O'zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining talqini

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	291.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 May 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Nurali Murodullayev

Ro'yxatga olish sanasi 01 Aprel 2025

7 Sotish

O'zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining talqini

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
IJTIMOIY GUMANITAR FANLAR FAKULTETI
PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY GUMANITAR FANLAR KAFEDRASI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O’QITISH TA’LIM YO’NALISHI
“HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI ” FANIDAN
K U R S I S H I
MAVZU: O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SEMEMA VA SEMA
MUNOSABATINING TALQINI.

Bajardi: _____________________________
Ilmiy rahbar: __________________________
Termiz – 202 5
1

MUNDARIJA
KIRISH ........................................... ..........................................................................3
I-BOB . LEKSIK MA NONIʼ N G SEMANTIK TARKIBI .................................... 7
1.1 Semasiologiya tilshunoslikning ma no haqidagi sohasi
ʼ ……………………… 7
1.2 Semasiologiya va onomasiologiya leksik semantikaning ikki aspekti
sifatida .....................................................................................................................12
1.3 Leksik-semantik munosabatlar ..................................................................................................... 15
II-BOB. SEMALARNING SEMANTIK MAYDONDAGI O RNIGA KO RA
ʻ ʻ
TIPLARI ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 20
2.1 Semalarning semema taraqqiyotiga ko ra tiplari
ʻ ……………………………………………………………. 20
2.2 Semalarning so z sememasi tarkibida tutgan o rniga ko ra tiplari
ʻ ʻ ʻ ………………………. .24
2.3 Semantik sinonimlar ............................................................................................................................ 27
XULOSA ................................................................................................................32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………..................…........…35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi globallashuv jarayonida milliy tillar va
ular tadqiqotiga bo‘lgan e’tibor kundan-kunga ortib bormoqda. Tilning o‘ziga xos
mazmun va ma’no qatlamlarini o‘rganish lingvistikaning dolzarb yo‘nalishlaridan
biriga aylangan. Xususan, o‘zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining
tahlili mavzusi ham nazariy, ham amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu
soha yangi ilmiy kashfiyotlar uchun mustahkam asos yaratmoqda. Semema va
sema til semantikasi tizimining asosiy tushunchalari sifatida so‘z ma’nosini keng
qamrovda talqin qilish imkonini beradi. Ularning munosabatini o‘rganish orqali
tilning mazmun shakllanish jarayonlarini chuqurroq anglash va ularni mantiqan
izohlash mumkin. Bu, o‘z navbatida, o‘zbek tilining leksik va semantik
boyliklarini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Bugungi kunda informatika, sun’iy
intellekt va tarjimashunoslik kabi sohalar rivoji ham semema va semaning nazariy
asoslariga tayangan holda amalga oshirilmoqda. Til va ma’no munosabatlarining
har tomonlama o‘rganilishi tarjimalar sifatini oshirish, avtomatlashtirilgan
tizimlarda til ishlashini takomillashtirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Shu
sababli, ushbu mavzu nafaqat tilshunoslikning ichki muammolarini hal qilish
uchun, balki zamonaviy texnologiyalar rivoji uchun ham dolzarbdir. O‘zbek
tilining tarixiy ildizlariga nazar tashlar ekanmiz, semema va semaning
munosabatlari tilning mintaqaviy xususiyatlarini, milliy madaniyat va an’analarni
aks ettiruvchi ko‘zgudir. Ularning tahlili orqali nafaqat til va ma’no tizimining
tuzilishini, balki milliy merosimizni yanada chuqurroq anglash imkoniyati paydo
bo‘ladi. Shunday qilib, "O‘zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining
talqini" mavzusi zamonaviy tilshunoslik ilmiyoti uchun nihoyatda dolzarbdir. Bu
mavzuni tadqiq etish orqali tilning nazariy jihatlarini boyitish va amaliy
muammolarni yechishga ko‘maklashish mumkin. O‘zbek tilshunosligi bugungi
kunda ilmiy tadqiqotlarning yangi davrini boshdan kechirmoqda. Semema va sema
munosabatini tahlil qilish ushbu rivojlanish yo‘lida muhim qadamdir. Bu tadqiqot
faqatgina nazariy bilimlarni oshirish bilan cheklanib qolmay, o‘zbek tilining
zamonaviy qo‘llanilishi uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Semema va sema
3

munosabatini o‘rganish orqali tilshunoslik sohasida yangi terminologiyalar va
tahliliy yondashuvlarni joriy etish imkoni mavjud. Masalan, ushbu
tushunchalarning chuqurroq o‘rganilishi o‘zbek tilining mantiqiy-tuzilmaviy
tavsifini yaratishda asqotadi. Bu kelajakda matnni semantik tahlil qilish
jarayonlarini avtomatlashtirish, sun’iy intellekt algoritmlarini takomillashtirish va
til texnologiyalarining boshqa yo‘nalishlarida katta rol o‘ynashi mumkin. Bundan
tashqari, ushbu mavzu madaniy qadriyatlarni saqlab qolish va ularni xalqaro
miqyosda targ‘ib qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Semema va semalar tahlili,
aslida, tilning noyob jihatlarini ochib beradi, bu esa o‘zbek madaniyatining til
orqali ifodalangan boyligiga e’tiborni jalb qilishga yordam beradi. Bu tadqiqotlar
xalqaro akademik doiralarda o‘zbek tilining mavqeini oshirishda ham o‘zining
katta hissasini qo‘shadi. Shunday qilib, semema va sema munosabatlarining tahlili
faqat bir ilmiy mavzu emas, balki ko‘plab sohalarda amaliy foydalanishga ega
bo‘lgan universal ahamiyatga ega masala bo‘lib, o‘zbek tilshunosligining
rivojlanishiga yangi sur’at bag‘ishlamoqda. O‘zbek tilshunosligida semema va
sema munosabatining tahliliga e’tibor qaratish nafaqat ilmiy-amaliy jihatdan, balki
milliy madaniyat va tilni asrab-avaylash nuqtai nazaridan ham dolzarbdir.
Tilshunoslikning semantika sohasida olib borilayotgan izlanishlar orqali o‘zbek
tilining mazmuniy boyliklarini kashf etish va ularni kelajak avlodlar uchun saqlab
qolish masalasi yanada dolzarbroq tus olmoqda. Ushbu sohadagi tadqiqotlar,
xususan, sema va sememalar yordamida ma’no qatlamlarining chuqurligini ochib
berish imkonini yaratadi. Tilning leksikologiyasi va semantikasi tadqiqotlarining
nazariy jihatlari amaliyotda, masalan, o‘zbek tili lug‘atlarini kengaytirishda ham
muhim rol o‘ynaydi. Lug‘atlarni ishlab chiqish jarayonida semantik tahlil va
semema munosabatlari nazariyasiga asoslanish o‘zbek tilini yanada boyroq, izchil
va aniq ifoda etish imkonini beradi. Bundan tashqari, semema va sema
munosabatlarini o‘rganish tarjimashunoslikda ham dolzarbdir. O‘zbek tilini chet
tillariga tarjima qilishda semantik tahlillar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
tadqiqotlar orqali o‘zbek tilida ifodalangan ma’nolarni xalqaro miqyosda to‘g‘ri va
to‘liq anglash imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu esa madaniy aloqalarni
4

mustahkamlash va o‘zbek tilining global miqyosda tanilishiga xizmat qiladi.
Semema va sema munosabatlarining tahlili nafaqat nazariy tadqiqotlar bilan
cheklanib qolmasdan, amaliy hayotda, masalan, ta’lim tizimi uchun ham juda
foydali. Talabalarga tilning semantik tizimini o‘rgatish ularning o‘zbek tiliga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi va lingvistik bilimlarini chuqurlashtiradi. Bu
tilshunoslikka yosh avlodning ilmiy qiziqishini kuchaytirishda muhim omil bo‘lib
xizmat qiladi. Shu tariqa, semema va sema munosabatlarini o‘rganish mavzusining
dolzarbligi o‘zbek tilini saqlash, rivojlantirish va xalqaro ilmiy maydonda
tanilishiga asosiy yo‘l bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu tadqiqotlar orqali
tilshunoslikning turli sohalarida yangi yutuqlarga erishish imkoniyati paydo
bo‘ladi.
Kurs ishining ilmiyligi. Ilmiylik har qanday akademik tadqiqotning,
jumladan, kurs ishining asosiy mezonidir. U mavzuning chuqur tahlil qilinishi,
ilmiy dalillarga tayanishi va yangilik kashf etishi orqali ta’minlanadi. Aynan
ilmiylik tufayli kurs ishi o‘z o‘quvchilari va tadqiqotchilari orasida qimmatli
manba sifatida tan olinadi va amaliy natijalar berishga qodir bo‘ladi. Kurs ishining
ilmiyligi, avvalo, mavzuni dolzarbligini asoslashda namoyon bo‘ladi. Taqdim
etilgan mavzu zamonaviy lingvistikaning muhim muammolaridan biri bo‘lib, til
semantikasi tizimining asosi hisoblanadi. Bu masala o‘zbek tilining boy semantik
imkoniyatlarini kashf etish, ularning mantiqiy va tizimli tahlilini amalga oshirish
orqali lingvistika sohasiga katta hissa qo‘shishi mumkin. Ilmiylik, shuningdek,
ishlatilgan tadqiqot usullari orqali ham ko‘zga tashlanadi. Kurs ishida nazariy
fikrlardan tashqari, amaliy tahlil, ma’lumotlarni kuzatish va tahlil qilish kabi
usullardan foydalanish rejalashtirilgan. Bu usullar mavzu bo‘yicha to‘plangan
ma’lumotlarning ishonchliligini ta’minlash va natijalarning haqqoniyligini
tasdiqlashda muhim rol o‘ynaydi. Manbalar ishonchliligini ta’minlash kurs ishining
ilmiy asosini kuchaytiradi. Kurs ishi uchun foydalanilgan adabiyotlar, maqolalar
va tadqiqotlar nashr etilgan ilmiy manbalardan olingan bo‘lib, ular mavzu bo‘yicha
eng yangi va to‘liq ma’lumotlarni taqdim etadi. Bu esa tadqiqotning nazariy va
amaliy ahamiyatini yanada oshiradi. Yangilik darajasi esa kurs ishining eng muhim
5

jihatlaridan biridir. Tilshunoslikning semantik sohasida o‘zbek tili imkoniyatlarini
yangi yondashuvlar asosida tahlil qilish tadqiqotga noyoblik va eksklyuziv
ahamiyat baxsh etadi. Bu, o‘z navbatida, kurs ishining ilmiy mezonlarini yanada
mustahkamlaydi. Ilmiylik nafaqat akademik tadqiqotlar, balki jamiyatning
taraqqiyoti uchun ham asosiy omildir. Kurs ishlarida ilmiy yondashuvni qo‘llash
orqali o‘qituvchilar va talabalarda tanqidiy fikrlash ko‘nikmasi shakllanadi, bu esa
kelajakda ilm-fan sohasidagi yutuqlarni ta'minlaydi. Xususan, semema va sema
munosabatlarini o‘rganish kabi mavzular orqali nafaqat lingvistika, balki boshqa
fan sohalariga ham qimmatli hissa qo‘shilishi mumkin. Tilshunoslikda ilmiylik
talablari asosida olib borilgan tadqiqotlar, o‘z navbatida, ta'lim sifatini oshirishga
yordam beradi. Ushbu kurs ishida tadqiqotlar natijasi sifatida tilning semantik
tizimini chuqurroq o‘rganish imkoniyatlari ochiladi, bu esa nafaqat o‘zbek tili,
balki boshqa tillar bilan solishtirma tadqiqotlar olib borishga ham yo‘l ochadi. Ilm-
fanning har tomonlama rivojlanishi uchun zamonaviy tadqiqot usullarini qo‘llash
va tahlil qilish imkoniyatlarini kengaytirish muhim ahamiyatga ega. Kurs ishidagi
ilmiylik yuqori ta'minlangan bo‘lsa, u jamiyatning turli qatlamlari uchun foydali
yechimlarni taqdim etadi. Masalan, tilning semantik qatlamlarini o‘rganish orqali
nafaqat ilmiy doiralar, balki amaliy sohalarda, jumladan, tarjima, o‘quv
materiallari yaratish va til texnologiyalari ishlab chiqishda yangi imkoniyatlar
yaratiladi. Bu esa, o‘z navbatida, kelajak avlodlar uchun boy ilmiy merosni
yaratishga xizmat qiladi. Ilmiy yondashuvning kuchi ham shundaki, u yangi
savollarni tug‘diradi va javoblarini izlab topishga undaydi. Shu tariqa, ilmiylik
asosida yaratilgan har bir tadqiqot insoniyat taraqqiyotiga o‘zining beqiyos
hissasini qo‘shadi.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi 3 5 bet matndan iborat. Kurs ishi kirish, 2 ta
bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar dan iborat.
6

I-BOB . LEKSIK MA NONIʼ N G SEMANTIK TARKIBI
1.1 Semasiologiya tilshunoslikning ma no haqidagi sohasi
ʼ
Tilning turli sathlaridagi birliklarning ma nosini tadqiq etish
ʼ
semasiologiyaning vazifasi hisoblanadi. Lisoniy ma no, ya ni til birliklari
ʼ ʼ
anglatayotgan ma no esa uning o rganish predmeti sanaladi. Demak,
ʼ ʻ
semasiologiya til birliklarining ma nosini, ularning nimani ifodalashini, nimani
ʼ
anglatishini tadqiq qiladi.
Til nutq hosil qiluvchi sistema sifatida ma no tashish uchun yashaydi.
ʼ
Ushbu ma nolarning mohiyati, turlari, va tuzilishi, ma noning til sathlari
ʼ ʼ
birliklariga biriktirilganlik darajasi, sath birliklari o rtasidagi ma no taqsimoti, shu
ʻ ʼ
nuqtayi nazardan tillarning o xshash va farqli tomonlari, ma nolarning birikib
ʻ ʼ
murakkab mazmun hosil qilishlari kabilarni o rganish semasiologiyaning asosiy
ʻ
vazifalaridan sanaladi.
Tilshunoslikning leksikologiya, grammatika bo limlarida ham til
ʻ
birliklarining ma nosi o rganiladi. Bu bo limlarda ma no shakl bilan birga, uning
ʼ ʻ ʻ ʼ
funksiyasi sifatida tadqiq qilinadi. Semasiologiyada esa lisoniy ma no alohida
ʼ
mohiyat sifatida o rganiladi. Semasiologiya ham o z navbatida umumiy va xususiy
ʻ ʻ
semasiologiyaga bo linadi. Umumiy semasiologiya barcha tillar uchun umumiy
ʻ
bo lgan ma no nazariyasini, ma no turlarini, semantik strukturaning umumiy
ʻ ʼ ʼ
tomonlarini o rgansa, xususiy semasiologiya aniq bir tilning ma no xususiyatlarini
ʻ ʼ
o rganadi. Semasiologiya barcha til birliklarining ma nosini o rganar ekan, uning
ʻ ʼ ʻ
ichki tuzilishi til strukturasini aks etiradi. Rus semasiologi Nikitin semasiologiya
sohasini ma noning umumiy nazariyasi va tipologiyasidan tashqari quyidagi
ʼ
qismlardan iborat ekanligini aytadi 1
:
Fonosemasiologiya yoki fonosemantika. Bu semasiologiyaning yangi va ko p
ʻ
tortishuv-munozaralarga sabab bo luvchi bo limidir. Fonosemantikada
ʻ ʻ fonetik
birliklar - fonemalarning ma no xususiyatlari o rganiladi. Ma lumki, fonemalar
ʼ ʻ ʼ
boshqa til birliklaridan farqli o laroq bir planli, ya ni faqat shakl, ifoda planiga ega
ʻ ʼ
birliklardir. Fonemalar morfema yoki leksema ma nosini farqlar ekan, o zi ma noli
ʼ ʻ ʼ
1
Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. –Москва, «Высшая школа», 1968. –
С.3-6.
7

birlik emas. Fonemalar aniq bir ma no bilan bog liq bo lmaydi. Lekin ayrimʼ ʻ ʻ
hollarda, ma lum sharoitlarda bir tovush yoki tovushlar kombinatsiyasi muayyan
ʼ
ma no bilan bog langanligini (balki tasodifan) kuzatish mumikn. Bu holatlarga
ʼ ʻ
tovushga taqlid (vov-vov, miyov, taraq-turuq), parnonimiya, xalq etimologiyasi
misol qilib ko rsatiladi. Shu kabi holatlarni hisobga olib, fonemalarda ham ma no
ʻ ʼ
plani mavjud degan tilshunoslar tomonidan fonosemasiologiya bo limi shakllandi.
ʻ
Morfema, so z birikmasi, gap va matn til birliklarining ma no xususiyatlari
ʻ ʼ
grammatik semasiologiyada tadqik qilinadi. Nikitin grammatik semasiologiyaning
quyidagi turlarini ajratadi:
1. Kategorial-grammatik semasiologiya. Bunda so zlarning grammatik ma nolari,
ʻ ʼ
so z turkumlarining semantik aspekti kabilar o rganiladi.
ʻ ʻ
2. Morfologik-grammatik semasiologiyada so z shakllari ma nosi tadqik qilinadi.
ʻ ʼ
3.Funksional-grammatik semasiologiya bitta umumiy kategorial ma no ifodalovchi
ʼ
leksik, grammatik yoki turli sath birliklarining ma nosini, ya ni funksional-
ʼ ʼ
semantik kategoriyalarni, maydonlarni tahlil qiladi.
4. Sintaktik sathdagi semasiologiya bilan mazmuniy sintaksis shug ullanadi.
ʻ
Leksik birliklar ma nosi leksik semantikada, frazeologik birliklarning semantik
ʼ
xususiyatlari frazeologik semantikada tadqiq qilinadi. Ayrim hollarda leksik
semantika termini lug aviy ma noli til birliklari bo lmish ham leksema, ham
ʻ ʼ ʻ
frazemalar uchun birday qo llanadi.
ʻ
Semasiologiya aslida tilshunoslikning leksikografiya sohasi tarkibida uzoq
o tmishga ega. Shunday bo lsa-da, semasiologiya tilshunoslikning alohida
ʻ ʻ
mustaqil sohasi sifatida 19-asrning oxirlarida ajralib chiqdi. Hozirgi kunda
tilshunoslikda “semasiologiya” termini bilan bir qatorda “semantika” termini
qo llanib kelmoqda. “Semasiologiya” atamasi Rayzig tomonidan qo langan bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
“semantika” terminini fransuz tilshunosi M.Breal tomonidan 1883-yilda fanga olib
kirilgan. Semasiologiya tilshunoslikning eng muhim va murakkab sohalaridan biri
bo‘lib, so‘zlar va iboralarning ma’nosini o‘rganishga qaratilgan ilmiy yo‘nalishdir.
2
Ushbu soha til semantikasi tizimini chuqur tahlil qilish, so‘zlar va ularning o‘zaro
2
Tegirov, I. (2023). Tilshunoslik: Semema va Sema munosabatining talqini. Toshkent: O‘zME
nashriyoti.
8

munosabatini har tomonlama o‘rganish orqali tilshunoslikning nazariy va amaliy
rivojiga hissa qo‘shadi. Semasiologiya asosan lingvistik semantika, pragmatika va
leksikologiya sohalariga asoslangan holda rivojlanadi. Tilshunoslar ushbu sohada
so‘zlarning ma’nosini aniqlashda, ularning kontekstual va tarixiy nuqtai nazardan
qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishini tahlil qilishda ilmiy yondashuvlarni
qo‘llaydilar. Xususan, semasiologiya tilning zamonaviy qo‘llanilishida inson
miyasidagi semantik jarayonlarni o‘rganishga yordam beradi, bu esa kognitiv
fanlar bilan uyg‘unlikda olib boriladigan tadqiqotlar uchun yangi ufqlarni ochadi.
Semasiologiyaning tilshunoslikdagi ahamiyati bir necha muhim jihatlar orqali
namoyon bo‘ladi. Birinchidan, ushbu soha tilning ma’no tizimini o‘rganish orqali
tilni chuqurroq anglash imkoniyatini yaratadi. Tilning semantik tizimi inson
miyasida shakllanadi va madaniyat, ijtimoiy hayot hamda tarixiy jarayonlar bilan
chambarchas bog‘liq. Semasiologiya bu jarayonlarni ilmiy ravishda o‘rganib,
tilning nazariy asoslarini mustahkamlaydi. Ikkinchidan, semasiologiya amaliy
tilshunoslik uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, tarjimashunoslikda
so‘zlarning kontekstual va lingvistik ma’nosini aniqlash jarayoni tarjimalar sifatini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, ushbu tadqiqotlar til
texnologiyalari, jumladan, sun’iy intellekt tizimlarida tilni qayta ishlash va
tushunish algoritmlarini takomillashtirish uchun asos bo‘ladi. Semasiologiya,
shuningdek, tilning tarixiy va mintaqaviy o‘zgarishlarini tahlil qilishda ham
alohida ahamiyatga ega. So‘zlarning semantik evolyutsiyasi va ularning
mintaqaviy xususiyatlari madaniyatlararo kommunikatsiya jarayonlarini chuqurroq
o‘rganish imkonini beradi. Bu esa tilshunoslikka nazariy bilimlar boyligini
qo‘shibgina qolmay, amaliy sohalar uchun ham katta imkoniyatlar yaratadi.
Shunday qilib, semasiologiya tilshunoslikning ma’no haqida soha sifatida nafaqat
nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb yo‘nalish hisoblanadi. Ushbu sohaning
ilmiy tadqiqotlari tilning murakkab va xilma-xil semantik tizimini chuqurroq
tushunishga, insoniyatning ilmiy bilimlarini boyitishga xizmat qiladi.
Semasiologiya lingvistikaning boshqa yo‘nalishlari bilan chuqur o‘zaro
bog‘liq bo‘lib, bu uning tilshunoslik ilmida tutgan o‘rnini yanada mustahkamlaydi.
9

Xususan, leksikologiya, sintaksis, pragmatika va kognitiv tilshunoslik
semasiologiya bilan uyg‘unlikda rivojlanadi. Bu sohalar birgalikda tilning
murakkab ma’no tizimini o‘rganish va uni yanada chuqurroq tushunish imkonini
yaratadi. Leksikologiya sohasida semasiologiya so‘zlarning ma’nosini tahlil qilish
va ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishni aniqlashda muhim vosita hisoblanadi.
Masalan, sinonimlar, antonimlar yoki polisemiyalar kabi leksik birliklarning
semantik xususiyatlarini o‘rganish orqali tilning boyligi va mazmuniy xilma-xilligi
namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, semasiologiya pragmatika sohasida ham muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki ma’no ko‘pincha kontekstga bog‘liq ravishda
aniqlanadi. Kognitiv lingvistika esa semasiologiyani inson miyasidagi semantik
jarayonlarni o‘rganish bilan boyitadi. Ushbu uyg‘unlik orqali so‘zlarning ma’no
shakllanishi, ularning qabul qilinishi va tushunilishi jarayonlarini yanada
chuqurroq o‘rganish mumkin. Bu esa nafaqat lingvistika, balki psixologiya va
neyrobiologiya sohalari uchun ham yangi tadqiqot imkoniyatlarini ochadi. Bundan
tashqari, semasiologiya sun’iy intellekt texnologiyalari rivoji uchun ham katta
ahamiyatga ega. Kompyuter lingvistikasi va tabiiy tilni qayta ishlash sohalarida
semasiologik tahlil yordamida dasturiy ta’minotlar tilni yaxshiroq tushunadi va
insonga qulay bo‘lgan algoritmlar yaratishga yordam beradi. Masalan, matnni
avtomatik tarjima qilish, so‘zlarni kontekstual tahlil qilish kabi texnologiyalar
semasiologiyaning amaliy natijalari sifatida qaraladi. Semasiologiya
tilshunoslikning asosiy va dinamik rivojlanayotgan yo‘nalishlaridan biri bo‘lib,
so‘zlarning ma’nosi va mazmunini tushunish uchun fundamental asos hisoblanadi.
Ushbu sohaning ilmiy tadqiqotlari nafaqat lingvistika, balki texnologiya,
madaniyatlararo kommunikatsiya va hatto psixologiya sohalariga ham bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa semasiologiyani nafaqat dolzarb, balki juda keng
imkoniyatlarga ega soha sifatida baholashga imkon beradi. Semasiologiyaning
muhim yutuqlaridan biri bu so‘zlarning polisemik xususiyatlarini chuqur
o‘rganishdir. Polisemiyaga ega so‘zlar bir nechta ma’noni ifodalashi mumkin va
ularning kontekstual o‘zgarishlari til semantikasi uchun fundamental ahamiyat
kasb etadi. Semasiologik tadqiqotlar orqali so‘zlarning ko‘p ma’noliligi nazariy
10

jihatdan o‘rganildi va amaliy jihatdan lug‘at tuzishda, tarjima jarayonida katta
yutuqlarga olib keldi. Semasiologiya tilshunoslikning ma’no haqidagi sohasi
bo‘lib, so‘zlarning lug‘aviy va kontekstual ma’nosini chuqur o‘rganishga
qaratilgan ilmiy yo‘nalishdir. Ushbu soha til mazmunining ichki tuzilishini tahlil
qilish va so‘zlarning ma’no tizimini izchil tushunish orqali lingvistik tadqiqotlarga
katta hissa qo‘shib kelmoqda. Hozirgi zamonaviy lingvistika semasiologiya
sohasida ko‘plab yutuqlarga erishdi va bu yutuqlar nafaqat tilshunoslik ilmini
boyitdi, balki amaliy hayotda ham keng qo‘llanilmoqda. Semasiologiya sohasida
yutuqlardan yana biri sinonimik tizimlarni o‘rganishdir. Sinonimlar bir ma’noni
turli so‘zlar orqali ifodalash imkonini beradi. Ushbu tizimning semantik va
pragmatik jihatlari o‘rganilishi tilning boyliklarini aniqlashga xizmat qiladi. Lug‘at
tuzishda semasiologik yondashuvlar orqali sinonimlarning mantiqiy bog‘lanishi
o‘rnatilib, tilni ifoda etish ko‘nikmalari yanada takomillashtirildi. Sun’iy intellekt
texnologiyalari rivoji bilan semasiologiyaning amaliy qo‘llanilishi yanada
kengaydi. Tabiiy tilni qayta ishlashda, masalan, matnni avtomatik tarjima qilish,
so‘zlarning kontekstual ma’nosini tahlil qilish kabi texnologiyalar semasiologiya
tadqiqotlariga asoslanmoqda. Ushbu yutuqlar lingvistik modellar yaratishda va
tilni algoritmik tahlil qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. Madaniy aloqalar va
xalqaro kommunikatsiyada semasiologik yutuqlar orqali turli tillar va madaniyatlar
o‘rtasida ma’no uzluksizligi ta’minlandi. Masalan, xalqaro hujjatlar va
adabiyotlarni tarjima qilishda semasiologik tahlillar so‘zlarning ma’nosini to‘g‘ri
va izchil anglash imkonini yaratdi. Bu madaniyatlararo aloqalarni
mustahkamlashda muhim vosita bo‘ldi. Shunday qilib, semasiologiya tilning
semantik tizimini o‘rganish orqali lingvistika sohasida ko‘plab nazariy va amaliy
yutuqlarga erishdi. Ushbu yutuqlar tilshunoslikning rivojiga ulkan hissa qo‘shib,
zamonaviy texnologiyalar va madaniy aloqalar uchun yangi imkoniyatlarni ochdi.
Tilning semantik jihatini o‘rganish orqali eski va kam qo‘llaniladigan so‘zlarni
tiklash, ularni joriy madaniyatga qaytarish mumkin. Bu esa nafaqat tilni boyitadi,
balki madaniy merosni saqlashga xizmat qiladi. Har bir so‘z va ibora, o‘z
navbatida, o‘sha xalqning tarixiy va madaniy tajribasini aks ettiradi.
11

$1.2 Semasiologiya va onomasiologiya leksik semantikaning ikki aspekti sifatida Umumiy semasiologiyaning bir bo limi bo lgan leksik semantikada leksikʻ ʻ ma no o rganiladi. Leksik semantikaning o zi ham semasiologiya va ʼ ʻ ʻ onomasiologiya kabi ikki aspektdan iborat. Nutq jarayonida so zlovchi va ʻ tinglovchi ishtirok etadi. So‘zlovchi (yoki yozayotgan shaxs) ma lumotni, ya ni ʼ ʼ ma noni muayyan belgilarga kodlab matn tuzadi. Tinglovchi (yoki o‘qiyotgan ʼ shaxs) esa matnni anglash uchun belgilardan ma noni “yechib oladi”. Birinchi ʼ holatda ma nodan belgiga (so‘zga, matnga) boriladi va “ushbu ma noni (fikrni, ʼ ʼ tushunchani) qanday belgi yordamida ifodalash mumkin?” degan savol tu\iladi. Ikkinchi holatda esa, belgidan ma noga boriladi va “bu belgi (so‘z, matn) qanday ʼ ma no ifodalaydi?” degan savol tug iladi. Shundan kelib chiqib, leksik birliklar ʼ ʻ ma nosi “belgidan ma noga” va “ma nodan belgiga” bir-biriga qarama-qarshi ʼ ʼ ʼ semasiologiya va onomasiologiya yo‘nalishlarida o‘rganiladi. Semasiologiya leksik semantikaninng bir bo limi bo lib, u ma noni belgi ʻ ʻ ʼ ma no yo nalishida o rganadi. ʼ ʻ ʻ Va bunda “ushbu belgi (so z, leksema) qanday ʻ ma no ifodalaydi?” degan savol qo yiladi (tinglovchining holati). Masalan, o zbek ʼ ʻ ʻ tilida yer leksemasining qanday ma nolari bor?, ochun leksemasi qanday ma no ʼ ʼ ifodalaydi ? Onomasiologiya semantikaning yana bir aspekti bo lib, unda ma no ma no ʻ ʼ ʼ belgi yo nalishida tadqiq qilinadi. Bu o rinda “Mazkur ma noni qanday belgi yoki ʻ ʻ ʼ belgilar ifodalaydi?”, degan savol ko ndalang quyiladi (so zlovchining holati). ʻ ʻ Masalan, vaqt ma nosini ifodalovchi qanday so zlar mavjud?, mavhum ʼ ʻ tushunchalarni qanday so zlar yordamida ifodalash mumkin? Leksik ʻ semantikaning bu ikki aspektining ajratilishi leksik semantik kategoriyalar va hodisalarning mohiyatini turli nuqtayi nazarlardan to liq va aniq o rganishga ʻ ʻ xizmat qiladi. Zero, bir ma nolilik, ko p ma nolilik, omonimiya semasiologik ʼ ʻ ʼ kategoriya sanalsa, sinonimiya, antonimiya, konversiya, mazmuniy maydon kabilar onomasiologik kategoriyalar deb qaraladi. Semasiologiya va 12$

onomasiologiyani qat iy chegaralab bo lmaydi. Ular leksik semantikaniʼ ʻ
o rganuvchi ikki aspekt va metod sifatida biri ikkinchisiga o tib, to ldirib turadi.
ʻ ʻ ʻ
Tilshunoslikda leksik semantika so‘zlar va ularning ma’nosi o‘rtasidagi
murakkab munosabatni o‘rganishga qaratilgan yo‘nalish bo‘lib, uning asosiy
vazifasi til mazmunining ichki tuzilishini aniqlashdir. Ushbu yo‘nalishda
semasiologiya va onomasiologiya bir-birini to‘ldiruvchi asosiy aspektlar
hisoblanadi. Ular so‘zlar va iboralarni mantiqiy tushunish hamda ularning ma’no
shakllanishi mexanizmlarini tahlil qilish imkonini yaratadi. Semasiologiya, avvalo,
so‘zning ma’nosini tadqiq qilishga yo‘naltirilgan. Ushbu aspekt til mazmunini
so‘zdan ma’no sari yo‘nalishda tahlil qiladi. Bu sohadagi tadqiqotlar so‘zning
lug‘aviy ma’nosi, uning kontekstual o‘zgarishlari va semantik xususiyatlarini
aniqlashga yordam beradi. Misol uchun, semasiologiya bir so‘zning polisemiyalari,
ya’ni bir so‘zning bir nechta ma’noga ega bo‘lishi holatini chuqurroq o‘rganadi.
Bu esa tilning boyligi va murakkabligini namoyon etadi. Onomasiologiya esa tilni
ma’nodan so‘zga yo‘nalishda o‘rganadi. 3
Ushbu aspekt inson fikrlari va
g‘oyalarining til vositalari orqali ifodalanishini o‘rganishga qaratilgan.
Onomasiologiya kontekstida tadqiqotchilar qanday qilib bir ma’no bir necha
turdagi so‘z yoki iboralar orqali ifodalanganini tahlil qilishadi. Masalan, bir ma’no
bir necha sinonim so‘zlar orqali ifodalangan bo‘lishi mumkin, bu esa tilning ifoda
imkoniyatlarini kengaytiradi. Ushbu ikki aspekt birgalikda tilning leksik
semantikasini chuqurroq anglash imkonini beradi. Tilshunoslikdagi leksik
semantikaning muhim vazifasi so‘zlar va ma’nolar o‘rtasidagi mantiqiy
munosabatlarni aniqlashdir. Semasiologiya va onomasiologiya esa bir-birini
to‘ldirib, bu munosabatni har tomonlama ochib beradi. Masalan, semasiologiya
orqali bir so‘zning qanday ma’nolarga ega ekanligini tahlil qilish mumkin bo‘lsa,
onomasiologiya bir ma’no qanday turdagi so‘zlar orqali ifodalanganini o‘rganadi.
Shuningdek, ushbu aspektlar tilni amaliy qo‘llashda, jumladan, lingvistik modellar
yaratish, tarjimashunoslik va sun’iy intellekt tizimlarida tilni qayta ishlashda
muhim rol o‘ynaydi. Semasiologiya va onomasiologiya orqali so‘zlarning ma’nosi
3
Тегиров И. Тилшунослик: Семема ва Сема муносабатининг тал қ ини . Тошкент : ЎзМЭ
нашриёти , 2023.
13

va ularning kontekstual xususiyatlarini aniqlash dasturlarning tilni yaxshiroq
tushunishiga yordam beradi. Bu esa zamonaviy texnologiyalarni rivojlantirishda
alohida ahamiyat kasb etadi. Semasiologiya va onomasiologiya nafaqat nazariy
tilshunoslik, balki uning turli amaliy sohalari uchun ham ulkan ahamiyat kasb
etadi. Ushbu ikkala yondashuvning muhim jihatlaridan biri ularning tilni sistematik
tahlil qilish imkoniyatini yaratishidadir. Tilshunoslik fani rivojlanishining hozirgi
bosqichida so‘zlarning ma’no va mazmunini tushunish va ularni to‘g‘ri ifodalashga
ehtiyoj ortib bormoqda, bu esa aynan semasiologiya va onomasiologiyaga bo‘lgan
qiziqishni kuchaytiradi. Masalan, semasiologiya orqali so‘zning polisemiyasi, ya’ni
bir so‘zning bir nechta ma’nolarda ishlatilishi o‘rganiladi. Bu tilning boy
imkoniyatlarini kashf etishda va lug‘at boyligini aniqlashda muhim vosita sifatida
xizmat qiladi. Shu bilan birga, onomasiologiya orqali bir ma’no bir nechta turdagi
so‘zlar yoki iboralar orqali ifodalanganini ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lamiz. Bu
esa sinonimlar va atamalar tizimini tartibga solishda va tilni ifoda qilish
ko‘nikmalarini takomillashtirishda asqatadi. Texnologiya rivojlanishi bilan ushbu
ikki yo‘nalishning ahamiyati yanada oshib bormoqda. Kompyuter lingvistikasida,
ayniqsa, sun’iy intellekt va tabiiy tilni qayta ishlash tizimlarida tilning semantik
xususiyatlarini aniqlash muhim. Semasiologik va onomasiologik tahlillar matnlarni
avtomatik tarjima qilish, chat-botlar yaratish va informatsion-qidiruv tizimlarining
samaradorligini oshirishga yordam beradi. Madaniy aloqalar va xalqaro
kommunikatsiya nuqtai nazaridan ham ushbu fanlar o‘ziga xos ahamiyat kasb
etadi. Semasiologiya va onomasiologiya yordamida turli tillardagi ma’nolarni
o‘zaro solishtirish va ularni tarjima qilish jarayonini takomillashtirish mumkin. Bu
esa madaniyatlararo aloqalarning yaxshilanishiga va global miqyosda til va
madaniyatlar o‘rtasidagi ko‘priklarni mustahkamlashga xizmat qiladi. Shunday
qilib, semasiologiya va onomasiologiya leksik semantikaning ikki asosiy aspekti
sifatida nafaqat nazariy ilmiy tadqiqotlar uchun, balki amaliy tilshunoslikning
ko‘plab yo‘nalishlarida ham dolzarbdir. Ular yordamida tilni yanada chuqurroq
tushunish va uni samarali qo‘llash imkoniyatlari kengayadi.
14

1.3 Leksik-semantik munosabatlar
Til insoniyatning asosiy kommunikatsiya vositasi bo‘lib, uning semantik
jihatlarini chuqur o‘rganish tilning ichki tuzilishini va muloqot jarayonidagi
ahamiyatini aniqlash imkonini beradi. Leksik-semantik munosabatlar – bu so‘zlar
o‘rtasidagi ma no aloqalari bo‘lib, ularning til tizimidagi o‘rnini va o‘zaroʼ
bog‘liqligini aniqlashni maqsad qiladi. Ushbu soha tilshunoslik nazariyasining
muhim qismidir va uning o‘rganilishi ko‘plab dolzarb masalalarning yechimiga
xizmat qiladi.
So‘zlar o‘rtasidagi leksik-semantik munosabatlar bir necha asosiy turlarga
bo‘linadi:
Sinonimiya: Ma nosi yaqin yoki bir xil bo‘lgan so‘zlar o‘rtasidagi
ʼ
munosabat. Masalan, “go‘zal” va “chiroyli” so‘zlari. Sinonimlar tilni boyitadi va
ifoda vositalarini ko‘paytiradi.
Antonimiya: Qarama-qarshi ma nodagi so‘zlar o‘rtasidagi aloqalar.
ʼ
Masalan, “katta” va “kichik”. Bu turdagi munosabatlar muloqotda kontrastni
ifodalash imkonini beradi.
Giponimiya va gipernimiya: Umumiy va xususiy ma noni bildiruvchi so‘zlar
ʼ
o‘rtasidagi munosabatlar. Masalan, “meva” (gipernim) va “olma” (giponim).
Omomiya: Bir xil shaklga ega, biroq ma nosi har xil bo‘lgan so‘zlar
ʼ
o‘rtasidagi munosabat. Masalan, “oy” (osmon jismi) va “oy” (kalendar oyi).
Leksik-semantik munosabatlarning tahlili til o‘rganish jarayonida muhim o‘rin
tutadi. Bu so‘zlarni to‘g‘ri qo‘llash, jumlalarda ma noning aniq ifodalanishi va
ʼ
tilning lisoniy madaniyatini shakllantirishga yordam beradi. Masalan,
sinonimlarning to‘g‘ri ishlatilishi muloqotni boyitadi, antonimlar esa fikrni aniqroq
ifodalashga imkon beradi. Leksik-semantik munosabatlar til orqali madaniy va
ijtimoiy tafakkurni aks ettiradi. Har bir tilning o‘ziga xos semantik tizimi mavjud
bo‘lib, bu tizim o‘sha xalqning dunyoqarashi va hayotga yondashuvini aks ettiradi.
Bu esa turli tillar o‘rtasida umumiylik va farqlarni aniqlashda muhim rol o‘ynaydi.
Leksik-semantik munosabatlar tilshunoslikning dolzarb yo‘nalishlaridan biri
bo‘lib, u til tizimini chuqurroq anglash va muloqotni samarali tashkil etishda katta
15

ahamiyatga ega. Ushbu munosabatlarni o‘rganish orqali biz nafaqat tilning ichki
tuzilishini yaxshi tushunamiz, balki madaniyatlararo muloqotni ham boyitish
imkoniyatini qo‘lga kiritamiz. Shu bois, bu sohani rivojlantirish va tadqiq qilish
tilshunoslik uchun katta hissa qo‘shadi.
Leksik-semantik munosabatlar faqat nazariy tahlil uchun emas, balki
hayotning turli sohalarida amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. Masalan:
Sun'iy intellekt, jumladan, tabiiy tilni qayta ishlash tizimlari uchun leksik-
semantik munosabatlarni tushunish juda zarur. Sinonimlar va antonimlar asosida
avtomatik tarjima qilish, giponimlar orqali kontekstni yaxshiroq anglash imkonini
beradi. Masalan, virtual yordamchilar yoki chatbotlar muloqotni yanada samarali
qilish uchun bu munosabatlardan foydalanadi.
Leksik-semantik munosabatlardan foydalanish reklamalar yaratishda,
iste'molchilarni jalb qilish uchun aniq va samarali tildan foydalanishda yordam
beradi. Masalan, sinonimlardan foydalanib, maqsadli auditoriyaga tushunarli
bo‘lgan ishoralarni yaratish marketing strategiyasining muhim qismi hisoblanadi.
Psixolingvistika sohasida leksik-semantik munosabatlarni tushunish, til
qobiliyatida qiyinchiliklarga duch kelgan shaxslarni reabilitatsiya qilishda yordam
beradi. Masalan, afaziya yoki boshqa til buzilishlariga duch kelgan odamlar uchun
sinonim va antonimlarni aniqlash orqali muolajalar ishlab chiqiladi. Leksik-
semantik munosabatlarni o‘rganish, turli tillarning tarixi va rivojlanishini
kuzatishda yordam beradi. Bu so‘zlarning shakllanish va o‘zgarish jarayonlarini,
ma no o‘zgarishining sabablari va natijalarini aniqlashga imkon beradi.ʼ
Tilshunoslikda bu yondashuvlar yangi nazariyalarni yaratishda asos bo‘lib xizmat
qilmoqda. Leksik-semantik munosabatlar tilshunoslikning keng miqyosdagi
o‘rganish maydonidir va u tilning mantiqiy, madaniy va amaliy jihatlarini
tushunishda asosiy rol o‘ynaydi. Ushbu munosabatlarning tadqiqoti faqat til
tizimini emas, balki inson muloqoti va tafakkurining chuqur qatlamlarini o‘rganish
uchun ham zarur. Shu bois, bu soha tilshunoslikning ajralmas qismi bo‘lib, uning
rivoji kelajakda ham dolzarb bo‘lib qoladi. Hozirgi zamon lingvistikasi leksik-
semantik munosabatlarni o‘rganishda ilg‘or texnologiyalardan foydalanmoqda.
16

Korpus lingvistikasi, ya ni katta hajmdagi matnlarni tahlil qilish orqali so‘zlarʼ
o‘rtasidagi semantik bog‘liqlikni avtomatlashtirish keng qo‘llanilmoqda. Bu
turdagi tahlillar so‘zning ma no soyalarini, sinonimlarning stilistik xususiyatlarini
ʼ
va hatto antonimlarning nutqiy vaziyatlarga mosligini aniqlash imkonini beradi.
Sun iy intellektning rivojlanishi bilan leksik-semantik munosabatlarning
ʼ
texnologiyalarga integratsiyasi kelajakda yanada kengroq qo‘llanish
imkoniyatlarini ochib bermoqda. Masalan:
Til o‘rganish vositalari: AI yordamida semantik tahlil asosida til o‘rganish
kurslari interaktiv va shaxsiylashtirilgan bo‘lishi mumkin.
Tarjima texnologiyalari: Avtomatik tarjima tizimlari sinonimiya va
antonimiyadan foydalangan holda yanada mukammal tarjimalarni amalga oshirishi
mumkin.
Leksik-semantik munosabatlarni o rganish faqat lingvistik tadqiqotlar uchun
ʻ
emas, balki globallashuv davrida madaniy farqlarni yengib o tishda ham muhim
ʻ
ahamiyatga ega. Turli tillar o rtasidagi semantik parallelliklarni aniqlash xalqaro
ʻ
muloqotni rivojlantirishga yordam beradi.
So z semantik taraqqistini mantiqiy-semantik asosda tadqiq etish
ʻ
semasiologiyada alohida soha sifatida ilgari surilgan davrdan avval boshlangan edi.
Unda so zlarning asosan semantik tarakqiy etishi va sabablari haqida fikr
ʻ
yuritiladi. So z qanday hodisalarga ko ra semantik taraqqiy etishi hakida nemis til-
ʻ ʻ
shunosi G.Paul to xtalib, uni to rtta deb ko rsatadi: 1) hajmning torayishi va
ʻ ʻ ʻ
ifodaning boyishi (ma noning ixtisoslashuvi); 2) tushuncha mazmunining
ʼ
kengayishi bilan bog liq holda ifodaning qashshoqlashuvi; 3) makon, zamon va
ʻ
biror sababli aloqaga ko ra nomning ko chishi; 4) uch asosny hodisadan biriga oid
ʻ ʻ
bo lmagan ba zi bir xil ma no o zgarishi. G.Paulpish fikriga yana bir qator
ʻ ʼ ʼ ʻ
tilshunoslar qo ]dilgani holda, yuqoridagi hodisalar ma no taraqqiyotining asosi
ʻ ʼ
deb qayd etadilar. Shvedsar tilshunosi St.Ul man G.Paulga qo pshlgani holda, so z
ʼ ʻ ʻ
semantik taraqkiyotida tabu, evfemizm, sinesteziya kabi psixik hodisalar ham
ahamiyatga ega bo lgan, deb qo shimcha kiladi. K.Baldinger sinesteziyani psixik
ʻ ʻ
hodisa emas, fiziologik hodisa deb, ma no taraqqiyotlaridan biri sifatida
ʼ qaraydi.
17

Rus til- shunosi V.A.Zveginssv ham so z semantik tarakkistini mantiqiy- semantikʻ
hodisalar nuqgai nazaridan turib gahlil kilishga karshi bo lmaydi, balki unga
ʻ
qo shiladi. Shuningdek, bunga u, xalq tarixi va tilning tarkibiy xususiyati bilan
ʻ
bog liq holda tahlil etishni ilova qilish kerak, deb ko rsatadi.
ʻ ʻ Ko rinadiki, so z ʻ ʻ
semantik taraqqiyotini yuzaga keltiruvchi mantiqiy-semantik hodisalar asosap: 1)
ifoda, ya ni ma no kenga- yishi va torayishi; 2) hosila ma no yuzaga kelishi; 3)
ʼ ʼ ʼ
evfemizm va disfemizm kabi jarayonlardir. Yana ayrim tilshunoslar tomoni- dan
so z semantik taraqqiyotini yuzaga keltiradi, deb qayd etilgan hodisalar ham bor.
ʻ
Masalan, St. Ulman tabuni tilga olgan. Biroq gabu so z semantik taraqqiyotida o z
ʻ ʻ
axamiyatiga ega emas. U ayrim leksik birliklarning xalq irimiga ko ra
ʻ
qo llanmasligi hodisa- sidir. Yana sinesteziya hodisasi qayd etilgan. Biroq
ʻ
tilshunos- likda uni metaforaning ko rinishlaridan biri, ya ni hosila ma no yuzaga
ʻ ʼ ʼ
keltiruvchi hodisa sifatida tan olingan. V.A.Zveginsevning fikrini albatta e tiborda
ʼ
tutish lozim. So z ssmantshs taraqqiyoti xalq tarixidan holi holatda tilda o z aksini
ʻ ʻ
topmaydi. Shuningdek, mantiqiy-semantik hodisalarni o zida aks ettiruvchi so z til
ʻ ʻ
tarkibiy xususiyatidan holi holatda hech qanday o zgarishga uchramaydi. Biz faqat
ʻ
ifodaning boyishi va qashshoq- lashishi deb olingan mantiqiy-semantik hodisaning
nomlanishiga aniqlik kiritish tarafdorimiz. Bu hodisa ifodadagi sifat o zga- rishi
ʻ
deb nomlansa, to g riroq bo lardi. Chunki unda ifodadagi ma no kengayishi va
ʻ ʻ ʻ ʼ
torayishi ham, umumiylashishi va xususiyla- shishi ham, mavhumlashishi va
aniqlashishi ham hisobga olinadi- G.Paul tomonidan 4-raqamda qayd etilgan “va
hokazo” hodisasini hisobga olmaslikni ma qul ko rdik.
ʼ ʻ Chunki G.Paulning o zi ʻ
ham uni aniq ko rsatib bermagan.
ʻ
Bu intralingvistik sabab so z birikuvlarida, ma lum kechimga ko ra, so z
ʻ ʼ ʻ ʻ
tushib qolib, uning ma no va vazifasiii boshqa so z olishi, deb izohlaydi. S.Eman
ʼ ʻ
bunga so zlarning ma lum bir birikma tarkibida kelishi, ya ni frazeologik
ʻ ʼ ʼ
bog liqligini ham qo shadi. Xuddi shu fikr G.Shperber tomonidan tilga olingan edi.
ʻ ʻ
Bu qarashlar bir qator rus tilshunoslari tomopidap ham o z vaqtida aytib
ʻ
o tilganligini kuzatamiz.
ʻ
18

Ko rinadiki, so z hosila ma nosi yuzaga kelishi sabablari haqida bir fikrgaʻ ʻ ʼ
deyarli kelingan. Bu sabablarni tub mohiyati nuqtayi nazaridan ikki tipga bo lish
ʻ
mumkin: 1) ekstralingvistik sabab, 2) intralingvistik sabab. Intralingvistik sabab
yana: a) ellipsis, b) so zlarning o zaro frazeologik bogliqligi kabi ikkiga bo linadi.
ʻ ʻ ʻ
M.Breal qayd etgan sinonimlar differensiatsiyasi, G.Shperber qayd etgan
ekspansiya va attiraksiya kabilar hosila ma po yuzaga kelishida sabab bo la
ʼ ʻ
olmaydi: ular tilga oid va mantiqiy hodisalardir. Leksik ma nolar leksikografik
ʼ
maqsadlarda taxdil etilgai va shu tahlil uchun tadqiq etilgan edi. Bu tadqiqotlar
ham leksik ma nolarni mantiqiy-semantik asosda tadqiq etish doirasida olib
ʼ
borishan. U XX asrdan boshlangan. So z leksik ma nolari va taraqqiyoti haqida
ʻ ʼ
ayniksa, Sh.Balli, K.O.Erdman va L.V.Shcherba kabi tilshunoslar qimmatli
fikrlarini aytib o tishgan. Garchi Sh.Balli uslubiyat yuzasidan qilgan ishlari ichida
ʻ
mazkur masalaga yo l-yo lakay to xtab o tgan bo lsa ham, K.O.Erdman leksik
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
ma no uchun maxsus asar bag ishlagan holda, uning turli gomonlarini ham hal
ʼ ʻ
etishga harakat qilgan. L.V.Shcherba esa leksik ma no masalasiga leksikografik
ʼ
nuqgai nazardan munosabat bildirgan. Bu sohada ayniqsa, ispan leksikografi X.
Kasaresning xizmati katta. U ispan tili izohli lugatini tuzish uchun bag ishlangan
ʻ
kitobida hatto ayrim so zlarning semantik tarkibi to la o rganish masalasida ham
ʻ ʻ ʻ
tadqiqotlar beradi.
19

II-BOB. SEMALARNING SEMANTIK MAYDONDAGI O RNIGAʻ
KO RA TIPLARI
ʻ
2.1 Semalarning semema taraqqiyotiga ko ra tiplari
ʻ
Rus tilshunosi N.I.Tolstoyning qayd etishicha, semasiologiyaning
zimmasidagi ish uzoq vaqt “so z ma nosining o zgarishi,” ya ni diaxronik nutqai
ʻ ʼ ʻ ʼ
nazardan tadqiq etish bo lib qoldi. So z ma nosining o zgarishi asosan so z
ʻ ʻ ʼ ʻ ʻ
ma nosining taraqqiyoti, yangi-yangi hosila ma no berib borishdap iborat.
ʼ ʼ
So zlariing hosila ma no berib borishi polisemantik so zlarning tarkib topib
ʻ ʼ ʻ
borishiga sabab bo ladi. Mana shular uzok vaqt semasiologlar diqqat markazida
ʻ
bo ldi. So zlar hosila ma no berishida hosil qiluvchi va hosila ma no referentlari
ʻ ʻ ʼ ʼ
o rtasidagi aloqadorlik muhim ahamiyat kasb etadi. Referentlar belgilari o rtasida
ʻ ʻ
qandaydir mushtaraklik kuzati- ladi. Albatga bu mushtaraklik referentlarni ifoda
etgan ma no-semema semalarida ham o z aksipi tonadi. So zninx hosil qiluvchi
ʼ ʻ ʻ
sememalari semalari bilan hosila sememasining ayrim semalari bir xil, ayrimlari
farqli bo ladi. Polisemantik so zning semema- lariaro bir xil bo lgan semalar
ʻ ʻ ʻ
umumiy sema bo lib, ular sememalar biridan ikkinchisi kelib chiqqanligini, o zaro
ʻ ʻ
bog liqligini ko rsatadi. Ya ni shunday semalar asosida ular oid bo lgan sememalar
ʻ ʻ ʼ ʻ
boglikdigi kuzatiladi. Umumiy sema shunday asosga egaki, unga ko ra sememalar
ʻ
bir leksemaga birlashadi. Umumiy- lik ildizi bir bo lgan semalarga xosdir. Ayonki,
ʻ
A.Hojiyev ta biri bilan aytganda, “umumiy semalar polisemantik so zning bir xil
ʼ ʻ
bo lgan semalaridir.” Masalan, turmoq fe lining bir- biridan hosil bo lgap ikki
ʻ ʼ ʻ
sememasining semantik tarkibiga e tibor berish mumkin: birinchi semema ‘tik’
ʼ
holatga o tmoq semalaridan tarkib topgan bo lsa, ikkinchi semema tik
ʼ ʼ ʼ ʻ ʼ ʻ ʼ ʼ
holatda bo lmoq semalaridan tarkib topgan. Ularning birinchisi harakat,
ʼ ʼ ʼ ʻ ʼ
ikkinchisi holat bildirib, bir fe l leksema tarkibiga mansubdir.
ʼ Birinchi
sememaning 1- va 2- semasi bilan ikkinchi sememaning ham 1- va 2- semasi bir
xil, ular umumiydir. Shu umumiy semalar harakat bildiruvchi va holat bildiruvchi
ikki semema bir leksemaga mansub ekanligini ko rsatadi. Shu bilan birga mazkur
ʻ
semalar birinchi va ikkinchi sememalarning ildizi bir ekanligini ham bildiradi. Bu
esa polisemaitik so z tarkibiga xos xususiyatdir.
ʻ
20

Polisemantik so z tarkibiga kiruvchi sememalarni o zaro bog - lovchiʻ ʻ ʻ
umumiy sema1ari kabi ularning mustaqil ekanini ko rsa- tuvchi farqlovchi sema
ʻ
lari ham bor. Bunday sema o z xu- susiyatiga ko ra ham farklovchi sema deb
ʻ ʻ
nomlaiadi.1 Ya ii farq- lovchi sema o zi oid bo lgan hosila sememani hosil
ʼ ʻ ʻ
qiluvchi seme- madan farqlab k}fsatadi.1 2 Yana ham aniqrog i, u ma lum bir lek-
ʻ ʼ
sema tarkibidagi muayyan sememadan bir necha sememaning farqini belgilab
beradi.3 Masalan, yuqorida kelgirilgap turmos fe li sememalari tarkibini eslash
ʼ
mumkin. Uning tarkibidagi birinchi semsmada o tmoq va ikkinchi sememada
ʼ ʻ ʼ
bo lmoq semalari bo lgani holda, avvalgisi harakat, ksyingisi holat belgisini
ʼ ʻ ʼ ʻ
bildirar, bir-biridan farkli ifodaga ega edi. Shuning uchun ham ularni farqli semalar
deb atashga to g ri keladi. Haqiqatan ham ular birinchi sememadai ikkinchi
ʻ ʻ
sememani farqlash vazifasini o tagan.
ʻ Farklovchi semalar hamma vaqt ham hosil
qiluvchi va hosila sememalardagi bir-biriga o xshamagan, o ziga xos alohida
ʻ ʻ
semalar- dashina iborat emas. Ular ma lum tomonlari tafovutli, lekin ma lum
ʼ ʼ
tomonlari bilan o zaro o xshash bo lishi ham mumkin. Ular shu xususiyatiga ko ra
ʻ ʻ ʻ ʻ
o xshash sema deb ham ataladi.4 Masa- lan, bet so zining okar suv ikki tomoni
ʻ ʻ ʼ ʼ ʼ ʼ
quruqlik sathi ssma- lariga ega bir semsmasi va varaq ikki tomoni qog oz
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʻ
sathi semalariga ega yana bir sememasi bor. Ularning 1-semasi farkli, 2-semasi
ʼ
bir xil - umumiy, 3-semasi o zaro o xshashdir. Ulardagi 2- sema sememalar[shn1
ʻ ʻ
o zaro bog likdigini, bir ildizdan kelib chiqqanligini bildirsa, 1- va 3-semalar
ʻ ʻ
sememalarning alohidaligi, mustaqilligini ko rsatadi. Ya ni o xshash semalar ham
ʻ ʼ ʻ
sememalarni bir-biridan farqlab beradi.
Ayrim hollarda bir leksema tarkibidagi ikki sememaning barcha semalari bir
xil, umumiy bo lgani holda, ikkinchisida bir sema ortiq bo ladi. Bunda ikkinchi
ʻ ʻ
sememadagi o sha bir ortiqcha semaning o zi farqlovchi hisoblanadi.
ʻ ʻ Masalan,
musht leksema- sining kaftga tugilgan barmoqlar semalariga ega sememasi
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
bor. Bu sememaning taraqqiyoti kaftga tugilgan barmoqlar zarbi semalariga
ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ ʼ
ega sememani hosil qilgan. Ma lumki, birinchi sememaning barcha semasi
ʼ
ikkinchi sememada takrorlangan va unga yana zarb semasi qo shilgan. Bu
ʼ ʼ ʻ
semaning o zi ham sememalar uchun farqlovchi sema bo lib qolaveradi.
ʻ ʻ
21

Demak, polisemantik so z tarkibidagi sememalarda ikki tip sema bo ladi:ʻ ʻ
umumiy sema, farqlovchi sema. Umumiy sema polisemantik so z tarkibidagi
ʻ
barcha sememalarda bir xil takrorlanadi. Farqlovchi sema bir sememadagisi
ikkinchisida bo lmay, boshqasi qo llanadi unga o xshashi beriladi. Ayrim xollarda
ʻ ʻ ʻ
ikkinchisida birinchi sememada uchramagan holdagi sema bo ladi.
ʻ Til inson
tafakkurining aksidir. So‘z va iboralarning ma’nolari, ularning evolyutsiyasi va
shakllanishi tilda muhim o‘rinni egallaydi. Tilshunoslikning semasiologiya sohasi
aynan semalarning, ya’ni ma’no birliklarining tarkibini va ularning taraqqiyoti
jarayonini o‘rganadi. Bu esa so‘zlar ma’nolarining taraqqiyoti bo‘yicha turli
tiplarga ajratilishiga asos yaratadi. emema, ya’ni so‘z yoki iboraning ma’nosi, vaqt
o‘tishi bilan turli omillar ta’sirida shakllanadi va rivojlanadi. Bu jarayonning
asosiy turlari quyidagilardan iborat:
Kengayish (generalizatsiya)
Ma’no kengayishi jarayonida so‘zning boshlang‘ich ma’nosi ko‘proq umumiy
tushunchaga ega bo‘ladi. Masalan, “qo‘l” so‘zi dastlab faqat insonning jismoniy
qo‘lini ifodalagan bo‘lsa, bugungi kunda “qo‘l ostida bo‘lmoq” kabi ma’nolarda
kengayib qo‘llaniladi.
Torayish (spetsifikatsiya)
Bu jarayonda so‘zning dastlabki umumiy ma’nosi aniqroq va torroq ma’noga ega
bo‘lib boradi. Masalan, “go‘sht” so‘zi qadimda har qanday ovqatni ifodalagan
bo‘lsa, hozirda faqat hayvonlarning iste’mol qilinadigan go‘shtiga nisbatan
ishlatiladi.
Ma’no o‘zgarishi (meliorativ va pejorativ)
So‘zning ma’nosi vaqt o‘tishi bilan ijobiy (meliorativ) yoki salbiy (pejorativ) tus
olish jarayonidir. Masalan, “sharif” so‘zi eski ma’nosida “ulug‘” degan ijobiy
ma’noga ega edi, lekin zamonaviy til foydalanishida unchalik maqtovli bo‘lmagan
mazmunni anglatishi mumkin.
Metaforik va metonimik rivojlanish
So‘zning metafora yoki metonimiya yo‘li bilan yangi ma’nolarni egallashi ko‘p
uchraydi. Metafora jarayonida so‘z ma’nosi boshqa bir ob’yektga o‘xshashlik
22

asosida ko‘chadi. Masalan, “yurak” so‘zi dastlab faqat organ sifatida ishlatilgan
bo‘lsa, hozirda “jasorat” va “sevgi markazi”ni ifodalash uchun ham qo‘llaniladi.
Semantik diversifikatsiya
Bu jarayonda bir so‘zning bir necha ma’nolarga ega bo‘lib, turli kontekstlarda
qo‘llanilishi kuzatiladi. Masalan, “to‘lqin” so‘zi fizik (suv to‘lqinlari) va
emotsional (ruhiy to‘lqin) kontekstda ishlatiladi.
Til taraqqiyotiga ta’siri
Semema taraqqiyoti orqali til boyib boradi, yangi ijtimoiy, madaniy va texnologik
tushunchalarni ifodalash imkoniyati ortadi. Ma’no taraqqiyoti jarayonini o‘rganish
nafaqat lingvistik, balki ijtimoiy va psixologik tadqiqotlar uchun ham muhim
ahamiyatga ega.
Semema taraqqiyoti tilning dinamik tabiatini aks ettiradi. Ushbu jarayonni
tushunish orqali biz so‘zlarning tarixiy va zamonaviy rivojlanishini yaxshiroq
anglashimiz mumkin. Tilshunoslar uchun bu mavzu yangi nazariyalarni yaratish va
muloqot jarayonlarini samarali qilishda muhim ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi.
Semalar tilshunoslikda muhim va murakkab mavzulardan biri bo'lib, ularning
taraqqiyoti va turlari semema tushunchasi orqali o'rganiladi. Semema til
birliklarining ma'nosini tavsiflovchi markaziy tushuncha sifatida semantikani
tadqiq qilishda hal qiluvchi rol o'ynaydi. Ushbu ilmiy sohaga doir yutuqlar
tilshunoslikning keng ko'lamli rivojlanishiga hissa qo'shgan. Birinchidan, semantik
izlanishlar lingvistik birliklarning mohiyatini chuqurroq anglash imkonini berdi.
Tilning kontekstual va universal xususiyatlari semema orqali aniqlangan. Bu esa
so'zlarning bir-biri bilan bog'lanish tizimini va ma'nolar o'zgarishini samarali tahlil
qilish imkoniyatini yaratdi. Ikkinchidan, tilning mantiqiy tahlili va algoritmik
modellashtirishida semantik yutuqlar sezilarli ahamiyat kasb etdi. Masalan,
kompyuter lingvistikasi va sun'iy intellektning rivojlanishida semematik tasniflash
asosiy omil bo'ldi. Ushbu texnologiyalar tilni o'rganish va tushunish jarayonida
yangi imkoniyatlar ochdi. Uchinchidan, semantik yutuqlar ko'p tilli muloqotning
chuqur tadqiqotlariga zamin yaratdi. Bu jarayonda til xususiyatlarining farqlari va
umumiy jihatlari semema taraqqiyoti asosida o'rganilib, turli madaniyatlardagi
23

ma'no tizimlarini yanada chuqurroq tushunish imkoniyatini taqdim etdi.
Semalarning semema taraqqiyoti bo'yicha turlarini tadqiq qilish nafaqat lingvistik
bilimlarning boyishini, balki texnologik va madaniy sohalarning taraqqiyotini ham
rag'batlantirdi. Ushbu ilmiy yutuqlar insoniyatning tilga doir anglash darajasini
oshirishda davom etmoqda.
2.2 Semalarning so z sememasi tarkibida tutgan o rniga ko ra tiplariʻ ʻ ʻ
So zlar ma noli qismlarga bo linadi. Uning har bir ma noli qismi,
ʻ ʼ ʻ ʼ
grammatik nuqgai nazardan, morfema deyiladi. U yasalish asosi, yasovchi va so z
ʻ
shakli morfemalaridap iborat. Bu morfemalar so zning morfem tarkibidir. So z
ʻ ʻ
sememalari, differensial- semantik metod nuqtayi nazaridan ham, xuddi shunday
bo linishga ega. Uni rus tilshunosi L.A.Kiseleva nomlovchi sema va relyativ
ʻ
semalarga bo ladi. Shu bilan birga u yadro semani ham tilga oladi va izohlab
ʻ
beradi. Uning izohiga ko ra, yadro sema so zning o zak ma nosi ifodasiga teng
ʻ ʻ ʻ ʼ
keladi. Nomlovchi semaning yadro semasidan qolgan qismi e tiborga olinmagan.
ʼ
So z faqat o zak va so z shakllaridan iborat bo lmaydi. So z sememasining
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nomlovchi syemasi so z shakli ifodasini beruvchi relyativ semadan qolgan barcha
ʻ
ma noni ko rsatadi. So z faqat o zak emas, u o zakdan yasovchi vositasida
ʼ ʻ ʻ ʻ ʻ
yaoalgan bo lishi ham mumkin. Mana shu yasamaning o zaqdan qolgan qismi ham
ʻ ʻ
o z ifodasi, ma noli qismga ega.
ʻ ʼ Mana shu ma noli kism nomlovchi semaning ʼ
yadro sema ifodalagan qis- midan qolgan qismdir. U(lar)ni biz derivat sema deb
atashni lo- zim topdik. Ya ni so z sememasi yadro sema, derivat sema va relyativ
ʼ ʻ
semalardan iborat. Bu semalar quyidagicha xarakterlanadi. Yadro sema,
L.A.Kiseleva qayd etishicha, so z yasaga bilan bogli imkoniyatlarga ega bo ladi.1
ʻ ʻ
Ya ni so z yasash asosi, an anaviy tilshunoslikdagi tushuncha bo yicha, o zak
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ
vazifasini o taydi. Dyerivat sema esa yadro semasiga ko shilib, yangi sememani
ʻ ʻ
tarkib toptiruvchi semadir, ya ni u so z yasash asosiga qo shilib, yasama so z
ʼ ʻ ʻ ʻ
yasash xususiyatiga ega bo lgan affiks ma nosi hisoblanadi. Masapan, pichoq so zi
ʻ ʼ ʻ
sememasining yadro semasi pich- qismida ifodalanadi, u so z o zagi, ya ni so z
ʻ ʻ ʼ ʻ
yasash asosidir. Uning oq qismi yasovchi affiks bo lib, derivat semani ifoda etadi.
ʻ
Chunki u yadro semaga qo shilib, yasama so zning yangi ssmemasini hosil qildi.
ʻ ʻ
24

Yasama so zlarda hamma vaqt yadro sema bitta bo ladi, derivat sema bir va undanʻ ʻ
ortiq bo lishi ham mumkin. Yuqorida pichoq so zi misolida bir yadro sema va bir
ʻ ʻ
derivat sema bir so zda ifoda gopishi uchun namuna ko rsatildi. Pichoqchi so zida
ʻ ʻ ʻ
esa bir yadro va ikki derivat sema bor: birioq affiksida ifodalangan narsa, qurol
ʼ ʼ
bildiruvchi sema, ikkinchisi -chi affiksida ifodalangan shaxs bildiruvchi semadir.
ʼ ʼ
L.A.Kiseleva yadro sema va derivat sema yoki derivat sema- larni qo shib, bir
ʻ
butun holda nomlovchi sema deb ataydi. Masalan, pichoqchilar bilan gaplashdim
birikmasidagi pichoqchilar so zining pichoqchi qismi nomlovchi semani ifoda
ʻ
etgan. Ma lumki, pichoqchi so zi bir yadro va ikki dsrivat semani o zida ifoda
ʼ ʻ ʻ
etadi. H.Ne matov va R.Rasulovlar hamkorligidagi ishlarida esa xudi shu semani
ʼ
o zbek tilida atash semasi deb nomlaydilar.3 Xud- di n1u asarda u haqida: “Atash
ʻ
semalari obyektiv borlikdagi narsa, buyum, belgi-xususiyat, miqdor kabilarni
agovchi, nomlovchi semalardir” deyiladi. L.A.Kiseleva qayd etgan fikr ham un-
dan deyarli farq qilmaydi. Ya ni bu nomlovchi sema - atash semasi an anaviy
ʼ ʼ
tilshunoslikdagi negiz mohiyati bilan adekvatdir. Yuqorida keltirilgan gtchoschilar
so zining -lar ma noli qismida relyativ sema ifoda topgan. L.A.Kiseleva ta biri
ʻ ʼ ʼ
bilan aytganda, relyativ sema so z ma nosi shakllanishida muhim ahamiyat kasb
ʻ ʼ
etadi.3 Ma lumki, so z kommunikatsiyaga kirishganda faqat nomlovchi semasi
ʼ ʻ
bilan boshqa so zlarga bog lanmaydi. U albatga grammatik shakllangan, ya ni
ʻ ʻ ʼ
grammsma orttirgan bo ladi. So zning mana shu orttirgan grammemasi, shakl
ʻ ʻ
semantikasi relyagiv sema deb qaraladi. H. Ne matov va R. Rasulovlar o z
ʼ ʻ
asarlarida ryelyativ sema termini o rnida vazifa semasi terminini qo llaganlar va
ʻ ʻ
terminni funksionalnaya sema terminidan tarjima qilib olganliklarini qayd etganlar.
Shuni ham aytish kerakki, vazifa semasi termini har qancha to g ri tarjima qilib
ʻ ʻ
olingan bo lmasin, relyativ ssma termini o rnini bosa olmaydi. Chunki vazifa
ʻ ʻ
semasi termini so zlar kommunikatsiyasida ularning grammatik munosabati uchun
ʻ
vosita vazifasipi o taydi. Relyativ sema undan kengroq ifodaga ega. U so zlarga
ʻ ʻ
qo shilib, ulardan anglashilgan ma noga qo shimcha ma no ilova qiluvchi affiks
ʻ ʼ ʻ ʼ
(shakch hosil qiluvchi affiks)ning ham mohiyatini o zida ifodalaydi. Shuning
ʻ
uchun ham semalarning, so z sememasi tarkibida tutgan o rniga qarab, tiplarini
ʻ ʻ
25

faqat yadro sema, dsrivat sema va relyativ semalardan iborat deb qarash joizdir.
So zlar kommunikatsiyaga kirishganda ularning o zaro grammatik bog lanishiʻ ʻ ʻ
vazifasi doimo tobe so z shakli bajaravermaydi, balki yordamchi so zlar ham
ʻ ʻ
bajarishi mumkin. Ma lumki, ayrim hollarda so z shakli vazifasini predloglar,
ʼ ʻ
ya ni fone- tikada proklitika deb nomlanuvchi birliklar; ko makchilar, ya ni
ʼ ʻ ʼ
fonetikada enkliza deb nomlanuvchi birliklar o taydi. Ular o zi qo gailib kelgan
ʻ ʻ ʻ
so z urg usiga markazlashuvidan5tashqari o sha so z- ning grammatik shakli
ʻ ʻ ʻ ʻ
zazifasipi ham bajaradi. Shuning uchun uni L.A.Kisslsva sememaning sirtqi semasi
deb nomlaydi va “Sirtqi sema o zi oid bo lgan so z ma nosini o zgartirmaydi, faqat
ʻ ʻ ʻ ʼ ʻ
ayrim ma no qirrasi bilan to ldiradi” - deb izohlaydi.1 Buning uchun gokorida
ʼ ʻ
berilgan misolga qayta murojaat qilaylik: pichoqchilar bilan gaplashdim birikuvida
gaplashdim so zi pichoq- chilar so zini boshqarib kelishi, ya pi pichoqchilar so zi
ʻ ʻ ʼ ʻ
sememasi bilan gaplashdim so zi ssmemasining semaptik bog lanipsh uchun bilan
ʻ ʻ
so zida ifodalapgap sirtqi sema aqamiyat kasb etgan. Shuni ham aytish kerakki,
ʻ
o zbek tilida sirtqi semalar asosan enkli- zalarda ifoda topadi. Enklizalar vazifasida
ʻ
ko nroq ko makchilar kelganligi kuzatiladi. Uzbek tilidagi bog lovchipar esa
ʻ ʻ ʻ
deyarli proklitika vazifasini o gaydi. Masalan, U va men keldik. va Ham V, ham
ʻ
men keldik. gapida va biriktiruv va ham takrorlanuvchi boglovchilar proklitikadir.
Ularning har ikkisi ham gap tarkibida sirtqi semani ifoda eggap. H.Ne matov va
ʼ
R.Rasulovlar o z asarida: “Bog lovchi, ko makchi, yuklama kabi yordamchi
ʻ ʻ ʻ
leksema sememalarida vazifa semasi yetakchilik qiladi,”- deb ko rsatadilar.1 2
ʻ
Ular leksema emas, yo proklitika, yo enklizadir. Ular o zicha mustaqil leksik
ʻ
ma no ifodalamaydi. Balki biror leksik ma noli so z bilan gap tar- kibida birga
ʼ ʼ ʻ
kelib, uning proklitikasi yo enklizasi vazifasini o gaydi. Proklitika va enkpizalar
ʻ
o zi birga kelgan so zning biror grammatik vazifasini bajaradi. Ya ni ular o zi
ʻ ʻ ʼ ʻ
birga kelgan so zniig sememasiga oid birgina semadir. Bu sema esa sirtqi sema
ʻ
deb qaraldi. To g ri, proklitika va enklizalar so zlarni o zaro grammatik bog lab
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
kelish vazifasini bajaradi. Shunga ko ra ular vazifa semasini ifoda etyapti deyilsa
ʻ
ham bo ladi. Ammo yuqorida vazifa semasi relyativ sema garkibida qaralgan edi.
ʻ
Bu o rinda shu mohiyatli sema deb so z shakliga emas, so z proklitikasi yo
ʻ ʻ ʻ
26

enklizasiga mansubligi e tiborga olinib, u, differsndianiya maqsadida, sirtqi semaʼ
deb ataldi. Demak, semalar, so z sememasi tarkibida tutgan o rniga qarab, yadro
ʻ ʻ
sema, derevat sema, relyativ sema va sirtqi semalarga ajratiladi. Yadro sema
so zning tub ma nosini berib, so z yasash bilan bog liq imkoniyatlarga ega bo ladi.
ʻ ʼ ʻ ʻ ʻ
Derevat sema yadro semaga qo shilib, yangi semsmani tarkib toptiruvchi semadir.
ʻ
Relyativ semaso z shaklida ifoda topib, so z sememasida unga qo shimcha ottenka
ʻ ʻ ʻ
ilova qiluvchi yoki boshqa so z bilai grammatik aloqaga kiritish vazifasini
ʻ
o taydigan sema hisoblanadi. Sirtqi sema proklitika va enyushzalarda ifoda etib,
ʻ
birikmalar tarkibidash hokim va tobe so z sememalarini o zaro grammatik aloqaga
ʻ ʻ
kiritish vazifasini o taydi.
ʻ Semalar so z tarkibida tutgan o rni va borliqqa bo lgan ʻ ʻ ʻ
munosabatga ko ra tilshunoslikda mantiqan ikki tipga bo linadi: denotativ sema,
ʻ ʻ
konnotativ sema. Denogativ sema sememaning bsvosita denotatni ifoda etuvchi
uzvidir. U hamma vaqt tushunchaga teng keladi. Chunki tushuncha denotatning
ongdagi in ikosidir. Tushunchaning so z ssmsmasidagi ifodasi denotativ sema deb
ʼ ʻ
ataladi. U, so zning morfem tarkibi nuqtayi nazaridan qaraladigan bo lsa, bobning
ʻ ʻ
shu sarlavhasi osgida aytib o tilgan nomlovchi semaga tssh ksladi. Aytish
ʻ
mumkinki, u nomlovchi sema bilan adekvat, yana ham to g rirog i, dubletdir.
ʻ ʻ ʻ
Shuning uchun bo lsa kerak, H.Ne matov va R.Rasulovlar o zlarining
ʻ ʼ ʻ
hamkorlikdagi ishlarida atash sema bilan denotativ sema terminini bir til faktining
ikki nomi sifatida berib ketadilar. Albatta, bu bilan ular haqdir. Ularning shu
o rinda: “Atash semalari obyektiv borliqdagi narsa, buyum, belgi-xususiyat,
ʻ
miqdor kabilarni atovchi semadir,”- deb bsrgan ta riflari ham o z o rnini topgan.4
ʼ ʻ ʻ
U yuqorida muallifingiz tomonidan ksltirilgan ta rifni go ldiradi. Masalan, baishra
ʼ ʻ
so zi ma nosidagi - ssmemasidagi kishi bosh qismining og iz va burundan ikki
ʻ ʼ ʻ
tomonda joylashgan yumshoq teri yuzasini ifoda etuvchi uzviy denotativ sema
hisoblanadi. Kishining shu izohlangan organi ongda aks etar ekan, shu in ikosi
ʼ
tushunchadir. Bu o rinda tushuncha va denogativ sema adekvatdir.
ʻ
2.3 Semantik sinonimlar
Lingvistik adabiyotlarda semantik sinonimlarni absolyut sinonimlardan
farqlash uchun “aynan bir xil ma noli” so zlar deb emas, “o zaro yaqin ma noli”
ʼ ʻ ʻ ʼ
27

so zlar deb ataydilar. Chunki semantik sinonimlarda so zlar ayrim leksik ma nosiʻ ʻ ʼ
bilan to laligicha bir xil bo lmaydi. Shu leksik ma nolar emotsional-ekspressiv,
ʻ ʻ ʼ
uslubiy semalari, ularning qaysi uslubga xosligi kabilar bilan o zaro, shubhasiz,
ʻ
farqlanadilar. Bu leksik ma nolariing o zaro bir xil deyilishidan qochishga va
ʼ ʻ
ularning o zaro yaqin deyilishiga olib kelgan bo lishi kerak.
ʻ ʻ Ammo bu leksik
ma nolar asosida ayni bir signifikat, ayni bir referent yotadi. Bu ularning leksik
ʼ
ma nolarini birlashtiradi. Ulardagi ayrim semalar farqiga qarab, “o zaro yaqin”
ʼ ʻ
deyilishi o zini oqlamaydi, haqiqatga ham mos kelmaydi. A.Hojiyev juda to g ri
ʻ ʻ ʻ
ta kidlaganiday, yaqinlik yaqinlashtiradi, lekin birlashtirmaydi. Buning uchun u
ʼ
kulmoq, iljaymoq, jilmaymoq, tirjaymoq, irjaymoq, irshaymoq, ishshaymoq,
xaxolamoq, xihilamoq, hehelamoq, xaxalamoq, pisillamoq, so zlarini keltirib tahlil
ʻ
qiladi. Uning ko rsatishicha, bu so zlar leksik ma nolari bir-biriga juda yaqin. Ular
ʻ ʻ ʼ
o zaro semantik qatorni tarkib toptiradi. Lekin bir sinonimik qator bo la olmaydi.
ʻ ʻ
Bulardan ishjaymoq, jilmaymoq, tirjaymoq, irjaymoq, irshaymoq, fe llari lab va
ʼ
ko z muskulida
ʻ shodlik alomati paydo qilmoq leksik ma nosi; kulmok, xaxola- ʼ
moq, xixilamoq, hehelamoq, qaxqaxlamoq fe llari shodligini (jldiruvchi ovoz
ʼ
bermoq leksik ma nosi bilan o zaro bir xil, sinonimik qatorni tarkib toptirgan.
ʼ ʻ
Ya ni o zaro leksik ma no yaqinligi emas, bir xilligi so zlar sinonimiyasi uchun
ʼ ʻ ʼ ʻ
asos bo ladi. Yana bir boshqa lingvistik adabiyotlarda sinonimni tarkib yuptiruvchi
ʻ
so zlarning leksik ma nolari o zaro bir xil bo lganida, ayrim tafovutli tomonlari
ʻ ʼ ʻ ʻ
borligini hisobga olib, ular o rtasidagi o zaro o xshashlik ular referenti o rtasidagi
ʻ ʻ ʻ ʻ
o zaro o xshashlik bilan bogliq, deyiladi. Referentlar ayrim belgilarning bir-biri
ʻ ʻ
bilan mosligiga qarab o zaro o xshash bo ladi. Masalan, hayvonlarning bir turi
ʻ ʻ ʻ
sutemizuvchi va tusqli ekanligiga ko ra o zaro o xshash. Shunga qarab leksik
ʻ ʻ ʻ
ma nolarida o xshashlik bor deb, ot va qoramol so zlarini o zaro sinonim deb
ʼ ʻ ʻ ʻ
bo lmaydi. Chunki ot va qoramol so zlari leksik ma nosi referentida yana shunday
ʻ ʻ ʼ
belgilar borki, uni ifodalagan semalar leksik ma nolar gamoman farqli, sinonim
ʼ
uchun asos bo lmasligini ko rsatadi. Yana bir boshqa lingvistlar leksik ma nolari
ʻ ʻ ʼ
bir xil gushuncha ifodalaydigan so zlarni sinonim deb hisoblaydilar. Bu qarashga
ʻ
A. Hojiyev qo shilmaydi. Uning ko rsatishicha, shuncha bildirmaydigan hamma,
ʻ ʻ
28

barcha, bari kabi olmosh turkumiga oid; balli, barakalla, qoyil, tasanno, ofarin,
yasha(ng), o lma(ng), tahsin, sallamno kabi undov so zlar; zora, shoyad, koshki,ʻ ʻ
qani kabi istak bildiruvchi so zlardan iborat sinonimik qatorlar chetda qolib ketgan
ʻ
bo ladi. Haqiqatan ham shunday. Leksik ma nolari bir xil tushuncha ifodalaydigan
ʻ ʼ
so zlar semantik sinonim bo ladigan bo lsa, unda ideografik sinonimlar ham chstda
ʻ ʻ ʻ
qolib ketadi. Masalan, yaproq va barg so z juftligidan iborat semantik sinonimga
ʻ
e tibor qarataylik. Yaproq faqat da-raxtlarning nafas olish organi, barg esa
ʼ
umuman o simliklarning nafas olish organi bo lib, ular xaqidagi tushuncha hajmi
ʻ ʻ
o zaro farq qiladi. Ya ni yaproq va barg so zlari leksik ma nosi o zaro tushuncha
ʻ ʼ ʻ ʼ ʻ
bir xilligiga ega emas. Bu bilan yaproq va barg so zlari o zaro semantik sinonim
ʻ ʻ
hisoblanmaydi, deb ham bo lmaydi.
ʻ Semantik sinonimlar birdan ortiq so zning ʻ
ma lum leksii ma nosi bir xil bo lishiga asoslanadi. Lskin bu leksik ma nolar
ʼ ʼ ʻ ʼ
absolyut tsng kslmaydi. Leksik ma no tarkibida shunday semalar bo ladiki, bu
ʼ ʻ
bilan u o ziga xosdir va boshqalaridan semantika sini farqlab turadi. Ularning shu
ʻ
semalari so zlarning leksii ma nolari bir xilligiga ko ra siionimtsh tarkib
ʻ ʼ ʻ
toptirgapda holi qoladi, bir xil kelgan leksik ma nolar tarkibidan chotda bo ladi.
ʼ ʻ
Albatta, shu o rinda so zlar sinonimni tarkib tontirp shida leksik ma nolaritshng
ʻ ʻ ʼ
qanday uzvlariga tayanadi, degan savol paydo bo lishi - tabiiy. Buning uchun
ʻ
K.A.Levkovskayaning bir fi1fini keltirishga to gri keladi. U: “Sinonimlar - bu
ʻ
nomi nativ ma nosi bilan teng kelgan so zlar” - deb ko rsatadi. Buning uchun
ʼ ʻ ʻ
quyidagi misolga dikqatni qaratishga to g ri ksladi. Chiroyli, go zal, ko hli so zlari
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
nominativ ma nosi bo yicha o zaro semantik sinonimdir. Bu jihatdan ular teng
ʼ ʻ ʻ
semantikaga ega. Ammo ular absolyut sinonim emas. Go zal so zi poetik nutqqa,
ʻ ʻ
ko hli so zi so zlashuv nutqiga xosligi bilan qolganlaridai farq qiladi. Shunintdek,
ʻ ʻ ʻ
so zlarning nominativ ma nosi emotsional, eksp- ressiv, uslubiy ifoda beruvchi
ʻ ʼ
semalardan holi bo ladi. Bunday semaga egalik hamma vaqt figural ma nolarga
ʻ ʼ
xosdir, deb aytish ham haqiqatga mos kelmaydi. Ya ni nomiga ma noga
ʼ ʼ
asoslangan semantik sinonimlar tarkibidagi leksik ma nolarni ham bir xil deb
ʼ
bo lmaydi. Semantik sinonimni tarkib toptiruvchi so zlar leksik ma no hajmini
ʻ ʻ ʼ
toraytiruvchi boshqa vosita o ylashga to gri keladi. Rus tilshunosi D.N.Shmelev bu
ʻ ʻ
29

masalada: “Umumiy yadro ma nosi bir xil so zlar hisoblanadi...” deb ko rsatadi.ʼ ʻ ʻ
Ya ni ssmantik sinonimni garkib toptiruvchi so zlar leksik ma nosi yadrosiga ko ra
ʼ ʻ ʼ ʻ
bir xil bo lishi kerak. Bu o rinda leksik ma noning yadrosi iima, degan savol
ʻ ʻ ʼ
tug iladi. Shu masachada A.Hojiyev bildirgap fikr diqqatga sazovor. U: “Ikki va
ʻ
undan ortiq so zni sinonim kiladigan narsa so zlar semantik strukturasi (tarkibi)
ʻ ʻ
dagi asosiy qismning, ya ni leksik ma noiing bir xilligi, leksik ma noni yuzaga
ʼ ʼ ʼ
keltiradigan komponent (sema)larning bir xil bo lishidir” - deydi.
ʻ O zaro semantik ʻ
sinonimni tarkib toptiruvchi so zlarning hammasi bir turkumga oid bo ladi.2
ʻ ʻ
Nutkda boshqa turkum vazifa- sini bajaruvchi so z o sha turkumdagi sinonimlar
ʻ ʻ
qatoriga kirmaydi va biror so z bilan sinonimlikni ham tarkib toptirmaydi.
ʻ
Masalan, ayyor, mug’ambir, hiylagar, quv, ustomon, dog’uli, mo ltoni, qilviri,
ʻ
shayton, tulki, tullak, qirriq, xirpa, maston so zlari- pint hammasi sifat turkumiga
ʻ
xos vazifa bajarib, ustalik bilan o z manfaatiga ish ko ruvchi leksik ma nosini
ʼ ʻ ʻ ʼ ʼ
beradi. Shunga ko ra ular o zaro semantik sinonimdir. Lekin ulardan faqat ayyor,
ʻ ʻ
mugombir, hiylagar, quv, ustomon, dogupi, mo ltoni, qilviri so zlari sifat
ʻ ʻ
turkumiga mansub bo lib, mazkur leksik ma no bo yicha o zaro semantik
ʻ ʼ ʻ ʻ
sinonimdir. Ulardan shayton, tulki, tullak, qirris, xirpa va maston so zlarini
ʻ
aytilgan semantik sinonimlar katoriga kiritib bo lmaydi. Chupki ular ot turkumiga
ʻ
mansubligi holda, ustalik bilan o z mafaatiga ish ko ruvchi semasi asosida sifat
ʼ ʻ ʻ ʼ
vazifasini o tagan. Bunday belgi semasi bilan sifat vazi fasini bajaruvchi otlar
ʻ
egshtetlar deb qaraladi.1 Epitetlar tilga emas, nutqqa mansubdir. Semantik
sinonimlar leksik bir liklardan iborat. Ko rdikki, semantik sinonimlarni tarkib
ʻ
toptirgan so zlar faqat bir turkumga mansub bo lib, nutqiy sababga ko ra boshqa
ʻ ʻ ʻ
turkumdan shu turkum vazifasini bajargan so z bu sinonimik qatorga kirmaydi.
ʻ
Umuman, ma lum leksik ma nodagi so z ikkinchi bir nutqip ma no bilan
ʼ ʼ ʻ ʼ
voqelangan so zga semantik sinonim bo lmaydi. Masalan: Qalay, o zing gullardan
ʻ ʻ ʻ
birini tanladingmi? - ...so radi chol (Oybek). Bu gapda gul so zi nutqiy hosila
ʻ ʻ
ma no bilan qo l langan, balog at yoshidagi go zal qiz ifodasini beradi. Bu hosila
ʼ ʻ ʼ ʻ ʻ ʼ
ma no bilan u jonopa so ziga ma nodosh. E tibor bering: Hech bir jon yo qki, oni
ʼ ʻ ʼ ʼ ʻ
bo lmasa jononasi (Hamza). Shu ma nodoshlikka ko ra ular o zaro semantik
ʻ ʼ ʻ ʻ
30

sinoiim emas. Chunki jonona so zshshsh bu ma nosi leksik, gul so zi esaʻ ʼ ʻ
okkazional, ya ni nutqiy ma no bilan voqelangan. Semantik sinonimlarning
ʼ ʼ
ma nodoshligi nutkdan tashqarida ham anglashilarlidir. Gul so zining mazkur
ʼ ʻ
ma nosi nutqdan tashqarida o z qimmatini yo qotadi.
ʼ ʻ ʻ So zlar muayyan shsvalarda ʻ
shunday leksik ma noga ega bo ladiki, ular bu ma nosi bilan adabiy tildagi biror
ʼ ʻ ʼ
so zga manodosh kelishi mumkin. Agar o sha shevadagi o sha so z o ziga xos
ʻ ʻ ʻ ʻ ʻ
hosila ma nosi bilan adabiy tilga o zlashmagan bo lsa, semantik sinonimni tarkib
ʼ ʻ ʻ
toptirmaydi. Chunki shevadagi so z hosila ma nosi bilan adabiy tilda, adabiy
ʻ ʼ
tildagi ma nodosh so z shevada qayd etilmagan. Bu adabiy tilda ham, shevada ham
ʼ ʻ
semantik sinonim tarkib topmasligini ko rsatadi. Masalan, Buxoro shevasida
ʻ
hujjatlarni taxlab keltiring iborasi uchraydi. Undagi taxlab so zi tartibga keltirib
ʻ ʼ ʼ
leksik ma nosini beradi.
ʼ Bu leksik ma no bilan adabiy tilda tayyorlamo ʼ q f e li ʼ
qo llaniladi.
ʻ
31

XULOSA
O‘zbek tilshunosligi sohasida semema va sema munosabatini tadqiq qilish
tahliliy va nazariy jihatdan katta ilmiy ahamiyat kasb etadi. Bu munosabatning
talqini tilning semantik tuzilishi va uni shakllantiruvchi elementlar o‘rtasidagi
bog‘liqlikni chuqur o‘rganish imkoniyatini beradi. Ushbu masala bo‘yicha olib
borilgan tadqiqotlar bir nechta muhim jihatlarni aniqlashga zamin yaratdi.
Birinchidan, sema — lingvistik birlikning eng kichik ma'no bo‘lagidir. Sememalar
esa ushbu semantik birliklarning birlashmasi sifatida ma'noni shakllantiruvchi
markaziy element sanaladi. O‘zbek tilshunoslari tomonidan bu munosabat nazariy
jihatdan tadqiq etilib, tilning mantiqiy va mantiqsiz tizimlari o‘rtasidagi
integratsiya ko‘rsatildi. Ushbu bilimlar semantikani ilmiy asosda izohlash imkonini
berdi. Ikkinchidan, tilshunoslikda kontekstning ahamiyati semema va sema
o‘rtasidagi munosabatda yanada yaqqol namoyon bo‘ldi. Kontekstualizatsiya
semematik birliklarning turli vaziyatlarda qanday talqin qilinishini aniqlash uchun
nazariy vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bu esa turli lingvistik birliklarni qiyosiy tahlil
qilishda muhim rol o‘ynaydi. Uchinchidan, semema va sema o‘rtasidagi munosabat
texnologik dasturlarda va amaliy lingvistikada qo‘llanilishi orqali yangi yutuqlarni
ochib berdi. Masalan, kompyuter lingvistikasi va natural tilni qayta ishlash
algoritmlarining rivojlanishi ushbu nazariy munosabatlar asosida samarali
modellar yaratishga yordam berdi. Semema va sema munosabatining chuqur
tadqiqi o‘zbek tilining leksik va grammatik boyligini aniqlashda asosiy rol
o‘ynaydi. Bu ilmiy ishlanmalar, ayniqsa, sinonimiya, antonimiya, omonimiya va
polisemiya kabi til hodisalarini izohlashda nazariy va amaliy qo‘llanma sifatida
xizmat qilmoqda. Shu bilan birga, tilning ma'no qatlamlarini o‘rganish o‘zbek
xalqining madaniy va tarixiy tafakkurini aks ettiruvchi elementlarni yanada
chuqurroq tushunishga imkon beradi. Shuningdek, semantik tadqiqotlar turli tillar
orasidagi muloqotni yengillashtiruvchi vositalarni ishlab chiqishda muhim rol
o‘ynaydi. Masalan, tarjima nazariyasi va mashina tarjimasi sohasida semema va
sema tushunchalari algoritmik tahlilning poydevori sifatida ishlatilmoqda. Buning
natijasida, nafaqat tilshunoslik balki, axborot texnologiyalari sohasida ham yangi
32

imkoniyatlar yuzaga keldi. Yakunda aytish mumkinki, o‘zbek tilshunosligida
semema va sema munosabatining talqini tilning ichki qonuniyatlarini tushunish va
undan amaliy foydalanishning ilmiy yondashuvini shakllantirishga xizmat
qilmoqda. Ushbu tadqiqotlar nafaqat ilmiy bilimlarni boyitadi, balki zamonaviy
texnologiyalar bilan til o‘rtasidagi integratsiyani yangi bosqichga olib chiqadi. Bu
esa o‘z navbatida o‘zbek tili rivojiga keng imkoniyatlar eshigini ochadi. Yana bir
jihatni ta'kidlash lozimki, o‘zbek tilshunosligida semema va sema munosabati til
taraqqiyotining turli bosqichlarini tushunishda mustahkam asos bo‘lib xizmat
qiladi. Tilning tarixiy rivojlanishi jarayonida semantik birliklarning shakllanishi va
ularning zamonaviy tilda qanday ifodalanishi haqida yangi nazariyalar paydo
bo‘ldi. Bu esa tilshunoslikda lingvistik birliklarning ildizlarini tadqiq qilishga
yordam bermoqda. Shu bilan birga, semema va sema o‘rtasidagi o‘zaro
munosabatni o‘rganish tilning ekspressivligi va stilistik imkoniyatlarini
kengaytirish uchun ham muhimdir. Masalan, badiiy adabiyotda metafora,
metonimiya va boshqa stilistik figuralarning semantik tahlili orqali muallifning
ma'no qatlamlari yanada chuqurroq ochib beriladi. Bu esa nafaqat lingvistikaga,
balki adabiyotshunoslik va boshqa sohalarga ham boy tajriba taqdim etadi. Ushbu
tadqiqotlar tilning lingvistik va ijtimoiy jihatlarining o‘zaro bog‘liqligini ham
chuqur tahlil qilish imkonini beradi. Tilshunoslar semema va sema munosabatini
o‘rganish orqali tilning ijtimoiy hayotdagi rolini, shuningdek, kommunikatsiyaning
ta'sirini keng miqyosda tahlil qilishmoqda. Bu esa kelajakda o‘zbek tili va uning
ijtimoiy ahamiyatini yanada oshirishga xizmat qilishi mumkin. Umuman olganda,
semema va sema munosabatining o‘zbek tilshunosligidagi talqini nafaqat nazariy,
balki amaliy jihatdan ham katta ahamiyatga ega. U ilm-fan, madaniyat va
texnologiya o‘rtasidagi integratsiyani mustahkamlaydi va o‘zbek tilining nafaqat
ichki balki global maydondagi mavqeini mustahkamlashga xizmat qiladi. Xulosa
qilib aytganda, semema va sema munosabatining talqini O‘zbek tilshunosligi
sohasida ilmiy yondashuvning chuqurlashishi va tilni tadqiq etishning yangi
yo‘nalishlarini ochishga xizmat qilmoqda. Bu yutuqlar nafaqat lingvistik
33

nazariyani boyitadi, balki tilning ijtimoiy va madaniy ahamiyatini chuqurroq
tushunish imkoniyatini ham beradi.
34

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Allamova, G. M. (2007). Tilshunoslik asoslari. Toshkent: O‘zbekiston
Milliy Universiteti nashriyoti.
2. Asqarov, M. H. (1994). Leksikologiya va semantik tahlil. Toshkent: Fan
nashriyoti.
3. Bekmurodov, A. X. (2001). Tilshunoslikning zamonaviy yo‘nalishlari.
Toshkent: Universitet.
4. G‘ofurov, M. N. (2010). Semema va sema nazariyasi. Samarqand:
Universitet nashriyoti.
5. Karimov, D. S. (2013). Leksik birliklarning semantik strukturasi. Toshkent:
Navoiy nomidagi xalqaro nashriyot.
6. Madrahimov, Z. T. (1999). Til va madaniyat: Semantik tahlil. Toshkent:
Mehnat.
7. Mirtojiyev, M. (2010). O'zbek tili semasiologiyasi. Toshkent: MUMTOZ
SO'Z, 288-bet.
8. Muxayyo Hakimova. Semasiologiya o'quv qo'llanma. Toshkent 2008-yil.
9. Raxmatullayev, Sh., Yusupov, R. (1974). Sememalarning semalar sostavi va
semantik bog'lanish masalalari. "UTA", 51-53-betlar.
10. Rustamova, L. N. (2005). Ko‘p tillilik va semantik munosabatlar. Buxoro:
Ilm nashriyoti.
11. Shukurov, R. U. (2016). Tilshunoslikda nazariy izlanishlar. Toshkent:
Universitet nashriyoti.
12. Turg‘unov, A. H. (2002). O‘zbek tilida semantik birliklarning rivojlanishi.
Toshkent: Akademnashr.
13. Yusupov, N. K. (2008). Tilning semantik tuzilmasi va qiyosiy tahlil. Qarshi:
Nasaf.
35

Kurs ishi.

Sotib olish

Dokument ma'lumotlari

Sotuvchi

O'zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining talqini

O'xshash dokumentlar