O'zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining talqini

Dokument ma'lumotlari

Narxi	35000UZS
Hajmi	291.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	30 May 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Tilshunoslik

Sotuvchi

Nurali Murodullayev

Ro'yxatga olish sanasi 01 Aprel 2025

10 Sotish

O'zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining talqini

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
TERMIZ IQTISODIYOT VA SERVIS INSTITUTI
IJTIMOIY GUMANITAR FANLAR FAKULTETI
PEDAGOGIKA VA IJTIMOIY GUMANITAR FANLAR KAFEDRASI
FILOLOGIYA VA TILLARNI O’QITISH TA’LIM YO’NALISHI
“HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI ” FANIDAN
K U R S I S H I
MAVZU: O‘ZBEK TILSHUNOSLIGIDA SEMEMA VA SEMA
MUNOSABATINING TALQINI.

Bajardi: _____________________________
Ilmiy rahbar: __________________________
Termiz – 202 5
1

MUNDARIJA
KIRISH ........................................... ..........................................................................3
I-BOB . LEKSIK MA NONIʼ N G SEMANTIK TARKIBI .................................... 7
1.1 Semasiologiya tilshunoslikning ma no haqidagi sohasi
ʼ ……………………… 7
1.2 Semasiologiya va onomasiologiya leksik semantikaning ikki aspekti
sifatida .....................................................................................................................12
1.3 Leksik-semantik munosabatlar ..................................................................................................... 15
II-BOB. SEMALARNING SEMANTIK MAYDONDAGI O RNIGA KO RA
ʻ ʻ
TIPLARI ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 20
2.1 Semalarning semema taraqqiyotiga ko ra tiplari
ʻ ……………………………………………………………. 20
2.2 Semalarning so z sememasi tarkibida tutgan o rniga ko ra tiplari
ʻ ʻ ʻ ………………………. .24
2.3 Semantik sinonimlar ............................................................................................................................ 27
XULOSA ................................................................................................................32
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR …………………..................…........…35
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi globallashuv jarayonida milliy tillar va
ular tadqiqotiga bo‘lgan e’tibor kundan-kunga ortib bormoqda. Tilning o‘ziga xos
mazmun va ma’no qatlamlarini o‘rganish lingvistikaning dolzarb yo‘nalishlaridan
biriga aylangan. Xususan, o‘zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining
tahlili mavzusi ham nazariy, ham amaliy jihatdan katta ahamiyatga ega bo‘lib, bu
soha yangi ilmiy kashfiyotlar uchun mustahkam asos yaratmoqda. Semema va
sema til semantikasi tizimining asosiy tushunchalari sifatida so‘z ma’nosini keng
qamrovda talqin qilish imkonini beradi. Ularning munosabatini o‘rganish orqali
tilning mazmun shakllanish jarayonlarini chuqurroq anglash va ularni mantiqan
izohlash mumkin. Bu, o‘z navbatida, o‘zbek tilining leksik va semantik
boyliklarini aniqlashda muhim rol o‘ynaydi. Bugungi kunda informatika, sun’iy
intellekt va tarjimashunoslik kabi sohalar rivoji ham semema va semaning nazariy
asoslariga tayangan holda amalga oshirilmoqda. Til va ma’no munosabatlarining
har tomonlama o‘rganilishi tarjimalar sifatini oshirish, avtomatlashtirilgan
tizimlarda til ishlashini takomillashtirish uchun katta imkoniyatlar yaratadi. Shu
sababli, ushbu mavzu nafaqat tilshunoslikning ichki muammolarini hal qilish
uchun, balki zamonaviy texnologiyalar rivoji uchun ham dolzarbdir. O‘zbek
tilining tarixiy ildizlariga nazar tashlar ekanmiz, semema va semaning
munosabatlari tilning mintaqaviy xususiyatlarini, milliy madaniyat va an’analarni
aks ettiruvchi ko‘zgudir. Ularning tahlili orqali nafaqat til va ma’no tizimining
tuzilishini, balki milliy merosimizni yanada chuqurroq anglash imkoniyati paydo
bo‘ladi. Shunday qilib, "O‘zbek tilshunosligida semema va sema munosabatining
talqini" mavzusi zamonaviy tilshunoslik ilmiyoti uchun nihoyatda dolzarbdir. Bu
mavzuni tadqiq etish orqali tilning nazariy jihatlarini boyitish va amaliy
muammolarni yechishga ko‘maklashish mumkin. O‘zbek tilshunosligi bugungi
kunda ilmiy tadqiqotlarning yangi davrini boshdan kechirmoqda. Semema va sema
munosabatini tahlil qilish ushbu rivojlanish yo‘lida muhim qadamdir. Bu tadqiqot
faqatgina nazariy bilimlarni oshirish bilan cheklanib qolmay, o‘zbek tilining
zamonaviy qo‘llanilishi uchun yangi imkoniyatlar yaratadi. Semema va sema
3

munosabatini o‘rganish orqali tilshunoslik sohasida yangi terminologiyalar va
tahliliy yondashuvlarni joriy etish imkoni mavjud. Masalan, ushbu
tushunchalarning chuqurroq o‘rganilishi o‘zbek tilining mantiqiy-tuzilmaviy
tavsifini yaratishda asqotadi. Bu kelajakda matnni semantik tahlil qilish
jarayonlarini avtomatlashtirish, sun’iy intellekt algoritmlarini takomillashtirish va
til texnologiyalarining boshqa yo‘nalishlarida katta rol o‘ynashi mumkin. Bundan
tashqari, ushbu mavzu madaniy qadriyatlarni saqlab qolish va ularni xalqaro
miqyosda targ‘ib qilishda muhim ahamiyat kasb etadi. Semema va semalar tahlili,
aslida, tilning noyob jihatlarini ochib beradi, bu esa o‘zbek madaniyatining til
orqali ifodalangan boyligiga e’tiborni jalb qilishga yordam beradi. Bu tadqiqotlar
xalqaro akademik doiralarda o‘zbek tilining mavqeini oshirishda ham o‘zining
katta hissasini qo‘shadi. Shunday qilib, semema va sema munosabatlarining tahlili
faqat bir ilmiy mavzu emas, balki ko‘plab sohalarda amaliy foydalanishga ega
bo‘lgan universal ahamiyatga ega masala bo‘lib, o‘zbek tilshunosligining
rivojlanishiga yangi sur’at bag‘ishlamoqda. O‘zbek tilshunosligida semema va
sema munosabatining tahliliga e’tibor qaratish nafaqat ilmiy-amaliy jihatdan, balki
milliy madaniyat va tilni asrab-avaylash nuqtai nazaridan ham dolzarbdir.
Tilshunoslikning semantika sohasida olib borilayotgan izlanishlar orqali o‘zbek
tilining mazmuniy boyliklarini kashf etish va ularni kelajak avlodlar uchun saqlab
qolish masalasi yanada dolzarbroq tus olmoqda. Ushbu sohadagi tadqiqotlar,
xususan, sema va sememalar yordamida ma’no qatlamlarining chuqurligini ochib
berish imkonini yaratadi. Tilning leksikologiyasi va semantikasi tadqiqotlarining
nazariy jihatlari amaliyotda, masalan, o‘zbek tili lug‘atlarini kengaytirishda ham
muhim rol o‘ynaydi. Lug‘atlarni ishlab chiqish jarayonida semantik tahlil va
semema munosabatlari nazariyasiga asoslanish o‘zbek tilini yanada boyroq, izchil
va aniq ifoda etish imkonini beradi. Bundan tashqari, semema va sema
munosabatlarini o‘rganish tarjimashunoslikda ham dolzarbdir. O‘zbek tilini chet
tillariga tarjima qilishda semantik tahlillar muhim ahamiyat kasb etadi. Ushbu
tadqiqotlar orqali o‘zbek tilida ifodalangan ma’nolarni xalqaro miqyosda to‘g‘ri va
to‘liq anglash imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu esa madaniy aloqalarni
4

mustahkamlash va o‘zbek tilining global miqyosda tanilishiga xizmat qiladi.
Semema va sema munosabatlarining tahlili nafaqat nazariy tadqiqotlar bilan
cheklanib qolmasdan, amaliy hayotda, masalan, ta’lim tizimi uchun ham juda
foydali. Talabalarga tilning semantik tizimini o‘rgatish ularning o‘zbek tiliga
bo‘lgan qiziqishini oshiradi va lingvistik bilimlarini chuqurlashtiradi. Bu
tilshunoslikka yosh avlodning ilmiy qiziqishini kuchaytirishda muhim omil bo‘lib
xizmat qiladi. Shu tariqa, semema va sema munosabatlarini o‘rganish mavzusining
dolzarbligi o‘zbek tilini saqlash, rivojlantirish va xalqaro ilmiy maydonda
tanilishiga asosiy yo‘l bo‘lib xizmat qiladi. Ushbu tadqiqotlar orqali
tilshunoslikning turli sohalarida yangi yutuqlarga erishish imkoniyati paydo
bo‘ladi.
Kurs ishining ilmiyligi. Ilmiylik har qanday akademik tadqiqotning,
jumladan, kurs ishining asosiy mezonidir. U mavzuning chuqur tahlil qilinishi,
ilmiy dalillarga tayanishi va yangilik kashf etishi orqali ta’minlanadi. Aynan
ilmiylik tufayli kurs ishi o‘z o‘quvchilari va tadqiqotchilari orasida qimmatli
manba sifatida tan olinadi va amaliy natijalar berishga qodir bo‘ladi. Kurs ishining
ilmiyligi, avvalo, mavzuni dolzarbligini asoslashda namoyon bo‘ladi. Taqdim
etilgan mavzu zamonaviy lingvistikaning muhim muammolaridan biri bo‘lib, til
semantikasi tizimining asosi hisoblanadi. Bu masala o‘zbek tilining boy semantik
imkoniyatlarini kashf etish, ularning mantiqiy va tizimli tahlilini amalga oshirish
orqali lingvistika sohasiga katta hissa qo‘shishi mumkin. Ilmiylik, shuningdek,
ishlatilgan tadqiqot usullari orqali ham ko‘zga tashlanadi. Kurs ishida nazariy
fikrlardan tashqari, amaliy tahlil, ma’lumotlarni kuzatish va tahlil qilish kabi
usullardan foydalanish rejalashtirilgan. Bu usullar mavzu bo‘yicha to‘plangan
ma’lumotlarning ishonchliligini ta’minlash va natijalarning haqqoniyligini
tasdiqlashda muhim rol o‘ynaydi. Manbalar ishonchliligini ta’minlash kurs ishining
ilmiy asosini kuchaytiradi. Kurs ishi uchun foydalanilgan adabiyotlar, maqolalar
va tadqiqotlar nashr etilgan ilmiy manbalardan olingan bo‘lib, ular mavzu bo‘yicha
eng yangi va to‘liq ma’lumotlarni taqdim etadi. Bu esa tadqiqotning nazariy va
amaliy ahamiyatini yanada oshiradi. Yangilik darajasi esa kurs ishining eng muhim
5

jihatlaridan biridir. Tilshunoslikning semantik sohasida o‘zbek tili imkoniyatlarini
yangi yondashuvlar asosida tahlil qilish tadqiqotga noyoblik va eksklyuziv
ahamiyat baxsh etadi. Bu, o‘z navbatida, kurs ishining ilmiy mezonlarini yanada
mustahkamlaydi. Ilmiylik nafaqat akademik tadqiqotlar, balki jamiyatning
taraqqiyoti uchun ham asosiy omildir. Kurs ishlarida ilmiy yondashuvni qo‘llash
orqali o‘qituvchilar va talabalarda tanqidiy fikrlash ko‘nikmasi shakllanadi, bu esa
kelajakda ilm-fan sohasidagi yutuqlarni ta'minlaydi. Xususan, semema va sema
munosabatlarini o‘rganish kabi mavzular orqali nafaqat lingvistika, balki boshqa
fan sohalariga ham qimmatli hissa qo‘shilishi mumkin. Tilshunoslikda ilmiylik
talablari asosida olib borilgan tadqiqotlar, o‘z navbatida, ta'lim sifatini oshirishga
yordam beradi. Ushbu kurs ishida tadqiqotlar natijasi sifatida tilning semantik
tizimini chuqurroq o‘rganish imkoniyatlari ochiladi, bu esa nafaqat o‘zbek tili,
balki boshqa tillar bilan solishtirma tadqiqotlar olib borishga ham yo‘l ochadi. Ilm-
fanning har tomonlama rivojlanishi uchun zamonaviy tadqiqot usullarini qo‘llash
va tahlil qilish imkoniyatlarini kengaytirish muhim ahamiyatga ega. Kurs ishidagi
ilmiylik yuqori ta'minlangan bo‘lsa, u jamiyatning turli qatlamlari uchun foydali
yechimlarni taqdim etadi. Masalan, tilning semantik qatlamlarini o‘rganish orqali
nafaqat ilmiy doiralar, balki amaliy sohalarda, jumladan, tarjima, o‘quv
materiallari yaratish va til texnologiyalari ishlab chiqishda yangi imkoniyatlar
yaratiladi. Bu esa, o‘z navbatida, kelajak avlodlar uchun boy ilmiy merosni
yaratishga xizmat qiladi. Ilmiy yondashuvning kuchi ham shundaki, u yangi
savollarni tug‘diradi va javoblarini izlab topishga undaydi. Shu tariqa, ilmiylik
asosida yaratilgan har bir tadqiqot insoniyat taraqqiyotiga o‘zining beqiyos
hissasini qo‘shadi.
Kurs ishining hajmi. Kurs ishi 3 5 bet matndan iborat. Kurs ishi kirish, 2 ta
bob, xulosa, foydalanilgan adabiyotlar dan iborat.
6

I-BOB . LEKSIK MA NONIʼ N G SEMANTIK TARKIBI
1.1 Semasiologiya tilshunoslikning ma no haqidagi sohasi
ʼ
Tilning turli sathlaridagi birliklarning ma nosini tadqiq etish
ʼ
semasiologiyaning vazifasi hisoblanadi. Lisoniy ma no, ya ni til birliklari
ʼ ʼ
anglatayotgan ma no esa uning o rganish predmeti sanaladi. Demak,
ʼ ʻ
semasiologiya til birliklarining ma nosini, ularning nimani ifodalashini, nimani
ʼ
anglatishini tadqiq qiladi.
Til nutq hosil qiluvchi sistema sifatida ma no tashish uchun yashaydi.
ʼ
Ushbu ma nolarning mohiyati, turlari, va tuzilishi, ma noning til sathlari
ʼ ʼ
birliklariga biriktirilganlik darajasi, sath birliklari o rtasidagi ma no taqsimoti, shu
ʻ ʼ
nuqtayi nazardan tillarning o xshash va farqli tomonlari, ma nolarning birikib
ʻ ʼ
murakkab mazmun hosil qilishlari kabilarni o rganish semasiologiyaning asosiy
ʻ
vazifalaridan sanaladi.
Tilshunoslikning leksikologiya, grammatika bo limlarida ham til
ʻ
birliklarining ma nosi o rganiladi. Bu bo limlarda ma no shakl bilan birga, uning
ʼ ʻ ʻ ʼ
funksiyasi sifatida tadqiq qilinadi. Semasiologiyada esa lisoniy ma no alohida
ʼ
mohiyat sifatida o rganiladi. Semasiologiya ham o z navbatida umumiy va xususiy
ʻ ʻ
semasiologiyaga bo linadi. Umumiy semasiologiya barcha tillar uchun umumiy
ʻ
bo lgan ma no nazariyasini, ma no turlarini, semantik strukturaning umumiy
ʻ ʼ ʼ
tomonlarini o rgansa, xususiy semasiologiya aniq bir tilning ma no xususiyatlarini
ʻ ʼ
o rganadi. Semasiologiya barcha til birliklarining ma nosini o rganar ekan, uning
ʻ ʼ ʻ
ichki tuzilishi til strukturasini aks etiradi. Rus semasiologi Nikitin semasiologiya
sohasini ma noning umumiy nazariyasi va tipologiyasidan tashqari quyidagi
ʼ
qismlardan iborat ekanligini aytadi 1
:
Fonosemasiologiya yoki fonosemantika. Bu semasiologiyaning yangi va ko p
ʻ
tortishuv-munozaralarga sabab bo luvchi bo limidir. Fonosemantikada
ʻ ʻ fonetik
birliklar - fonemalarning ma no xususiyatlari o rganiladi. Ma lumki, fonemalar
ʼ ʻ ʼ
boshqa til birliklaridan farqli o laroq bir planli, ya ni faqat shakl, ifoda planiga ega
ʻ ʼ
birliklardir. Fonemalar morfema yoki leksema ma nosini farqlar ekan, o zi ma noli
ʼ ʻ ʼ
1
Никитин М.В. Основы лингвистической теории значения. –Москва, «Высшая школа», 1968. –
С.3-6.
7

birlik emas. Fonemalar aniq bir ma no bilan bog liq bo lmaydi. Lekin ayrimʼ ʻ ʻ
hollarda, ma lum sharoitlarda bir tovush yoki tovushlar kombinatsiyasi muayyan
ʼ
ma no bilan bog langanligini (balki tasodifan) kuzatish mumikn. Bu holatlarga
ʼ ʻ
tovushga taqlid (vov-vov, miyov, taraq-turuq), parnonimiya, xalq etimologiyasi
misol qilib ko rsatiladi. Shu kabi holatlarni hisobga olib, fonemalarda ham ma no
ʻ ʼ
plani mavjud degan tilshunoslar tomonidan fonosemasiologiya bo limi shakllandi.
ʻ
Morfema, so z birikmasi, gap va matn til birliklarining ma no xususiyatlari
ʻ ʼ
grammatik semasiologiyada tadqik qilinadi. Nikitin grammatik semasiologiyaning
quyidagi turlarini ajratadi:
1. Kategorial-grammatik semasiologiya. Bunda so zlarning grammatik ma nolari,
ʻ ʼ
so z turkumlarining semantik aspekti kabilar o rganiladi.
ʻ ʻ
2. Morfologik-grammatik semasiologiyada so z shakllari ma nosi tadqik qilinadi.
ʻ ʼ
3.Funksional-grammatik semasiologiya bitta umumiy kategorial ma no ifodalovchi
ʼ
leksik, grammatik yoki turli sath birliklarining ma nosini, ya ni funksional-
ʼ ʼ
semantik kategoriyalarni, maydonlarni tahlil qiladi.
4. Sintaktik sathdagi semasiologiya bilan mazmuniy sintaksis shug ullanadi.
ʻ
Leksik birliklar ma nosi leksik semantikada, frazeologik birliklarning semantik
ʼ
xususiyatlari frazeologik semantikada tadqiq qilinadi. Ayrim hollarda leksik
semantika termini lug aviy ma noli til birliklari bo lmish ham leksema, ham
ʻ ʼ ʻ
frazemalar uchun birday qo llanadi.
ʻ
Semasiologiya aslida tilshunoslikning leksikografiya sohasi tarkibida uzoq
o tmishga ega. Shunday bo lsa-da, semasiologiya tilshunoslikning alohida
ʻ ʻ
mustaqil sohasi sifatida 19-asrning oxirlarida ajralib chiqdi. Hozirgi kunda
tilshunoslikda “semasiologiya” termini bilan bir qatorda “semantika” termini
qo llanib kelmoqda. “Semasiologiya” atamasi Rayzig tomonidan qo langan bo lsa,
ʻ ʻ ʻ
“semantika” terminini fransuz tilshunosi M.Breal tomonidan 1883-yilda fanga olib
kirilgan. Semasiologiya tilshunoslikning eng muhim va murakkab sohalaridan biri
bo‘lib, so‘zlar va iboralarning ma’nosini o‘rganishga qaratilgan ilmiy yo‘nalishdir.
2
Ushbu soha til semantikasi tizimini chuqur tahlil qilish, so‘zlar va ularning o‘zaro
2
Tegirov, I. (2023). Tilshunoslik: Semema va Sema munosabatining talqini. Toshkent: O‘zME
nashriyoti.
8

munosabatini har tomonlama o‘rganish orqali tilshunoslikning nazariy va amaliy
rivojiga hissa qo‘shadi. Semasiologiya asosan lingvistik semantika, pragmatika va
leksikologiya sohalariga asoslangan holda rivojlanadi. Tilshunoslar ushbu sohada
so‘zlarning ma’nosini aniqlashda, ularning kontekstual va tarixiy nuqtai nazardan
qanday o‘zgarishlar sodir bo‘lishini tahlil qilishda ilmiy yondashuvlarni
qo‘llaydilar. Xususan, semasiologiya tilning zamonaviy qo‘llanilishida inson
miyasidagi semantik jarayonlarni o‘rganishga yordam beradi, bu esa kognitiv
fanlar bilan uyg‘unlikda olib boriladigan tadqiqotlar uchun yangi ufqlarni ochadi.
Semasiologiyaning tilshunoslikdagi ahamiyati bir necha muhim jihatlar orqali
namoyon bo‘ladi. Birinchidan, ushbu soha tilning ma’no tizimini o‘rganish orqali
tilni chuqurroq anglash imkoniyatini yaratadi. Tilning semantik tizimi inson
miyasida shakllanadi va madaniyat, ijtimoiy hayot hamda tarixiy jarayonlar bilan
chambarchas bog‘liq. Semasiologiya bu jarayonlarni ilmiy ravishda o‘rganib,
tilning nazariy asoslarini mustahkamlaydi. Ikkinchidan, semasiologiya amaliy
tilshunoslik uchun ham muhim ahamiyat kasb etadi. Masalan, tarjimashunoslikda
so‘zlarning kontekstual va lingvistik ma’nosini aniqlash jarayoni tarjimalar sifatini
oshirishda muhim rol o‘ynaydi. Shu bilan birga, ushbu tadqiqotlar til
texnologiyalari, jumladan, sun’iy intellekt tizimlarida tilni qayta ishlash va
tushunish algoritmlarini takomillashtirish uchun asos bo‘ladi. Semasiologiya,
shuningdek, tilning tarixiy va mintaqaviy o‘zgarishlarini tahlil qilishda ham
alohida ahamiyatga ega. So‘zlarning semantik evolyutsiyasi va ularning
mintaqaviy xususiyatlari madaniyatlararo kommunikatsiya jarayonlarini chuqurroq
o‘rganish imkonini beradi. Bu esa tilshunoslikka nazariy bilimlar boyligini
qo‘shibgina qolmay, amaliy sohalar uchun ham katta imkoniyatlar yaratadi.
Shunday qilib, semasiologiya tilshunoslikning ma’no haqida soha sifatida nafaqat
nazariy, balki amaliy jihatdan ham dolzarb yo‘nalish hisoblanadi. Ushbu sohaning
ilmiy tadqiqotlari tilning murakkab va xilma-xil semantik tizimini chuqurroq
tushunishga, insoniyatning ilmiy bilimlarini boyitishga xizmat qiladi.
Semasiologiya lingvistikaning boshqa yo‘nalishlari bilan chuqur o‘zaro
bog‘liq bo‘lib, bu uning tilshunoslik ilmida tutgan o‘rnini yanada mustahkamlaydi.
9

Xususan, leksikologiya, sintaksis, pragmatika va kognitiv tilshunoslik
semasiologiya bilan uyg‘unlikda rivojlanadi. Bu sohalar birgalikda tilning
murakkab ma’no tizimini o‘rganish va uni yanada chuqurroq tushunish imkonini
yaratadi. Leksikologiya sohasida semasiologiya so‘zlarning ma’nosini tahlil qilish
va ular o‘rtasidagi mantiqiy bog‘lanishni aniqlashda muhim vosita hisoblanadi.
Masalan, sinonimlar, antonimlar yoki polisemiyalar kabi leksik birliklarning
semantik xususiyatlarini o‘rganish orqali tilning boyligi va mazmuniy xilma-xilligi
namoyon bo‘ladi. Shu bilan birga, semasiologiya pragmatika sohasida ham muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki ma’no ko‘pincha kontekstga bog‘liq ravishda
aniqlanadi. Kognitiv lingvistika esa semasiologiyani inson miyasidagi semantik
jarayonlarni o‘rganish bilan boyitadi. Ushbu uyg‘unlik orqali so‘zlarning ma’no
shakllanishi, ularning qabul qilinishi va tushunilishi jarayonlarini yanada
chuqurroq o‘rganish mumkin. Bu esa nafaqat lingvistika, balki psixologiya va
neyrobiologiya sohalari uchun ham yangi tadqiqot imkoniyatlarini ochadi. Bundan
tashqari, semasiologiya sun’iy intellekt texnologiyalari rivoji uchun ham katta
ahamiyatga ega. Kompyuter lingvistikasi va tabiiy tilni qayta ishlash sohalarida
semasiologik tahlil yordamida dasturiy ta’minotlar tilni yaxshiroq tushunadi va
insonga qulay bo‘lgan algoritmlar yaratishga yordam beradi. Masalan, matnni
avtomatik tarjima qilish, so‘zlarni kontekstual tahlil qilish kabi texnologiyalar
semasiologiyaning amaliy natijalari sifatida qaraladi. Semasiologiya
tilshunoslikning asosiy va dinamik rivojlanayotgan yo‘nalishlaridan biri bo‘lib,
so‘zlarning ma’nosi va mazmunini tushunish uchun fundamental asos hisoblanadi.
Ushbu sohaning ilmiy tadqiqotlari nafaqat lingvistika, balki texnologiya,
madaniyatlararo kommunikatsiya va hatto psixologiya sohalariga ham bevosita
ta’sir ko‘rsatadi. Bu esa semasiologiyani nafaqat dolzarb, balki juda keng
imkoniyatlarga ega soha sifatida baholashga imkon beradi. Semasiologiyaning
muhim yutuqlaridan biri bu so‘zlarning polisemik xususiyatlarini chuqur
o‘rganishdir. Polisemiyaga ega so‘zlar bir nechta ma’noni ifodalashi mumkin va
ularning kontekstual o‘zgarishlari til semantikasi uchun fundamental ahamiyat
kasb etadi. Semasiologik tadqiqotlar orqali so‘zlarning ko‘p ma’noliligi nazariy
10

jihatdan o‘rganildi va amaliy jihatdan lug‘at tuzishda, tarjima jarayonida katta
yutuqlarga olib keldi. Semasiologiya tilshunoslikning ma’no haqidagi sohasi
bo‘lib, so‘zlarning lug‘aviy va kontekstual ma’nosini chuqur o‘rganishga
qaratilgan ilmiy yo‘nalishdir. Ushbu soha til mazmunining ichki tuzilishini tahlil
qilish va so‘zlarning ma’no tizimini izchil tushunish orqali lingvistik tadqiqotlarga
katta hissa qo‘shib kelmoqda. Hozirgi zamonaviy lingvistika semasiologiya
sohasida ko‘plab yutuqlarga erishdi va bu yutuqlar nafaqat tilshunoslik ilmini
boyitdi, balki amaliy hayotda ham keng qo‘llanilmoqda. Semasiologiya sohasida
yutuqlardan yana biri sinonimik tizimlarni o‘rganishdir. Sinonimlar bir ma’noni
turli so‘zlar orqali ifodalash imkonini beradi. Ushbu tizimning semantik va
pragmatik jihatlari o‘rganilishi tilning boyliklarini aniqlashga xizmat qiladi. Lug‘at
tuzishda semasiologik yondashuvlar orqali sinonimlarning mantiqiy bog‘lanishi
o‘rnatilib, tilni ifoda etish ko‘nikmalari yanada takomillashtirildi. Sun’iy intellekt
texnologiyalari rivoji bilan semasiologiyaning amaliy qo‘llanilishi yanada
kengaydi. Tabiiy tilni qayta ishlashda, masalan, matnni avtomatik tarjima qilish,
so‘zlarning kontekstual ma’nosini tahlil qilish kabi texnologiyalar semasiologiya
tadqiqotlariga asoslanmoqda. Ushbu yutuqlar lingvistik modellar yaratishda va
tilni algoritmik tahlil qilishda alohida ahamiyat kasb etadi. Madaniy aloqalar va
xalqaro kommunikatsiyada semasiologik yutuqlar orqali turli tillar va madaniyatlar
o‘rtasida ma’no uzluksizligi ta’minlandi. Masalan, xalqaro hujjatlar va
adabiyotlarni tarjima qilishda semasiologik tahlillar so‘zlarning ma’nosini to‘g‘ri
va izchil anglash imkonini yaratdi. Bu madaniyatlararo aloqalarni
mustahkamlashda muhim vosita bo‘ldi. Shunday qilib, semasiologiya tilning
semantik tizimini o‘rganish orqali lingvistika sohasida ko‘plab nazariy va amaliy
yutuqlarga erishdi. Ushbu yutuqlar tilshunoslikning rivojiga ulkan hissa qo‘shib,
zamonaviy texnologiyalar va madaniy aloqalar uchun yangi imkoniyatlarni ochdi.
Tilning semantik jihatini o‘rganish orqali eski va kam qo‘llaniladigan so‘zlarni
tiklash, ularni joriy madaniyatga qaytarish mumkin. Bu esa nafaqat tilni boyitadi,
balki madaniy merosni saqlashga xizmat qiladi. Har bir so‘z va ibora, o‘z
navbatida, o‘sha xalqning tarixiy va madaniy tajribasini aks ettiradi.
11

$1.2 Semasiologiya va onomasiologiya leksik semantikaning ikki aspekti sifatida Umumiy semasiologiyaning bir bo limi bo lgan leksik semantikada leksikʻ ʻ ma no o rganiladi. Leksik semantikaning o zi ham semasiologiya va ʼ ʻ ʻ onomasiologiya kabi ikki aspektdan iborat. Nutq jarayonida so zlovchi va ʻ tinglovchi ishtirok etadi. So‘zlovchi (yoki yozayotgan shaxs) ma lumotni, ya ni ʼ ʼ ma noni muayyan belgilarga kodlab matn tuzadi. Tinglovchi (yoki o‘qiyotgan ʼ shaxs) esa matnni anglash uchun belgilardan ma noni “yechib oladi”. Birinchi ʼ holatda ma nodan belgiga (so‘zga, matnga) boriladi va “ushbu ma noni (fikrni, ʼ ʼ tushunchani) qanday belgi yordamida ifodalash mumkin?” degan savol tu\iladi. Ikkinchi holatda esa, belgidan ma noga boriladi va “bu belgi (so‘z, matn) qanday ʼ ma no ifodalaydi?” degan savol tug iladi. Shundan kelib chiqib, leksik birliklar ʼ ʻ ma nosi “belgidan ma noga” va “ma nodan belgiga” bir-biriga qarama-qarshi ʼ ʼ ʼ semasiologiya va onomasiologiya yo‘nalishlarida o‘rganiladi. Semasiologiya leksik semantikaninng bir bo limi bo lib, u ma noni belgi ʻ ʻ ʼ ma no yo nalishida o rganadi. ʼ ʻ ʻ Va bunda “ushbu belgi (so z, leksema) qanday ʻ ma no ifodalaydi?” degan savol qo yiladi (tinglovchining holati). Masalan, o zbek ʼ ʻ ʻ tilida yer leksemasining qanday ma nolari bor?, ochun leksemasi qanday ma no ʼ ʼ ifodalaydi ? Onomasiologiya semantikaning yana bir aspekti bo lib, unda ma no ma no ʻ ʼ ʼ belgi yo nalishida tadqiq qilinadi. Bu o rinda “Mazkur ma noni qanday belgi yoki ʻ ʻ ʼ belgilar ifodalaydi?”, degan savol ko ndalang quyiladi (so zlovchining holati). ʻ ʻ Masalan, vaqt ma nosini ifodalovchi qanday so zlar mavjud?, mavhum ʼ ʻ tushunchalarni qanday so zlar yordamida ifodalash mumkin? Leksik ʻ semantikaning bu ikki aspektining ajratilishi leksik semantik kategoriyalar va hodisalarning mohiyatini turli nuqtayi nazarlardan to liq va aniq o rganishga ʻ ʻ xizmat qiladi. Zero, bir ma nolilik, ko p ma nolilik, omonimiya semasiologik ʼ ʻ ʼ kategoriya sanalsa, sinonimiya, antonimiya, konversiya, mazmuniy maydon kabilar onomasiologik kategoriyalar deb qaraladi. Semasiologiya va 12$