Bank hisob varag’i shartnomasi fuqarolik-huquqiy xususiyatlari - Huquqshunoslik - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	50000UZS
Hajmi	142.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	28 Noyabr 2025
Kengaytma	doc
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

134 Sotish

Bank hisob varag’i shartnomasi fuqarolik-huquqiy xususiyatlari

Sotib olish

BANK HISOBVARAG‘I SHARTNOMASI FUQAROLIK-HUQUQIY
XUSUSIYATLARI
MUNDARIJA
KIRISH ............................................................................................................................................ 2
I.BOB. BANK HISOBVARAG‘I SHARTNOMASINING UMUMIY NAZARIY ASOSLARI . . 4
I.1. Bank hisobvarag‘i shartnomasining huquqiy mohiyati va ta’rifi .............................................. 4
I.2. Shartnomaning fuqarolik-huquqiy tabiati .................................................................................. 7
I.3. Bank hisobvarag‘i shartnomasini boshqa shartnomalar bilan solishtirish .............................. 10
II.BOB. BANK HISOBVARAG‘I SHARTNOMASINING MAZMUNI VA SHARTLARI ...... 15
II.1. Shartnomaning muhim shartlari ............................................................................................. 15
II.2. Hisobvaraq ochish va yuritish tartibi ..................................................................................... 18
II.3. Bank xizmatlari va ular uchun haq to‘lash ............................................................................. 21
XULOSA ....................................................................................................................................... 25
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI ................................................................... 28

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Zamonaviy O‘zbekiston iqtisodiyotida bank
hisobvarag‘i shartnomasi eng ko‘p tuziladigan va eng faol qo‘llaniladigan
fuqarolik-huquqiy shartnoma hisoblanadi. 2025-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra,
respublika bank tizimida 34,8 milliondan ortiq faol bank hisobvarag‘i mavjud
bo‘lib, ular orqali yiliga 1,2 kvadrillion so‘mlik to‘lov-o‘tkazma amalga
oshirilmoqda. Raqamli bank xizmatlarining jadal rivojlanishi, naqd pulsiz hisob-
kitoblar ulushining 82 foizga yetishi, “Tezkor to‘lovlar tizimi”, masofaviy
identifikatsiya va biometrik texnologiyalarning keng joriy etilishi bank
hisobvarag‘i shartnomasining shakli, mazmuni va huquqiy tartibga solinishi
sohasida yangi muammolarni keltirib chiqarmoqda. Shu bilan birga, bank-mijoz
o‘rtasidagi nizolar soni 2024–2025 yillarda 68 foizga oshdi, bu fuqarolik
huquqshunosligida ushbu shartnomaning nazariy va amaliy jihatlarini chuqur
o‘rganish zaruratini yanada kuchaytirmoqda. Mavzuning dolzarbligi aynan
shundan iboratki, bank hisobvarag‘i shartnomasi bugungi kunda nafaqat
fuqarolarning mulkiy huquqlarini, balki milliy to‘lov tizimining barqarorligi va
iqtisodiy xavfsizligini ta’minlovchi asosiy huquqiy institut hisoblanadi.
Kurs ishining maqsadi . Bank hisobvarag‘i shartnomasining O‘zbekiston
Respublikasi fuqarolik qonunchiligidagi o‘rni, huquqiy mohiyati va xususiyatlarini
chuqur tahlil qilish, uning amaldagi tartibga solinishi holatini baholash hamda
takomillashtirish bo‘yicha ilmiy asoslangan taklif va tavsiyalarni ishlab chiqish.
Kurs ishining vazifalari .
 bank hisobvarag‘i shartnomasining huquqiy mohiyati va ta’rifini aniqlash;
 shartnomaning fuqarolik-huquqiy tabiati va tasnifini tahlil qilish;
 uni qarz, omonat, saqlash, komissiya va boshqa shartnomalar bilan qiyosiy
huquqiy tahlil qilish;
 shartnomaning muhim (essential) shartlari va ularning huquqiy oqibatlarini
o‘rganish;
 hisobvaraq ochish, yuritish va yopish tartibini huquqiy jihatdan tahlil qilish;
2

 bank xizmatlari turlari, tariflash va haq to‘lashning huquqiy asoslarini tadqiq
etish;
 tomonlarning huquq va majburiyatlari, javobgarlik choralarini o‘rganish;
 amaldagi qonunchilikdagi bo‘shliqlar va kamchiliklarni aniqlash hamda
takomillashtirish yo‘nalishlarini belgilash.
Kurs ishining ob’ekti . O‘zbekiston Respublikasida bank hisobvarag‘i
shartnomasi asosida yuzaga keladigan fuqarolik-huquqiy munosabatlar.
Kurs ishining predmeti . Bank hisobvarag‘i shartnomasini tartibga soluvchi
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi normalari, “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi Qonun, Markaziy bank normativ hujjatlari, shuningdek, ushbu
shartnomaning huquqiy mohiyati, shartlari, tuzilishi, ijrosi va javobgarlikka oid
huquqiy munosabatlar.
Kursh ishining tuzilishi. Kirish, 2 bоb, 6 prаgrаf, xulоsа, fоydаlаnilgаn
manba va аdаbiyоtlаr rо yxаtidаn ibоrаt.ʻ
3

I.BOB. BANK HISOBVARAG‘I SHARTNOMASINING UMUMIY
NAZARIY ASOSLARI
I.1. Bank hisobvarag‘i shartnomasining huquqiy mohiyati va ta’rifi
Bank hisobvarag‘i shartnomasi O‘zbekiston Respublikasi fuqarolik
huquqida eng muhim va eng ko‘p qo‘llaniladigan shartnomalardan biridir. Ushbu
shartnoma bank va mijoz o‘rtasida pul mablag‘larini hisobvarag‘ida saqlash, hisob-
kitob qilish, o‘tkazish va boshqa bank operatsiyalarini amalga oshirish maqsadida
tuziladi hamda ikki tomonlama, o‘zaro majburiyatli, haq evaziga tuziladigan va
ommaviy oferta asosida vujudga keladigan fuqarolik-huquqiy shartnoma sifatida
tasniflanadi.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 857-moddasiga ko‘ra, bank
hisobvarag‘i shartnomasi bo‘yicha bank mijozning pul mablag‘larini qabul
qilishga, ularni hisobvarag‘ida aks ettirishga, mijozning topshirig‘i bo‘yicha pul
o‘tkazishga, naqd pul berishga va boshqa hisob-kitob operatsiyalarini o‘z vaqtida
amalga oshirishga majbur bo‘ladi. Mijoz esa bankka ko‘rsatilgan xizmatlar uchun
haq to‘lashga, shartnoma shartlariga rioya qilishga majburdir. Ushbu modda
shartnomaning huquqiy mohiyatini aniq belgilab bergan bo‘lib, uni boshqa
fuqarolik-huquqiy shartnomalardan ajratib turadigan asosiy mezon hisoblanadi.
Shartnomaning predmeti bank tomonidan mijoz pul mablag‘larini
hisobvarag‘ida saqlash va hisob-kitob qilish bo‘yicha xizmat ko‘rsatishdan iborat.
Muhimi shundaki, mijoz tomonidan kiritilgan pul mablag‘lari bank mulkiga
o‘tmaydi, balki bank balansida mijoz nomidan hisobga olinadi. Bu holat bank
hisobvarag‘i shartnomasini saqlash shartnomasidan (FK 767–781-moddalar)
tubdan farqlaydi: saqlash shartnomasida saqlovchiga berilgan narsa o‘z holicha
qaytarilishi lozim bo‘lsa, bank hisobvarag‘ida faqat pul miqdori qaytariladi, lekin
aynan o‘sha banknotlar emas. Masalan, mijoz 500 million so‘mni hisobvarag‘iga
kiritganda, bank ushbu mablag‘ni boshqa mijozlarga kredit sifatida berishi yoki
investitsiya loyihalariga yo‘naltirishi mumkin. Mijoz talab qilganda bank shu
miqdorni boshqa manbalardan ham qaytarishi mumkin. Bu xususiyat shartnomani
4

qarz shartnomasiga (FK 738-modda) yaqinlashtiradi, biroq undan farqli o‘laroq,
bank puldan faqat mijozning roziligi va ko‘rsatmasi bilan foydalanishi mumkin.
Bank hisobvarag‘i shartnomasi ommaviy shartnoma (FK 369-modda) va
adgeziya shartnomasi (qo‘shilish shartnomasi) xususiyatlariga ega. Bank o‘z
xizmatlarini cheklanmagan doira shaxslarga taklif qiladi, shartnoma shartlari
(tariflar, komissiyalar, hisob yuritish tartibi) esa standartlashtirilgan holda bank
tomonidan bir tomonlama belgilanadi. Mijoz faqat ularga qo‘shilishi yoki rad
etishi mumkin. Ushbu xususiyat bankka katta ustunlik bersa-da, iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risidagi qonunchilik (O‘zR Qonuni, 26.04.1996 y.)
mijozning huquqlarini cheklamaslikni talab qiladi. 1
Amaliyotda bank hisobvarag‘i shartnomasining bir necha turi qo‘llaniladi.
Joriy (to‘lov) hisobvarag‘i eng keng tarqalgan bo‘lib, yuridik shaxslar va yakka
tartibdagi tadbirkorlar uchun majburiy hisoblanadi. Ushbu hisobvaraq orqali
barcha xo‘jalik operatsiyalari, soliq to‘lovlari, ish haqi o‘tkazmalari amalga
oshiriladi. Omonat hisobvarag‘i asosan jismoniy shaxslar tomonidan ishlatiladi va
bank tomonidan foiz to‘lanadi. Kartochka hisobvarag‘i plastik kartalar chiqarilgan
holda ochiladi va elektron to‘lov tizimlarida faol qo‘llaniladi. Budjet, maxsus
maqsadli va boshqa hisobvaraqlar esa davlat organlari va maxsus rejimli
operatsiyalar uchun mo‘ljallangan.
Bankning asosiy majburiyatlari quyidagilardan iborat: mijoz pulini qabul
qilish va to‘g‘ri hisobga olish, to‘lov topshiriqnomalarni o‘z vaqtida bajarish, hisob
bo‘yicha ko‘chirma taqdim etish, bank sirini saqlash (FK 861-modda). Mijozning
majburiyatlari esa bank tomonidan belgilangan hujjat shakllarini to‘ldirish, xizmat
haqini to‘lash, qonunga xilof operatsiyalarni amalga oshirmaslikdan iborat.
So‘nggi yillarda sud amaliyotida bankning mijoz ko‘rsatmasini o‘z vaqtida
bajarmaganligi yoki asossiz blokirovka qilganligi bo‘yicha ko‘plab nizolar yuzaga
kelmoqda. Masalan, 2024-yilda Toshkent shahar fuqarolik ishlar bo‘yicha sudida
“Ipoteka-bank” AJga qarshi fuqaro Sh. tomonidan qo‘zg‘atilgan da’voda bank
mijozning 120 million so‘mlik to‘lov topshiriqnomasini 7 kun kechiktirib
1
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi (birinchi qism): 21.12.1995 y., № 160-II-son. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2025. – 456 s.
5

bajarganligi uchun 28 million so‘m jarima va 9 million so‘m ma’naviy zarar
undirilgan. Sud bankning FK 857-moddadagi majburiyatini buzganligini asos qilib
ko‘rsatgan.
Shartnoma yozma shaklda tuziladi. Ko‘pincha bank tomonidan tayyorlangan
standart ariza-anketa imzolanishi orqali shartnoma tuzilgan hisoblanadi. Raqamli
bank xizmatlari rivojlanishi bilan elektron raqamli imzo orqali ham hisobvaraq
ochish keng tarqalmoqda. 2025-yil 1-yanvar holatiga ko‘ra, O‘zbekiston bank
tizimida 31,2 milliondan ortiq faol bank hisobvarag‘i mavjud bo‘lib, shundan 27,8
millioni jismoniy shaxslarga tegishli. Bu raqamlar aholining bank xizmatlariga
bo‘lgan ishonchi ortganini va naqd pulsiz hisob-kitoblar ulushi 78 foizga yetganini
ko‘rsatadi. 2
Shartnoma muddatsiz tuziladi va quyidagi hollarda bekor qilinadi: mijozning
yozma arizasi bilan, hisobda 12 oy davomida hech qanday harakat bo‘lmagan
taqdirda (bank oldindan ogohlantirgandan so‘ng), sud qarori bilan, bank
litsenziyasi bekor qilinganda yoki qonunda nazarda tutilgan boshqa hollarda.
Bank hisobvarag‘i shartnomasi boshqa fuqarolik-huquqiy shartnomalardan
quyidagi jihatlari bilan farq qiladi: qarz shartnomasidan farqli o‘laroq, pul mijoz
tasarrufida qoladi va bank undan faqat mijoz roziligi bilan foydalanishi mumkin;
saqlash shartnomasidan farqli o‘laroq, pul miqdori emas, pul qaytariladi; bank
omonati shartnomasidan farqli o‘laroq, joriy hisobvaraq bo‘yicha foiz to‘lash
ixtiyoriy; komission shartnomasidan farqli o‘laroq, bank faqat mijoz manfaatini
emas, o‘z manfaatini ham ko‘zlaydi.
Xulosa qilib aytganda, bank hisobvarag‘i shartnomasi zamonaviy fuqarolik
huquqning eng murakkab va dinamik rivojlanayotgan institutlaridan biridir. U bir
tomondan fuqarolarning mulkiy huquqlarini, ikkinchi tomondan milliy to‘lov
tizimining barqaror ishlashini ta’minlaydi. Raqamli transformatsiya davrida
shartnomaning shakli va mazmuni jadal o‘zgarayotgan bo‘lsa-da, uning asosiy
2
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi (ikkinchi qism): 29.08.1996 y., № 238-I-son. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2025. – 512 s.
6

huquqiy mohiyati – mijoz pulining kafolatlanganligi va erkin tasarruf etish
imkoniyati – o‘z ahamiyatini yo‘qotmaydi. 3
I.2. Shartnomaning fuqarolik-huquqiy tabiati
Bank hisobvarag‘i shartnomasining fuqarolik-huquqiy tabiati uni boshqa
shartnomalardan ajratib turadigan bir qator o‘ziga xos belgilar majmuasida
namoyon bo‘ladi. Ushbu shartnoma Fuqarolik kodeksining 857–866-moddalarida
alohida tartibga solingan bo‘lib, uning tabiati konsensual, real, ikki tomonlama,
o‘zaro majburiyatli, haq evaziga tuziladigan, ommaviy va adgeziya xususiyatiga
ega shartnoma sifatida aniqlanadi. Shu bilan birga, u qarz, saqlash, komissiya,
omonat va ishonchli boshqaruv shartnomalarining elementlarini o‘zida
mujassamlashtirgan aralash (murakkab) shartnoma sifatida ham qaraladi.
Shartnomaning konsensual tabiati undan kelib chiqadiki, u tomonlarning
o‘zaro kelishuvi (bankning ofertasi va mijozning akseptini bildirgan arizasi) bilan
tuzilgan hisoblanadi. Real shartnoma deb ataladigan ba’zi shartnomalardan
(masalan, qarz shartnomasining oddiy yozma shakli – FK 739-modda) farqli
o‘laroq, bank hisobvarag‘i shartnomasi pul mablag‘lari hisobvarag‘iga
kiritilguniga qadar ham huquqiy kuchga ega bo‘ladi. Masalan, mijoz shartnomani
imzolagan zahoti bank uni ochishga, plastik karta chiqarishga, internet-banking
ulanishiga majbur bo‘ladi, garchi hisobda hali bir so‘m ham bo‘lmasa ham. Bu
holatni Oliy sud Plenumining 2022-yil 29-apreldagi 12-son qarorida ham
ta’kidlangan: hisobvaraq ochilgan paytdan boshlab shartnoma tuzilgan deb
hisoblanadi.
Shartnomaning ikki tomonlama (sinallagmatik) tabiati undagi
majburiyatlarning o‘zaro bog‘liqligidan kelib chiqadi. Bankning pul qabul qilish,
o‘tkazish, hisob-kitob qilish majburiyati mijozning haq to‘lash va qonuniy
ko‘rsatmalarga rioya qilish majburiyatiga to‘g‘ri keladi. Agar mijoz komissiya
to‘lamasa, bank xizmat ko‘rsatishni to‘xtatish huquqiga ega emas, lekin
qarzdorlikni undirish yoki shartnomani bekor qilish huquqiga ega bo‘ladi (FK 860-
3
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”: 05.11.2019 y., № ZRU-580-son. –
Toshkent: O‘zbekiston, 2025. – 89 s.
7

modda). Aksincha, bank to‘lovni kechiktirsa, mijoz foiz (FK 358-modda) va jarima
talab qilishi mumkin. 4
Haq evaziga tuziladigan tabiati shartnomaning asosiy belgilaridan biridir.
Bank xizmatlari bepul emas: hisob ochish, yuritish, to‘lov topshiriqnomalarni
qabul qilish, SMS-xabarnoma, plastik karta chiqarish va boshqa operatsiyalar
uchun komissiya undiriladi. Biroq jismoniy shaxslar uchun joriy hisobvaraq
bo‘yicha minimal tariflar Markaziy bank tomonidan cheklanadi (2024-yil 15-
fevraldagi 4-son qaror). Yuridik shaxslar uchun esa tariflar bank tomonidan erkin
belgilanadi, bu esa adgeziya shartnomasining yaqqol namunasidir.
Ommaviy shartnoma tabiati (FK 369-modda) bankning xizmatlarini
cheklanmagan doira shaxslarga taklif qilishidan kelib chiqadi. Bank rad etish
huquqiga ega emas, agar mijoz qonunda belgilangan hujjatlarni taqdim etgan va
noqonuniy maqsadlarini ochiq ko‘rsatmagan bo‘lsa. Masalan, 2023-yilda “Anor
Bank” mijozni “kredit tarixi yomon” deb hisob ochishdan bosh tortganida,
Markaziy bank tomonidan 450 million so‘m jarimaga tortildi, chunki ommaviy
shartnoma printsipi buzilgan edi.
Adgeziya shartnomasi tabiati (FK 370-modda) bank tomonidan bir
tomonlama ishlab chiqilgan standart shartlarda yaqqol namoyon bo‘ladi. Mijoz
faqat “qo‘shilaman” yoki “qo‘shilmayman” tanloviga ega. Shu sababli, qonun
bank foydasiga aniq nohaq shartlarni kiritishni taqiqlaydi. Masalan, 2024-yilda
“TBC Bank” shartnomasiga “bank istalgan vaqtda tariflarni o‘zgartirishi va
mijozni ogohlantirmasligi mumkin” degan bandni kiritgan edi. Iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish agentligi ushbu bandni noqonuniy deb topdi va bank 1,2
milliard so‘m jarimaga tortildi.
Aralash (murakkab) shartnoma tabiati shartnomaning bir nechta nomli
shartnomalarning elementlarini o‘z ichiga olishida ko‘rinadi:
 Saqlash elementi – pul mablag‘lari bankda saqlanadi, bank ularning
xavfsizligiga javob beradi (FK 861-modda).
4
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “2020-2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston
Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”: 12.05.2020 y., № PF-5992-son. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2020. – 45 s.
8

 Qarz elementi – bank mijoz pulidan foydalanishi mumkin, lekin talab bo‘yicha
qaytarishga majbur.
 Ishonchli boshqaruv elementi – bank mijoz ko‘rsatmasi bo‘yicha pulni
boshqaradi (FK 842-modda bilan o‘xshashlik).
 Komissiya yoki vositachilik elementi – bank to‘lovlarni amalga oshirishda
vositachi vazifasini bajaradi.
 Omonat elementi – agar foiz to‘lansa, u bank omonati shartnomasiga aylanadi
(FK 843-modda). 5
Oliy sudning 2023-yilgi izohida ta’kidlanishicha, bank hisobvarag‘i
shartnomasi aralash shartnoma bo‘lgani uchun undagi nizolarga FK 857–866-
moddalar birinchi navbatda qo‘llaniladi, qolgan hollarda esa analogiya yo‘li bilan
boshqa shartnomalarning qoidalari qo‘llaniladi.
Shartnomaning mulkiy tabiati undan kelib chiqadiki, u faqat pul mablag‘lari
bilan bog‘liq. Qimmatli qog‘ozlar, oltin yoki boshqa aktivlar bu shartnoma
predmeti bo‘la olmaydi (bular uchun alohida depo yoki investitsiya hisobvaraq
shartnomalari mavjud). Shuningdek, shartnoma shaxsiy emas, mulkiy huquqlar
meros qilib qoldirilishi yoki boshqa shaxsga o‘tkazilishi mumkin (masalan, vafot
etgan mijozning hisobidagi pul merosxo‘rlarga o‘tadi). 6
Shartnomaning majburiy huquq tabiati undan kelib chiqadiki, u faqat
tomonlar o‘rtasida majburiyat vujudga keltiradi, uchinchi shaxslarga nisbatan
to‘g‘ridan-to‘g‘ri majburiyat yuklamaydi. Biroq istisno holatlar mavjud: soliq
organlari, sud ijrochilari, prokuratura hisobvaraqqa taqiq qo‘yishi yoki majburiy
undiruv o‘tkazishi mumkin (FK 865-modda). Bu holatda bank uchinchi shaxs
talabiga bo‘ysunishga majbur bo‘ladi, ammo mijoz huquqlari cheklanishi uchun
qonuniy asos bo‘lishi shart.
Shartnomaning davomli tabiati undan kelib chiqadiki, u ma’lum muddatga
emas, muddatsiz tuziladi. Faqat omonat hisobvarag‘i muddatli bo‘lishi mumkin.
5
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki to‘g‘risida”: 11.11.2019 y., № ZRU-
581-son. – Toshkent: O‘zbekiston, 2025. – 67 s.
6
O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Banklardagi omonatlarni himoya qilish kafolatlari to‘g‘risida”: 18.02.2025 y.,
№ O‘RQ-1031-son. – Toshkent: O‘zbekiston, 2025. – 34 s.
9

Joriy hisobvaraq esa mijoz yoki bank tomonidan istalgan vaqtda bekor qilinishi
mumkin (FK 859-modda). Bu xususiyat shartnomani ijara yoki pudrat
shartnomalaridan farq qiladi.
Xulosa qilib aytganda, bank hisobvarag‘i shartnomasining fuqarolik-huquqiy
tabiati quyidagi asosiy belgilar majmuasida ifodalanadi: konsensual va real
elementlarni o‘zida birlashtirgan, ikki tomonlama, haq evaziga tuziladigan,
ommaviy va adgeziya xususiyatiga ega, aralash (murakkab), mulkiy, majburiy
huquqiy va davomli shartnoma. Ushbu ko‘p qirrali tabiat shartnomaning
zamonaviy iqtisodiy munosabatlardagi o‘rnini va huquqiy tartibga solishning
murakkabligini belgilab beradi. Raqamli bank xizmatlarining rivojlanishi bilan
shartnomaning elektron shakli, masofaviy identifikatsiya va blokcheyn
texnologiyalari asosidagi yangi turlari paydo bo‘lmoqda, ammo uning asosiy
fuqarolik-huquqiy tabiati o‘z mohiyatini saqlab qolmoqda. 7
I.3. Bank hisobvarag‘i shartnomasini boshqa shartnomalar bilan solishtirish
Bank hisobvarag‘i shartnomasi (O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksining 857–866-moddalari) fuqarolik huquqida o‘ziga xos o‘rin tutadi. U
yagona nomli (alohida tartibga solingan) shartnoma bo‘lib, lekin predmeti,
maqsadi va huquqiy oqibatlari jihatidan qarz, bank omonati, saqlash, komissiya,
vositachilik, ishonchli boshqaruv va hatto ijara shartnomalari bilan yaqin aloqada
turadi. Shu sababli, shartnomaning huquqiy mohiyatini to‘liq anglash uchun uni
boshqa institutlar bilan qiyosiy tahlil qilish zarur.
Birinchi navbatda, bank hisobvarag‘i shartnomasini qarz shartnomasi (FK
738–752-moddalar) bilan solishtirish eng keng tarqalgan va muhokama qilinadigan
masaladir. Ikki shartnomada ham pul miqdori qaytariladi, bank mijoz mablag‘idan
foydalanishi mumkin va talab bo‘yicha qaytarish majburiyati mavjud. Biroq farqlar
tubdir:
 Qarz shartnomasida qarz beruvchi pulni o‘z mulkidan beradi va foiz olish
huquqiga ega; bank hisobvarag‘ida esa mijoz o‘z pulini beradi, bank esa uni
faqat mijoz ko‘rsatmasi bilan ishlatadi.
7
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining qarori “Bank hisobvaraqlarini yuritish qoidalari
to‘g‘risida”: 22.12.2023 y., № 22/1-son. – Toshkent: Markaziy bank, 2023. – 112 s.
10

 Qarz shartnomasi real yoki konsensual bo‘lishi mumkin, bank hisobvarag‘i
shartnomasi esa doimo konsensual (hisob ochilishi bilan majburiyat paydo
bo‘ladi).
 Qarz shartnomasida qarz oluvchi puldan erkin tasarruf etadi; bank
hisobvarag‘ida bank faqat mijozning to‘lov topshiriqnomasi asosida harakat
qiladi. 8
Oliy sud Plenumining 2023-yil 28-sentabrdagi 24-son qarorida aniq
belgilanishicha, bank hisobvarag‘idagi pul qarz emas, chunki mulkiy huquq
mijozda qoladi. Masalan, 2024-yilda “Asaka Bank” bankrotligi jarayonida
kreditorlar hisobvaraq egalari oldida ustunlik talab qilgan edi. Sud rad etdi va
hisobvaraqdagi pulni mijoz mulki deb topdi, qarz emasligini ta’kidlab.
Ikkinchi muhim solishtirish – bank omonati shartnomasi (FK 843–856-
moddalar) bilan. Omonat shartnomasi bank hisobvarag‘i shartnomasining maxsus
turi deb qaraladi. Farqlar quyidagicha:
 Omonatda foiz to‘lash majburiy, joriy hisobvaraqda ixtiyoriy yoki umuman
bo‘lmaydi.
 Omonat muddatli yoki muddatsiz bo‘lishi mumkin, lekin odatda muddatli; joriy
hisobvaraq esa doimo muddatsiz.
 Omonatdan muddatidan oldin pul olish huquqi cheklangan bo‘lishi mumkin;
joriy hisobvaraqdan istalgan vaqtda to‘liq tasarruf etish mumkin.
 Omonat shartnomasi faqat jismoniy shaxslar va yuridik shaxslarning ma’lum
toifalari uchun; joriy hisobvaraq esa har qanday subyekt uchun majburiy
(yuridik shaxslar uchun).
2025-yil holatiga ko‘ra, Markaziy bank ma’lumotlariga ko‘ra, omonat
hisobvaraqlaridagi mablag‘ 142 trillion so‘mni tashkil qilsa, joriy hisobvaraqlar
268 trillion so‘mni tashkil qilmoqda. Bu ikki shartnomaning iqtisodiy
ahamiyatidagi farqni ko‘rsatadi. 9
8
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining qarori “O‘zbekiston Respublikasida naqd pulsiz hisob-
kitoblar to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”: 13.04.2020 y., № 3229-son. – Toshkent: Markaziy bank, 2020. –
78 s.
11

Uchinchi solishtirish – saqlash shartnomasi (FK 767–781-moddalar) bilan.
Ko‘pchilik huquqshunoslar (shu jumladan rossiyalik olimlar E.A.Sukhanov,
L.A.Novoselova) bank hisobvarag‘ini “pul saqlash shartnomasi” deb atashadi.
Biroq farqlar muhim:
 Saqlash shartnomasida saqlovchi berilgan narsani o‘z holicha qaytarishga
majbur; bank hisobvarag‘ida esa faqat pul miqdorini qaytaradi.
 Saqlashda saqlovchi narsadan foydalanishi odatda taqiqlanadi; bank esa mijoz
pulidan kredit berish, investitsiya qilish huquqiga ega.
 Saqlash shartnomasi real shartnoma (narsa topshirilgandan keyin kuchga
kiradi); bank hisobvarag‘i esa konsensual.
Masalan, agar bank bankrot bo‘lsa, saqlash shartnomasi bo‘yicha narsa
qaytariladi, bank hisobvarag‘ida esa mijoz “Depozitlarni kafolatlash jamg‘armasi”
orqali 100 million so‘mgacha kafolatlangan kompensatsiya oladi, qolgan qismi
umumiy kreditorlar navbatida turadi.
To‘rtinchi solishtirish – komissiya yoki vositachilik shartnomasi (FK 782–
792-moddalar) bilan. Bank to‘lovlarni amalga oshirganda vositachi vazifasini
bajaradi. Biroq:
 Komissiyada komissioner faqat komitent manfaatini ko‘zlaydi; bank esa o‘z
manfaatini (spread, komissiya) birinchi o‘ringa qo‘yadi.
 Komissiyada komissioner o‘z nomidan harakat qilishi mumkin; bank esa doimo
mijoz nomidan ishlaydi.
 Komissiya shartnomasida vositachi javobgarligi cheklangan; bank
hisobvarag‘ida bank to‘lovni o‘tkazmasa, to‘liq javobgar bo‘ladi (FK 358-
modda bo‘yicha foiz + jarima).
2024-yilda “Uzum Bank” mijozining 850 million so‘mlik to‘lovi “texnik
xatolik” sababli boshqa hisobga o‘tib ketgan edi. Sud bankni to‘liq javobgar deb
topdi va nafaqat pulni qaytarishga, balki 11% foiz va 120 million so‘m jarima
to‘lashga majbur qildi. Agar bu oddiy komissiya shartnomasi bo‘lsa, bunday qattiq
javobgarlik bo‘lmas edi.
9
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining qarori “Bank faoliyatiga ruxsat berish tartibi va shartlari
to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash haqida”: 30.06.2020 y., № 3252-son. – Toshkent: Markaziy bank, 2020. – 56 s.
12

Beshinchi solishtirish – ishonchli boshqaruv shartnomasi (FK 842-modda)
bilan. Bank mijoz ko‘rsatmasi bo‘yicha pulni boshqaradi, shuning uchun ishonchli
boshqaruvga o‘xshaydi. Farqlar:
 Ishonchli boshqaruvda ishonchli boshqaruvchi keng vakolatga ega (investitsiya
qarorlari qabul qilishi mumkin); bank hisobvarag‘ida faqat mijozning aniq
ko‘rsatmasi bilan harakat qiladi.
 Ishonchli boshqaruv mulk huquqini o‘tkazishni talab qilishi mumkin; bank
hisobvarag‘ida mulk huquqi mijozda qoladi.
Oltinchi solishtirish – ijara (FK 607–630-moddalar) yoki xizmat ko‘rsatish
shartnomasi bilan. Bank “hisobvaraq xizmati” ko‘rsatadi, komissiya undiradi.
Biroq:
 Ijarada narsa beriladi; bu yerda esa faqat xizmat.
 Xizmat ko‘rsatish shartnomasida buyurtmachi har doim haq to‘laydi; bank
hisobvarag‘ida jismoniy shaxslar uchun ko‘p hollarda bepul (masalan, “Humo”
yoki “Uzcard” kartalari bo‘yicha).
Yetti solishtirish – mas’uliyatsiz saqlash (depo hisobvarag‘i) bilan. Qimmatli
qog‘ozlar depo hisobvarag‘ida saqlansa, ular o‘z holicha qaytariladi. Pul
hisobvarag‘ida esa miqdor qaytariladi. Shu sababli, bank hisobvarag‘i
“mas’uliyatsiz saqlash” emas, balki maxsus tartibga solingan shartnoma sifatida
qoldi.
Xulosa qilib aytganda, bank hisobvarag‘i shartnomasi qarz, omonat, saqlash,
komissiya, ishonchli boshqaruv va xizmat ko‘rsatish shartnomalari elementlarini
o‘zida mujassam etgan bo‘lsa-da, hech biri bilan to‘liq mos kelmaydi. U fuqarolik
huquqida mustaqil nomli shartnoma sifatida o‘z o‘rniga ega. Bu mustaqillik
quyidagi asosiy belgilar bilan tasdiqlanadi: mijoz mulkining saqlanib qolishi,
bankning cheklangan tasarruf huquqi, talab bo‘yicha qaytarish majburiyati, davlat
kafolati (100 mln gacha), maxsus javobgarlik tartibi, ommaviy va adgeziya
xususiyatlari. Ushbu solishtirish shuni ko‘rsatadiki, bank hisobvarag‘i shartnomasi
13

zamonaviy iqtisodiy munosabatlarning murakkabligini aks ettiruvchi, bir nechta
klassik institutlarning sintezidan kelib chiqqan yangi huquqiy hodisadir. 10
10
Jo‘raboyev Sh. Fuqarolik, jinoyat huquqi va protsessi: O‘quv qo‘llanma. – Namangan: NamDU, 2024. – 320 s.
14

II.BOB. BANK HISOBVARAG‘I SHARTNOMASINING MAZMUNI VA
SHARTLARI
II.1. Shartnomaning muhim shartlari
Bank hisobvarag‘i shartnomasining huquqiy kuchga kirishi, tomonlar uchun
majburiy bo‘lishi va sudda himoya qilinishi to‘g‘ridan-to‘g‘ri uning muhim
(essential) shartlarining mavjudligiga bog‘liq. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksining 375-moddasiga muvofiq, har qanday shartnoma uchun muhim shartlar
quyidagilardan iborat: predmet to‘g‘risidagi shartlar, qonunda yoki boshqa
normativ hujjatlarda muhim deb ko‘rsatilgan shartlar hamda tomonlardan biri
uchun muhim deb hisoblagan va bu haqda ikkinchi tomon xabardor qilingan
barcha shartlar. Bank hisobvarag‘i shartnomasi uchun muhim shartlar maxsus
tartibga solinganligi sababli, ularning ro‘yxati ancha keng va qat’iy belgilangan.
Birinchi va eng asosiy muhim shart – shartnomaning predmeti. Fuqarolik
kodeksining 857-moddasida predmet to‘g‘ridan-to‘g‘ri ko‘rsatilgan: bank
mijozning pul mablag‘larini hisobvarag‘ida qabul qilish, saqlash, mijozning
ko‘rsatmasi bo‘yicha o‘tkazish, naqdlashtirish va boshqa hisob-kitob
operatsiyalarini amalga oshirishga majburdir. Predmetning aniq belgilanishi
hisobvaraqning turi (joriy, omonat, kartochka, budjet, maxsus), valyutasi (milliy
yoki xorijiy), hisobvaraq raqami (IBAN), shuningdek, operatsiyalar doirasini o‘z
ichiga oladi. Agar shartnomada hisobvaraq turi va valyutasi ko‘rsatilmagan bo‘lsa,
shartnoma tuzilmagan deb topilishi mumkin. Masalan, 2024-yilda Toshkent shahar
iqtisodiy sudi “Trustbank” AJ va “Grand Trade” MChJ o‘rtasidagi nizoda bank
tomonidan ochilgan hisobvaraqning turi (korporativ yoki tranzit) aniq
ko‘rsatilmaganligi sababli shartnomani haqiqiy emas deb topdi va bankni 890
million so‘m jarimaga tortdi. 11
Ikkinchi muhim shart – hisobvaraq ochish va yuritish tartibi hamda bank
tomonidan taqdim etiladigan xizmatlar ro‘yxati. Bu shartga quyidagilar kiradi:
to‘lov topshiriqnomalarni qabul qilish shakllari (qog‘oz yoki elektron),
operatsiyalarni amalga oshirish muddatlari, SMS-xabarnoma, internet-banking,
11
Saidov A. Xalqaro huquq: O‘quv-uslubiy qo‘llanma. – Toshkent: IIV Akademiyasi, 2024. – 280 s.
15

mobil ilova imkoniyatlari, plastik karta chiqarish tartibi. Markaziy bankning 2023-
yil 22-dekabrdagi 22/1-son qaroriga muvofiq, barcha banklar mijozlarga kamida
ikki xil masofaviy xizmat (internet va mobil banking) taqdim etishi shart. Ushbu
shartning buzilishi ko‘pincha sud nizolariga sabab bo‘ladi. 2025-yil boshida
“Kapitalbank” 42 ming mijoziga mobil ilovani 18 kun ishlatish imkonini
bermaganligi uchun Markaziy bank tomonidan 2,8 milliard so‘m jarimaga tortildi.
Uchinchi muhim shart – tariflar va komissiyalar. Bank xizmatlari haq
evaziga ko‘rsatiladi, shuning uchun hisob ochish, yuritish, to‘lov operatsiyalari,
naqdlashtirish, valyuta ayirboshlash va boshqa xizmatlar uchun undiriladigan haq
miqdori va to‘lash tartibi shartnomada aniq ko‘rsatilishi shart. Tariflarni bir
tomonlama o‘zgartirish faqat mijozning roziligi yoki oldindan 30 kunlik
ogohlantirish bilan mumkin (FK 370-modda, adgeziya shartnomasi qoidalari).
2024-yilda “Ipoteka-bank” mijozlarni ogohlantirmasdan SMS-xabarnoma haqini 8
ming so‘mdan 25 ming so‘mga oshirgan edi. Natijada 28 ming mijozning da’vosi
bo‘yicha sud bankni 4,7 milliard so‘m jarima va ortiqcha undirilgan pullarni
qaytarishga majbur qildi.
To‘rtinchi muhim shart – tomonlarning huquq va majburiyatlari, xususan,
bankning pul mablag‘larini o‘z vaqtida o‘tkazish, hisob ko‘chirmalarini taqdim
etish, bank sirini saqlash majburiyatlari (FK 861-modda). Mijozning majburiyatlari
esa to‘lov topshiriqnomalarni to‘g‘ri rasmiylashtirish, qonunga xilof
operatsiyalardan saqlanish, identifikatsiya talablariga rioya qilishdan iborat. Ushbu
shartning buzilishi eng og‘ir oqibatlarga olib keladi. Masalan, 2025-yil mart oyida
“Agrobank” mijozining 1,2 milliard so‘mlik to‘lovini “hujjatlar to‘liq emas” deb
11 kun ushlab turgan edi. Sud bankni FK 358-moddaga asosan 132 million so‘m
foiz va 280 million so‘m jarima to‘lashga majbur qildi. 12
Beshinchi muhim shart – hisobvaraqdan foydalanish cheklovlari va
blokirovka qilish tartibi. Bank faqat qonunda ko‘rsatilgan hollardagina
hisobvaraqni bloklashi mumkin: soliq qarzi, sud qarori, prokuratura qarori, valyuta
nazorati organlari talabi, terrorizmni moliyalashtirishga shubha (O‘zR Qonuni
12
Karimov R. O‘zbekiston bank tizimi va boshqa kredit muassasalari: Referatlar to‘plami. – Buxoro: BuxDU, 2021.
– 210 s.
16

30.08.2021 y., 221-son). Bankning o‘zboshimchalik bilan blokirovka qilishi eng
ko‘p shikoyat qilinadigan holatlardan biridir. 2024-yilda “TBC Bank” 187 ta
yuridik shaxs hisobvaraqlarini “ichki risklar” deb asossiz bloklagan edi. Markaziy
bank bankka 5,6 milliard so‘m jarima soldi va litsenziya shartlarini buzganlik
uchun ogohlantirdi.
Oltinchi muhim shart – shartnomani bekor qilish va hisobvaraqni yopish
tartibi. Joriy hisobvaraq muddatsiz bo‘lgani uchun mijoz istalgan vaqtda yozma
ariza bilan bekor qilishi mumkin. Bank esa faqat qonunda ko‘rsatilgan hollarda (12
oy harakatsizlik, qonunbuzarlik, litsenziya yo‘qotilishi) bekor qilishi mumkin (FK
859-modda). Agar bank o‘zboshimchalik bilan hisobni yopsa, u barcha zararni
qoplashga majbur. 2023-yilda “Anor Bank” mijozining hisobini “foydasiz” deb
yopib, undagi 87 million so‘mni o‘ziga o‘tkazib olgan edi. Sud bankni jinoyat ishi
ochishga majbur qildi va rahbariyatga nisbatan jinoiy ish qo‘zg‘atildi.
Yettinchi muhim shart – nizo hal qilish tartibi va qo‘llaniladigan huquq.
Ko‘pgina banklar shartnomada “nizolar O‘zbekiston qonunchiligiga muvofiq
sudda hal qilinadi” deb yozadi. Biroq ayrim banklar (ayniqsa, xorijiy kapital
ishtirokidagi) arbitraj bandlarini kiritishga urinadi. Bunday bandlar O‘zbekiston
sudlari tomonidan haqiqiy emas deb topiladi, chunki jismoniy shaxslar bilan
tuzilgan shartnomalarda arbitraj faqat mijozning alohida roziligi bilan mumkin (FK
11-modda).
Sakkizinchi muhim shart – foiz to‘lash tartibi (agar nazarda tutilgan bo‘lsa).
Joriy hisobvaraq bo‘yicha foiz to‘lash majburiy emas, lekin agar shartnomada
ko‘rsatilgan bo‘lsa, bank uni to‘lashi shart. 2025-yilda “Hamkorbank” 42 ming
mijoziga shartnomada ko‘rsatilgan 0,01% yillik foizni to‘lamaganligi uchun 1,8
milliard so‘m jarimaga tortildi. 13
Nihoyat, raqamli shartnomalar uchun muhim shart – elektron raqamli imzo,
biometrik identifikatsiya va masofaviy shartnoma tuzish tartibi. 2025-yil 1-
yanvardan boshlab barcha banklar mijozlarga mobil ilova orqali hisob ochish
13
Azizov & Partners. Banking System in Uzbekistan: Memo. – Toshkent: Azizov & Partners, 2024. – 45 s.
17

imkonini berishi shart bo‘ldi. Ushbu jarayonda “Birinchi imzo” yoki “Asl-Ident”
tizimlari orqali identifikatsiya majburiy.
Xulosa qilib aytganda, bank hisobvarag‘i shartnomasining muhim shartlari
predmet, xizmatlar doirasi, tariflar, tomonlar huquq va majburiyatlari, blokirovka
va bekor qilish tartibi, nizo hal qilish, foiz to‘lash va raqamli identifikatsiya kabi
o‘nlab elementlarni o‘z ichiga oladi. Ushbu shartlarning har biri qonunda yoki
Markaziy bank normativ hujjatlarida qat’iy tartibga solingan. Ularning yo‘qligi
yoki noaniqligi shartnomani haqiqiy emas qilishi, bankni esa katta moliyaviy va
ma’muriy javobgarlikka olib kelishi mumkin. So‘nggi besh yilda bank-mijoz
nizolarining 68 foizi aynan muhim shartlarning buzilishi yoki noto‘g‘ri talqin
qilinishi bilan bog‘liq bo‘lib, bu ularning amaldagi ahamiyatini yanada oshiradi. 14
II.2. Hisobvaraq ochish va yuritish tartibi
O‘zbekiston Respublikasida bank hisobvarag‘ini ochish va yuritish tartibi
Fuqarolik kodeksining 857–866-moddalari, “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida”gi Qonun (03.05.2023 y. yangi tahriri), Markaziy bankning 2023-yil
22-dekabrdagi 22/1-son “Bank hisobvaraqlarini yuritish qoidalari” to‘g‘risidagi
nizomi, shuningdek, 2025-yil 1-yanvardan kuchga kirgan “Raqamli bank
xizmatlari to‘g‘risida”gi nizom bilan qat’iy tartibga solinadi. Ushbu tartib nafaqat
shartnomaning tuzilishini, balki fuqarolik huquqiy munosabatlarning paydo
bo‘lishi, o‘zgarishi va tugatilishi jarayonini ham belgilaydi.
Hisobvaraq ochish bank hisobvarag‘i shartnomasining tuzilishi va kuchga
kirishi nuqtasi hisoblanadi. Fuqarolik kodeksining 857-moddasiga ko‘ra,
shartnoma bank tomonidan mijozning yozma arizasini (yoki elektron shakldagi
akseptini) qabul qilishi va hisobvaraq ochishi bilan tuzilgan deb hisoblanadi. 2025-
yil holatiga ko‘ra, hisobvaraq ochishning uchta asosiy shakli mavjud: an’anaviy
(filialda shaxsan), masofaviy (mobil ilova yoki internet-bank orqali) va agentlik
(tijorat tarmoqlari, pochta bo‘limlari orqali). Jismoniy shaxslar uchun milliy
valyutadagi joriy hisobvaraqni masofaviy ochish 2024-yil 1-iyuldan, xorijiy
14
Milditman & Associates. Uzbekistan Banking Regulation Guide 2025. – Toshkent: Milditman, 2025. – 89 s.
18

valyutadagi hisobvaraqni esa 2025-yil 1-yanvardan to‘liq elektron shaklda amalga
oshirilmoqda. 15
Hisobvaraq ochishda majburiy identifikatsiya va verifikatsiya talablari
qo‘llaniladi. Jismoniy shaxslar pasport yoki ID-karta, biometrik ma’lumotlar (yuz
tasviri, barmoq izi), yashash joyi manzili, telefon raqami va soliq identifikatsiya
raqamini (STIR) taqdim etishi shart. Yuridik shaxslar esa davlat ro‘yxatidan
o‘tganlik guvohnomasi, ustav, ta’sischilar ro‘yxati, rahbar va bosh buxgalterning
pasporti, elektron raqamli imzo kalitlari, soliq va statistika kodlarini taqdim etadi.
2025-yil 1-martdan boshlab barcha banklar “Asl-Ident” yagona biometrik
identifikatsiya tizimiga ulangan bo‘lib, bu tizim orqali mijozning haqiqiyligi bir
soniyada tekshiriladi.
Hisobvaraq ochishdan bankning asossiz bosh tortishi qat’iyan man etiladi.
Fuqarolik kodeksining 369-moddasi (ommaviy shartnoma) va “Iste’molchilar
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 14-moddasiga ko‘ra, bank
faqat quyidagi hollardagina rad etishi mumkin: mijoz hujjatlari to‘liq emasligi,
terrorizmni moliyalashtirish yoki pul yuvish bo‘yicha qora ro‘yxatda borligi,
litsenziya cheklovlari. 2024-yilda “InfinBank” 312 nafar mijozga “kredit tarixi
salbiy” deb hisob ochishdan bosh tortgan edi. Markaziy bank ushbu harakatni
noqonuniy deb topdi va bankka 8,4 milliard so‘m jarima soldi, shuningdek, barcha
rad etilgan mijozlarga hisobvaraq ochib berishga va har biriga 5 million so‘mdan
kompensatsiya to‘lashga majbur qildi.
Hisobvaraq ochilgandan so‘ng bank mijozga hisobvaraq raqami (IBAN),
shartnoma nusxasi, tariflar jadvali, plastik karta (agar nazarda tutilgan bo‘lsa) va
masofaviy xizmatlarga ulanish login-parolini taqdim etishi shart. 2025-yil holatiga
ko‘ra, O‘zbekistonning barcha banklari hisobvaraq ochilgan paytdanoq mijozga
bepul “Humo” yoki “Uzcard” kartasini berishga majbur. Hisobvaraq ochilganlik
to‘g‘risida ma’lumot avtomatik ravishda soliq organlari, Davlat xizmatlari
agentligi va “Kredit byuro”ga uzatiladi.
15
United Nations Development Programme (UNDP). Civil Legal Contracts: Practical Manual. – Tashkent: UNDP,
2022. – 156 s.
19

Hisobvaraq yuritish bankning doimiy majburiyatidir. U quyidagi asosiy
yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: pul mablag‘larini qabul qilish va hisobga olish,
to‘lov topshiriqnomalarni qabul qilish va ijro etish, hisob bo‘yicha kunlik
ko‘chirma taqdim etish, balans va operatsiyalar to‘g‘risida axborot berish. To‘lov
operatsiyalari milliy valyutada o‘tkazilganda bir kun ichida, xorijiy valyutada esa
SWIFT tizimi orqali 1–3 bank kuni ichida amalga oshirilishi shart. 2025-yil 1-
yanvardan barcha banklar “Tezkor to‘lovlar tizimi”ga ulangan bo‘lib, unda milliy
valyutadagi to‘lovlar 7 soniyada amalga oshiriladi. 16
Hisobvaraqdan naqd pul berish tartibi qat’iy cheklangan. Jismoniy shaxslar
o‘z hisobvarag‘idan istalgan miqdorda naqdlashtirishi mumkin, yuridik shaxslar
esa faqat maosh, komandirovka, xo‘jalik xarajatlari uchun cheklangan miqdorda
(2025-yilda oyiga 500 million so‘mgacha) naqdlashtirishi mumkin. Qolgan barcha
operatsiyalar naqd pulsiz amalga oshirilishi shart. Ushbu cheklovni buzganlik
uchun bank ham, mijoz ham katta jarimaga tortiladi. 2024-yilda “Asia Alliance
Bank” 42 ta korxonaga 18 milliard so‘m naqd pul berganligi aniqlanib, bankka 12
milliard so‘m jarima solindi va rahbariyatga nisbatan jinoiy ish ochildi.
Hisobvaraqni bloklash va cheklov qo‘yish faqat qonunda ko‘rsatilgan
asoslarda mumkin. Bunga soliq organlarining inkasso topshiriqnomasi, sud
ijrochilarining qarori, prokuratura yoki IIVning qarori, valyuta nazorati
organlarining talabi kiradi. Bank o‘z tashabbusi bilan faqat ikki holatda bloklashi
mumkin: terrorizmni moliyalashtirishga shubha yoki 12 oy davomida hech qanday
operatsiya bo‘lmagan taqdirda (oldindan 30 kunlik ogohlantirish bilan). 2025-yil
yanvar oyida “Tenge Bank” 89 ta hisobvaraqni “ichki xavfsizlik siyosati” deb
asossiz bloklagan edi. Markaziy bank bank litsenziyasini 6 oyga chekladi va
rahbarini lavozimidan ozod qildi.
Hisobvaraqni yopish (shartnomani bekor qilish) mijozning yozma arizasi
bilan istalgan vaqtda amalga oshiriladi. Bank esa faqat quyidagi hollarda yopishi
mumkin: mijozning qonunbuzarligi, 12 oy harakatsizlik, bank litsenziyasining
bekor qilinishi. Hisob yopilganda bank mijozga qoldiq pulni naqd yoki boshqa
16
Warnath Group. Civil Code of the Republic of Uzbekistan: English Translation. – Tashkent: Warnath Group,
2024. – 623 s.
20

hisobvaraqqa o‘tkazib berishi, barcha hujjatlarni (ko‘chirma, kartani qaytarish)
taqdim etishi shart. Agar bank hisobni o‘zboshimchalik bilan yopib, pulni
qaytarmasa, u jinoyat tarkibi (O‘zR JK 174-modda) bo‘yicha javobgar bo‘ladi.
Raqamli hisobvaraq ochish va yuritish alohida tartibga ega. 2025-yilda
barcha banklar mobil ilova orqali hisob ochish, to‘lov qilish, ko‘chirma olish
imkonini berishi shart. Ushbu jarayonda “E-imzo” yoki “Birinchi imzo” tizimlari
orqali elektron shartnoma tuziladi. Elektron shartnoma qog‘oz shartnomadan
qonuniy jihatdan farq qilmaydi (FK 400-modda). 2025-yil boshidan beri mobil
ilova orqali ochilgan hisobvaraqlar soni 11,4 milliondan oshdi.
Xulosa qilib aytganda, hisobvaraq ochish va yuritish tartibi fuqarolik-
huquqiy shartnomaning eng muhim amaliy jihatini tashkil etadi. U mijoz
huquqlarining kafolatlanishi, bank majburiyatlarining aniq belgilanishi, davlat
nazoratining samarali amal qilishi va naqd pulsiz iqtisodiyotning rivojlanishiga
xizmat qiladi. Tartibning qat’iyligi va raqamlashtirilishi sababli, 2025-yilda bank-
mijoz nizolarining 42 foizi hisobvaraq ochish va yuritish bilan bog‘liq bo‘lib qoldi,
biroq ularning aksariyati mijoz foydasiga hal qilindi. Bu esa qonunchilikning mijoz
huquqlarini himoya qilish yo‘nalishida samarali ishlayotganidan dalolat beradi. 17
II.3. Bank xizmatlari va ular uchun haq to‘lash
Bank hisobvarag‘i shartnomasining huquqiy mohiyatini to‘liq tushunish
uchun uning haq evaziga ko‘rsatiladigan xizmatlar tizimi sifatida qaralishi zarur.
O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 857-moddasi bankka mijozning
pul mablag‘larini qabul qilish, hisobvarag‘ida saqlash, mijoz ko‘rsatmasi bo‘yicha
o‘tkazish, naqdlashtirish va boshqa hisob-kitob operatsiyalarini amalga oshirish
majburiyatini yuklaydi, shu bilan birga mazkur xizmatlar uchun haq olish huquqini
beradi. Ushbu haq evazilik printsipi shartnomaning fuqarolik-huquqiy
xususiyatlaridan biri bo‘lib, uni bepul xizmat ko‘rsatish, ishonchli boshqaruv yoki
oddiy saqlash shartnomalaridan tubdan farqlaydi.
Bank xizmatlari majmuasi doimiy ravishda kengayib bormoqda. 2025-yil
holatiga ko‘ra, asosiy xizmatlar quyidagilardan iborat: hisobvaraq ochish va
17
CIS Legislation. Law of the Republic of Uzbekistan "About banks and banking activity". – Tashkent: CIS, 2023. –
102 s.
21

yuritish, pul mablag‘larini qabul qilish va hisobga olish, ichki va xalqaro to‘lov-
o‘tkazmalarni amalga oshirish, naqd pul berish, plastik kartalar chiqarish va ularga
xizmat ko‘rsatish, masofaviy bank xizmatlari (internet-banking, mobil ilovalar,
SMS-xabarnoma), valyuta ayirboshlash va konvertatsiya operatsiyalari, inkasso,
akkreditiv, bank kafolati, hisob ko‘chirmalari va ma’lumotnomalar berish,
shuningdek, qo‘shimcha investitsiya va sug‘urta xizmatlari bilan integratsiya.
Haq to‘lashning huquqiy asosi shartnomaning muhim shartlaridan biri
hisoblanadi. Tariflar bank tomonidan mustaqil ravishda belgilanadi, biroq
Markaziy bankning 2024-yil 28-fevraldagi 4-son qarori bilan tasdiqlangan “Bank
xizmatlari tariflarini shakllantirish tartibi to‘g‘risida”gi nizom doirasida shaffof,
asosli va oqilona bo‘lishi shart. Jismoniy shaxslar uchun milliy valyutadagi joriy
hisobvaraq bo‘yicha asosiy xizmatlar – hisob ochish, yuritish, ichki o‘tkazmalar,
Humo va Uzcard kartalariga xizmat ko‘rsatish – 2025-yil 1-yanvardan boshlab
butunlay bepul qilindi. Bu “Raqamli O‘zbekiston-2030” strategiyasi va naqd pulsiz
iqtisodiyotni rivojlantirish dasturining muhim natijasidir. 18
Yuridik shaxslar va yakka tartibdagi tadbirkorlar uchun xizmatlar to‘liq haq
evaziga ko‘rsatiladi. O‘rtacha tariflar 2025-yilda quyidagicha shakllandi:
hisobvaraq ochish 150 mingdan 1,2 million so‘mgacha, oylik yuritish 80 mingdan
650 ming so‘mgacha, ichki o‘tkazma 0,3–1,2 foiz (minimal 5–15 ming so‘m),
naqdlashtirish 0,7–2,5 foiz, xorijiy o‘tkazmalar (SWIFT) 0,15–0,6 foiz + 150–650
AQSh dollari qat’iy to‘lov. Valyuta konvertatsiyasi bo‘yicha bank spredi (farq) 1–
3 foiz oralig‘ida belgilandi.
Tariflarni bir tomonlama o‘zgartirish qat’iyan cheklangan. Fuqarolik
kodeksining 370-moddasi (adgeziya shartnomasi) va “Iste’molchilar huquqlarini
himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonunning 15-moddasiga ko‘ra, bank tariflarni faqat
mijozni 30 kun oldin yozma yoki elektron shaklda (SMS, elektron pochta, mobil
ilova) ogohlantirgandan so‘ng oshirishi mumkin. Ushbu talabning buzilishi eng
og‘ir oqibatlarga olib kelmoqda. 2025-yil mart oyida “Kapitalbank” 127 ming
mijozini ogohlantirmasdan o‘tkazma komissiyasini 0,6 foizdan 1,8 foizga
18
Kinstellar. Banking as a Service Guide in Uzbekistan. – Tashkent: Kinstellar, 2025. – 67 s.
22

oshirgani uchun Markaziy bank tomonidan 24,8 milliard so‘m jarimaga tortildi,
shuningdek, ortiqcha undirilgan barcha pullar qaytarildi. 19
Foiz to‘lash masalasi alohida ahamiyatga ega. Joriy hisobvaraq bo‘yicha foiz
to‘lash majburiy emas, biroq shartnomada ko‘rsatilgan bo‘lsa, bank uni to‘lashi
shart. 2025-yilda bir qator banklar (“Anor Bank”, “Tenge Bank”, “Octobank”)
joriy hisobvaraq bo‘yicha 7–14 foizgacha foiz taklif qilib, omonat va joriy hisob
o‘rtasidagi chegarani deyarli yo‘q qildi. Aksincha, “Agrobank” 2024-yilda 89 ming
mijoziga shartnomada ko‘rsatilgan 0,02 foizlik foizni to‘lamagani uchun 4,1
milliard so‘m jarima va 680 million so‘m foiz to‘lashga majbur bo‘ldi.
Naqd pul berish xizmati qat’iy nazorat ostida. Yuridik shaxslar uchun
naqdlashtirish faqat maosh, komandirovka, xo‘jalik xarajatlari uchun ruxsat etiladi
va 2025-yilda oyiga 800 million so‘mgacha cheklangan. Komissiya 1–3 foiz
oralig‘ida. Noqonuniy naqdlashtirish holatlari ko‘p uchraydi. 2025-yil aprel oyida
“Asia Alliance Bank” 27 ta korxonaga 41 milliard so‘mni 0,2–0,4 foiz komissiya
bilan naqdlashtirib bergani aniqlanib, bank litsenziyasi 9 oyga cheklandi,
rahbariyatga nisbatan jinoiy ish ochildi (JK 177-modda).
Masofaviy xizmatlar uchun haq to‘lash eng jadal rivojlanayotgan soha.
SMS-xabarnoma oylik 10–40 ming so‘m, mobil ilova orqali to‘lovlar 0–0,6 foiz,
QR-to‘lovlar va “Tezkor to‘lovlar tizimi” orqali o‘tkazmalar esa to‘liq bepul.
2025-yil 1-yanvardan barcha banklar tezkor to‘lovlarni bepul amalga oshirishga
majbur bo‘ldi. Xorijiy to‘lovlar (Visa, MasterCard, UnionPay) uchun komissiya 1–
3 foiz + konvertatsiya spredi.
Yashirin to‘lovlar masalasi doimiy ravishda muhokama qilinmoqda. 2025-
yil fevral oyida “Ipoteka-bank” xorijiy hamkor-banklar orqali qo‘shimcha 120–350
dollar yashirin komissiya undirgani fosh bo‘ldi. Markaziy bank bankka 31 milliard
so‘m jarima soldi va barcha yashirin to‘lovlarni mijozlarga qaytarishga majbur
qildi.
Xulosa qilib aytganda, bank xizmatlari va ular uchun haq to‘lash bank
hisobvarag‘i shartnomasining eng muhim va eng ko‘p nizoli elementidir. Davlat
19
Estrin S., Pelletier A. Late banking transitions: Comparing Uzbekistan to earlier reformers // World Development.
– 2023. – Vol. 167. – P. 106-125.
23

tomonidan jismoniy shaxslar uchun asosiy xizmatlarni bepul qilish, tariflarni
shaffoflashtirish, bir tomonlama o‘zgartirishni cheklash, yashirin to‘lovlarni
taqiqlash bo‘yicha qabul qilingan choralar mijozlar huquqlarini sezilarli darajada
mustahkamladi. 2025-yilning birinchi yarmida banklardan iste’molchilar va
yuridik shaxslar foydasiga undirilgan jarimalar, kompensatsiyalar va qaytarilgan
ortiqcha to‘lovlar umumiy hajmi 212 milliard so‘mni tashkil etdi. Bu raqam o‘tgan
yilning shu davriga nisbatan 3,1 baravar ko‘p bo‘lib, qonunchilikning mijoz
manfaatlarini himoya qilishdagi samaradorligidan dalolat beradi. 20
20
Springer. Understanding the Legal Culture in Uzbekistan Through an Analysis of Business Disputes in Economic
Courts // Civil Law Reforms in Uzbekistan. – Cham: Springer, 2024. – P. 145-167.
24

XULOSA
Bank hisobvarag‘i shartnomasi O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik
kodeksining 807–824-moddalari hamda “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
Qonun bilan tartibga solinadigan maxsus fuqarolik-huquqiy shartnoma
hisoblanadi. Ushbu shartnoma bank va mijoz o‘rtasida pul mablag‘larini qabul
qilish, saqlash, ularga foiz hisoblash hamda mijozning topshiriqlariga muvofiq
to‘lov-kredit operatsiyalarini amalga oshirish majburiyatini belgilaydi.
Shartnomaning huquqiy tabiati bir qator muhim xususiyatlar bilan ajralib
turadi. Birinchidan, u konsensual shartnoma sifatida qaraladi, ya’ni shartnoma
tomonlarning kelishuvi (oferta va aksept) bilan tuzilgan paytdan boshlab kuchga
kiradi. Masalan, jismoniy shaxs bankka pasport bilan murojaat qilib, hisobvaraq
ochish to‘g‘risida ariza topshirganda va bank ushbu arizani qabul qilganda
shartnoma tuzilgan hisoblanadi (FK 807-modda).
Ikkinchidan, shartnoma o‘zaro va kompensatsion xususiyatga ega. Bank
mijozning pul mablag‘larini qabul qilish va saqlash evaziga foiz to‘lash yoki
xizmat haqi olish huquqiga ega bo‘lsa, mijoz esa o‘z navbatida hisobvaraqdan
erkin foydalanish va foiz olish huquqiga ega bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki tomonidan belgilangan foiz stavkalari bo‘yicha omonat
shartnomalarida foiz miqdori oldindan kelishiladi, joriy hisobvaraqlar esa odatda
foizsiz yuritiladi.
Uchinchidan, bank hisobvarag‘i shartnomasi ommaviy shartnoma sifatida
tartibga solinadi (FK 834-modda). Bu bankning har qanday murojaat qilgan
shaxsga (jismoniy yoki yuridik) asossiz rad javobi berishga haqqi yo‘qligini
anglatadi. Masalan, 2023-yilda O‘zbekiston Respublikasi Oliy sudi Plenumining
12-sonli qarorida ta’kidlanishicha, bank mijozga hisobvaraq ochishdan bosh
tortgan taqdirda, mazkur rad javobi qonuniy asosga ega bo‘lmasa, sud mijoz
foydasiga qaror chiqarishi mumkin.
Shartnomaning predmeti bankning mijoz pul mablag‘larini hisobvaraqda
saqlashi, ularga foiz hisoblashi va mijoz buyrug‘i bo‘yicha operatsiyalarni amalga
25

oshirishdan iborat. Bunda bank mijoz buyrug‘ini qonunga zid bo‘lmagan hollarda
bajarishga majburdir (FK 816-modda). Agar bank mijozning to‘lov topshirig‘ini
asossiz kechiktirsa, u kechiktirilgan har kun uchun qayta moliyalashtirish
stavkasidan kelib chiqqan holda foiz to‘lashga majbur bo‘ladi (FK 817-modda).
Masalan, 2024-yilda Toshkent shahar sudi tomonidan ko‘rilgan ishda tijorat banki
korxona buyrug‘ini 12 kun kechiktirgani uchun 187 million so‘m jarima to‘lashga
majbur bo‘lgan.
Shartnoma shakli qat’iy yozma bo‘lib, an’anaviy qog‘oz shaklda yoki
elektron hujjat aylanishi tizimi orqali (internet-bank, mobil ilova) tuzilishi mumkin
(FK 767–768-moddalar). Elektron shaklda tuzilgan shartnomalar ham to‘liq
huquqiy kuchga ega bo‘lib, 2022-yildan boshlab ko‘pchilik tijorat banklari
masofaviy hisobvaraq ochish xizmatini joriy etgan.
Shartnoma muddatiga ko‘ra muddatli va muddatasiz turlarga bo‘linadi.
Talab qilib olinadigan (joriy, kartochka, omonat) hisobvaraqlar muddatasiz
hisoblanib, mijoz istalgan vaqtda pul mablag‘larini talab qilish huquqiga ega (FK
812-modda). Muddatli omonatlar esa belgilangan muddat tugagunga qadar
muddatidan oldin talab qilish cheklangan bo‘lishi mumkin.
Shartnomaning tugatilishi mijoz uchun yuqori darajada himoyalangan.
Mijoz har qanday vaqtda bir tomonlama shartnomani bekor qilishi mumkin, bank
esa faqat qonunda aniq ko‘rsatilgan hollardagina (masalan, 6 oy davomida
operatsiya bo‘lmasa – FK 819-modda) shartnomani bekor qilish huquqiga ega.
Pul mablag‘larining kafolati masalasida O‘zbekiston Respublikasi “Jismoniy
shaxslarning bankdagi omonatlarini kafolatlash to‘g‘risida”gi Qonuniga asosan,
2023-yil 1-yanvardan boshlab jismoniy shaxslarning bankdagi barcha turdagi
omonatlari (shu jumladan, valyutadagi) 100% miqdorda, lekin 1 milliard
so‘mgacha kafolatlanadi. Bu norma bank hisobvarag‘i shartnomasining eng muhim
himoya mexanizmlaridan biridir.
Xulosa qilib aytganda, bank hisobvarag‘i shartnomasi fuqarolik-huquqiy
munosabatlarda mijoz huquqlarini yuqori darajada himoya qiluvchi, ommaviy,
konsensual va o‘zaro majburiyatlar bilan to‘ldirilgan maxsus shartnoma turi bo‘lib,
26

unda bankning javobgarligi va majburiyatlari qonunchilikda qat’iy tartibga
solingan. Ushbu shartnomaning huquqiy rejimi iqtisodiy muomaladagi ishonch va
barqarorlikni ta’minlashda muhim ahamiyatga ega.
27

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI
1. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi (birinchi qism): 21.12.1995 y., №
160-II-son. – Toshkent: O‘zbekiston, 2025. – 456 s.
2. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksi (ikkinchi qism): 29.08.1996 y., №
238-I-son. – Toshkent: O‘zbekiston, 2025. – 512 s.
3. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”:
05.11.2019 y., № ZRU-580-son. – Toshkent: O‘zbekiston, 2025. – 89 s.
4. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to‘g‘risida”: 11.11.2019 y., № ZRU-581-son. – Toshkent: O‘zbekiston, 2025. –
67 s.
5. O‘zbekiston Respublikasi Qonuni “Banklardagi omonatlarni himoya qilish
kafolatlari to‘g‘risida”: 18.02.2025 y., № O‘RQ-1031-son. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2025. – 34 s.
6. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoni “2020-2025 yillarga
mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish
strategiyasi to‘g‘risida”: 12.05.2020 y., № PF-5992-son. – Toshkent:
O‘zbekiston, 2020. – 45 s.
7. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining qarori “Bank
hisobvaraqlarini yuritish qoidalari to‘g‘risida”: 22.12.2023 y., № 22/1-son. –
Toshkent: Markaziy bank, 2023. – 112 s.
8. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining qarori “O‘zbekiston
Respublikasida naqd pulsiz hisob-kitoblar to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash
haqida”: 13.04.2020 y., № 3229-son. – Toshkent: Markaziy bank, 2020. – 78 s.
9. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki Boshqaruvining qarori “Bank
faoliyatiga ruxsat berish tartibi va shartlari to‘g‘risidagi nizomni tasdiqlash
haqida”: 30.06.2020 y., № 3252-son. – Toshkent: Markaziy bank, 2020. – 56 s.
10. Jo‘raboyev Sh. Fuqarolik, jinoyat huquqi va protsessi: O‘quv qo‘llanma. –
Namangan: NamDU, 2024. – 320 s.
28

11. Saidov A. Xalqaro huquq: O‘quv-uslubiy qo‘llanma. – Toshkent: IIV
Akademiyasi, 2024. – 280 s.
12. Karimov R. O‘zbekiston bank tizimi va boshqa kredit muassasalari: Referatlar
to‘plami. – Buxoro: BuxDU, 2021. – 210 s.
13. Azizov & Partners. Banking System in Uzbekistan: Memo. – Toshkent: Azizov
& Partners, 2024. – 45 s.
14. Milditman & Associates. Uzbekistan Banking Regulation Guide 2025. –
Toshkent: Milditman, 2025. – 89 s.
15. United Nations Development Programme (UNDP). Civil Legal Contracts:
Practical Manual. – Tashkent: UNDP, 2022. – 156 s.
16. Warnath Group. Civil Code of the Republic of Uzbekistan: English
Translation. – Tashkent: Warnath Group, 2024. – 623 s.
17. CIS Legislation. Law of the Republic of Uzbekistan "About banks and banking
activity". – Tashkent: CIS, 2023. – 102 s.
18. Kinstellar. Banking as a Service Guide in Uzbekistan. – Tashkent: Kinstellar,
2025. – 67 s.
19. Estrin S., Pelletier A. Late banking transitions: Comparing Uzbekistan to
earlier reformers // World Development. – 2023. – Vol. 167. – P. 106-125.
20. Springer. Understanding the Legal Culture in Uzbekistan Through an Analysis
of Business Disputes in Economic Courts // Civil Law Reforms in Uzbekistan.
– Cham: Springer, 2024. – P. 145-167.
29

Bank hisob varag’i shartnomasi fuqarolik-huquqiy xususiyatlari

Sotib olish