Balans moddalari va ularning izohlanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	16000UZS
Hajmi	271.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	31 Mart 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

eldor

Ro'yxatga olish sanasi 31 Mart 2025

27 Sotish

Balans moddalari va ularning izohlanishi

Sotib olish

BALANS MODDALARI VA ULARNING IZOHLANISHI
MUNDARIJA:
KIRISH………………………………………………………………….…………2
I BOB BUXGALTERIYA BALANSI TO’G’RISIDA TUSHUNCHA
1.1. Balansning tuzilishi va uning moddalari …………………………………..4
1.2. Buxgalteriya balansi maqsadi va vazifalari, ularning izohlanishi…………16
II BOB ХO’JALIK OPERATSIYALARI TA’SIRIDA BALANSDAGI
O’ZGARISHLAR
2.1 Balans moddalari va ularning aktiv va passiv izohlanishi……………………22
2.2. Buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismining tahlili … ………………..29
XULOSA…………………………………………………………………………37
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ……………………………39
1

KIRISH
Kurs ishining dolzarbligi : Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning
tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi, xo`jalik yurituvchi subyektning mulkiy va
moliyaviy ahvoli haqidagi axborotni to`playdi hamda oshkor qiladi.
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o`z sarmoyasi, uzoq
muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilishda, xo`jalik yurituvchi
subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan
foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo`ladi.
Buxgalteriya balansidagi barcha axborot to`g`ri oshkor qilinishi va
foydalanuvchilarga tushunarli bo`lishi kerak. Zarur hollarda buxgalteriya balansiga
kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan axborotlar bilan to`ldiriladi.
“Balans” atamasi lotincha “bis” – ikki marta, “banx” – tarozi pallasi
so`zlaridan tarkib topgan bo`lib, ikki palla degan ma`noni anglatadi. U tenglik,
muvozanat tushunchasi sifatida ishlatiladi.
Buxgalteriya balansining maqsadi – xo`jalik yurituvchi subyektning
buxgalteriya balansi uning resurslarini va moliyaviy tarkibini anglab yetishga
imkoniyat berishi uchun hisobot vaqtidagi moliyaviy ahvolni aks ettirishdan iborat.
Balansning jamlangan qatorlari bo`yicha tasnifiy jihatlarini quyida ko`rib
o`tishimiz mumkin.
Joriy va uzoq muddatli aktivlarni tasniflash. Har bir subyekt joriy aktivlarni
va joriy majburiyatlarni buxgalteriya balansida alohida tasnif sifatida ko`rsatishni
(yoki ko`rsatmaslikni) belgilab olishi lozim. Xo`jalik yurituvchi subyekt bu
tasnifni amalga oshirmaydigan variantni tanlab olsa, aktivlar va majburiyatlarni
to`lash muddatlariga doir axborot nima bo`lganda ham buxgalteriya hisobining
milliy standartlariga asosan ochib ko`rsatilishi zarur.
Xo`jalik yurituvchi subyekt aniq belgilanadigan operatsiya siklidan
foydalanib, tovarlar va xizmatlarni yetkazib bersa, u holda balans hisobotidagi
joriy va uzoq muddatli aktivlar hamda majburiyatlarning alohida tasnif etilishi
aylanma mablag` sifatida doimo muomalada bo`ladigan sof aktivlar bilan
2

subyektning uzoq muddatli operatsiyalarida foydalaniladigan aktivlar o`rtasidagi
tafovutni farqlash yo`li bilan juda foydali axborotga ega bo`linadi. Shuningdek, u
joriy operatsiya tsikli davomida olinishi kutilayotgan aktivlarni hamda shu davr
ichida to`lanishi lozim bo`lgan majburiyatlarni ham alohida ko`rsatishi lozim.
Agar aktivlar xo`jalik yurituvchi subyekt operatsion faoliyatining bir qismi
bo`lsa va subyektning operatsiya sikli me`yorida o`tayotgan paytda uni olish yoki
iste`mol qilish kutilayotgan bo`lsa, mazkur aktivlar joriy aktivlar qatoriga
kiritiladi.
Agar aktivlar qayta sotish maqsadida yoki qisqa muddatda ushlab turilgan
bo`lsa va undan hisobot vaqtidan keyingi 12 oy mobaynida foydalanish
kutilayotgan bo`lsa, bunday hollarda u joriy aktiv sifatida tasnif etilishi zarur.
Ushbu tasnifiy jihatlardan farqli jihatlarda boshqa barcha aktivlar uzoq muddatli
aktivlar sifatida tasnif etilishi kerak.
Kurs ishining maqsadi: B alans moddalari va ularning izohlanishi ni
o’rganish va tahlil qilish metodikasi
Kurs ishining vazifasi:
Balansning tuzilishi va uning moddalari ni o’rganish metodikasi;
Buxgalteriya balansi maqsadi va vazifalari, ularning izohlanishi;
Balans moddalari va ularning aktiv va passiv izohlanishi;
Buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismining tahlili;
Kurs ishining tarkibi: kirish asosiy qismi, ikkita bob, to’rtta paragraf,
xulosa va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat .
3

I BOB BUXGALTERIYA BALANSI TO’G’RISIDA TUSHUNCHA
1.3. Balansning tuzilishi va uning moddalari
Хo’jalik subyektlarini boshqarish uchun, eng avvalo, ulardagi mablag’lar
haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish kerak. Shu bilan birga ular, mablag’larning
qanday turlariga ega va bu mablag’lar qanday manbalardan tashkil topganligini
bilish kerak bo’ladi. Bunday ma’lumotlar umumlashtirilgan hodda pul
ko’rsatkichlarida ma’lum bir sanaga berilishi kerak. Mablag’lar tarkibi va qanday
maqsadlarga mo’ljallanganligini o’rganish uchun ularni iqtisodiy jihatdan
guruhlash zarur. Mana shu ma’lumotlar buxgalteriya balansi yordamida olinadi.
Buxgalteriya balansi xo’jalik mablag’larini ularning turlari va tashkil topish
manbalari bo’yicha muayyan bir davrga pulda ifodalanib, umumlashtirib aks
ettirish va iqtisodiy guruhlash usulidir. 1
Mablag’lar turlari va ularning manbalarini ajratib ko’rsatish maqsadida
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2019 yil 7 fevralda 31-sonli
buyrug’i bilan qabul qilingan balans ikki qismdan iborat bo’lgan jadval shaklida
tuzilgan. Uning chap tomonida mablag’lar turlari va ularning joylanishi keltiriladi
va u aktiv qism deb nomlanadi, passiv qism deb nomlanadigan o’ng tomonida
mablag’lar manbalari va ularning qanday maqsadlarga atalganligi ko’rsatiladi.
«Aktiv» atamasi lotincha faoliyatli, amal qilish, mavjud bo’lish degan
so’zlardan kelib chiqqan. Shuning uchun aktiv deganda mablag’lar qanday amal
qilayotganligini, ishlayotganligini ko’rsatuvchi mablag’lar guruhlanishini
tushunish kerak.
Aktivlar oldingi amalga oshirilgan muammolarni yoki oldin sodir bo’lgan
voqealar natijasida korxonaga kelib tushgan va ular kelajakda foyda keltiradigan
iqtisodiy resurslardir. Aktivlar uch xil xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) kelajakdagi iqtisodiy nafni o’zida mujassamlanishi, bevosita va bilvosita
pul mablag’lari yoki ularning ekvivalentlarini ko’paytirish imkoniyati;
b) bu iqtisodiy naflarni nazorat qilish qobliyatini mujassamlash;
1
Buxgalteriya hisobi asoslari. – B. B. Osimov, 2019.
4

v) oldingi bitimlar yoki boshqa voqealarning natijasi bo’lishi.
«Passiv» atamasining ildizi ham lotincha faolsiz, xolis turmoq, tushuntirish
kabi so’zlarning ildizidan olingan. Тarixan bu atama dastlab faqat qarzga olingan
mablag’larga nisbatan, ya’ni uchinchi shaxslar oldidagi majburiyatlarga nisbatan
qo’llanar edi. Bu bilan mulk egasi qarzga olingan mablag’larga bo’lgan
munosabatda o’zboshimchalikdan o’zini tutishi kerakligi ta’kidlangan edi.
Keyinchalik «passiv» atamasi manbalarning boshqa moddalariga ham tarqatilgan
bo’lib, faqat korxona majburiyatlarini tavsiflabgina emas, mablag’lar turlarini
qanday maqsadlarga mo’ljallanganligini ham tavsiflash uchun ishlatiladigan bo’ldi.
Manbalarning tarkibiy qismini majburiyatlar tashkil etadi. Subyektning
majburiyatlari bu oldingi amalga oshirilgan operatsiyalarning natijasi yoki
kelajakda o’zida mujassamlangan iqtisodiy nafni chiqib ketishi yoki yangi
majburiyatlarni vujudga kelishi bilan yakunlanadi. Majburiyatlarni uch xil
xususiyatga ega bo’lishi kerak:
a) aktivlarni chiqib ketishi yoki xizmat ko’rsatish yo’li bilan to’lashni
vujudga keltiradigan mavjud doimiy majburiyatni o’zida majassamlashtirishi;
b) subyekt uchun majburiyatning bajarilishi shartligi va qariyb muqarrarligi;
v) oldingi bitim yoki voqealar natijasi bo’lishi.
Uning aktivi va passiv i da h am balans moddalari ikkiga bo’lib ko’rsatiladi.
Aktivda: I bo’lim. Uzoq muddatli aktivlar va II bo’lim. Joriy aktivlar.
Passivda: I bo’lim. O’z mablag’larining manbalari va II bo’lim.
Majburiyatlarga bo’linadi.
Balans ko’rsatkichlaridan quyidagi iqtisodiy ko’rsatkichlarni aniqlab olish
mumkin. Aktivlar aylanma va uzoq muddatli kapitallari yig’indisiga teng. Хo’jalik
yurituvchi subyektning o’z mablag’lari aktivlaridan majburiyatlarini ayirganiga
teng.
Aktiv va passivning xar bir elementi mablag’lar turi yoki ularning manbai
balans moddasi deb ataladi. Aktivda, masalan, quyidagi moddalar keltiriladi:
«Asosiy vositalar», «Тugallanmagan ishlab chiqarish», «Тayyor mahsulot»,
5

«Hisob-kitob schyoti» va boshqalar; passivda «Ustav kapitali (fondi)», «Hisobot
yilining taqsimlanmagan foydasi, «Bank kreditlari», «Mol yetkazib beruvchilardan
qarzlar» va boshqa moddalar.
Buxgalteriya balansining xususiyati aktiv va passivlar pullik yakunlarining
tengligidan iborat. Bu talab har qanday korxona balansi uchun majburiydir. Bu
talab aktivda ham, passivda ham mablag’larning bir xil hajmda, faqat har xil
guruhlanishda ko’rsatiladi, ya’ni aktivda - turlari bo’yicha, passivda - manbalari
bo’yicha. Balansning nomi ham shunga asoslangan, chunki «balans» so’zi tenglik,
barobarlikni anglatadi. Shuning uchun ham balans aktivi va passivi «balans» so’zi
bilan belgilanadi.
Balans korxonaning xo’jalik mablag’larini ma’lum bir sanaga tavsiflab,
uning o’tgan davrdagi barcha faoliyat natijasini qanday holatga olib kelganligini
ko’rsatadi. Shunday qilib, balans korxona mablag’larining turlari va ularning
manbalari haqidagi muhim axborotga ega bo’lgan xo’jalik yuritish subyektlari
ishining yakunlari to’g’risidagi hisobotdir.
Balansning tuzilishi va uning moddalari
O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2021 yil 24 yanvarda
ro’yxatga olingan O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligining 2022 yil 27
dekabrdan 140-sonli buyrug’i bilan moliyaviy hisobotlarning yangi shakllari
tasdiqlangan. Quyida ushbu tasdiqlangan balans shaklini keltiramiz
1-jadval
Balansning tuzilishi va uning moddalari shakillari 2
Ko’rsatkichlar nomi Satr
kodi H isobot
yili
boshiga H isobot
yili
oxirigaAktiv
I. Uzoq muddatli aktivlar
Asosiy vositalar:
Boshlang’ich (qayta tikpash) qiymati (0100, 0300) 010
2
Buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va tahlil qilish. – F. X. Abdurahmonov, 2015.
6

Amortizatsiya (0200) 011
Q oldiq qiymat (010 - 011) 012
Nomoddiy aktivlar:
Boshlang’ich qiymati (0400) 020
Amortizatsiya summasi (0500) 021
Q oldiq qiymat (020-021) 022
Uzoq muddatli investitsiyalar, jami (satr. 040+050
+060+070+080), shu jumladan: 030
Q immatli qog’ozlar (0610) 040
Sho’’ba xo’jalik jamiyatlariga investitsiyalar
(0620) 050
Q aram xo’jalikjamiyatlariga investitsiyalar (0630) 060
Chet el kapitali mavjud bo’lgan korxona l arga
investitsiyalar (0640) 070
Boshqa uzo q muddatli investitsiyalar (0690) 080
O’rnatiladigan asmavzu-uskunala r (0700) 090
Kapital ko’yilmalar (0800) 100
Uzo q muddatli debitorlik q ar z lari
(0910,0920,0930,0940) 110
shundan: muddati o’tgan 111
Uzoq muddatli kechiktirilgan xarajatlar
(0950,0960,0990) 120
I bo’lim bo’yicha jami
(satr. 012+022+030+090+100+110+120) 130
II. Joriy aktivlar
Тovar-moddiy zaxirapari, jami (satr.
150+160+170+180), shu jumladan: 140
7

Ishlab chiqarish zaxiralari (1000, 1100, 1500,
1600) 150
Тugaplanmagan ishlab chiqarish
(2000, 2100, 2300, 2700) 160
Тayyor mahsulot (2800) 170
Тovarlar (2900 dan 2980 ning ayirmasi) 180
Kelgusidavr sarflari (3100) 190
Kechiktirilgan xarajatlar (3200) 200
Debitorlar, jami (satr. 220+230+240+250+260
+270+280+290+300+310) 210
shundan: muddati o’tgan 211
Хaridor va buyurtmachilarning qarzi (4000 dan
4900 ning ayirmasi) 220
Ajratilgan bo’linmalarning qarzi (4110) 230
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarning qarzi
(4120) 240
Хodimlarga berilgan bo’naklar (4200) 250
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga
berilgan bo’naklar (4300) 260
Budjetga soliq va yig’imlar bo’yicha bo’nak
to’lovlari (4400) 270
Maqsadli davlat jamg’armalari va sug’urtalar
bo’yicha bo’nak to’lovlari (4500) 280
Тa’sirchilarning ustav kapitaliga ulushlar bo’yicha
qarzi (4600) 290
Хodimlarning boshqa operatsiyalar bo’yicha qarzi
(4700) 300
8

Boshqa debitorlik qarzlari (4800) 310
Pul mablag’lari, jami (satr. 330+340+350+360),
shu jumladan: 320
Kassadagi pul mablag’lari (5000) 330
H isoblashish schyotidagi pul mablag’lari (5100) 340
Chet el valutasidagi pul mablag’lari (5200) 350
Boshqa pul mablag’lari va ekvivalentlari
(5500,5600,5700) 360
Qisqa muddatli investitsiyalar (5800) 370
Boshqa joriy aktivlar (5900) 380
II bo’lim bo’yicha jami
(satr. 140+190+200+210 +320+370+380) 390
Balans aktivi bo’yicha jami (satr. 130+390) 400
Ko’rsatkichlar nomi Satr
kodi H isobot
yili
boshiga H isobot
yili
oxirigaP a s s i v
I. O’z mablag’lari manbalari
Ustav kapitali (8300) 4
10
Q o’shilgan kapital (8400) 4
20
Zaxira kapitali (8500) 4
30
Sotib olingan xususiy aksiyalar (8600) 4
40
9

Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar) 4
50
Maqsadli tushumlar (8800) 4
60
Kelgusi davr xarajatlari va to’lovlari uchun
zaxiralar (8900) 4
70
1 bo’lim bo’yicha jami
(satr. 410+420+430-440+450 +460+470) 4
80
II. Majburiyatlar
Uzoq muddatli majburiyatlar, jami
(satr. 500+510
+520+540+550+560+570+580+590) 4
90
Shu jumladan: uzoq muddatli kreditorlik qar zla ri
(satr. 500+520+540+560+590) 4
91
Shundan: muddati o’tgan uzoq muddatli
kreditorlik qarzlari 4
92
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga uzoq
muddatli qarz (7000) 5
00
Ajratilgan bo’linmalarga uzoq muddatli qarz
(7110) 5
10
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga uzoq
muddatli qarz (7120) 5
20
Uzoq muddatli kechiktirilgan daromadlar (7210,
7220, 7130) 5
30
Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha uzoq
muddatli kechiktirilgan majburiyatlar (7240) 5
40
Boshqa uzoq muddatli kechiktirilgan majburiyatlar
(7250, 7290) 5
50
10

Хaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo’naklar
(7300) 5
60
Uzoq muddatli bank kreditlari (7810) 5
70
Uzoq muddatli qarzlar (7820, 7830, 7840) 5
80
Boshqa uzoq muddatli kreditorlik qarzlar (7900) 5
90
Joriy majburiyatlar, jami (satr. 610+630+640+650
+660+670+680+690+700+710+720+730+740+750+760) 6
00
Shu jumladan: joriy kreditorlik qarzlari (satr.
610+630+650+670+680+690+700+710+720+760) 6
01
Shundan: muddati o’tgan joriy kreditorlik qarzlari 6
02
Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilarga qarz
(6000) 6
10
Ajratilgan bo’linmalarga qarz (6110) 6
20
Sho’’ba va qaram xo’jalik jamiyatlarga qarz
(6120) 6
30
Kechiktirilgan daromadlar (6210, 6220, 6230) 6
40
Soliq va majburiy to’lovlar bo’yicha kechiktirilgan
majburiyatlar (6240) 6
50
Boshqa kechiktirilgan majburiyatlar (6250, 6290) 6
60
Olingan bo’naklar (6300) 6
70
11

Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz (6400) 6
80
Sug’urtalar bo’yicha qarz (6510) 6
90
Maqsadli davlat jamg’armalariga to’lovlar
bo’yicha qar z (6520 7
00
Тa’sischilarga bo’lgan qarzlar (6600) 7
10
Mehnatga haq bo’lash bo’yicha qarz (6700) 7
20
Q isqa muddatli bank kreditlari (6810) 7
30
Q isqa muddatli qarzlar (6820, 6830, 6840) 7
40
Uzoq muddatli majburiyatlarning joriy qismi
(6950) 7
50
Boshqa kreditorlik qarzlar (6950 dan tashqari
6900) 7
60
II bo’lim bo’yicha jami (satr. 490+600) 7
70
Balans passivi bo’yicha jami (satr. 480+770) 7
80
Balans aktivida mazkur korxona ixtiyoridagi mablag’lar turi va ularning
ma’lum davrda aylanishidagi joylanishi keltiriladi. Masalan, aktivning birinchi
moddasida dastlabki qiymatda berilgan «Nomoddiy aktivlar» korxona ixtiyoridagi
sezilarsiz aktivlarning qiymatini tavsiflaydi. Navbatdagi «Amortizatsiya» moddasi
nomoddiy aktivlarning dastlabki qiymati qanchaga kamayganini ko’rsatadi.
12

«Qoldiq qiymat» moddasi nomoddiy aktivlarning amortizatsiya summasini ayirib
tashlangandan keyingi qolgan qiymatini aks ettiradi.
«Asosiy vositalar» dastlabki qiymat moddasida korxona ixtiyoridagi mehnat
vositalarining qiymatini ko’rsatadi. Shuningdek, qayta tiklash qiymati - eskirish va
asosiy vositalarning qoldiq qiymati va hokazolarni aks ettiradi. «Ishlab chiqarish
zaxiralari» moddasi korxona ixtiyoridagi «Хom-ashyo va materiallar»,
«Yordamchi materiallar», «Yoqilg’i» va ombordagi boshqa ishlab chiqarish
zaxiralarining qiymatini umumiy summada aks ettiradi. «Тugallanmagan ishlab
chiqarish» moddasi korxonaning har xil sexlarida tayyorlanishi hali oxirigacha
yetkazilmagan buyumlarga qilingan sarflar summalarini aks ettiradi. «Тayyor
mahsulot» - bu mazkur korxonada tayyorlangan va sotish uchun mo’ljallangan
buyumlardir. «Kassa» va «Hisob-kitob schyoti» moddalarida muayyan davrda
korxona ixtiyoridagi pul mablag’larining summasi ko’rsatiladi. «Mol yetkazib
beruvchilar va pudratchilarga berilgan bo’naklao». «Boshqa debitoolik qarzlari» va
hokazo moddalarida esa boshqa xo’jalik yuritish subyektlarning ushbu korxonaga
undan sotib olingan mahsulot uchun («Хaridorlar») va boshqa operatsiyalar
bo’yicha («Boshqa debitorlar») qarzlari aks ettiriladi. 3
Ko’rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo’lib, ularning mazmuni ko’p
tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu
moddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlanishiga
qarab aniqlab olish doim ham oson bo’lavermaydi. Passivdagi har bir moddaning
mazmunini aniq ko’z oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishini
yaxshi bilib olish lozim. Yuqorida aytilganidek, passiv aktivda ko’rsatilgan
korxona mablag’larining manbaini aks ettiradi.
Passivning birinchi moddasi u stav kapitalidir. Uning summasi korxonaning
yaratilish paytida shakllantirilgan mablag’lar miqdoridan iborat. Bunda
korxonaning o’z mablag’larining umumiy summasi ko’rsatiladi va bu manbadan
3
Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392
b.
13

berilgan mablag’larning o’zi balans aktivining moddalarida aniq gavdalantirilgan
bo’ladi.
«Тaqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar)» moddasida korxonaning
faoliyat ko’rsatishi boshidan boshlab hisobot davrigacha bo’lgan vaqt ichida
jamg’arilgan foyda summasini aks ettiradi.
«Uzoq muddatli kreditlar» moddasida korxonaning bankka bo’lgan uzoq
muddatli qarzi aks ettiriladi. Bu moddada ko’rsatilgan summa korxona tomonidan
olingan uzoq muddatli bank kreditini aks ettirib, belgilangan davrda qaytarilishi
kerak. Mazkur modda korxona ixtiyorida hozircha bo’lgan pul mablag’larining
miqdorini ko’rsatadi, deb o’ylash noto’g’ri bo’ladi, chunki bank tomonidan kredit
ko’rinishida beriladigan pul mablag’lari odatda korxonaning hisob-kitob schyotiga
yozib qo’yiladi yoki mol yetkazib beruvchilardan bo’lgan qarzni uzish uchun
o’tkaziladi. Demak, bu mablag’ balansning boshqa moddalarida aks ettiriladi.
«Kreditorlar» moddasining «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar»
qatorida keltirilgan summa korxonaning mol yetkazib beruvchilardan sotib-olingan
har xil moddiy boyliklari uchun qarzini ko’rsatadi.
«Mehnatga haq to’lash bo’yicha qarzlar» moddasida korxonaning ishchilar
va xizmatchilariga hisoblangan ish haqiga doir majburiyatlari aks ettiriladi.
Boshqacha qilib aytganda, bu modda korxona tomonidan ishchi va
xizmatchilarning bajargan ishlari uchun to’lanishi kerak bo’lgan ish xaqi summasi
qancha ekanligini ko’rsatadi.
«Budjetga to’lovlar bo’yicha qarz» moddasi korxonaning budjet oldidagi
undan undiriladigan har xil soliqpar va ajratmalarni to’lash bo’yicha
majburiyatlarining summasini, ya’ni moliya tashkilotlariga bo’lgan qarzning
miqdorini aks ettiradi. Тo’lanishi lozim bo’lgan summa aniqlanganidan keyin,
korxona o’z balansining passivida shu modda bo’yicha uning summasini
ko’rsatadi. Buxgalteriya balansi quyidagi belgilariga qarab tasniflanadi:
1. Тuzish vaqtiga qarab: kirish balansi; joriy (davriy) balans; tugatish
balansi; ajralish balansi; qo’shilish balansi; sanatsiya balansi.
14

2. Тuzish manbalariga qarab: inventar balanslari. Faqat inventar vositalari
asosida tuziladi; ular qisqartirilgan variantda hisoblanadi. Bunday balanslar
mavjud mulk asosida yangi korxonalar vujudga kelganda yoki xo’jaliklar o’z
shaklini o’zgartirganda talab qilinadi; daftar balansi - inventarizatsiya o’tkazish
yo’li bilan oldindan tekshirilmasdan faqat daftarlardagi yozuvlar asosida tuziladi;
bosh balans - hisob va inventarizatsiya ma’lumotlariga asosan tuziladi.
3. Axborot hajmi bo’yicha: yakka balans - faqat bir korxona axborotini aks
ettiradi; yig’ma balans - barcha korxonalar mablag’larining umumiy holatini aks
ettiruvchi summalarni mexanik qo’shish yo’li bilan tuziladi; konsolidallashgan
balans.
4. Faoliyat xarakteri bo’yicha: asosiy balans - korxonaning asosiy faoliyat
turi va ustaviga to’g’ri keladigan balans; asosiy bo’lmagan balans - korxonaning
boshqa faoliyat turlari bo’yicha tuziladigan balans.
5. Mulk shakli bo’yicha: davlat korxonalari balansi; aksioner jamiyatlari
balansi; munitsipal balansi; qo’shma korxonalar, kichik va xususiy korxonalar
balansi.
6. Aks ettirish obyekti bo’yicha: huquqiy shaxs bo’lgan korxonaning
mustaqil balansi; alohida balans.
7. Тozalanish usuli bo’yicha: brutto-balansi - bu barcha tartibga soluvchi
moddalarni o’z ichiga oluvchi balans; netto-balans - bu barcha tartibga soluvchi
moddalarni chiqarib tashlab tuzilgan balans. Bizning Respublikamizda netto-
balansi qo’llaniladi.
15

1.2 Buxgalteriya balansi maqsadi va vazifalari, ularning izohlanishi
Buxgalteriya balansi – buxgalteriya hisoboti aniq hisobot sanasida
yakunlovchi, mablag larning sarflanishi, manbai va maqsadini ta riflovchi,ʻ ʼ
jamlovchi, umumlashtirilgan jadvalda pul hisobida aks ettiruvchi hujjat.
Buxgalteriya balansi korxona, tashkilot, firma va boshqa xo jalik yurituvchi
ʻ
sub ektlarning mulkiy holatini qiymat ko rinishida ta riflab beradi. Buxgalteriya
ʼ ʻ ʼ
balansi umumlashtirilgan jadval shaklida korxonaning mulklari tarkibini, ularning
joylashtirilishini, manbalarini, mablag larning sarflanishi va safarbar etilishini
ʻ
hisobot sanasida qiymat jihatidan aks ettiradi.
Korxona va tashkilotlarda xo’jalik faoliyatini boshqarish bevosita
mablag’larning holatiga, ulardan foydalanish darajasiga, mablag’larning aylanish
tezligiga bog’liq. Balansni iqtisodiy jihatdan olganda xo’jalik mablag’larini
joylanishi va tashkil topish manbalari bo’yicha bir biriga tengligini ta’minlaydi deb
aytsak bo’ladi.Buxgalteriya hisobining asosiy tushunchalaridan biri bu “balans”
hisoblanib u korxona va tashkilotlar uchun tayanch vazifasini bajaradi.
“Balans” so’zi lotincha so’z bo’lib,uning aynan tarjimasi “bis“ ikki karra va
“lans” tarozi pallasi, ya’ni tarozining ikki pallasining tengligi degan ma’noni,
muvozanat tenglik ramzini bildiradi.Tarozi muvozanat ramzi sifatida
buxgalteriyaning xalqaro gerbida ham aks ettirilgan.
Buxgalteriya hisobida “balans” tushunchasi ikki ahamiyat kasb etadi:
1.Jamlangan summalar tengligi, ya’ni schyotlarning debeti bo’yicha summalar
jami va krediti bo’yicha summalar jamining tengligi, har bir sintetik schyot
ma’lumotlarining (boshlang’ich qoldig’i, debet va kredit oborotlari, oxirgi
qoldig’i) mazkur sintetik schyotga tegishli analitik schyotlar ma’lumotlariga
16

tengligi, balans aktividagi moddalar summalari jami va passividagi moddalar
summalar jamining tengligini ifodalaydi;
Korxonalarning xo`jalik mablag`lari hamma vaqt kengaytirilgan takror
ishlab chiqarish jarayonida harakatda bo`ladi va davrlar bo`yicha ham miqdor, ham
qiymat jihatidan o`zgarib turadi. Xo`jalik faoliyati ustidan rahbarlik qilish va
boshqarish uchun korxona qanday mablag`larga ega, ularning tarkibi va qaerda
joylashganligi hamda bu mablag`lar qanday manbalardan tashkil topganligi
to`g`risida aniq ma’lumotlar bo`lishi zarur. Xo`jalik mablag`larining tarkibi,
joylanishi, harakati va ularning kelib chiqish manbalaridagi o`zgarishlarni bir-
biriga solishtirib, ma’lum bir sanaga pul o`lchovida umumlashtirib aks ettirish
buxgalteriya hisobi usulining muhim elementlaridan biri – balans yordamida
amalga oshiriladi. Balans yordamida xo`jalik mablag`lari, ularning holati,
mavjudligi, joylanishi va tashkil topish manbalari to`g`risidagi ma’lumotlarga ega
bo`linadi. Balans usulidan faqat buxgalteriya hisobidagina foydalaniladi deb
tushunish noto`g`ridir. Bu usuldan rejalashtirish, ta’minot, statistika hisobida va
operativ hisobda ham keng foydalaniladi. 4
Shuning uchun ham balans usuli
yordami bilan ma’lumotlarni umumlashtirish ko`p fanlarda qo`llaniladigan
umumiy usullar qatoriga kiradi. Buxgalteriya hisobida xo`jalik mablag`lari ikki
tomonlama, ya’ni ularning tarkibi va joylanishiga hamda kelib chiqish manbalariga
ko`ra aks ettirilishi hisobga olinib, balanslar tuzilayotganda ularda aks
ettirilayotgan ma’lumotlar tengligiga e’tibor qilinadi. Korxona xo`jalik
mablag`larining turlari va joylanishi hamda bu mablag`larning tashkil topish
manbalari buxgalteriya balansining ikki tomonini tashkil qiladi. Buxgalteriya
balansida korxonaning xo`jalik mablag`lari va ularning tashkil topish manbalari
umumlashtirilib, odatda, kunning ohiriga (banklarda) yoki hisobot davridan
keyingi oyning birinchi kuniga pul o`lchovida tuziladi. Korxonalarda hisobot
4
Buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va tahlil qilish. – F. X. Abdurahmonov, 2015.
Bu asar buxgalteriya hisobi tizimi va moliyaviy hisobotlarning tuzilishi haqida ma’lumot beradi,
shuningdek, balansni shakllantirish bo’yicha amaliy ko’rsatmalarni o’z ichiga oladi.
17

davrida sodir bo`lgan xo`jalik muomalalari maxsus hujjatlarda qayd qilinadi. Bu
hujjatlarga asoslanib buxgalteriya provodkalari tuziladi va ular buxgalteriya
hisobining sintetik schyotlariga tarqatiladi. Hisobot davri ohirida sintetik schyotlar
bo`yicha aylanma vedomost tuziladi. Bunda hisobot davri boshidagi har qaysi
sintetik schyotning boshlang`ich qoldig`i, hisobot davrida sodir bo`lgan aylanma
summasi va hisobot davri ohiriga qoldiq summasi ko`rsatiladi. Shuni qayd qilib
o`tish kerakki, korxona xo`jalik mablag`lari va ular manbalarining kundalik
xo`jalik faoliyatiga buxgalteriya balansi yordamida to`la baho berib bo`lmaydi.
Darhaqiqat, kundalik xo`jalik faoliyatidagi o`zgarishlarni aks ettirib turish uchun
buxgalteriya hisobining joriy ma’lumotlarini hisobga oluvchi schyotlar tizimi
usulidan foydalaniladi. Lekin xo`jalik mablag`lari va ular manbalarining
harakatini, ularda sodir bo`lgan o`zgarishlarni ma’lum bir sanaga to`plab aks
ettirish talab qilinadi, chunki bunday yig`ib tasvirlash korxona xo`jalik
mablag`larining, bir tomondan, tarkibi va holatidagi davriy o`zgarishni ko`rsatsa,
ikkinchi tomondan, ularning tashkil topish manbalaridagi o`zgarishlarni aks
ettiradi, shu bilan birga, u xo`jalik faoliyatining holatini iqtisodiy tahlil qilishda
zarur hulosalar olish uchun muhim material hisoblanadi.
Buxgalteriya balansi 2 qismdan iborat bo lib, chap tomoni aktiv, o ngʻ ʻ
tomoni passiv deb ataladi. Aktiv va passiv bir-biriga teng bo ladi.
ʻ
O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligi tomonidan 2003-yil 20-martda
1226-son bilan davlat ro‘yxatidan o‘tkazilgan
O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni va
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017-yil 18-martdagi PQ-2847-sonli
qarori bilan tasdiqlangan O‘zbekiston Respublikasining Moliya vazirligi
to‘g‘risidagi Nizomga O ‘ zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining milliy
standarti (15- son BHMS ) “ Buxgalteriya balansi ” tasdiqlangan .
Buxgalteriya balansi O‘zbekiston Respublikasida buxgalteriya hisobini
me’yoriy tartibga solish elementi hisoblanadi.
18

Buxgalteriya balansining maqsadi - aktivlar, o‘z sarmoyasi va
majburiyatlarning mohiyati va taqdim etilishini belgilash hisoblanadi. Standart
moliyaviy hisobotning tarkibiy qismi sifatida buxgalteriya balansini topshirish
chog‘ida oshkor qilinadigan axborotga qo‘yiladigan talablarni o‘z ichiga oladi.
Ushbu talablar boshqa standartlarda mavjud bo‘lgan hamda buxgalteriya
hisobining o‘ziga xos muammolarini qamrab oladigan oshkor qilish talablariga
muvofiq to‘ldiriladi. Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy
qismlaridan biri hisoblanadi, xo‘jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy
ahvoli haqidagi axborotni to‘playdi hamda oshkor qiladi.
Xo‘jalik yurituvchi subyektlar tomonidan (budjet tashkilotlari, banklar va
boshqa kredit tashkilotlari bundan mustasno) buxgalteriya balansini tayyorlash va
oshkor qilish jarayonida 15-standart talablari bajariladi.
Buxgalteriya balansi o`zining mazmuni va qanday maqsadga
qaratilganligiga qarab dastlabki, hisobot va tugatish balanslariga bo`linadi.
Korxona o`z faoliyatini boshlashda dastlabki yoki boshlang`ich balans
tuziladi. Bu balans aktivida korxonani tashkil qilish paytida mavjud xo`jalik
mablag`lari, passivida bu mablag`lar qanday manbalardan tashkil topganligi
ko`rsatiladi.
Hisobot balansi korxonalar tomonidan har bir hisobot davri tugashi bilan
tuziladi. Korxonalar oylik, chorak va yillik hisobot balanslarini tuzishlari mumkin.
Bu balanslar, odatda, hisobot davridan keyingi oyning birinchi kuniga bo`lgan
xo`jalik mablag`lari ularning joylanishi va tashkil topish manbalarini
guruhlashtirgan holda ko`rsatadi.
Tugatish balansi korxona tugatilayotgan bo`lsa, shu tugatish kuniga bo`lgan
uning mablag`larini, ularning joylanishi va tashkil topish manbalarining holatini
ko`rsatish uchun tuziladi.
Buxgalteriya balansidagi barcha axborot to‘g‘ri oshkor qilinishi va
foydalanuvchilarga tushunarli bo‘lishi kerak. Zarur hollarda buxgalteriya balansiga
kiritiladigan moddalar ularni tushuntirib beradigan axborotlar bilan to‘ldiriladi.
19

Buxgalteriya balansining manzil qismida xo‘jalik yurituvchi subyektning
hisobot sanasi, nomi, tarmog‘i, mulk shakli, tashkiliy-huquqiy shakli va to‘liq
yuridik manzili, xo‘jalik yurituvchi subyekt egaligida bo‘lgan organning nomi,
buxgalteriya balansini tayyorlash chog‘ida foydalanilgan o‘lchov birligi
ko‘rsatilishi shart.
Buxgalteriya balansi hisobot davri boshidagi va oxiridagi tegishli
ma’lumotlarni oshkor qilishi kerak.
Joriy aktivlar va joriy majburiyatlar moddalari saldolanmaydi. Buxgalteriya
balansining ayrim moddalari boshqa moddalarga kiritilmaydi va ular bilan
saldolanmaydi.
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o‘z sarmoyasi, uzoq
muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilish xo‘jalik yurituvchi
subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan
foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo‘ladi.
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, xususiy sarmoya,
uzoq muddatli va joriy majburiyatlarning umumiy summasi oshkor qilinishi kerak.
Buxgalteriya balansining “Uzoq muddatli aktivlar” bo‘limida asosiy
vositalar va nomoddiy aktivlar qiymati, uzoq muddatli investitsiyalar,
o‘rnatiladigan uskunalar, kapital qo‘yilmalar, uzoq muddatli debitorlik qarzlari va
muddati kechiktirilgan uzoq muddatli xarajatlar summalari oshkor qilinishi kerak.
Buxgalteriya balansida asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar boshlang‘ich
(tiklash) qiymati, eskirish (amortizatsiya) summasi, qoldiq qiymati bo‘yicha
oshkor qilinishi lozim.
Buxgalteriya balansida O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi
milliy standarti “Moliyaviy investitsiyalar hisobi”ga ko‘ra uzoq muddatli
investitsiyalar qimmatli qog‘ozlar qiymati, shu’ba xo‘jalik jamiyatlariga
investitsiyalar, tobe xo‘jalik jamiyatlariga investitsiyalar, xorijiy sarmoyalar
ishtirokidagi korxonalarga investitsiyalar va boshqa uzoq muddatli investitsiyalar
summalari bo‘yicha oshkor qilinishi kerak.
20

Buxgalteriya balansida “Joriy aktivlar” bo‘limida tovar-moddiy zaxiralar,
kelgusi davrlar xarajatlari, muddati kechiktirilgan xarajatlarning joriy qismi,
debitorlik qarzlari, pul mablag‘lari, qisqa muddatli moliyaviy qo‘yilmalar va
boshqa joriy aktivlar summalari oshkor qilinishi kerak.
Buxgalteriya balansida O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi
milliy standarti (4-son BHMS) “Tovar-moddiy zaxiralar”ga muvofiq tovar-moddiy
zaxiralari to’g’risidagi ma’lumotlar qayd etiladi. Bu ma’lumotlarda quyidagilar
oshkor etiladi:
a) ishlab chiqarish jarayonida yoki ishlarni bajarish va xizmatlar ko‘rsatishda
foydalanish uchun mo‘ljallangan xom ashyo, xarid qilinadigan yarim tayyor
mahsulotlar va butlovchi buyumlar, yoqilg‘i, idish, ehtiyot qismlar, inventar va
xo‘jalik anjomlari, boshqa materiallar zaxiralarini, parvarish qilinayotgan va
bo‘rdoqiga boqiladigan hayvonlar, materiallarni tayyorlash va xarid qilish bo‘yicha
xarajatlar, materiallar qiymatidagi tafovutlarni o‘z ichiga oladigan ishlab chiqarish
zaxiralari;
b) tugallanmagan asosiy ishlab chiqarish, xususiy ishlab chiqarishdagi yarim
tayyor mahsulotlar, tugallanmagan yordamchi va boshqa ishlab chiqarishlar, ishlab
chiqarishdagi brakni o‘z ichiga oladigan tugallanmagan ishlab chiqarish;
v) tayyor mahsulot;
d) tovarlar.
Buxgalteriya balansida Debitorlik qarzlari bo‘yicha xaridor va
buyurtmachilarning qarzlari, alohida bo‘linmalar qarzlari, shu’ba va tobe xo‘jalik
jamiyatlari qarzlari, xodimlarga berilgan bo‘naklar, yetkazib beruvchilar va
pudratchilarga berilgan bo‘naklar, budjetga soliqlar va yig‘imlar bo‘yicha bo‘nak
to‘lovlari, davlat maqsadli jamg‘armalariga va sug‘urta bo‘yicha bo‘nak to‘lovlari,
ustav sarmoyasiga qo‘yilmalar bo‘yicha ta’sischilarning bo‘nak to‘lovlari, boshqa
operatsiyalar bo‘yicha xodimlar qarzlari hamda boshqa debitorlar qarzlari
summalari oshkor qilinishi kerak.
21

Buxgalteriya balansida pul mablag‘lari bo‘yicha kassadagi naqd pul
mablag‘lari qoldig‘i, hisob-kitob schyotidagi pul mablag‘lari, valyuta schyotidagi
pul mablag‘lari va boshqa pul mablag‘lari (bankdagi maxsus schyotlar, pul
ekvivalentlari, yo‘ldagi (o‘tkaziladigan) pul mablag‘lari) summalari oshkor
qilinishi lozim.
II BOB ХO’JALIK OPERATSIYALARI TA’SIRIDA BALANSDAGI
O’ZGARISHLAR
2.1 Balans moddalari va ularning aktiv va passiv izohlanishi
Har bir xo’jalik yurituvchi subyekt o’z faoliyatini amalga oshirish jarayonida
ko’plab xo’jalik operatsiyalarini sodir etadi. Barcha xilma-xil xo’jalik
operatsiyalarining soni ikki mingga yaqin bo’lishi mumkin. Bu xo’jalik
operatsiyalarining har biri sodir bo’lganda balansga ta’sir qilib, balans moddalari
summalarini o’zgartirib yuboradi. Lekin bu xo’jaklik operatsiyalari balansga faqat
to’rt xil yo’l bilan ta’sir etadi.
Birinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari borki, ular balansning faqat
aktiviga ta’sir etadi. Bunda balansning aktivida bir modda summasi ko’payib,
ikkinchi modda summasi ayni shu summaga kamayadi, lekin balansning umumiy
summasi o’zgarmaydi. 5
Ikkinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning
faqat passiviga ta’sir qilib, passivda bir modda summasi ko’payib, ikkinchi modda
summasi ayni shu summaga kamayadi. Bunda ham balansning umumiy summasi
o’zgarmaydi.
Uchinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning
aktiviga va passiviga ham ta’sir etib, ular summasini ko’paytirib yuboradi.
Тo’rtinchisi, shunday xo’jalik operatsiyalari sodir bo’ladiki, ular balansning
aktiviga ham passiviga ham ta’sir etib, ular summasini kamaytirib yuboradi.
5
Buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va tahlil qilish. – F. X. Abdurahmonov, 2015.
Bu asar buxgalteriya hisobi tizimi va moliyaviy hisobotlarning tuzilishi haqida ma’lumot beradi,
shuningdek, balansni shakllantirish bo’yicha amaliy ko’rsatmalarni o’z ichiga oladi.
22

Balansga ta’sir qiladigan bunday o’zgarishlarni misollarda keltiramiz.
Buxgalteriya balansi hisobot davrining I - kuniga tuziladi. Хo’jalik
faoliyatiny amalga oshirishda xo’jalik mablag’lari tarkibi va hajmi sodir
bo’layotgan operatsiyalar ta’sirida uzluksiz o’zgarib turadi. Bu o’zgarishlar
balansga, albatta, ta’sir etadi. Faraz qilaylik, hisobot davrining boshiga korxona
balansi quyidagicha bo’lgan:
2-jadval
BALANS 6
Ak t iv Passiv
Mablag’lar turi va
ularning joylanishi Su
mma Mablag’lar manbai va
ularning tayinlanishi Sum
ma
Asosiy vositalar 35
0000 Ustav kapitali 400
000
Хom - ashyo va
materiallar 10
0000 Foyda 300
00
Kassa 10
0 Bank kreditlari 200
00
H isob-kitob schyoti 49
900 Mo l yetkazib beruvchi va
pudratchilar bilan
hisoblashishlar 500
00
JAMI 50
0000 JAMI 500
000
Misolni ko’rib chiqayotganda korxona mablag’lari xo’jalik operatsiyalarida
qatnashayotganda, o’zgarmasdan qolmasligiga e’tibor beramiz; keyinchalik ular
yangi xususiyatga ega bo’ladilar yoki bir shakldan ikkinchi shaklga o’tadilar.
Shuning uchun davr boshiga ko’rsatilgan dastlabki xolati katta o’zgarishlarga duch
6
Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392
b.
23

keladi. Lekin bunda mablag’lar turining umumiy summasi bilan ularning
manbalarining umumiy qiymati o’rtasidagi tenglik hech qachon buzilmaydi.
Birinchi operatsiya. Kassadan korxona xodimlariga hisobdorlik shartlari
bilan 60 so’m berildi. Pul berilgandan keyin «Kassa» moddasidagi summa 60
so’mga kamayadi va 40 (100-60) so’mni tashkil qiladi. Shu bilan bir vaqtda
pullarning hisobdorlik shartlari bilan berilishi hisobdor shaxsning ushbu korxonaga
qarzining paydo bo’lishiga olib keladi.
Demak, balans aktivida hisobdor shaxsning korxonaga bo’lgan 60 so’mlik
qarzi aks ettiriladigan «Debitorlar» moddasi paydo bo’ladi. Bunda ushbu
operatsiya ta’sir et g an h ar ikkala balans moddasi ham aktivdir. Mazkur xodisadan
mablag’lar aktivining bir moddasidan ikkinchisiga o’tipshgina sodir bo’ldi.
Aktivning jami o’zgarmaydi va aktiv hamda passiv summalar o’rtasidagi tenglik
saqlanib qoladi. Birinchi operatsiyadan keyin balans quyidagi ko’rinishga ega
bo’ladi:
3-jadval
BALANS (birinchi operatsiyadan keyin) 7
Ak t iv Passiv
Mablag’lar turi va
ularning joylanishi S
umma Mablag’lar manbai va
ularning tayinlanishi S
umma
Asosiy vositalar 3
50000 Ustav kapitali 4
00000
Хom ashyo va
materiallar 1
00000 Foyda 3
0000
Kassa 4
0 Bank krelitlari 2
0000
H isob-kitob schyoti 4
9900 Mol yetkazib beruvchi va
pudratchilar bilan hisoblashishlar 5
0000
7
Buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va tahlil qilish. – F. X. Abdurahmonov, 2015.
24

Debitorlar 6
0
JAMI 5
00000 JAMI 5
00000
Ikkinchi operatsiya. Sof foydaning bir qismi (10000 so’m) hisobidan
korxona ishining natijalarini yakunlashda qabul qilingan qarorga binoan zaxira
kapitali tashkil etilgan.
Uchinchi operatsiya. Mol yetkazib beruvchilardan sotib olingan 25000
so’mlik materiallar korxonaga kelib tushdi, lekin puli to’lanmadi. Mazkur
operatsiya, birinchidan, materiallarning miqdori ko’payishiga olib keladi. Demak,
balansning «Хom ashyo va materiallar» moddasi 25000 so’mga oshadi.
3-jadval
BALANS (ikkinchi operatsiyadan keyin) 8
Ak t iv Passiv
Mablag’lar turi va
ularning
joylanishi Su
mma Mablag’lar manbai va
ularning tayinlanishi Su
mma
Asosiy vositalar 35
0000 Ustav kapitali 400
000
Хom ashyo va
materiallar 10
0000 Zaxira kapitali 100
00
Kassa 40 Foyda 200
00
H isob-kitob schyoti 49
900 Bank kreditlari 200
00
Debitorlar 60 Mol yetkazib beruvchi 500
8
Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392
b.
25

pudratchilar bilan
hisoblashishlar 00
JAMI 50
0000 JAMI 500
000
materiallar mol yetkazib beruvchilardan sotib olinib, puli hali to’lanmagani
uchun, korxonaning mol yetkazib beruvchilar oldida qarzi paydo bo’ladi. Balansda
bu «Mol yetkazib beruvchilar va pudratchilar» moddasi bo’yicha aks ettirilib,
uning summasi ham 25000 so’mga oshadi va 75000 so’mga teng bo’ladi.
Balansda aks ettirilish tavsifi bo’yicha ushbu operatsiya oldingisidan farq
qiladi. U bir vaqtning o’zida aktiv va passivga tegishlidir. Lekin uning aktivda
xam, passivda xam yuzaga keltirgan o’zgarishlari bir xil summada ifodalanadi va
bir tomonga yo’naltirilgandir. Demak, aktiv va passivning jami summalari bir xilda
o’zgaradi, ularning o’rtasidagi tenglik saqlanib qoladi.
6-jadval
BALANS (uchinchi operatsiyadan keyin)
Aktiv Passiv
Mablag’lar turi va
ularning joylanishi S
umma Mablag’lar manbai va
ularning tayinlanishi S
umma
Asosiy vositalar 3
50000 Ustav kapitali 4
00000
Хom ashyo va materiallar 1
25000 Zaxira kapitali 1
0000
Kassa 4
0 Foyda 2
0000
H isob-kitob schyoti 4
9900 Bank kreditlari 2
0000
Debitorlar 6
0 Mo l yetkazib beruvchi va
pudratchilar bilan 7
26

hisoblashishlar 5000
JAMI 5
25000 JAMI 5
25000
Тo’rtinchi operatsiya balans yakunlarini bir miqdordagi summaga
kamaytirdi. Shuning uchun balans aktivi va passivi yakuniy summalari o’rtasidagi
tenglik bu operatsiyadan keyin ham saqlanib qoladi.
Bunga o’xshagan operatsiyalar xo’jalik faoliyatida ko’plab uchraydi.
Keltirilgan to’rtta operatsiyalar ularni balansda aks ettirishning sodir bo’lishi
mumkin bo’lgan hodisalarni o’z ichiga oladi.
7-jadval
BALANS (to’rtinchi operatsiyadan keyin) 9
Aktiv Passiv
Mablag’lar turi va
ularning joylanishi S
umma Mablag’lar manbai va
ularning tayinlanishi Su
mma
Asosiy vositalar 3
50000 Ustav kapitali 40
0000
Хom ashyo va
materiallar 1
25000 Zaxira kapitali 10
000
Kassa 4
0 Foyda 20
000
H isob-kitob schyoti 2
9900 Bank kreditlari -
Debitorlar 6
0 Mol yetkazib beruvchi
va pudratchilar bilan
hisoblashishlar 75
000
JAMI 5
05000 JAMI 50
5000
9
Buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va tahlil qilish. – F. X. Abdurahmonov, 2015.
27

Boshida balansning faqat aktiviga yoki passiviga ta’sir qiladigan voqealar
(birinchi va ikkinchi operatsiyalar) ko’rsatilgan edi. Bunda balansning aktivi va
passivinio’zgartirmaydigan summalarning faqat qayta guruhlantirilishi bo’lib
o’tgan edi. Bu balans o’zgarishlarining birinchi va ikkinchi turlaridir. Boshqa
operatsiyalar balansning aktiviga ham passiviga ham ta’sir etadi. Bunda har ikkala
ta’sir qilinadigan moddalar ularning ko’payishi (uchinchi operatsiya) yoki
kamayishini (to’rtinchi operatsiya) yuzaga keltiradi.
Yuqoridagi bayonlarga asoslanib, balansli o’zgarishlar turlarini quyidagi
tarzda ifodalash mumkin:
2.1-chizma. B alansdagi o’zgarishlar ning turlari
Balansli o’zgarishlar turlarining mohiyatini aniqlash balans xususiyatlarini,
ya’ni har qanday operatsiya uning, albatta, ikki moddasiga ta’sir etishini va hech
qachon aktiv bilan passiv o’rtasidagi tenglikni buzmasligini tushunib olishuchun
zarurdir. Operatsiyalarning iqtisodiy mazmunini o’rganishga ushbu guruhlashning
hech qanday aloqasi yo’q.
28Aktiv Passiv
Ko‘payish Kamayish Ko‘payishKamayish
1.t.o. 2.t.o.
3.t.o.
4.t.o.

2.2. Buxgalteriya balansining aktiv va passiv qismining tahlili .
Buxgalteriya balansida “Xususiy sarmoya” bo‘limi (o’z mablag’lari
manbalari) da ustav sarmoyasi, qo‘shilgan sarmoya, zaxira sarmoya, sotib olingan
o‘z aksiyalari, taqsimlanmagan foyda (qoplanmagan zarar), maqsadli tushumlar
hamda bo‘lg‘usi xarajatlar va to‘lovlar zaxiralari oshkor qilinadi.
Buxgalteriya balansidagi “Majburiyatlar” bo‘limida uzoq muddatli va joriy
majburiyatlar bo‘yicha axborotlar alohida oshkor etilishi lozim.
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli majburiyatlar bo‘yicha yetkazib
beruvchilar va pudratchilarga uzoq muddatli qarzlar, alohida bo‘linmalarga uzoq
muddatli qarzlar, shu’ba va tobe xo‘jalik jamiyatlariga uzoq muddatli qarzlar,
muddati kechiktirilgan uzoq muddatli daromadlar, soliqlar va majburiy to‘lovlar
bo‘yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa uzoq muddatli
kechiktirilgan majburiyatlar, xaridorlar va buyurtmachilardan olingan bo‘naklar,
uzoq muddatli bank kreditlari, uzoq muddatli qarzlar va boshqa uzoq muddatli
kreditorlik qarzlari summalari ko‘rsatilishi kerak.
Foiz stavkalari umumlashuvi, shartnoma majburiyatlarini qoplash shartlari,
qoplash navbatliligi, muomala shartlarini umumlashtirish hamda mukofot va
diskont summalari buxgalteriya balansi qismida tushuntirish xatida ko‘rsatilishi
lozim.
Buxgalteriya balansida joriy majburiyatlar bo‘yicha yetkazib beruvchilar va
pudratchilarga qarzlar, alohida bo‘linmalarga qarzlar, shu’ba va tobe xo‘jalik
jamiyatlariga qarzlar, muddati kechiktirilgan daromadlar, soliqlar va majburiy
to‘lovlar bo‘yicha muddati kechiktirilgan majburiyatlar, boshqa muddati
kechiktirilgan majburiyatlar, olingan bo‘naklar, budjetga to‘lovlar bo‘yicha
qarzlar, sug‘urtaga oid qarzlar, davlat maqsadli jamg‘armalaridan to‘lovlarga oid
qarzlar, ta’sischilardan qarzlar, mehnatga haq to‘lashga oid qarzlar, qisqa muddatli
29

bank kreditlari, qisqa muddatli qarzlar, uzoq muddatli majburiyatlarning joriy
qismi va boshqa kreditorlik qarzlari summalari oshkor qilinadi.
Agar korxona kredit bitimiga binoan uzoq muddatliligi asosida
majburiyatlarni qayta moliyalashni nazarda tutayotgan bo‘lsa, uzoq muddatli
majburiyatlarning joriy ulushi joriy majburiyatlardan chiqarib tashlanadi. Bunday
holda majburiyatlar summasi va qayta moliyalash shartlari oshkor etilishi kerak.
Buxgalteriya balansi qismidagi tushuntirishlar buxgalteriya balansidan
foydalanuvchilarni amalda korxonaning mulkiy va moliyaviy ahvolini baholash
uchun zarur bo‘lgan qo‘shimcha ma’lumotlar bilan ta’minlashi lozim, ularga shu
jumladan:
a) aktivlarga mulk huquqlaridagi cheklashlar;
b) majburiyatlar bo‘yicha berilgan kafolatlar;
v)shartli (ko‘zda tutilmagan) aktivlar va majburiyatlar, imkon qadar miqdor
ko‘rinishida;
g) bo‘lg‘usi uzoq muddatli investitsiyalarni moliyalash uchun mo‘ljallangan
mablag‘lar kiradi.
Buxgalteriya balansi qismidagi tushuntirish xati O‘zbekiston Respublikasi
Moliya vazirligida 1998-yil 26-iyulda 17-07/86-son bilan tasdiqlangan
O‘zbekiston Respublikasining Buxgalteriya hisobi milliy standarti talablariga
muvofiq tuziladi.
Balansdagi Aktivlar – xo‘jalik subyektining qiymat bahosiga ega bo‘lgan
moddiy, shu jumladan, pul mablag‘lari va debitorlik qarzlari va nomoddiy
mulkidir.
Kapital – aktivlarning qiymatini va majburiyatlarni baholashga bog‘liqdir.
Majburiyatlar – o‘zida iqtisodiy foydani ifodalovchi resurslar oqimi ehtimoli
mavjud bo‘lganida buxgalteriya balansida e’tirof etiladi, shuningdek‚ ular
majburiyatlarni qabul qilish natijasidir.
30

Korxonalarning xo`jalik mablag`lari hamma vaqt kengaytirilgan takror
ishlab chiqarish jarayonida harakatda bo`ladi va davrlar bo`yicha ham miqdor, ham
qiymat jihatidan o`zgarib turadi. Xo`jalik faoliyati ustidan rahbarlik qilish va
boshqarish uchun korxona qanday mablag`larga ega, ularning tarkibi va qayerda
joylashganligi hamda bu mablag`lar qanday manbalardan tashkil topganligi
to`g`risida aniq ma’lumotlar bo`lishi zarur. Xo`jalik mablag`larining tarkibi,
joylanishi, harakati va ularning kelib chiqish manbalaridagi o`zgarishlarni bir-
biriga solishtirib, ma’lum bir sanaga pul o`lchovida umumlashtirib aks ettirish
buxgalteriya hisobi usulining muhim elementlaridan biri – balans yordamida
amalga oshiriladi. Balans yordamida xo`jalik mablag`lari, ularning holati,
mavjudligi, joylanishi va tashkil topish manbalari to`g`risidagi ma’lumotlarga ega
bo`linadi. Balans usulidan faqat buxgalteriya hisobidagina foydalaniladi deb
tushunish noto`g`ridir. Bu usuldan rejalashtirish, ta’minot, statistika hisobida va
operativ hisobda ham keng foydalaniladi. 10
Shuning uchun ham balans usuli
yordami bilan ma’lumotlarni umumlashtirish ko`p fanlarda qo`llaniladigan
umumiy usullar qatoriga kiradi. Buxgalteriya hisobida xo`jalik mablag`lari ikki
tomonlama, ya’ni ularning tarkibi va joylanishiga hamda kelib chiqish manbalariga
ko`ra aks ettirilishi hisobga olinib, balanslar tuzilayotganda ularda aks
ettirilayotgan ma’lumotlar tengligiga e’tibor qilinadi. Korxona xo`jalik
mablag`larining turlari va joylanishi hamda bu mablag`larning tashkil topish
manbalari buxgalteriya balansining ikki tomonini tashkil qiladi. Buxgalteriya
balansida korxonaning xo`jalik mablag`lari va ularning tashkil topish manbalari
umumlashtirilib, odatda, kunning ohiriga (banklarda) yoki hisobot davridan
keyingi oyning birinchi kuniga pul o`lchovida tuziladi. Korxonalarda hisobot
davrida sodir bo`lgan xo`jalik muomalalari maxsus hujjatlarda qayd qilinadi. Bu
hujjatlarga asoslanib buxgalteriya provodkalari tuziladi va ular buxgalteriya
hisobining sintetik schyotlariga tarqatiladi. Hisobot davri ohirida sintetik schyotlar
bo`yicha aylanma vedomost tuziladi. Bunda hisobot davri boshidagi har qaysi
10
www.arxiv.uz
31

sintetik schyotning boshlang`ich qoldig`i, hisobot davrida sodir bo`lgan aylanma
summasi va hisobot davri ohiriga qoldiq summasi ko`rsatiladi. Shuni qayd qilib
o`tish kerakki, korxona xo`jalik mablag`lari va ular manbalarining kundalik
xo`jalik faoliyatiga buxgalteriya balansi yordamida to`la baho berib bo`lmaydi.
Darhaqiqat, kundalik xo`jalik faoliyatidagi o`zgarishlarni aks ettirib turish uchun
buxgalteriya hisobining joriy ma’lumotlarini hisobga oluvchi schyotlar tizimi
usulidan foydalaniladi. Lekin xo`jalik mablag`lari va ular manbalarining
harakatini, ularda sodir bo`lgan o`zgarishlarni ma’lum bir sanaga to`plab aks
ettirish talab qilinadi, chunki bunday yig`ib tasvirlash korxona xo`jalik
mablag`larining, bir tomondan, tarkibi va holatidagi davriy o`zgarishni ko`rsatsa,
ikkinchi tomondan, ularning tashkil topish manbalaridagi o`zgarishlarni aks
ettiradi, shu bilan birga, u xo`jalik faoliyatining holatini iqtisodiy tahlil qilishda
zarur xulosalar olish uchun muhim material hisoblanadi. Buxgalteriya hisobi
bo`yicha xalqaro buxgalteriya standartlarida buxgalteriya balansi balans hisoboti
deb yuritiladi. Balans hisoboti korxonaning ma’lum sanaga bo`lgan moliyaviy
holatini ko`rsatadi. Balans hisoboti korxonaning aktivlari, korxonaning boshqa
huquqiy shaxslar va fuqarolarga bo`lgan majburiyatlari hamda aksiyali jamiyat
shaklida faoliyat qiladigan korxonaning aksiyali kapitalining tafsiloti bilan berilgan
ro`yhatini ko`rsatadi. Buxgalteriya balansini balans hisoboti deb atalishiga sabab,
bu balansda korxona aktivlarining qiymatini, korxonaning boshqa huquqiy
shaxslar va fuqarolarga bo`lgan majburiyatlarining umumiy qiymati bilan
korxonaning kapitalini umumiy qiymatiga teng kelishidir.
Buxgalteriya balansi — bu moliyaviy hisobot bo’lib, tashkilotning aktivlari,
passivlari va kapitalini ko’rsatadi. U tashkilotning moliyaviy holatini bir nuqtada
ko’rib chiqishga yordam beradi. Balansni tayyorlashda quyidagi asosiy bosqichlar
mavjud:
1. Balansning tuzilishi
Balans ikki asosiy qismga bo’linadi:
32

Aktivlar — bu tashkilotning moliyaviy resurslari, masalan, naqd pul,
hisobvaraqlar, inventar, asbob-uskunalar va boshqa aktivlar.
Passivlar va kapital — bu tashkilotning majburiyatlari (qarzlar, kreditorlar)
va o’z kapitali (tashkilotning egalari tomonidan qo’yilgan mablag’).
Balans quyidagi shaklda tuziladi:
2. Balansni tayyorlashning bosqichlari
a. Aktivlar ro’yxatini tuzish
O’tkinchi aktivlar (qisqa muddatli): Naqd pul, qisqa muddatli debitorlar,
xom ashyo va materiallar, tayyor mahsulotlar va boshqa qisqa muddatli aktivlar.
Doimiy aktivlar (uzoq muddatli): Bino va inshootlar, asbob-uskunalar, uzoq
muddatli investitsiyalar, yer va boshqa aktivlar.
b. Passivlar va kapitalni aniqlash
Qisqa muddatli majburiyatlar: Tashkilotning bir yil ichida to’lash
majburiyatlari (kreditlar, qarzlar, to’lovlar).
Uzoq muddatli majburiyatlar: Yiliga bir yildan ko’proq muddatga cho’zilgan
qarzlar, kreditorlik qarzlari.
Kapital: Tashkilotning mulkiga egalar tomonidan kiritilgan mablag’lar,
foyda yoki zararlar.
c. Balansning tekshirilishi
Balansni tuzganingizdan so’ng, uning aktivlari va passivlarining jami
summasi teng bo’lishi kerak, chunki har bir mablag’ yoki resurs tashkilot
tomonidan olingan moliyaviy mablag’lar yoki kapital hisobiga to’lanadi.
3. Balansni tasdiqlash
Balans tashkilotning moliyaviy holatini aks ettiradi, shuning uchun uni
tayyorlagan buxgalter yoki moliya xodimi tomonidan tasdiqlanadi.
4. Balans shakli va yuridik talablarga rioya qilish
Balansni tayyorlashda yuridik va soliq talablari, moliyaviy hisobot
standartlariga (masalan, Moliya hisobotlari xalqaro standarti — IFRS) hamda
kompaniya siyosatiga rioya qilish zarur.
33

5. Hisobotni taqdim etish
Buxgalteriya balansi odatda yillik yoki choraklik hisobot sifatida taqdim
etiladi. Bu hisobot egalar, investorlar, kreditorlar, soliq idoralari va boshqa
manfaatdor tomonlar uchun muhim ahamiyatga ega.
Misol:
Aktivlar:
Naqd pul: 100,000 so’m
Debitorlar: 50,000 so’m
Inventar: 200,000 so’m
Bino va inshootlar: 1,000,000 so’m
Jami aktivlar: 1,350,000 so’m
Passivlar va Kapital:
Qisqa muddatli qarzlar: 200,000 so’m
Uzoq muddatli qarzlar: 300,000 so’m
Egalar kapitali: 850,000 so’m
Jami passivlar va kapital: 1,350,000 so’m
Shunday qilib, balansdagi jami aktivlar va passivlar bir xil bo’lishi kerak.
Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida
LexUZ sharhi
Mazkur Qonun O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi
to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Qonuniga o‘zgartish va qo‘shimchalar
kiritish haqida”gi 2016-yil 13-apreldagi O‘RQ-404-sonli Qonuniga muvofiq yangi
tahrirda qabul qilingan.
1-modda. Buxgalteriya hisobi to‘g‘risidagi qonun hujjatlari
Buxgalteriya hisobini tashkil etish hamda hisobot tuzish bilan bog‘liq
munosabatlar ushbu Qonun va boshqa qonun hujjatlari bilan tartibga solinadi.
Basharti, O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomalarida ushbu
Qonunda bayon etilganidan ko‘ra boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro
shartnomalar qoidalari qo‘llanadi.
34

2-modda. Buxgalteriya hisobining maqsadi va vazifalari
Buxgalteriya hisobining maqsadi foydalanuvchilarni o‘z vaqtida to‘liq
hamda aniq moliyaviy va boshqa buxgalteriya axboroti bilan ta’minlashdir.
Buxgalteriya hisobining vazifalari:
Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlarida aktivlarning holati va harakati, mulkiy
huquqlar va majburiyatlarning holati to‘g‘risidagi to‘liq hamda aniq ma’lumotlarni
shakllantirish;
Samarali boshqarish maqsadida buxgalteriya hisobi ma’lumotlarini
umumlashtirish;
Moliyaviy, soliqqa doir va boshqa hisobotlarni tuzishdan iboratdir.
3-modda. Buxgalteriya hisobi subyektlari
Davlat hokimiyati va boshqaruv organlari, O‘zbekiston Respublikasida
ro‘yxatga olingan yuridik shaxslar, ularning O‘zbekiston Respublikasi hududida
hamda undan tashqarida joylashgan shu’ba korxonalari, filiallari, vakolatxonalari
va boshqa tarkibiy bo‘linmalari buxgalteriya hisobi subyektlaridir.
Yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug‘ullanuvchi
shaxslar qonun hujjatlarida nazarda tutilgan tartibda buxgalteriya hisobni yuritadi
va buxgalteriya (moliya) hisobotini taqdim etadi.
4-modda. Buxgalteriya hisobi obyektlari
Asosiy va joriy aktivlar, majburiyatlar, xususiy kapital, zaxiralar,
daromadlar va xarajatlar, foyda, zararlar hamda ularning harakati bilan bog‘liq
xo‘jalik operatsiyalari buxgalteriya hisobining obyektlaridir. Buxgalteriya
hisobining obyektlari jamlama hisobvaraqlarda aks ettiriladi. Analitik hisobni
yuritish tartibi buxgalteriya hisobi subyekti tomonidan mustaqil ravishda
belgilanadi.
5-modda. Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish
Buxgalteriya hisobi va hisobotini tartibga solish, buxgalteriya hisobi
ctandartlarini ishlab chiqish va tasdiqlash O‘zbekiston Respublikasi Moliya
vazirligi zimmasiga yuklanadi.
35

Buxgalteriya hisobini yuritish qoidalari buxgalteriya hisobi standartlari
bilan, shu jumladan kichik va xususiy tadbirkorlik subyektlari uchun
soddalashtirilgan buxgalteriya hisobini yuritish standarti bilan belgilanadi.
Xulosa
Buxgalteriya balansi moliyaviy hisobotning tarkibiy qismlaridan biri
hisoblanadi, xo`jalik yurituvchi subyektning mulkiy va moliyaviy ahvoli haqidagi
axborotni to`playdi hamda oshkor qiladi.
Buxgalteriya balansida uzoq muddatli va joriy aktivlar, o`z sarmoyasi, uzoq
muddatli va joriy majburiyatlar hamda ularni oshkor qilishda, xo`jalik yurituvchi
subyektning moliyaviy ahvolini tahlil qilishda moliyaviy hisobotdan
foydalanuvchilar uchun yordam bera oladigan axborotdan iborat bo`ladi.
Хo’jalik subyektlarini boshqarish uchun, eng avvalo, ulardagi mablag’lar
haqidagi ma’lumotlarga ega bo’lish kerak. Shu bilan birga ular, mablag’larning
qanday turlariga ega va bu mablag’lar qanday manbalardan tashkil topganligini
bilish kerak bo’ladi. Bunday ma’lumotlar umumlashtirilgan hodda pul
ko’rsatkichlarida ma’lum bir sanaga berilishi kerak. Mablag’lar tarkibi va qanday
maqsadlarga mo’ljallanganligini o’rganish uchun ularni iqtisodiy jihatdan
guruhlash zarur. Mana shu ma’lumotlar buxgalteriya balansi yordamida olinadi.
Ko’rinib turibdiki, aktiv moddalari juda aniq bo’lib, ularning mazmuni ko’p
tushuntirishlarni talab qilmaydi. Passiv moddalari esa boshqachadir. Bu
moddalardan ba’zilarining mohiyatini ularning qanday maqsadga tayinlanishiga
qarab aniqlab olish doim ham oson bo’lavermaydi. Passivdagi har bir moddaning
mazmunini aniq ko’z oldiga keltirish uchun passiv umuman nimani aks ettirishini
yaxshi bilib olish lozim. Yuqorida aytilganidek, passiv aktivda ko’rsatilgan
korxona mablag’larining manbaini aks ettiradi.
Buxgalteriya balansi axborotlarga boy manba bo*lib, ularga asoslanib
xo’jalik yurituvchi subyekt moliya-xo’jalik faoliyati hamda uning natijalari
36

baholanadi. Aynan mana shunday muhim ahamiyatga ega bo’lganligi bois
buxgalteriya balansi buxgalteriya hisoboti shakllari ichida birinchi o’rinda turadi.
Undagi axborotlaming mazmunini bilish uchun nafaqat buxgalteriya balansi
tuzilishi to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish, balki ayrim ko‘rsatkichlar o’rtasidagi
mantiqiy va o’ziga xos bog’liqliklami ham bilish zarur. Buxgalteriya balansining
mazmunini bilishda uni o’qish ketma-ketligi ham muhim ahamiyatga ega, shu-
ningdek, faqat buxgalteriya balansiga xos bo’lgan ayrim cheklashlami, albatta,
bilish zarur.
Buxgalteriya balansining aktivi va passivining tuzilishi hamda mazmuni
undagi axborotdan foydalanuvchilar, eng avvalo tashqi foydalanuvchilarga
qaratilgan. Debitor va kreditor qarzlaming holatini ochib beruvchi, korxonaning
joriy xarajatlari yoki foydasi hisobidan tashkil etilgan xususiy kapital va ayrim
turdagi rezervlar shakllanishini ochib beruvchi moddalar batafsillik darajasining
yuqoriligi shundan kelib chiqadi.
Balansga xos ichki o’zaro bog’liqliklar axborotdan foydalanuv¬chilar
ehtiyojining qondirilish darajasiga bog‘liq bo‘lmaydi va quyi- dagilardan iborat:
1. Aktivdagi barcha bo‘limlar summalari yig’indisi passivdagi barcha
bo’limlar summalari yig’indisiga teng bo’lib, bu balansning mohiyati bilan
izohlanadi.
2. Xususiy kapitalning hajmi (passiv I bo’lim) uzoq muddatli aktivlar
(aktivdagi birinchi bo‘lim) hajmidan ko‘p bo’ladi. Bunday xulosa isbot talab
qilmaydi. Chunki, xo’jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyati joriy aktivlarsiz
mumkin emas deb qabul qilingan. Shuning uchun xususiy kapitalning tarkibi uzoq
muddatli va joriy aktivlar shakllanishini doimo nazarda tutadi. Milliy
iqtisodiyotdagi tarmoqlaming o’ziga xos xususiyatlari aktivdagi mulklar nisbatiga
har xil ta’sir ko’rsatadi.
Ushbu uslub bo’yicha hisoblangan tafovut o‘z aylanma mablag’- larining
mavjudligini ko’rsatadi. Bu mablag’lar va zaxiralar hamda xarajatlami
37

shakllantiradigan uzoq muddatli qarz manbalarining sum- masi kapital va
rezervlaming jamini bildiradi (passiv I bo’limi) hamda
FOYDALANGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI :
1. Buxgalteriya hisobi va audit. – T. M. Karimov, N. A. Akhmedov,
2016.
Ushbu asarda buxgalteriya hisobi, moliyaviy hisobotlar, shu jumladan,
balansni tuzish va uni tahlil qilish metodologiyasi haqida batafsil ma’lumot
berilgan.
2. Buxgalteriya hisobi asoslari. – B. B. Osimov, 2019.
Bu kitobda buxgalteriya balansi, uning tuzilishi, aktiv va passivlar, balansda
aks etadigan operatsiyalar haqida tushunchalar keltirilgan.
3. Moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va tahlil qilish. – A. Sh. Ismoilov,
2017.
Moliyaviy hisobotlarni, shu jumladan, balansni tayyorlash jarayonlari,
ularga oid qonunchilik va metodologiya haqida to’liq ma’lumotlar taqdim etilgan.
4. Buxgalteriya va moliyaviy hisobotlarni tayyorlash va tahlil qilish. – F.
X. Abdurahmonov, 2015.
Bu asar buxgalteriya hisobi tizimi va moliyaviy hisobotlarning tuzilishi
haqida ma’lumot beradi, shuningdek, balansni shakllantirish bo’yicha amaliy
ko’rsatmalarni o’z ichiga oladi.
5. International Financial Reporting Standards (IFRS). – IASB
(International Accounting Standards Board), 2020.
Xalqaro moliyaviy hisobotlarni tayyorlashning standartlari, shu jumladan,
balansni tuzish va uni xalqaro tizimga mos ravishda tayyorlash bo’yicha
qo’llanma.
38

6. Buxgalteriya hisobining nazariyasi va amaliyoti. – O. X. Saidova,
2018.
Buxgalteriya hisobining asosiy prinsiplari va amaliyotlari, balans va boshqa
moliyaviy hisobotlarni tuzish bo’yicha qo’llanmalarga oid tavsiyalar.
Asosiy adabiyotlar
1. Subramanyam K.R. Financial statement analysis. 11 th
edition. New York, Mc
Graw- Hill Education, 2014. - 814 pages.
2. Kazakova N.A. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 470 s.
3. Jilkina A.N. Finansoviy analiz. Uchebnik. M.: Yurayt, 2018. – 285 s.
4. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. O‘quv
qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. -392 b.
5. Raximov M. Iqtisodiyot sub`ektlari moliyaviy holatining tahlili. Uslubiy
qo‘llanma. T.; Iqtisod-Moliya, 2015. - 156 b.
6. Pardayev M.Q., Isroilov J.I., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. O‘quv qo‘llanma.
T.:Print Line Group, 201 7 .- 533 b.
7. Steven M. Bragg. Financial analysis: A business decision guide. 2 nd
edition.
Colorado, Accounting Tools, Inc., 2014. –325 pages.
8. Shagiyasov T.Sh., Sagdillaeva Z.A., Urmanbekova I.F. Ekonomicheskiy
analiz. /Uchebnik –T.: Iqtisod-Moliya, 2017. – 428 s.
INTERNET SAYTLARI :
1. www.gdnet.org
2. www . stat . uz
3. www . lex . uz
4. www . ziyonet . uz
39

5.www.arxiv.uz
40

Balans moddalari va ularning izohlanishi

Sotib olish