teshib chiqib ketgan edi.
“Vositasiz to ldiruvchi vazifasidagi so z turli-tuman ma nolarni ifodalaydi.
ʻ ʻ ʼ
Vositasiz to ldiruvchi o timli fe lga bog lanadi deyish o timli fe l vositasiz
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ
to ldiruvchini qabul qila olmaydi degani emas. O timli fe llar ham vositali, ham
ʻ ʻ ʼ
vositasiz to ldiruvchini o ziga biriktiradi. O timsiz fe llar esa faqat vositali
ʻ ʻ ʻ ʼ
to ldiruvchilarnigina o ziga biriktiradi.”
ʻ ʻ 4
Vositasiz to ldiruvchi bevosita harakatni o z ustiga olgan predmetni anglatsa,
ʻ ʻ
vositali to ldiruvchi harakat qamrab olgan, lekin harakatga daxldor bo lmagan
ʻ ʻ
predmetni ifodalaydi. Vositali to ldiruvchi turli grammatik ko rsatkichlar bilan
ʻ ʻ
ifodalanadi.
Jo nalish kelishigi — Bu sovg ani
ʻ ʻ senga oldim.
O rin-payt kelishigi — Bu kitob kecha
ʻ menda qolgandi.
Chiqish kelishigi — Ustoz hamma talabaga o ntadan
ʻ olma berib chiqdi.
O zbek tilida to ldiruvchining shakllanishida kelishik qo shimchalari yetakchi
ʻ ʻ ʻ
rol o ynasa-da, ayrim hollarda to ldiruvchi ko makchi (postpozitsiya) vositasida
ʻ ʻ ʻ
ham ifodalanishi mumkin. Ko makchilar leksik ma noga ega bo lmagan, ammo
ʻ ʼ ʻ
4
А. Ғуломов. ''Феъл''. Т. 1954 йил, 68 —бет; АҲожиев. ''Феъл'' Тошкент — 1973 йи
13

sintaktik munosabatlarni kuchaytiradigan yoki aniq qilib beradigan yordamchi
birliklardir. Ular odatda ot yoki olmosh bilan birikib keladi va fe l bilan bog lanib,ʼ ʻ
to ldiruvchi vazifasini bajaradi.
ʻ
Ko makchi yordamida shakllangan to ldiruvchi asosan bilvosita obyektni
ʻ ʻ
bildiradi va harakatning yo nalishi, usuli, mazmuni yoki shaxsga bo lgan
ʻ ʻ
munosabatini aniqlashtiradi.
1. Ko makchilar bilan to ldiruvchining sintaktik aloqasi.
ʻ ʻ
Ko makchi ot bilan mustahkam birikma hosil qiladi va fe l bilan boshqaruv
ʻ ʼ
munosabatiga kirishadi. Masalan:
U haqida gapirdim.
Bu masala borasida fikr bildirdi.
U do stlari bilan uchrashdi.
ʻ
Men siz uchun ishlayman.
Bu misollarda “haqida”, “borasida”, “bilan”, “uchun” ko makchilari ot va fe l
ʻ ʼ
o rtasida semantik ko prik bo lib xizmat qilmoqda.
ʻ ʻ ʻ
2. Ma lum ko makchilar yordamida yuzaga keladigan to ldiruvchi turlari.
ʼ ʻ ʻ
a) “Haqida”, “to g risida”, “borasida” ko makchilari bilan shakllangan to ldiruvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
Bu turdagi ko makchilar obyektning mavzusini, harakatning kim yoki nima
ʻ
haqida ekanini bildiradi:
U kitob haqida ma ruza qildi.
ʼ
Men sizning gaplaringiz to g risida o yladim.
ʻ ʻ ʻ
Ular loyihaning kelajagi borasida fikrlashdi.
Bu shaklda to ldiruvchi odatda abstrakt obyektni bildiradi.
ʻ
b) “Uchun” ko makchisi bilan shakllanadigan to ldiruvchi
ʻ ʻ
Bu ko makchi maqsadni, yo naltirilgan harakat obyektini yoki manfaatdor shaxsni
ʻ ʻ
bildiradi:
Men seni uchun ishlayapman.
Bu sovg a onam uchun olindi.
ʻ
Ular bolalar uchun sharoit yaratdi.
14

Bu holatda to ldiruvchi mazmunan jo nalish kelishigiga yaqin, ammoʻ ʻ
ko makchi bilan shakllanadi.
ʻ
c) “Bilan” ko makchisi yordamida shakllanadigan to ldiruvchi
ʻ ʻ
“Bilan” ko makchisi odatda istak, birgalik va vosita ma nolarini bildiradi:
ʻ ʼ
U do sti bilan uchrashdi.
ʻ
Men siz bilan gaplashmoqchiman.
U bolg a bilan mix qoqdi.
ʻ
Bu turdagi to ldiruvchi kim bilan?, nima yordamida? savollariga javob bo ladi.
ʻ ʻ
d) “Kabi”, “singari”, “dek” ko makchilari bilan shakllangan to ldiruvchi
ʻ ʻ
Bu ko makchilar o xshatish, qiyoslash ma nosini bildiradi:
ʻ ʻ ʼ
U sher kabi jang qildi.
U qarg a dek qichqirdi.
ʻ
Ustozlarimiz ota-onamiz singari mehribon.
Bunday to ldiruvchi fe l bilan emas, balki butun harakat konsepsiyasi bilan
ʻ ʼ
bog lanadi.
ʻ
3. Ko makchilarning to ldiruvchi shakllanishidagi grammatik xususiyatlari.
ʻ ʻ
Ko makchi yordamida to ldiruvchi shakllanishi bir nechta grammatik belgiga ega:
ʻ ʻ
a) Ko makchi har doim ot bilan birikadi
ʻ
Ya ni ko makchi mustaqil holda qo llanmaydi va sintaktik munosabat faqat ot
ʼ ʻ ʻ
yoki otlashgan birlik orqali yuzaga keladi:
U men haqimda so z yuritdi.
ʻ
b) Ko makchi kelishik qo shimchasiga teng emas
ʻ ʻ
U to ldiruvchini grammatik tarzda emas, balki ko maklovchi sintaktik vosita
ʻ ʻ
sifatida shakllantiradi. Masalan:
“Kitob haqida gapirdim” — to ldiruvchi ko makchi bilan.
ʻ ʻ
“Kitobni gapirdim” — noto g ri (tushum kelishigi talab etmaydi).
ʻ ʻ
Bu mavjud farq ko makchining grammatik rolini alohida ko rsatadi.
ʻ ʻ
c) Ko makchi semantik aniqlikni kuchaytiradi
ʻ
Ko makchi qo llanmasa, mazmun noaniq bo lishi mumkin:
ʻ ʻ ʻ
U o yladi. (Nima haqida?)
ʻ
15

U kitob haqida o yladi. (Aniq to ldiruvchi.)ʻ ʻ
Demak, ko makchi to ldiruvchini kesim talabiga moslab aniqlashtiradi.
ʻ ʻ
4. Ko makchi bilan shakllangan to ldiruvchilarning gap tuzilishidagi o rni.
ʻ ʻ ʻ
Ko makchili to ldiruvchi gapda odatda kesimga yaqin joylashadi, chunki
ʻ ʻ
mazmuniy jihatdan uning talabiga bo ysunadi:
ʻ
Men bu mavzu haqida kecha o yladim.
ʻ
Ba zan ta kid maqsadida gap boshiga chiqarilishi ham mumkin:
ʼ ʼ
Bu masala haqida men ko p o yladim.
ʻ ʻ
Gap tuzilishidagi harakatchanligi ularning sintaktik erkinligini ko rsatadi.
ʻ
5. Ko makchilar orqali shakllangan to ldiruvchi va boshqa bo laklar orasidagi
ʻ ʻ ʻ
farqlar.
Ko makchilar yordamida shakllangan to ldiruvchini hol bilan adashtirmaslik
ʻ ʻ
lozim. Ba zi ko makchilar (bilan, kabi, singari) holni ham, to ldiruvchini ham
ʼ ʻ ʻ
shakllantirishi mumkin. Farq kesimning talabidadir:
U do sti bilan bordi. — “bilan” → hamrohlik holi
ʻ
U do sti bilan gaplashdi. — “bilan” → to ldiruvchi (gaplashmoq fe li birga
ʻ ʻ ʼ
bo ladigan subyekt talab qiladi)
ʻ
Ko makchilarning to ldiruvchi shakllanishiga ta sir etuvchi omillar
ʻ ʻ ʼ
Ko makchilar har doim til tizimidagi mustaqil sintaktik vazifani bajarmaydi.
ʻ
Ularning to ldiruvchi shakllanishiga ta siri bir necha asosiy omillarga bog liq:
ʻ ʼ ʻ
1) Kesimning semantik talabi.
To ldiruvchi shakllanishidagi eng asosiy omil — fe lning tabiati. Fe l qaysi
ʻ ʼ ʼ
ma noni bildirsa, unga mos ravishda ko makchi vositasida shakllangan
ʼ ʻ
to ldiruvchiga ehtiyoj tug iladi:
ʻ ʻ
O ylamoq — mavzu talab qiladi → kitob haqida o yladi.
ʻ ʻ
Gaplashmoq — hamroh shaxs talab qiladi → do sti bilan gaplashdi.
ʻ
Qayg urmoq — sabab obyekt talab qiladi → uning taqdiri haqida qayg urdi.
ʻ ʻ
2) Obyektning semantik turi.
16

To ldiruvchi turli obyekt turlariga ega bo lishi mumkin: aniq predmet, mavhumʻ ʻ
tushuncha, jarayon, sifat yoki voqea. Ko makchilar aynan mavhum obyektlarni
ʻ
aniqlik kiritish uchun xizmat qiladi:
hayot haqida, muammo borasida, fikr uchun, kelajak to g risida va boshqalar.
ʻ ʻ
3) Ma noni aniqlashtirish yoki ta kidlash zarurati.
ʼ ʼ
Ba zan to ldiruvchi kelishik shaklida ifodalanishi mumkin bo lsa ham, ko makchi
ʼ ʻ ʻ ʻ
qo llanishi mazmunni aniqroq yoki ta kidli qiladi:
ʻ ʼ
U seni o yladi → umumiy.
ʻ
U sen haqingda o yladi → aniq, chegaralangan semantika.
ʻ
7. Ko makchilar orqali shakllangan to ldiruvchilarning turlari.
ʻ ʻ
Ko makchili to ldiruvchilar harakatning ma nosiga ko ra turli guruhlarga
ʻ ʻ ʼ ʻ
bo linadi. Ularning funksional tahlili quyidagicha:
ʻ
1) Mavzu obyektini bildiruvchi to ldiruvchi.
ʻ
Bu turdagi to ldiruvchi harakatning qaysi mavzuga tegishli ekanini bildiradi:
ʻ
dunyo haqida gapirmoq
o qish borasida maslahatlashmoq
ʻ
sog liq to g risida fikr bildirmoq
ʻ ʻ ʻ
Bu obyektlar ko pincha mavhum bo lib, tushum kelishigi orqali ifodalanmaydi.
ʻ ʻ
2) Maqsad obyektini bildiruvchi to ldiruvchi.
ʻ
Fe lning maqsadga qaratilganligini ko rsatadi:
ʼ ʻ
bolalar uchun qilish
sana uchun tayyorgarlik ko rmoq
ʻ
ayni maqsad uchun ishlamoq
“Uchun” ko makchisi bu turda eng faol vosita hisoblanadi.
ʻ
3) Vosita obyektini bildiruvchi to ldiruvchi.
ʻ
Harakatning qanday vosita bilan amalga oshirilayotganini bildiradi:
qalam bilan yozmoq
pichoq bilan kesmoq
telefon bilan bog lanmoq
ʻ
17

Bu turdagi to ldiruvchi semantik jihatdan vosita holiga yaqin bo lsa-da, ayrimʻ ʻ
fe llar uni to ldiruvchi sifatida talab qiladi:
ʼ ʻ
telefon bilan gaplashmoq, bilan bo lmoq, u bilan ko rishmoq.
ʻ ʻ
4) Hamroh obyektni bildiruvchi to ldiruvchi.
ʻ
Birgalikda bajariladigan harakatlar bilan bog lanadi:
ʻ
do sti bilan yurmoq
ʻ
men bilan qolmoq
jamoadoshlar bilan uchrashmoq
Bu shakl ko pincha “bilan” ko makchisi orqali yuzaga keladi.
ʻ ʻ
5) O xshatish obyektini bildiruvchi to ldiruvchi
ʻ ʻ
Bu obyekt fe lni emas, balki harakatning uslubini yoki sifatini bildiradi:
ʼ
u sher kabi kurashdi
bola qushdek uchdi
u yashin singari yugurdi
Bu to ldiruvchilar bevosita fe l talabidan chiqmasa-da, harakatni semantik
ʻ ʼ
jihatdan to ldiradi.
ʻ
8. Ko makchili to ldiruvchilarning morfologik jihatlari.
ʻ ʻ
Ko makchilar kelishik qo shimchasidan farqli ravishda o zgarmas shaklga ega.
ʻ ʻ ʻ
Har qanday ot yoki olmosh ular bilan qo llanilishi mumkin. Masalan:
ʻ
men haqimda, sen haqingda, ular haqida
menga uchun emas, men uchun
kitob bilan, do sti bilan, ular bilan
ʻ
Bu o zgarmasligi sababli ko makchi har doim postpozitsiya vazifasida keladi.
ʻ ʻ
9. Ko makchi yordamida shakllangan to ldiruvchilarning boshqa tillar bilan qiyosi
ʻ ʻ
Turkiy tillarning aksarida ko makchilar orqali shakllanadigan to ldiruvchilar
ʻ ʻ
mavjud. Masalan:
Qozog iston tilida: sen turalı aytım (sen haqida gapirdim)
ʻ
Turk tilida: senin için çalışıyorum (sen uchun ishlayman)
Qirg iz tilida: kitép tuuraluu talashtı (kitob haqida bahslashdi)
ʻ
18

Bu qiyosiy tahlil o zbek tilidagi ko makchili to ldiruvchilar umum turkiyʻ ʻ ʻ
sintaktik xususiyatning bir qismi ekanini ko rsatadi.
ʻ
10. Ko makchili to ldiruvchilarning zamonaviy o zbek nutqidagi faoliyati.
ʻ ʻ ʻ
Hozirgi o zbek adabiy tili, matbuot, ilmiy uslub va og zaki nutqda
ʻ ʻ
ko makchilarning qo llanishi yanada kengayib bormoqda. Ayniqsa:
ʻ ʻ
“haqida”, “borasida”, “to g risida” kabi mavzu ko makchilari
ʻ ʻ ʻ
“uchun” maqsad ko makchisi
ʻ
“bilan” vosita va hamroh ko makchisi
ʻ
eng faol ko makchilar sirasiga kiradi. Bu jarayon to ldiruvchining
ʻ ʻ
shakllanishida kelishik va ko makchi vositalar bir-birini to ldiruvchi grammatik
ʻ ʻ
tizim ekanini ko rsatadi.
ʻ
To ldiruvchining shakllanishida morfologik omillar juda muhim. Ya ni
ʻ ʼ
to ldiruvchilar odatda kelishik qo shimchalari orqali yasaladi. Bunda fe lning
ʻ ʻ ʼ
boshqaruv xususiyati asosiy omil bo lib xizmat qiladi. Barcha fe llar ham tushum
ʻ ʼ
kelishigini boshqarmaydi; faqat o ziga xos semantik tuzilishga ega bo lgan fe llar
ʻ ʻ ʼ
tushumdagi to ldiruvchi talab qiladi. Masalan, “ko rmoq”, “bilmoq”, “o qimoq”,
ʻ ʻ ʻ
“yaxshi ko rmoq”, “eslamoq” kabi fe llar bevosita obyekt talab qiladi. Boshqa
ʻ ʼ
fe llar esa yo nalish, o rin-joy yoki chiqish kelishigida to ldiruvchilarni
ʼ ʻ ʻ ʻ
boshqaradi: ishga bor, uydan chiq, bog da o yna kabi.
ʻ ʻ
19

I bob yuzasidan xulosa
I bobda to ldiruvchining sintaktik tizimdagi o rni, uning mazmuniy vaʻ ʻ
grammatik xususiyatlari hamda o zbek tilshunosligida berilgan nazariy talqinlari
ʻ
batafsil tahlil qilindi. Avvalo, to ldiruvchi gapning ikkinchi darajali bo lagi sifatida
ʻ ʻ
harakatning obyektini yoki unga aloqador bo lgan predmetni ifodalashi ta kidlandi.
ʻ ʼ
To ldiruvchining mazmuniy tabiatini belgilab beruvchi asosiy omil fe lning
ʻ ʼ
valentlik xususiyati ekani, ya ni fe lning semantik va grammatik talabiga ko ra
ʼ ʼ ʻ
obyektning turli kelishiklarda namoyon bo lishi ilmiy manbalarga asoslanib
ʻ
yoritildi.
To ldiruvchi tushunchasiga berilgan ta riflarning turlicha talqin qilinishi,
ʻ ʼ
xususan, A. G ulomov, N. Mahmudov, A. Nurmonov, Sh. Rahmatullayev va
ʻ
boshqa tilshunoslarning yondashuvlari tahlil qilinib, ularning umumiy jihatlari
hamda farqli nuqtalari aniqlandi. Tadqiqotlar shuni ko rsatadiki, to ldiruvchi
ʻ ʻ
nafaqat obyekt ma nosini bildiradi, balki turli kelishik shakllari orqali harakatning
ʼ
manbai, yo nalishi, maqsadi, vositasi kabi keng qamrovli semantik munosabatlarni
ʻ
ifodalay oladi. Shunday qilib, to ldiruvchi gap mazmunini boyituvchi, harakatning
ʻ
to liq anglashini ta minlovchi muhim sintaktik birlik sifatida namoyon bo ladi.
ʻ ʼ ʻ
Bob davomida to ldiruvchining grammatik tahlili ham izchil ochib berildi.
ʻ
To ldiruvchining shakllanishida kelishik qo shimchalari, fe lning boshqaruv
ʻ ʻ ʼ
xususiyati, sintaktik munosabatlarning turi va gapning umumiy mazmuni hal
qiluvchi omillar ekani isbotlandi. Tushum kelishigidagi to ldiruvchi bevosita
ʻ
obyektni bildirsa, nisbiy to ldiruvchilar harakatga bevosita taalluqli bo lmagan,
ʻ ʻ
biroq uni to ldiruvchi ma nolarni ko rsatishi qayd etildi. Shuningdek, ayrim
ʻ ʼ ʻ
kelishik shakllarining hol bilan to ldiruvchi vazifasida kelishi semantik tahlil
ʻ
asosida izohlandi.
I bobda olib borilgan nazariy tahlillar o zbek tilida to ldiruvchining murakkab,
ʻ ʻ
ko p qirrali va keng semantik imkoniyatlarga ega bo lgan sintaktik birlik ekanligini
ʻ ʻ
ko rsatdi.
ʻ
20

II BOB. TO LDIRUVCHINING O ZBEK TILSHUNOSLIGIDAʻ ʻ
O RGANILISHI.
ʻ
2.1. O zbek sintaksisida to ldiruvchi tadqiqining tarixiy bosqichlari
ʻ ʻ
O zbek tili sintaksisi taraqqiyotida to ldiruvchi kategoriyasining shakllanishi va
ʻ ʻ
uning talqin qilinishi uzoq tarixiy jarayonni boshdan kechirgan. Dastlab
to ldiruvchi atama sifatida emas, balki gavdalangan sintaktik munosabat sifatida
ʻ
namoyon bo lgan. Qadimgi yodgorliklardan boshlab XIX asr oxirigacha turkiy
ʻ
tillarda to ldiruvchi mazmunini tashkil qiluvchi grammatik shakllar, boshqaruv
ʻ
munosabatlari va kelishik kategoriyasi tizimli rivojlanib bordi. Quyida XX
asrgacha bo lgan davrda to ldiruvchining o rganilishi uch tarixiy bosqichda
ʻ ʻ ʻ
batafsil yoritiladi.
1. Qadimgi turkiy davrda (VII–XII asrlar) to ldiruvchining shakllanishi
ʻ
Qadimgi turkiy til davri to ldiruvchining dastlabki shakllari real til faktlarida
ʻ
ko rinadigan, ammo alohida termin sifatida nomlanmagan davrdir. Bu davr
ʻ
yodgorliklarida to ldiruvchining grammatik tabiati, ayniqsa fe lning obyekt talab
ʻ ʼ
qilishi orqali namoyon bo ladi.
ʻ
1.1. O‘rxun-Enasoy bitiklarida to ldiruvchining ilk ko rinishlari
ʻ ʻ
VII–VIII asrlarga mansub O rxun yodgorliklari turkiy tillarning sintaktik tizimi
ʻ
haqida eng qadimiy dalillardan hisoblanadi. Unda to ldiruvchi vazifasida keluvchi
ʻ
birliklar quyidagi vositalar orqali qatnashgan:
1) Kelishik qo shimchalari yordamida
ʻ
Ayniqsa tushum kelishigi aniq obyekt bildiruvchi asosiy vosita bo lib xizmat
ʻ
qiladi:
“Kül tiginni bitidim” — tiginni – bevosita to ldiruvchi.
ʻ
Shuningdek, jo nalish (-ka, -ga) va chiqish (-din, -tin) kelishigi ham fe lning
ʻ ʼ
talabiga ko ra to ldiruvchi vazifasida qo llanadi.
ʻ ʻ ʻ
2) Postpozitsiyalar yordamida
Qadimgi turkiy tilda teg, üçün, birle, bilen kabi ko makchi so zlar keng ishlatilgan.
ʻ ʻ
Ular hozirgi tilimizdagi ko makchi vosita to ldiruvchilarning dastlabki
ʻ ʻ
ko rinishlaridir:
ʻ
21

“Begler birle kelti” — birle vositachilik ma nosini bildirgan.ʼ
3) Semantik va sintagmatik bog lanish asosida
ʻ
O sha davrdagi fe llar obyekt talabiga kuchli ega bo lgan. Masalan, “qurt-, bas-,
ʻ ʼ ʻ
tut-, ber-” kabi fe llar obyektni o ziga bog lab, to ldiruvchini fe lning ajralmas
ʼ ʻ ʻ ʻ ʼ
sintaktik birligi sifatida shakllantirgan.
Bu davrning eng muhim xususiyati shuki, to ldiruvchi hali nazariy kategoriya
ʻ
sifatida nomlanmagan bo lsa-da, uning grammatik mexanizmlari to liq shakllangan
ʻ ʻ
edi.
2. O rta asr turkiy manbalarda (XII–XVI asrlar)
ʻ
To ldiruvchining grammatik jihatdan mustahkamlanishi
ʻ
XII–XVI asrlar turkiy tillar taraqqiyotida adabiy tilning yuksalish davri bo lib,
ʻ
aynan shu davrda to ldiruvchining grammatik shakllari yanada takomillashgan. Bu
ʻ
jarayonda ikki markaziy manbaning roli katta bo lgan: Yusuf Xos Hojibning
ʻ
“Qutadg u bilig” asari va Mahmud Koshg ariyning “Devonu lug otit turk” asari.
ʻ ʻ ʻ
2.1. “Qutadg u bilig”da to ldiruvchi tizimi
ʻ ʻ
XI asr yodgorligi bo lgan “Qutadg u bilig” turkiy sintaksisning muhim manbasi
ʻ ʻ
sanaladi. Unda to ldiruvchi quyidagi xususiyatlar asosida shakllangan:
ʻ
1) Tushum kelishigi obyektning asosiy ko rsatkichi
ʻ
Asarda ko plab fe llar bevosita to ldiruvchi bilan keladi:
ʻ ʼ ʻ
Kitabnı o qıdı
ʻ
Elini tutqu tutti
2) Jo nalish va chiqish kelishiklari kasblangan funksiyaga ega
ʻ
Uqa barmaq — unga borish
Anda keldi — undan keldi
3) Ko makchilarning keng qo llanishi
ʻ ʻ
üçün, birle, tek kabi birliklar orqali hosil bo lgan ko makchi to ldiruvchilar ko plab
ʻ ʻ ʻ ʻ
uchraydi.
Shu bilan bu davrda to ldiruvchi fe lning sintaktik boshqaruvini aks ettiruvchi
ʻ ʼ
kategoriya sifatida yanada mustahkamlandi.
2.2. “Devonu lug otit turk”da to ldiruvchining lisoniy asoslari
ʻ ʻ
22

Mahmud Koshg ariy o z asarida turkiy tildagi kelishik tizimini batafsil izohlaydi.ʻ ʻ
Bu to ldiruvchining grammatik shakllanishi uchun juda muhim ilmiy asosdir.
ʻ
Tilshunosning qaydlaridan ma lum bo ladiki:
ʼ ʻ
– Tushum, jo nalish va chiqish kelishiklari qadimiy turkiy tilda obyekt ifodalovchi
ʻ
asosiy grammatik vosita bo lgan;
ʻ
– Postpozitsiyalar turkiy tillar sintaksisida eng qadimiy to ldiruvchi shakllaridan
ʻ
biri hisoblanadi;
– Fe llarning obyekt bilan mustahkam bog liqligi qadimgi turkiy gapning asosiy
ʼ ʻ
sintaktik xususiyatidir.
Bu davrda to ldiruvchining shakllanishi hozirgi o zbek tilidagi tizimning
ʻ ʻ
poydevorini yaratdi desak, xato bo lmaydi.
ʻ 3. Eski o zbek tili (Chig atoy tili) ʻ ʻ
davrida to ldiruvchi (XIV–XIX asrlar)
ʻ
To ldiruvchining boy uslubiy va grammatik tizimi
ʻ
XIV–XIX asrlarda shakllangan Chig atoy adabiy tili to ldiruvchi kategoriyasining
ʻ ʻ
yanada murakkablashgan davridir. Navoiy, Bobur, Atoyi, Lutfiy, Sakkokiy kabi
adiblar asarlarida to ldiruvchilar ko p turlarda qo llangan, uslubiy jihatdan boy
ʻ ʻ ʻ
talqinlar yaratgan.
3.1. Chig atoy tilida kelishik tizimining takomillashishi
ʻ
Bu davrda to ldiruvchi quyidagi vositalar orqali shakllandi:
ʻ
1) Tushum kelishigi (-ni, -nı, -niŋ)
Bevosita to ldiruvchining asosiy belgisi bo lib qoldi:
ʻ ʻ
Seni ko rdum
ʻ
Yuzingni ko rgach
ʻ
2) Jo nalish kelishigi (-ga, -ka)
ʻ
Ko pincha bilvosita to ldiruvchi sifatida ishladi:
ʻ ʻ
Ko ngluga yoqtim
ʻ
Yorga bording
3) Chiqish kelishigi (-din, -din)
Manba bildiruvchi to ldiruvchi vazifasi:
ʻ
Qadardin o tdim
ʻ
23

Ko zindin oqdi yoshʻ
4) Ko makchilar bilan to ldiruvchi
ʻ ʻ
uchun, birla/bilen, sari, dek, yanglig , ko ngül üçün kabi birliklar to ldiruvchining
ʻ ʻ ʻ
uslubiy imkoniyatini kengaytirdi.
3.2. Alisher Navoiy asarlarida to ldiruvchi tizimi
ʻ
Navoiy tilida to ldiruvchilar sintaktik va badiiy jihatdan eng mukammal darajada
ʻ
qo llangan:
ʻ
– Ko p bo yinli to ldiruvchi tizimi
ʻ ʻ ʻ
Bir fe l bir nechta obyekt talab qiladigan satrlar ko p uchraydi:
ʼ ʻ
Ko nglumni sizga berdim, dardingizni oldim.
ʻ
– Metaforik to ldiruvchilar
ʻ
Bunda obyekt ham majoziy, ham grammatik jihatdan murakkab bo ladi:
ʻ
Dil bog imni vayron ayladingiz.
ʻ
– Ko makchi to ldiruvchilar keng qo llangan
ʻ ʻ ʻ
Navoiy birla/bilen ko makchilaridan ko p foydalangan:
ʻ ʻ
Senga birla bo ldum andin so ng.
ʻ ʻ
Bu misollar Chig atoy tilida to ldiruvchining ham grammatik, ham badiiy jihatdan
ʻ ʻ
rivojlanganini ko rsatadi.
ʻ
4. XIX asr oxiri – XX asr boshlarida jadidchilik davrida to ldiruvchining
ʻ
o rganilishi
ʻ
XX asrgacha bo lgan eng so nggi bosqich jadidchilik davri bo lib, bu davr o zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ
grammatikasini ilmiy asoslashning boshlanish jarayonidir. Jadidlar tilga
yevropacha yondashuvni qaziy boshlagan, tilshunoslik terminlarini kiritgan va
grammatikani nazariy jihatdan asoslagan.
4.1. Munavvarqori, Avloniy, Behbudiy kabi ma rifatparvarlar qarashlari
ʼ
Ularning darsliklarida:
—gap bo laklari birinchi bor alohida bo lim sifatida berildi;
ʻ ʻ
—kelishiklar sintaktik vazifasi bilan izohlandi;
—fe lning obyekt talab qilishi “otning fe lga tobeligi” tarzida izohlana boshladi.
ʼ ʼ
24

Bu davrda to ldiruvchi hali mukammal ilmiy tizim sifatida shakllanmagan bo lsa-ʻ ʻ
da, uning asosiy belgilarining ilmiy nomlanishi boshlangan.
4.2. Arab, rus va turk grammatikalarining ta siri
ʼ
Jadid grammatikalarida to ldiruvchiga oid qarashlar uch manbaga asoslangan edi:
ʻ
Arab grammatikasi ta siri
ʼ
Arab tilidagi mas ul (obyekt) tushunchasi bevosita to ldiruvchi talqiniga mos
ʼ ʻ
kelgan.Rus tilshunosligining ta siri. Rus grammatika tizimidagi “dopolenie”
ʼ
termini o zbek sintaksisiga singib borgan.
ʻ
Turkiy tilshunoslik ta siri
ʼ
Turk grammatikasidagi nesne tushunchasi jadidlar qarashida uchraydi.
Shu bois 1910–1920 yillarda to ldiruvchi uch xil nom bilan uchraydi:
ʻ
maf ul
ʼ
dopolenie
to ldiruvchi
ʻ
Bu o zbek sintaksisida to ldiruvchining to liq ilmiy shakllanishi uchun zamin
ʻ ʻ ʻ
yaratdi. XX asrgacha bo lgan davrda to ldiruvchining tadqiqi uch asosiy bosqichni
ʻ ʻ
bosib o tdi:
ʻ
1. Qadimgi turkiy davr (VII–XII asrlar)
To ldiruvchi hali termin sifatida bo lmasa-da, grammatik jihatdan to liq
ʻ ʻ ʻ
shakllangan: kelishiklar, postpozitsiyalar, fe lning obyekt talabi asosiy vosita
ʼ
bo lgan.
ʻ
2. O rta asrlar (XII–XVI asrlar)
ʻ
“Qutadg u bilig” va “Devonu lug otit turk” tilida to ldiruvchining grammatik
ʻ ʻ ʻ
tizimi pishiq shaklga keldi; Chig atoy adabiy tilida esa uning badiiy-uslubiy
ʻ
imkoniyatlari kengaydi.
3. XIX – XX asr boshlaridagi jadidchilik davri
To ldiruvchi ilk bor grammatik termin sifatida qo llana boshlandi; kelishiklar va
ʻ ʻ
obyektning fe l bilan bog lanishi ilmiy izohlashga o tdi.
ʼ ʻ ʻ
O zbek tilshunosligida to ldiruvchi masalasi uzoq yillik ilmiy an analarga ega
ʻ ʻ ʼ
bo lib, uning shakllanishi, ma nosi va grammatik tabiati bir necha tarixiy
ʻ ʼ
25

bosqichlarda izchil o rganib borilgan. Grammatik fikrning taraqqiyot jarayonidaʻ
to ldiruvchiga bo lgan yondashuvlar, ta rif va tasniflar asta-sekin takomillashib,
ʻ ʻ ʼ
ayni paytda o zbek sintaksisining rivojlanish bosqichlarini ham aks ettiradi.
ʻ
1. Dastlabki bosqich: eski o zbek tili grammatik an analari (XVI–XIX asrlar)
ʻ ʼ
O zbek tilida sintaktik bo laklar, jumladan, to ldiruvchi haqida ilk fikrlar eski
ʻ ʻ ʻ
o zbek tili grammatik tavsiflarida uchraydi. Bu davrda tilshunoslik hali mustaqil
ʻ
ilm sifatida shakllanmagan bo lsa-da, turkiy til grammatikalarida:
ʻ
—kelishik qo shimchalari tizimi,
ʻ
—fe lning boshqaruv imkoniyatlari,
ʼ
—gap bo laklarining o zaro munosabati
ʻ ʻ
kabi masalalar muhim o rin egallagan. To ldiruvchi alohida termin sifatida
ʻ ʻ
nomlanmagan bo lsa-da, tushum, yo nalish, chiqish kelishiklarining vazifalari
ʻ ʻ
orqali obyekt ma noli bo laklar izohlangan.
ʼ ʻ
Masalan, Alisher Navoiy asarlaridagi grammatik izohlar, Mahmud Zamaxshariy
va boshqa turkiy filologlarning ishlari to ldiruvchi tabiati haqidagi ilk
ʻ
qarashlarning shakllanishiga ta sir ko rsatgan.
ʼ ʻ
2. Jadid grammatikasi davri (XX asr boshlarida)
XX asr boshlarida jadid ma rifatchilari tomonidan yaratilgan ilk o zbek
ʼ ʻ
grammatikalarida gap bo laklari ilk bor aniq tasniflanadi. Fitrat, Behbudiy,
ʻ
Tavallo, Munavvarqori kabi olimlar:
—sintaktik bo laklarni izohlash,ularning so roqlari va vazifalarini aniqlash,
ʻ ʻ
obyektni bildiruvchi birliklarni umumlashtirish yo lida muhim ishlar qildilar.
ʻ
“Fitratning “Sarf” va “Nahv” asarlarida kelishiklarning harakatga munosabatiga
alohida e tibor berilib, to ldiruvchining dastlabki nazariy asoslari shakllandi. Jadid
ʼ ʻ
grammatikalarida hozirgi "to ldiruvchi" tushunchasi “tushum” yoki “obyekt
ʻ
bo lagi” nomlari bilan ifodalangan.”
ʻ 5
3. Sovet davri o zbek tilshunosligi (1930–1990 yillar)
ʻ
Bu davr o zbek sintaksisi va to ldiruvchi tadqiqining eng faol va nazariy
ʻ ʻ
jihatdan pishgan bosqichi sanaladi. Tilshunoslar nafaqat gap bo laklarini tizimli
ʻ
5
С.Усмонов. Тил назариясининг баьзи бир масалалари. Узбек тили ва адабиёти. Ж. 1970
26

o rgandilar, balki ularning semantik, morfologik va sintaktik asoslarini ham chuqurʻ
tadqiq etdilar.
Asosiy tadqiqotchilar:
A. G ulomov – to ldiruvchi tushunchasini ilmiy asoslagan, kelishiklarning
ʻ ʻ
sintaktik vazifasini tahlil qilgan.
Sh. Rahmatullayev – sintaksisning ilmiy tasnifini ishlab chiqqan; boshqaruv
nazariyasini takomillashtirgan.
A. Abduhalimov, G . Asqarov, A. Nurmonov – to ldiruvchining semantik va
ʻ ʻ
struktur jihatlarini o rgangan.N. Mahmudov – zamonaviy sintaksisning nazariy
ʻ
asoslarini yaratgan olimlardan biri.
Bu davrda to ldiruvchi:obyekt ma nosidagi bo lak sifatida,grammatik
ʻ ʼ ʻ
boshqaruv asosida shakllanuvchi birlik,kelishik kategoriyalari bilan bog liq
ʻ
bo lgan sintaktik bo lak sifatida qat iy ta riflandi.
ʻ ʻ ʼ ʼ
To ldiruvchi ikki katta guruhga ajratildi: tushum kelishigidagi to ldiruvchi va
ʻ ʻ
nisbiy to ldiruvchi (yo nalish, chiqish, o rin-joy, qaratqich kelishiklari).
ʻ ʻ ʻ
4. Mustaqillik davri va zamonaviy lingvistika (1991–hozirga qadar)
Mustaqillik yillarida o zbek sintaksisi yangi ilmiy paradigmalarga asoslanib
ʻ
rivojlandi. Tilga milliy va funksional yondashuv kuchaydi. To ldiruvchi
ʻ
masalasi:valentlik nazariyasi,
kognitiv yondashuv,funksional-semantik tahlil,matn lingvistikasi
doirasida qayta ko rib chiqila boshladi.
ʻ
Zamonaviy tadqiqotchilar (N. Mahmudov, A. Nurmonov, Sh. Yusupova, O.
Abdullayev, M. To xtasunov va boshqalar) to ldiruvchini faqat sintaktik birlik
ʻ ʻ
emas, balki butun matnning semantik strukturasida o rin tutuvchi bo lak sifatida
ʻ ʻ
talqin qiladilar.
Bugungi kunda to ldiruvchining:semantik darajalari,fe lning valentlik
ʻ ʼ
doirasidagi roli,determinativ munosabatlar tarkibidagi o rni, kognitiv xarakteri
ʻ
kabi jihatlari ustida qator ilmiy ishlar olib borilmoqda.
O zbek tilining sintaktik tizimi ko p asrlik taraqqiyot jarayonida shakllangan
ʻ ʻ
bo lib, unda gap bo laklari, ularning o zaro munosabati, grammatik kategoriyalar
ʻ ʻ ʻ
27

va nutqiy birliklarning vazifalari bosqichma-bosqich aniqlanib borgan. Ana shu
bo laklar orasida to ldiruvchi alohida e tiborga ega. ʻ ʻ ʼ
To ldiruvchi tarixiy jihatdan turkiy tillarda muhim grammatik birlik sifatida
ʻ
qaralgan va har bir davr o z sintaktik qarashlari bilan uning mohiyatini yangicha
ʻ
talqin qilgan.
Ushbu bo limda to ldiruvchi masalasining o zbek sintaksisidagi tarixiy tadqiqi
ʻ ʻ ʻ
bosqichlari batafsil yoritiladi. Har bir bosqich o zining ilmiy yondashuvi,
ʻ
grammatik prinsipi va nazariy tahlil usullari bilan ajraladi.
1. Dastlabki davr: Turkiy grammatik tafakkurning boshlanishi (XI–XVI asrlar)
Turkiy tilshunoslikning qadimiy manbalarida to ldiruvchi tushunchasi bevosita
ʻ
“to ldiruvchi” termini sifatida qo llanmagan bo lsa-da, harakatning obyektini
ʻ ʻ ʻ
bildiruvchi birliklar alohida morfologik vositalar orqali tasvirlangan.
Mahmud Qoshg ariy (“Devonu lug otit turk”)
ʻ ʻ
Ushbu asarda turkiy so zlar va ularning qo llanishi misollar yordamida
ʻ ʻ
sharhlangan. Fe llarning kim? Nima? Kimga? Kimdan? kabi semantik so roqlarga
ʼ ʻ
bog lanishi keltirilgan. Bu esa keyingi to ldiruvchi tasavvurlarining ildizi
ʻ ʻ
hisoblanadi.
Yusuf Xos Hojib (“Qutadg u bilig”)
ʻ
Asarda kelishik qo shimchalarining funksiyasi ko rsatib o tiladi. Tushum va
ʻ ʻ ʻ
yo nalish kelishiklarining fe l bilan munosabati ko plab misollar orqali berilgan.
ʻ ʼ ʻ
Bu hol to ldiruvchi kategoriyasining dastlabki tizimli ko rinishlari sifatida
ʻ ʻ
qaraladi. Bu davrda to ldiruvchi termin sifatida mavjud bo lmasa-da, uning
ʻ ʻ
grammatik zaminlari — obyektni bildiruvchi kelishiklar, boshqaruv munosabati,
fe l-valentlik kabi tushunchalar shakllana boshlagan.
ʼ
2. Eski o zbek tili grammatik tavsiflari (XVI–XIX asrlar)
ʻ
Ushbu davrda turkiy tilni o rganuvchi grammatikalar va risolalarda gap
ʻ
bo laklari haqida dastlabki tasniflar uchraydi.
ʻ
Xususiyatlari:Tushum kelishigida kelgan birliklar ko pincha harakat obyektini
ʻ
bildirishi ta riflanadi.Qaratqich, yo nalish, chiqish kelishiklari ham obyektga yaqin
ʼ ʻ
semantik vazifalar uchun ishlatilgani qayd etilgan.
28

Grammatik terminlar hali hozirgi shaklga ega emas, ammo mazmunan
to ldiruvchi vazifasiga mos birliklar mavjud.ʻ
Bu davr o zbek sintaksisida to ldiruvchining shakllanishi va mazmuni uchun
ʻ ʻ
muhim tarixiy poydevor bo ldi.
ʻ
3. Jadid grammatikasi va yangi ilmiy yondashuvlar (XX asr boshlarida)
XX asr boshida jadidchilik harakati nafaqat ijtimoiy-ma rifiy, balki lingvistik
ʼ
yangilanishlarni ham boshlab berdi.
Fitratning “Nahv” va “Sarf” asarlari:
Gap bo laklarini birinchi bor tartibli ravishda tasnif qiladi.
ʻ
Obyekt ma nosidagi bo lakni fe lning talab qilishi bilan bog laydi.
ʼ ʻ ʼ ʻ
To ldiruvchi tushunchasi hali to liq shakllanmagan bo lsa-da, uning mazmunini
ʻ ʻ ʻ
ifodalovchi tahlillar uchraydi. Behbudiy, Munavvarqori, Hamza kabi jadid olimlar:
Turkiy sintaksisni arabcha nahv an analariga tayangan holda o rgandilar.
ʼ ʻ
To ldiruvchi bo lagi yo nalish (kimga?), tushum (kimni?), chiqish (nimadan?) kabi
ʻ ʻ ʻ
kelishiklar bilan aniqlanishi ta kidlandi.
ʼ
Bosqichning ahamiyati:Jadid grammatikasi o zbek sintaksisida to ldiruvchini
ʻ ʻ
mustaqil bo lak sifatida yoritishga asos yaratdi.
ʻ
4. Sovet davri o zbek sintaksisi: nazariy pishiq davr (1930–1990 yillar)
ʻ
Bu davr o zbek tilshunosligining eng sermahsul, ilmiy asoslangan bosqichi bo lib,
ʻ ʻ
to ldiruvchi shu yillarda mustaqil sintaktik birlik sifatida aniq talqin qilina
ʻ
boshladi.
4.1. A. G ulomov ishlari
ʻ
A. G ulomov o zbek sintaksisining asoschilaridan biri bo lib, to ldiruvchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
haqida quyidagi muhim xulosalarni bergan:
to ldiruvchi harakatning bevosita yoki bilvosita obyektini bildiradi;
ʻ
fe lning boshqaruviga bog liq holda turli kelishiklarda keladi;
ʼ ʻ
tushum kelishigi obyektning eng aniq shaklidir;
nisbiy to ldiruvchilar semantik kenglikka ega va kontekstga qarab belgilanishi
ʻ
zarur. Uning ilmiy qarashlari bugungi kunda ham o z ahamiyatini yo qotmagan.
ʻ ʻ
4.2. Sh. Rahmatullayev
29

Sh. Rahmatullayev to ldiruvchining sintaktik-morfologik tabiatini chuqurʻ
o rgangan olimlardan biri. U:boshqaruv munosabatini to ldiruvchining asosiy
ʻ ʻ
belgisi deb biladi;kelishikning sintaktik vazifalarini aniqlashda fe lning semantik
ʼ
kuchini alohida ko rsatadi;to ldiruvchini turlarga ajratishda semantik asoslarni
ʻ ʻ
birinchi o ringa qo yadi.
ʻ ʻ
4.3. N. Mahmudov va A. Nurmonov
Ular o zbek sintaksisiga funksional yondashuvni olib kirgan
ʻ
bo lib:to ldiruvchini nutq jarayonidagi vazifasi, matndagi o rni, semantik yukiga
ʻ ʻ ʻ
ko ra baholaydilar;valentlik nazariyasiga tayangan holda har bir fe lning obyekt
ʻ ʼ
talabini aniqlashga e tibor qaratadilar.
ʼ
Sovet davri yakuni:
Bu davrda to ldiruvchi ilmiy jihatdan to liq shakllandi, tasniflandi va o zbek
ʻ ʻ ʻ
sintaksisining markaziy bo lagi sifatida qaraldi.
ʻ
5. Mustaqillik davri va zamonaviy lingvistika (1991–hozirga qadar)
Mustaqillikdan keyingi yillarda o zbek tilshunosligi xalqaro lingvistik
ʻ
yondashuvlarga tayanadigan bo ldi. Bu davr to ldiruvchining semantik, funksional
ʻ ʻ
va kognitiv jihatdan qayta tahlil etilishi bilan ajraladi.
5.1. Valentlik nazariyasi asosidagi tadqiqotlar
Fe lning valentlik imkoniyati asosiy o ringa chiqdi. Ya ni:
ʼ ʻ ʼ
har bir fe l qancha to ldiruvchi talab qilishini; obyektning qanday kelishikda
ʼ ʻ
kelishini;fe lning semantik roli nima ekanini aniqlash ilmiy tadqiqotlarda markaziy
ʼ
mavzu bo ldi.
ʻ
5.2. Kognitiv lingvistika ta siri
ʼ
To ldiruvchi endi faqat grammatik bo lak emas, balki: nutqning kognitiv modeli,
ʻ ʻ
gap mazmunining mantiqiy markazi, inson tafakkurining obyektga yo naltirilgan
ʻ
jarayoni sifatida ham tahlil qilinmoqda.
5.3. Matn va pragmatika doirasida tadqiq
Bugungi tadqiqotlarda to ldiruvchining: matn birligidagi vazifasi, kontekstga ko ra
ʻ ʻ
o zgarishi, yashirin (nol shaklli) to ldiruvchilar, pragmatik ahamiyati kabi jihatlari
ʻ ʻ
o rganilmoqda.
ʻ
30

O zbek sintaksisida to ldiruvchi tadqiqi bir necha bosqichlardan o tgan bo lib:ʻ ʻ ʻ ʻ
Qadimiy davr – obyekt tushunchasining shakllanishi.
1️⃣
Eski o zbek tili – kelishiklar asosida obyekt funksiyasining belgilanishi.
2️⃣ ʻ
Jadidlar – obyekt bo lagining dastlabki sintaktik shakllanishi.
3️⃣ ʻ
Sovet davri – to ldiruvchining ilmiy-nazariy asoslanishi va tasnifi.
4️⃣ ʻ
Mustaqillik davri – funksional, kognitiv va valentlik asosidagi keng qamrovli
5️⃣
tadqiq.
Shunday qilib, to ldiruvchi o zbek tilshunosligida tarixiy taraqqiyot davomida
ʻ ʻ
oddiy obyekt ma nosidagi bo lakdan murakkab semantik-sintaktik kategoriya
ʼ ʻ
darajasiga ko tarildi.
ʻ
2.2. Yetakchi tilshunoslarning qarashlari
Tilshunoslikda gapning sintaktik tarkibini o rganishda to ldiruvchi muhim o rin
ʻ ʻ ʻ
tutadi. U gapning ma nosini to liq ifodalashga xizmat qiladi va predikat bilan
ʼ ʻ
mustahkam bog lanadi. Tarixan yetakchi tilshunoslar to ldiruvchi tushunchasini
ʻ ʻ
turlicha talqin qilganlar. Quyida ular haqidagi qarashlar batafsil yoritilgan.
To ldiruvchi haqida zamonaviy tilshunoslikda bir qancha olimlar o z
ʻ ʻ
qarashlariga binoan ishlar olib borishgan. Ulardan:
“A.G ulomovning fikriga ko ra, to ldiruvchi gap tarkibida asosiy va bog lovchi
ʻ ʻ ʻ ʻ
o rindagi sintaktik birliklar orasidagi munosabatni ifodalaydi. U to ldiruvchini
ʻ ʻ
asosiy predikatga bog langan va uning ma nosini to ldiruvchi element sifatida
ʻ ʼ ʻ
tushunadi. G ulomov to ldiruvchini sintaksisning muhim komponenti sifatida
ʻ ʻ
ko rib, uning turli turlari (predikat, ot, sifat, raqam) bilan bog‘liq shakllarini tahlil
ʻ
qilgan.” 6
Misol: Men kitob o qidim. – bu yerda “kitob” – to ldiruvchi.
ʻ ʻ
A.G ulomovning fikricha, to ldiruvchi — bu gap tarkibida asosiy va bog lovchi
ʻ ʻ ʻ
o rindagi sintaktik birliklar orasidagi munosabatni ifodalaydigan elementdir. U
ʻ
to ldiruvchini predikatga bog langan va uning ma nosini to ldiruvchi element
ʻ ʻ ʼ ʻ
sifatida ko radi. Shu nuqtai nazardan, har bir to ldiruvchi gapning semantik
ʻ ʻ
tuzilishini shakllantiruvchi muhim komponent hisoblanadi.
6
Ғуломов А.Ғ.Дсқарова М.А.Ҳозирги замон ўзбек тили.Т.,1961.20 —бет.
31

G ulomov to ldiruvchilarni turlarga ajratadi:ʻ ʻ
Predikatga bog langan ot: Men kitob o qidim. – “kitob” – to ldiruvchi.
ʻ ʻ ʻ
Predikatga bog langan sifat: U yaxshi ishlaydi. – “yaxshi” – to ldiruvchi sifatida.
ʻ ʻ
Predikatga bog langan raqam yoki miqdor: U uchta olma sotib oldi. – “uchta
ʻ
olma” – to ldiruvchi.
ʻ
Sh. Rahmatullayevning qarashlari:
“Sh. Rahmatullayev to ldiruvchini semantik nuqtai nazardan tahlil qiladi. Uning
ʻ
fikricha, to ldiruvchi gapning ma nosini to liq ifodalashda asosiy vositadir. U
ʻ ʼ ʻ
predikatga bog langan barcha qo shimchalar va atamalarni to ldiruvchi sifatida
ʻ ʻ ʻ
ko rib, ular orqali gapning semantik strukturasi shakllanishini ko rsatadi.”
ʻ ʻ 7
Rahmatullayev to ldiruvchi va predikat o rtasidagi semantik compatibility
ʻ ʻ
(ma no uyg unligi)ga e tibor qaratadi. Masalan:
ʼ ʻ ʼ
U dars tayyorlaydi. – bu yerda “dars” to ldiruvchi sifatida predikat “tayyorlaydi”
ʻ
bilan semantik uyg unlikda ishlaydi.
ʻ
Shu bilan birga, Rahmatullayev to ldiruvchini gapning argumenti sifatida qaraydi,
ʻ
ya ni predikatning talab qiladigan elementlaridan biri deb hisoblaydi.
ʼ
B. Qo chqorov, M. Asqarova va N. Mahmudovning qarashlari.
ʻ
Qo chqorovning qarashlari:
ʻ
Qo chqorov to ldiruvchini sintaktik va morfologik jihatdan tahlil qiladi. U
ʻ ʻ
to ldiruvchilarni predikat bilan bog lanish darajasiga qarab ajratadi va ularni gap
ʻ ʻ
ichidagi roliga ko ra tasniflaydi.
ʻ
Masalan:
U maktabga bordi. – “maktabga” – joy ko rsatuvchi to ldiruvchi.
ʻ ʻ
U kitobni tez o qidi. – “kitobni” – predmet to ldiruvchi.
ʻ ʻ
Qo chqorov to ldiruvchi bilan qo shimcha o rtasidagi farqni ta kidlaydi:
ʻ ʻ ʻ ʻ ʼ
to ldiruvchi predikatning ma nosini to liq ochadi, qo shimcha esa gapga
ʻ ʼ ʻ ʻ
qo shimcha ma no beradi, masalan, sifat yoki holatni bildiradi.
ʻ ʼ
M. Asqarovaning qarashlari:
7
Sh . Rahmatullayev , Hozirgi adabiy o ʻ zbek tili . T . “ Universitet ”-2006
32

“Asqarova to ldiruvchini gapning ma no shakllanishida qatnashuvchi asosiyʻ ʼ
element deb hisoblaydi. U fikricha, to ldiruvchi gapning predikativ va
ʻ
argumentativ tuzilishini aniqlashda muhimdir. Shu sababli, har qanday tahlilda
to ldiruvchi elementlarni e tibordan chetda qoldirmaslik lozim.”
ʻ ʼ 8
Misol:
U yangi uy sotib oldi. – “yangi uy” – to ldiruvchi, predikatga semantik bog langan.
ʻ ʻ
N. Mahmudovning qarashlari:
“Mahmudov to ldiruvchi va qo shimcha o rtasidagi farqni aniq belgilaydi. Unga
ʻ ʻ ʻ
ko ra: To ldiruvchi predikatning ma nosini to liq ochadi: Men dars tayyorladim. –
ʻ ʻ ʼ ʻ
“dars” to ldiruvchi.Qo shimcha esa predikatning ma nosini kengaytiradi, unga
ʻ ʻ ʼ
sifat yoki holat ma nosi qo shadi: U darsni tez tayyorladi. – “tez” qo shimcha.
ʼ ʻ ʻ
Mahmudovning qarashlari tilshunoslikda sintaktik va semantik tahlilning muhim
asosini tashkil etadi.” 9
So nggi yillarda to ldiruvchi tadqiqi zamonaviy nazariyalar asosida
ʻ ʻ
rivojlanmoqda. Bu yondashuvlar orasida eng muhimlari:
1. Valentlik nazariyasi
Valentlik nazariyasiga ko ra, predikat o zida ma lum sonli argumentlarni “tortadi”.
ʻ ʻ ʼ
To ldiruvchi shular orasida bo lib, gapning semantik to liq shakllanishini
ʻ ʻ ʻ
ta minlaydi. Misol: U kitob o qidi. – predikat “o qidi” ikki argumentni talab qiladi:
ʼ ʻ ʻ
kim o qidi? nima o qidi? Bu yerda “kitob” to ldiruvchi sifatida ishlaydi.
ʻ ʻ ʻ
Valentlik nazariyasi tilshunoslarga gap tarkibidagi predikat-argument
munosabatlarini aniq ko rsatishga imkon beradi.
ʻ
2. Kognitiv sintaksis. Kognitiv sintaksis to ldiruvchini gapning ma nosi va
ʻ ʼ
tasavvur bilan bog liqligi orqali o rganadi. Bu yondashuvda to ldiruvchi gapni
ʻ ʻ ʻ
konseptual xaritada to ldiruvchi element sifatida joylashtiradi.
ʻ
Misol: U tez yugurdi. – “tez” kognitiv to ldiruvchi sifatida predikat “yugurdi”
ʻ
bilan semantik bog langan.
ʻ
.
8
A.Fуломов.M.Аскарова. Хозирги узбек адабий тили. 2-nashri,-T,1965,4-bet.
9
С.Усмонов. Тил назариясининг баьзи бир масалалари. Узбек тили ва адабиёти. Ж. 1970
33

II bob yuzasidan xulosa
Qadimgi davr tilshunosligida ham to ldiruvchi tushunchasi mavjud bo lgan.ʻ ʻ
O zbek tilining qadimgi manbalarida gap tarkibidagi asosiy va qo shimcha
ʻ ʻ
elementlar ajratilgan, ularning orasidagi bog lanishlar aniqlangan. Qadimgi
ʻ
tilshunoslar to ldiruvchini gapning predikativ tuzilishida muhim vosita sifatida
ʻ
ko rgan va u orqali gapning ma nosi to liq ifodalangan. Misol tariqasida, eski
ʻ ʼ ʻ
yozma manbalardagi gaplarda predikatga bog langan ot va sifat shakllari
ʻ
to ldiruvchi sifatida ishlatilgan.
ʻ
Zamonaviy tilshunoslikda esa to ldiruvchi tushunchasi yanada kengaytirilgan,
ʻ
uning sintaktik, semantik va argumentativ funksiyalari tahlil qilingan. G ulomov,
ʻ
Sh. Rahmatullayev, Qo chqorov, M. Asqarova va N. Mahmudov kabi yetakchi
ʻ
olimlar to ldiruvchini predikat bilan bog langan asosiy element sifatida o rganib, u
ʻ ʻ ʻ
gapning ma nosini to liq ochuvchi va strukturaviy jihatdan mustahkam bo lishini
ʼ ʻ ʻ
ta kidlagan.
ʼ
Zamonaviy nazariy yondashuvlar (valentlik nazariyasi, kognitiv sintaksis,
korpus lingvistika) to ldiruvchining faqat grammatik vosita emas, balki gapning
ʻ
semantik va konseptual mazmunini shakllantiruvchi muhim vosita ekanligini
ko rsatadi. Bu yondashuvlar tilshunoslarga gap tarkibidagi predikat-argument
ʻ
munosabatlarini yanada aniqroq tushunishga imkon beradi.
Shunday qilib, to ldiruvchi tushunchasi qadimgi davrdan zamonaviy
ʻ
tilshunoslikka qadar davom etib, tilning sintaksis va semantikasida doimiy
ahmiyatga ega bo lgan. U gapning predikatga bog lanishidan kelib chiqib, ma no
ʻ ʻ ʼ
va strukturani to liq shakllantiradi, shuningdek, til tadqiqotida nazariy va amaliy
ʻ
asos sifatida xizmat qiladi.

34

UMUMIY XULOSA
To ldiruvchining nazariy qarashlari bobida to ldiruvchi tushunchasi nazariyʻ ʻ
nuqtai nazardan tahlil qilindi. Tadqiqotlar shuni ko rsatdiki, to ldiruvchi gapning
ʻ ʻ
predikatga bog langan elementidir va uning semantik va sintaktik ma nosini to liq
ʻ ʼ ʻ
ifodalashda muhim rol o ynaydi. Bu bobda yetakchi nazariy yondashuvlar,
ʻ
jumladan, valentlik nazariyasi, kognitiv sintaksis va korpus lingvistika orqali
to ldiruvchining gap tarkibidagi funksiyasi tushuntirildi. Natijada, to ldiruvchi
ʻ ʻ
nafaqat grammatik vosita, balki gapning semantik va strukturaviy tuzilishini
shakllantiruvchi asosiy element ekanligi tasdiqlandi.
To ldiruvchining o zbek tilshunosligida o rganilishi bobida esa uning o zbek
ʻ ʻ ʻ ʻ
tilida tadqiq qilingan tarixi va olimlar tomonidan o rganilishi ko rsatildi. Qadimgi
ʻ ʻ
davrlardan boshlab to ldiruvchi gapning tuzilishida mavjud bo lgan va turli
ʻ ʻ
manbalarda qayd etilgan.
Zamonaviy o zbek tilshunosligida esa G ulomov, Sh. Rahmatullayev,
ʻ ʻ
Qo chqorov, M. Asqarova va N. Mahmudov kabi olimlar to ldiruvchining sintaktik
ʻ ʻ
va semantik jihatlarini tahlil qilgan, uning gapning predikativ va argumentativ
tuzilishidagi o rnini aniqlagan. Shu bilan birga, ularning tadqiqotlari
ʻ
to ldiruvchining qadimgi va zamonaviy nuqtai nazardan uzluksizligini ko rsatadi.
ʻ ʻ
Xulosa qilib aytganda, to ldiruvchi tushunchasi o zbek tilshunosligida qadimgi
ʻ ʻ
davrdan boshlab o rganilib kelayotgan, tilning sintaksis va semantikasida markaziy
ʻ
rol o ynaydigan elementdir. Nazariy qarashlar uning ma nosini va funksiyasini
ʻ ʼ
aniqlashga xizmat qilsa, o zbek tilshunosligi bo yicha olimlar uni amaliy nuqtai
ʻ ʻ
nazardan tadqiq qilgan. Shu bilan, to ldiruvchi tilshunoslikda nafaqat grammatik,
ʻ
balki semantik jihatdan ham muhim vosita ekanligi tasdiqlanadi.
35

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1.Asosiy adabiyotlar
1. Abduazizov A. A. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: O qituvchi, 1992. –ʻ ʻ
240 b.
2. Abdullaeva M. S. Hozirgi o zbek adabiy tili sintaksisi. – Toshkent: TDPU
ʻ
nashriyoti, 2009. – 196 b.
3. Ahmadjonov A. O zbek tili grammatikasi: Morfologiya va sintaksis. –
ʻ
Toshkent: Fan va texnologiya, 2008. – 312 b.
4. Axmedova Z. Hozirgi o zbek tilida ega va kesim munosabatlari. – Toshkent:
ʻ
Fan, 2015. – 156 b.
5. Bozorov E. Hozirgi o zbek adabiy tili. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2016. –
ʻ
328 b.
6. G oziyev E. O zbek tilining grammatikasi. II qism: Sintaksis. – Toshkent:
ʻ ʻ
O zbekiston Milliy ensiklopediyasi, 2006. – 398 b.
ʻ
7. Jumaniyozova M. O zbek tilida gap bo laklari va ularning sintaktik tahlili. –
ʻ ʻ
Nukus: Bilim, 2009. – 178 b.
8. Karimov I. A. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma naviyat,
ʼ ʼ
2008. – 180 b.
9. Komilov N. Til va tafakkur. – Toshkent: O zbekiston, 2008. – 240 b.
ʻ
10. Mamarasulova M. Gap bo laklari va ularning matndagi ifoda vositalari. –
ʻ
Qarshi: Nasaf, 2019. – 184 b.
11. Mirvaliyeva D. O zbek tilining zamonaviy sintaksisi. – Toshkent: Iqtisod-
ʻ
Moliya, 2021. – 215 b.
12. Mirziyoyev Sh. M. Yuksak ma naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent:
ʼ
Ma naviyat, 2017. – 240 b.
ʼ
13. Normurodov D. Tilshunoslik asoslari. – Toshkent: O qituvchi, 2008. – 190 b.
ʻ
14. Norqulova M. Gap tuzilishi va gap bo laklari. – Samarqand: Zarafshon, 2017.
ʻ
– 167 b.
15. O rinboyev O. O zbek tilining nazariy sintaksisi. – Toshkent: Fan, 2005. – 310
ʻ ʻ
b.
36

16. Qodirova N. Hozirgi o zbek tilida ikkinchi darajali gap bo laklari. – Toshkent:ʻ ʻ
O qituvchi, 2001. – 200 b.
ʻ
17. Qoriyeva D. Gap bo laklarining semantik-sintaktik xususiyatlari. – Andijon:
ʻ
Andijon universiteti, 2013. – 132 b.
18. Rahmatullayev B. O zbek tili grammatikasi (Sintaksis). – Toshkent: Fan, 1973.
ʻ
– 250 b.
19. Rasulov A. Sintaksis nazariyasi asoslari. – Toshkent: Universitet, 2002. – 275
b.
20. Rustamov A. O zbek tili sintaksisi masalalari. – Toshkent: Fan, 1986. – 218 b.
ʻ
21. Soliyev A., Nishonova S. Hozirgi o zbek adabiy tili. Sintaksis. – Toshkent:
ʻ
Yangi asr avlodi, 2020. – 270 b.
22. Usmonov M. O zbek tilining nazariy grammatikasi. – Toshkent: Universitet,
ʻ
2012. – 356 b.
23. Yusupov Sh. Gap va uning tuzilishi. – Toshkent: TDPU nashriyoti, 2010. – 140
b.
Elektron manbalar.
1. O zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning rasmiy veb-sayti
ʻ
– https://president.uz
2. O zbekiston Milliy ensiklopediyasi rasmiy sayti –
ʻ https://n.ziyouz.com
3. ZiyoNET ta lim portali —
ʼ https://ziyonet.uz
37

Kurs ishida to'ldiruvchining amaliy va nazariy jihatlari ko'rib chiqiladi.

Sotib olish