Bank kapitali va uning shakllanishi - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	698.0KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	13 Dekabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Sotuvchi

Arslonbek Sulaymanov

Ro'yxatga olish sanasi 01 Dekabr 2024

27 Sotish

Bank kapitali va uning shakllanishi

Sotib olish

3KIRISH
Mamlakatimizda bank tizimini isloh qilish iqtisodiy islohotlarning muhim
ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilangan. Bu borada Prezidentimiz tomonidan
qabul qilingan qator farmon va qarorlar asosida ushbu sohaning har tomonlama
qo‘llab-quvvatlanishi tufayli yurtimizda xalqaro andozalarga mos keladigan
zamonaviy bank tizimi shakllandi. Shu bilan birga, bank-moliya tizimida raqobat
muhitining kuchayishi, o‘z navbatida, bu sohada olib borilayotgan islohotlarni yanada
chuqurlashtirish va erkinlashtirish, shuningdek, banklarning kapitallashuv darajasini
oshirish hamda investitsion jarayonlardagi ishtirokini yanada faollashtirishni taqozo
etmoqda.
Yurtboshimizning 2007 yil 12 iyuldagi «Banklarning kapitallashuvini yanada
oshirish va iqtisodiyotni modernizatsiyalashdagi investitsiya jarayonlarida ularning
ishtirokini faollashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi qarori tizimda amalga
oshirilayotgan ishlarning mantiqiy davomi deyish
mumkin. Shuni alohida ta’kidlash joizki, jahon tajribasiga ko‘ra har qanday bankning
salohiyati, eng avvalo uning kapitali, resurs bazasi va aktivlari salmog‘i bilan
baholanadi. Bankning resurs bazasi esa asosan bank kapitali hamda yuridik va
jismoniy shaxslarning banklardagi depozitlaridan tashkil topadi. Bundan ko‘rish
mumkinki, mamlakatimizdagi har bir fuqaro, har bir xo‘jalik yurituvchi sub’ekt eng
asosiy sarmoyador hisoblanadi. Ularning banklardagi mablag‘lari qancha ko‘p bo‘lsa,
bankning kredit berish, investitsiya qilish salohiyati ham shunchalik kuchli va
mustahkam bo‘ladi.
Bank faoliyatidagi eng muhim muommolardan biri yetarli darajadagi bank kapitali
miqdorini taminlashdir.”Kapital” termini bankirlar uchun alohida ahamiyatga ega.Bu
tushuncha birinchi navbatda bank egalari tomonidan kiritilgan va aksiyadorlik
kapitalida joylashtirilgan tegishlidir.Banklarga bo’lgan ishonchni taminlab beruvchi
tashkil qiluvchilardan biri-bank kapitalidir.Shu sababli bank kapitalining miqdori va
sifati masalasi banklar uchun katta ahamiyat kasb etadi.

4Kurs ishining dolzarbligi - Bugungi global iqtisodiy sharoitda bank kapitali
va uning shakllanishi iqtisodiy barqarorlikni ta’minlashda, moliyaviy tizimni
rivojlantirishda va iqtisodiy islohotlarni samarali amalga oshirishda asosiy ahamiyat
kasb etadi. Bank tizimi mamlakat iqtisodiyotining "qon aylanish tizimi" sifatida
qaraladi va uning barqarorligi bank kapitalining sifatiga, miqdoriga va samarali
boshqarilishiga bevosita bog‘liq. Shu sababli, bank kapitalini shakllantirish
jarayonlarini tahlil qilish va takomillashtirish muhim ahamiyat kasb etadi.
So‘nggi yillarda jahon moliyaviy bozorlarida ro‘y berayotgan o‘zgarishlar,
iqtisodiy inqirozlar va raqobatning kuchayishi banklar oldiga yangi talablarga javob
berish zaruriyatini qo‘ymoqda. Xususan, xalqaro darajadagi "Bazel" standartlari va
boshqa tartibga soluvchi hujjatlar asosida bank kapitaliga bo‘lgan talablarning
oshirilishi bu yo‘nalishning dolzarbligini yanada kuchaytirmoqda. Bu esa banklarning
risklarga bardosh berish qobiliyatini oshirish, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va
mijozlar ishonchini mustahkamlash uchun kapital boshqaruvini yanada
takomillashtirishni talab etadi.
Mamlakatimizda bank tizimini modernizatsiya qilish va uni xalqaro
standartlarga muvofiq holda rivojlantirish bo‘yicha izchil islohotlar amalga
oshirilmoqda. Banklar o‘z kapital bazasini kengaytirish orqali iqtisodiyotning turli
sohalariga investitsiya kiritish imkoniyatlarini oshirmoqda.
Kurs ishining maqsadi – bank kapitalining iqtisodiyotdagi o‘rni va
ahamiyatini ilmiy-nazariy jihatdan tahlil qilish, uning shakllanish manbalari va
boshqaruv jarayonlarini o‘rganish, shuningdek, bank kapitalini samarali boshqarish
bo‘yicha ilmiy-amaliy tavsiyalar ishlab chiqishdan iborat.
Ushbu maqsad doirasida quyidagi vazifalar amalga oshiriladi:
1. Bank kapitalining mohiyati, tarkibiy qismlari va uning iqtisodiyotdagi
funksiyalarini nazariy asoslash.

52. Bank kapitalini shakllantirish manbalari va usullarini o‘rganish.
3. Bank kapitali boshqaruvida xalqaro tajribani tahlil qilish va uni milliy bank
tizimiga moslashtirish imkoniyatlarini aniqlash.
4. Bank kapitali va uning rentabelligi o‘rtasidagi bog‘liqlikni o‘rganish hamda
uning samaradorligini oshirish yo‘llarini tavsiya etish.
5. Milliy bank tizimida kapitalni shakllantirish va boshqarish bilan bog‘liq dolzarb
masalalarni tahlil qilish va ularni hal qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish.
Kurs ishining yakuniy maqsadi bank kapitali va uning shakllanishi jarayonlari
bo‘yicha chuqur ilmiy asoslangan tushunchalarni shakllantirish va amaliyot uchun
foydali bo‘lgan strategik tavsiyalarni taqdim etishdan iborat.
Mazkur mavzuni o‘rganish nafaqat nazariy, balki amaliy jihatdan ham
muhimdir. Bank kapitali tarkibining o‘ziga xos xususiyatlarini tahlil qilish va ularni
xalqaro tajriba asosida takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish milliy bank
tizimining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi..
Kurs ishining vazifasi Tadqiqotning ilmiy yangiligi quyidagilardan iborat:
-bank kapitaliga aniqlik kiritish;
-bank kapitali tarkibi,turlari va xususiyatlarini aniqlandi;
-bank kapitalining ko’lami hamda ular o’rtasidagi bog’lanishlarga aniqlik kiritildi;
-bank kapitalining kelgusi riviojlanish tendensiyalari aniqlandi;
-bank kapitali ko’lamini kengaytirish va kapital darajasini oshirish yuzasidan amaliy
taklif va tavsiyalar ishlab chiqildi.

6I BOB. BANK KAPITALINING NAZARIY ASOSLARI
1.1 Tijorat banklari kapitalining iqtisodiy mohiyati va tarkibiy
Bank kapitali — bu bankning moliyaviy resurslarini tashkil etuvchi va uning
faoliyatini ta'minlaydigan muhim elementdir. Bank kapitali nafaqat bankning
faoliyatini boshlash, uni davom ettirish va rivojlantirish uchun zarur bo‘lgan
mablag‘lar yig‘indisi, balki bankning moliyaviy barqarorligi, ishonchliligi va iqtisodiy
xavf-xatarlarni boshqarish imkoniyatini ta'minlash uchun ham juda muhimdir.
Bank kapitali iqtisodiyotda eng muhim ro‘lni o‘ynaydi, chunki u moliya sektori
uchun zarur bo‘lgan barqarorlikni ta'minlaydi, kredit tizimini qo‘llab-quvvatlaydi va
investorlar hamda jamiyat uchun ishonchli muhit yaratadi. Bank kapitalining iqtisodiy
mohiyati nafaqat uning o‘zining o‘zgaruvchan moliyaviy holatiga, balki umuman
iqtisodiyotga ham ta'sir ko‘rsatadi.
Xalqaro bank amaliyoti tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bozor munosabatlari
sharoitida tijorat banklari kapitalining samaradorligi va uning yetarliligini
ta’minlamasdan turib, banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlash va aholining
bank tizimiga bo‘lgan ishonchini qozonish mumkin emas. Ma’lumki, bank
kapitalining mavjudligi bankning tashkil topishi va faoliyat ko‘rsatishi uchun eng
asosiy zaruriyatdan biridir. 1
Aytish joizki, AQSHda ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan tanglik
holatidan boshlangan, bugungi kunda butun dunyoni qamrab olgan jahon moliyaviy
inqirozi natijasida yirik banklar va moliyaviy tuzilmalarning likvidlik va to‘lov
qobiliyati zaiflashib borayotgan bir paytda banklarning to‘lov qobiliyatini
mustahkamlashda bank kapitali va uning yetarlilik darajasi birlamchi zaruriy omil
bo‘lib hisoblanadi.Iqtisodiy islohotlar va bozor munosabatlarining samaradorligini
1
T . M . KARALIYEV , O . B . SATTAROV , I . F . SAYFIDDINOV TIJORAT
BANKLARI FAOLIYATI TAHLILI O ‘ quv qo ‘ llanma

7ta’minlashda tijorat banklari kapitalini shakllantirish va uning muvofiqligini
ta’minlashga erishish muhim o‘rin tutadi.
Xalqaro bank amaliyotida bank kapitali va uning yetarliligini ta’minlash
masalasiga to‘xtalishdan oldin bank kapitalining iqtisodiy mohiyati to‘g‘risida
to‘xtalib o‘tish joiz.
Bank kapitali murakkab kategoriya sifatida «bank ishi»da muhim ahamiyat
kasb etadi. Zero, u bank faoliyatining boshlang‘ich moliyaviy asosi va keyinchalik
uning rivojlanishi, barqarorligi hamda xavfsizligini ta’minlovchi manba bo‘lib
hisoblanadi.
Qisqa qilib aytganda, tijorat banki kapitali – bu bank faoliyatini
moliyalashtirishning barqaror manbayi bo‘lib, bankning operatsion jarayonida
kutilmaganda yuzaga keladigan zararlarni qoplash imkonini beruvchi o‘ziga xos
himoya vositasidir.
1. Bank kapitalining ta'rifi va tuzilishi
Bank kapitali bankning moliyaviy barqarorligini ta'minlaydigan resurslar
to‘plamidir. U turli qismlardan iborat bo‘lishi mumkin:
1. Asosiy kapital banklar va boshqa moliyaviy institutlar uchun eng muhim
moliyaviy resurs hisoblanadi. U bankning faoliyatini boshlash va davom ettirish
uchun zarur bo‘lgan boshlang‘ich mablag‘larni tashkil qiladi. Asosiy kapital,
bankning moliyaviy barqarorligini ta'minlash, risklarni boshqarish va moliyaviy
shoklarga qarshi kurashish uchun zarur bo‘lgan kapitalni anglatadi.
2. Ustav kapitali bankning yoki kompaniyaning yuridik shaklini tashkil etish
va faoliyatni boshlash uchun zarur bo‘lgan boshlang‘ich kapitalni ifodalaydi. Ustav
kapitali quyidagi jihatlarni o‘z ichiga oladi:

8 Maqsad : Ustav kapitali bankning yuridik asosini tashkil etadi va
uning faoliyatini boshqarish uchun zarur bo‘lgan moliyaviy asosni
yaratadi. Bankning ustav kapitali yangi investorlarga bankning jiddiy
moliyaviy holatini ko‘rsatadi va bozor ishonchini oshiradi.
 Ustav kapitali va aksiyalar : Ustav kapitali ko‘pincha aksiyalar orqali
shakllanadi. Bank yoki kompaniya aksiyalarini chiqarib,
investorlardan mablag‘ jalb qiladi. Ustav kapitali qancha katta bo‘lsa,
bankning kapital bazasi shuncha mustahkam va barqaror bo‘ladi.
 Minimal talablar : Har bir mamlakatda banklar uchun ustav kapitali
bo‘yicha alohida minimal talablar mavjud. Bu talablar bankning turiga
va uning amalga oshirayotgan operatsiyalariga qarab farq qilishi
mumkin.
Ustav kapitalining rolini quyidagi bosqichlarda ko‘rishimiz mumkin:
Bankni tashkil etish : Bankning yuridik shaxs sifatida faoliyat boshlashi uchun
ustav kapitali talab qilinadi. Bu kapital bankning moliyaviy mustahkamligini
ta'minlash va kreditlar berishda ehtiyotkorlikni saqlashda yordam beradi.
Risklarni boshqarish : Ustav kapitali bankning kredit risklari va boshqa
moliyaviy xavf-xatarlarni yengish uchun zaruriy kapitalni tashkil etadi.
Moliyaviy xavf-xatarlarni boshqarish : Bankning ustav kapitali tizimli xavf-
xatarlarga qarshi eng muhim himoya vositasi hisoblanadi.
3. Zaxira kapitali — bu bank yoki kompaniyaning ustav kapitalidan tashqari
qo‘shimcha kapital qismi bo‘lib, odatda bankning moliyaviy holatini kuchaytirish
yoki zararlarni qoplash maqsadida ajratiladi. Zaxira kapitali bankning kutilmagan
zararlar yoki iqtisodiy inqirozlar davrida foydalanish uchun ajratilgan mablag‘larni
tashkil etadi.

9Zaxira kapitalining maqsadi : Zaxira kapitali bankning moliyaviy
barqarorligini ta'minlashda qo‘shimcha yostiq vazifasini bajaradi. Banklar o‘zlarining
foydalari yoki boshqa manbalardan zaxira kapitalini tashkil qilishadi. Bu kapitalni
bank foydasi yoki dividendlar hisobidan shakllantirish mumkin.
Zaxira kapitali va foydalarning ajratilishi : Bank o‘z foydasining bir qismini
zaxira kapitaliga yo‘naltiradi, bu esa bankning muammolar yuzaga kelganida zararni
qoplashga yordam beradi. Zaxira kapitali odatda bankning kredit portfeli va
operatsion faoliyatida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan kutilmagan holatlar uchun
saqlanadi.
Zaxira kapitali va ehtiyot fondlari : Ba'zi hollarda, zaxira kapitali va ehtiyot
fondlari bir-biridan farq qiladi. Ehtiyot fondi odatda bank tomonidan muayyan
maqsadlar uchun ajratilgan mablag‘ bo‘lib, bu mablag‘lar bankning alohida risklarini
kamaytirish uchun ishlatiladi.
Zaxira kapitalining asosiy xususiyatlari:
Zararlarga qarshi himoya : Zaxira kapitali bankni kutilmagan iqtisodiy
shoklar yoki moliyaviy zararlardan himoya qilish uchun ishlatiladi.
1. Moliyaviy barqarorlikni ta'minlash : Zaxira kapitali bankning umumiy
kapitalini kuchaytiradi, bu esa bankni iqtisodiy o‘zgarishlarga nisbatan
mustahkamroq qiladi.
2. Dividendlarga cheklovlar : Zaxira kapitali odatda dividendlarni to‘lash
uchun ajratilgan mablag‘lardan farq qiladi va bank zarar ko‘rsa, undan
foydalanish mumkin.
Bank kapitalining iqtisodiy ahmiyati
Bank kapitali iqtisodiyot uchun muhim bir vosita hisoblanadi, chunki u bir
nechta asosiy vazifalarni bajaradi:

10 a) Moliyaviy barqarorlikni ta'minlash
Bank kapitali bankning moliyaviy barqarorligini ta ' minlaydi . Kapital miqdori
va sifatini oshirish orqali bank kutilmagan zararlarni qoplash , iqtisodiy inqirozlar va
bozor o ‘ zgarishlariga qarshi kurashish imkoniyatiga ega bo ‘ ladi . Agar bankning
kapitali yetarli bo ‘ lsa , u o ‘ z faoliyatini davom ettirishi , shuningdek , qisqa muddatli
yoki uzoq muddatli zararlarga qarshi chidamli bo ‘ ladi .
b) Risklarni boshqarish
Bank kapitali bankning risklarni boshqarish imkoniyatlarini mustahkamlashda
muhim rol o‘ynaydi. Banklar kredit risklari, bozor risklari, operatsion risklar va
boshqa tizimli xavf-xatarlar bilan ishlashda o‘z kapitalini ishlatishadi. Kapital bankni
bu risklarga qarshi himoya qiladi va uning moliyaviy holatini mustahkamlaydi.
c) Kreditlar berish va iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlash
Bank kapitali bankning kredit portfeli bilan bevosita bog‘liq. Kapitalning
mavjudligi banklarga iqtisodiy sub'ektlarga kreditlar berish imkonini yaratadi. Banklar
o‘z kapitalini kreditlarni taqdim etish uchun ishlatadi, bu esa iqtisodiy faoliyatni
rag'batlantiradi va ishlab chiqarish, iste'mol va boshqa sohalarda o‘sish
imkoniyatlarini oshiradi. Kapitalning yetarli bo‘lishi bankka keng miqyosdagi
iqtisodiy faoliyatni qo‘llab-quvvatlash imkonini beradi.
d) Moliyaviy obiliyatni yaxshilash
Kapital bankning moliyaviy salohiyatini oshiradi. Banklar o‘z kapitalini
boshqarish orqali rentabellikni yaxshilash, foydalarni ko‘paytirish va investorlar
uchun jozibador bo‘lish imkoniyatlariga ega bo‘ladi. Kapital bankning yuqori
darajadagi moliyaviy mustahkamligini ta'minlab, investorlarning ishonchini oshiradi
va ularning mablag‘larini jalb qilishga yordam beradi.

11e) Bozorning iqtisodiy barqarorligini ta'minlash
Bank kapitali nafaqat bitta bankning barqarorligini, balki butun moliya
sektorining barqarorligini ta'minlaydi. Banklarning kapitali yuqori bo‘lsa, ular o‘z
faoliyatlarini yaxshiroq boshqarishi va iqtisodiy inqirozlar yoki bozor o‘zgarishlariga
barqaror turishi mumkin. Bu esa umumiy iqtisodiyotda ishonchni oshiradi, bozordagi
vaziyatni barqarorlashtiradi.
Bank kapitalining iqtisodiyotdagi o‘rni
Bank kapitali iqtisodiyotda quyidagi asosiy funksiyalarni bajaradi:
Iqtisodiy o‘sishni rag'batlantiradi : Bank kapitali kreditlar va investitsiyalarni
rag'batlantirgan holda iqtisodiy o‘sishga yordam beradi. Banklar o‘z kapitalini kredit
berish uchun ishlatishi mumkin, bu esa ishlab chiqarish va xizmatlar sohasidagi
o‘sishni qo‘llab-quvvatlaydi.
Barqarorlikni ta'minlaydi : Bank kapitali nafaqat banklar, balki butun
iqtisodiyotning barqarorligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Yaxshi boshqarilgan
bank kapitali iqtisodiy inqirozlarni yengillashtirishga va moliyaviy shoklarga qarshi
kurashishga yordam beradi.
Ishonchni oshiradi : Kapitalning mavjudligi va sifatli bo‘lishi investorlarga
ishonch beradi. Bu esa nafaqat banklar, balki butun moliya bozorining ishonchliligini
oshiradi.
Bank kapitali bankning moliyaviy asosini tashkil qiladi va uning iqtisodiy
faoliyatini, barqarorligini ta'minlashda muhim rol o‘ynaydi. Bank kapitali bankni
kutilmagan iqtisodiy xavf-xatarlar va zararlarga qarshi himoya qiladi, iqtisodiy
o‘sishni rag'batlantiradi, moliyaviy tizimning barqaror

121.2 Bank kapitali, funksiyasi va uning xalqaro standartlari. Bazel qoidalari
Bank kapitalining iqtisodiy mazmuni yanada to‘liqroq u bajaradigan
funksiyalarda namoyon bo‘ladi.
Bank kapitalining quyidagi ikkita funksiyasini ajratib ko‘rsatish mumkin:
1. Himoya funksiyasi . Bank kreditorlari va omonatchilari manfaatlarini
himoya qilish bank kapitalining asosiy funksiyasi bo‘lib xizmat qiladi. Chunki bank
aktivlarining asosiy qismi omonatchilar hisobiga shakllantiriladi.
Himoya funksiyasi zarar ko‘rish xavfi tug‘ilganda aktiv rezervlar shakllantirish
yo‘li orqali bankning to‘lov qobiliyatini saqlab qolish, agarda bank tugatilganda
omonatchilarga kompensatsiya to‘lash imkoniyatini beradi. Bu esa, o‘z navbatida,
bankning keyingi faoliyatiga keng yo‘l ochib beradi.
Kapital o‘ziga xos himoya yostig‘i rolini o‘ynab, ko‘z da tutilmagan yirik
xarajatlar sharoitida bank operatsiyalarini davom ettirish imkoniyatini beradi. Bank
kapitalining mavjudligi uning ishonchliligi va likvidliligining birinchi shartidir.
2. Tartibga soluvchi funksiyasi . bank kapitalini tartibga soluvchi funksiyasi
bankning ssuda va investitsion operatsiyalarini chegaralashni nazarda tutadi.
Bank kapitali yuqorida keltirilgan vazifalarni bajarishi uchun quyidagi uchta
xususiyatga ega bo‘lishi lozim:
U uzoq muddatli bo‘lishi zarur (doimiy).
Tijorat banklarining kapitali uzoq muddatli bo‘lishi zarur, deganda asosiy
e’tibor kapital egasining ushbu mablag‘ni istalgan paytda talab qilish imkoniyatining
chegaralanganligi nazarda tutilmoqda. Agar bank aksiyadori istalgan paytda bank
kapitalini shakllantirish uchun yo‘naltirilgan mablag‘ni to‘liq yoki qisman qaytarib
olsa, bank iqtisodiy jihatdan tang ahvolga tushib qolishi tabiiy. O‘zbekiston

13Respublikasining 1996-yil 25-aprelda qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida»gi qonunida «Bank muassislari bank aksiyadorlari tarkibidan u ro‘yxatga
olingan kundan boshlab bir yil mobaynida chiqib ketish huquqiga ega emaslar», deya
qayd etilgan.
Demak, tijorat banklari ustav kapitaliga qo‘yilgan mablag‘larni bir yil
davomida erkin ishlatish huquqiga ega.
Bank kapitali majburiy to‘lovlarga tobe bo‘lmasligi kerak.
Tijorat banklari kapitalining majburiy to‘lovlardan ozodligi bankning barqaror
faoliyat yuritishiga keng imkoniyat yaratadi. Aksincha, bank kapitali soliq, penya va
boshqa to‘lovlar, shuningdek, bankning majburiyatlari bo‘yicha tobe bo‘lsa, uning
iqtisodiy barqarorligiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi va kapital doimo iqtisodiy jihatdan
xavf ostida bo‘ladi. Mazkur holat banklarga o‘z nomidan moliya bozorlarida
operatsiyalarni amalga oshirishda, omonatchilar va investorlarni bankka jalb qilishda
hamda aholining ishonchini ta’minlanishiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi.
Bank kapitali omonatchilar va kreditorlarning huquqiy manfaatidan mustaqil
bo‘lishi lozim.
Tijorat banklari moliyaviy vositachi sifatida omonatchilar va kreditorlardan
juda katta miqdorda mablag‘larni jalb etadi. Bank kapitali jalb qilingan mablag‘larni
qaytarish bilan bog‘liq bo‘lgan holatlar bo‘yicha omonatchilar va kreditorlarning
manfaatiga bevosita bog‘liq bo‘lmasligi, ya’ni omonatchilar va kreditorlarning bank
kapitaliga nisbatan hech qanday qonuniy yoki bilvosita da’volari mavjud bo‘lmasligi
zarur. 2
Tijorat banklari kapitali tarkibining oqilona shakllantirilishi bank kapitalining
mustahkamligiga va uning yetarliligiga ijobiy ta’sir qiladi.
2
Abdullayeva Sh., Omonov A. Tijorat banklarining kapitali va uni boshqarish
Monografiya T.: Iqtisod-moliya . 108 b.

14Bugungi kunda dunyoning ko‘pchilik mamlakatlarida tijorat banklari
kapitalining tarkibini shakllantirishda xalqaro Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab
chiqilgan standartlardan asos sifatida foydalanilmoqda.
Xalqaro Bazel qo‘mitasining standartlariga asosan bankning jami kapitali
asosiy va qo‘shimcha kapitalga ajratiladi. Ushbu standartlar birinchi marta 1988-yilda
ishlab chiqilib, amaliyotga 1993-yildan boshlab joriy etilgan.
Bazel standartlariga ko‘ra asosiy kapital quyidagi elementlardan
tashkil topadi:
1. Ustav kapitalining to‘langan qismi (oddiy aksiyalar qiymati).
2. Muddatsiz nokumulyativ imtiyozli aksiyalar.
3. Emission daromad.
4. Sof foyda hisobidan shakllantirilgan zaxira summalari.
5. O‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasi.
Shunisi e’tiborga molikki, xorijiy bank amaliyotida banklarda audit tekshiruvi
o‘tkazilib, audit xulosasi tasdiqlangunga qadar joriy yilning foydasi asosiy kapital
tarkibiga kiritiladi. Audit xulosasidan keyin esa faqat taqsimlanmagan foyda kiritiladi.
Xalqaro Bazel standartlari bo‘yicha banklarning qo‘shimcha kapitali tarkibiga
ushbu asosiy elementlar kiritiladi:
1. Kreditlardan ko‘riladigan zararlarni qoplashga mo‘ljallangan zaxiraning
riskka tortilgan aktivlar miqdorining 1,25 foizidan oshib ketmaydigan qismi.
2. Qayta baholash zaxirasi. Bunda bankka tegishli bino va inshootlar hamda
yerning qiymatini qayta baholash natijasida yuzaga keladigan zaxira miqdori
tushuniladi.
3. Subordinatsiyalashgan qarz majburiyatlari.

154. Konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalarini tashkil etish maqsadiga
yo‘naltirilgan qo‘yilmalar.
Bazel andozalari bo‘yicha konsolidatsiyalashgan sho‘ba korxonalari deganda
bank qoshida tashkil etilgan, mustaqil balansga ega bo‘lmagan kredit muassasalari
(lizing, faktoring, trast, forfeyting kompaniyalari) ko‘zda tutiladi.
Respublikamiz tijorat banklarining kapital tarkibi Markaziy bankning 1998-yil
2-noyabrda tasdiqlangan 420-sonli «Tijorat banklari kapitalining yetarliligiga
qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida»gi Nizomida quyidagicha keltirilgan:
I darajali kapital quyidagilardan iborat:
a) to‘liq to‘langan va muomalaga chiqarilgan oddiy aksiyalar;
b) nokumulyativ muddatsiz imtiyozli aksiyalar. Bu aksiyalar:
♦ muayyan sotib olish sanasi va shartlariga ega emas;
♦ egasining xohishiga ko‘ra sotib olinishi mumkin emas;
♦ bank aksiyadorlari umumiy yig‘ilishi qaroriga muvofiq ularga doir
dividendlar to‘lanmasligi mumkin;
♦ ular bo‘yicha o‘tgan davrdagi olinmagan (nokumulyativ) dividendlar
to‘lanmaydi;
d) qo‘shimcha kapital (kapitalning ortiqcha qismi) – oddiy va imtiyozli
aksiyalar bozor narxining ularning nominal qiymatidan oshib ketishi;
e) taqsimlanmagan foyda:
♦ kapital zaxiralar;
♦ avvalgi yillar taqsimlanmagan foydasi;
♦ joriy yil zararlari.

16f) ozchilik aksiya egalarining birlashgan korxonalar aksiyadorlik
hisobvaraqlaridagi ulushi.
g) bankning ustav kapitalidagi valuta qismiga teng bo‘lgan valuta aktivlarini
qayta baholanish hisobiga tashkil etilgan devalvatsiya zaxirasi.
II darajali kapital tarkibi esa quyidagilardan iborat:
a) joriy yildagi sof foyda;
b) riskni hisobga olgan holda aktivlar summasining 1,25 foizi va hisob-
kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdordagi umumiy
zaxira;
d) hisob-kitoblardan so‘ng I darajali 100 foizli kapitaldan oshmagan miqdorda
aralash turdagi majburiyatlar I darajali kapitalga kiritilmagan aralash turdagi
majburiyatlar, jumladan, imtiyozli aksiyalar, agarda ular quyidagi shartlarga javob
bersa, II darajali kapitalga kiritilishi mumkin:
♦ to‘liq to‘langan bo‘lishi;
♦ garov bilan ta’minlanmagan;
♦ bank tugatilganda ularga doir talablar bank depozitorlari talablari
qondirilganidan so‘ng qondirilishi;
♦ aksiya egasining tashabbusi bilan va oldindan olingan Markaziy bank
ruxsatisiz to‘lanishi mumkin emas;
♦ bankning har qanday zararlarini qoplashi va bankni to‘lovga qobiliyatsiz deb
e’lon qilish huquqini bermasligi;
♦ agar bank oxirgi 3 chorak mobaynida foyda olmagan bo‘lsa, emitent
xohishiga ko‘ra yoki oddiy va imtiyozli aksiyalar bo‘yicha dividendlar to‘lash to‘g‘-
risida qaror qabul qilishda ushbu majburiyatlarga doir dividend larni to‘lash muddati
kechiktirilishi mumkinligi;

17e) subordinar qarz, bu bankning qarz majburiyatlari shakli bo‘lib, bank
kapitalini aniqlash maqsadida hisobkitoblardan so‘ng I darajali kapitalning 50 foizidan
oshmasligi kerak. II darajali kapitalga kiruvchi subordinar qarz to‘lash muddati yetib
kelgunga qadar oxirgi 5 yil davomida yiliga 20 foizga kamayib borishi shart. II
darajali kapital tarkibiga kiruvchi subordinar qarz quyidagi talablarga javob berishi
lozim:
♦ garov ta’minotiga ega bo‘lmaslik;
♦bank tugatilayotganda ushbu majburiyatlar bo‘- yicha talablar depozitorlar
talablari qondirilganidan so‘ng amalga oshirilishi;
♦ boshlang‘ich to‘lov muddati 5 yildan ortiq bo‘lishi lozim.
Bank kapitalining bosh maqsadi – riskni kamaytirish, «himoya devori»
sifatida zararlarni qoplab, bank to‘lovga qobilligini saqlash imkonini berishdir. Shu
bilan birga kapital bankni likvidlik muammosidan himoya qiladi va moliyaviy
resurslar bozoriga kirish imkonini ta’minlaydi.
Zero, yirik kapital bankka barqaror obro‘, omonatchilar ishonchini beradi. Bank
kapitali mijozlarning bankka ishonchini mustahkamlaydi va kreditorlarni uning
moliyaviy kuchiga ishontiradi. Bank kapitali bankning har qanday holatda
mijozlarning kreditga bo‘lgan talabini qondira olishiga ishontirish uchun yetarlicha
katta bo‘lishi kerak.
Tijorat banklari kapital miqdori (Markaziy bank talabidan oshgan qismi)
ularning o‘zi tomonidan mustaqil belgilansada, u ko‘p omillarga bog‘liq:
Birinchidan , bank uchun zarur bo‘lgan kapital miqdori uning mijozlari
xususiyatlariga bog‘liq, ya’ni mijozlar ichida yirik kreditga muhtoj korxonalar ko‘p
bo‘lishi bank kapitali miqdorining ko‘p bo‘lishini talab qiladi.

18Ikkinchidan , tijorat banki kapitali miqdori uning aktiv operatsiyalariga bog‘liq.
Bank operatsiyalari ko‘proq yuqori tavakkalchilik operatsiyalariga bog‘liq bo‘lsa, u
holda bankning kapitali ham ko‘p bo‘lishi kerak.
II BOB O’ZBEKISTONDA BANK KAPITALINING SHAKLLANISHI VA
RIVOJLANISHI
2.1 O‘zbekiston bank tizimi va kapitalning o‘ziga xos jihatlari
O‘zbekiston bank tizimi o‘zining rivojlanish jarayonida, 1991-yilda
mustaqillik e'lon qilinishidan so‘ng, ko‘plab o‘zgarishlar va islohotlarni boshdan
kechirdi. Bank tizimi mamlakatning iqtisodiy tizimi va moliya bozorining muhim
tarkibiy qismlaridan biri sifatida rivojlanib, bugungi kunda kengaygan va
modernizatsiya qilingan tizimga aylangan. Bu tizimdagi kapitalning o‘ziga xos
jihatlari va banklar faoliyatidagi ba'zi o‘zgarishlar haqida quyida batafsil to‘xtalamiz.
1. O‘zbekiston bank tizimi: Umumiy ko‘rinish
O‘zbekistonning bank tizimi markaziy bankdan (O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy Banki) boshlanib, tijorat banklari va boshqa moliyaviy muassasalarga qadar
o‘z ichiga oladi. Bank tizimi iqtisodiyotda muhim rol o‘ynaydi, chunki u kreditlash,
moliyaviy vositalar, to‘lovlar va boshqa moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiradi. 3
 Markaziy Bank (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki) :
O‘zbekistonning asosiy tartibga soluvchi va moliyaviy monitoringni amalga
oshiruvchi davlat muassasasi hisoblanadi. Uning asosiy vazifalari inflyatsiya
darajasini nazorat qilish, pul-kredit siyosatini amalga oshirish, bank tizimini
tartibga solish va milliy valyutaning barqarorligini ta'minlashdan iborat.
 Tijorat banklari : O‘zbekiston bank tizimining asosiy bo‘limlarini tashkil
qiladi. Tijorat banklari mijozlarga xizmat ko‘rsatadi, kreditlar beradi,
jamg‘armalar va depozitlar jalb qiladi, o‘zaro hisob-kitoblar olib boradi.
3
www.Cbu.uz O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bank sayti

19 Maxsus banklar : Ayrim maxsus banklar, masalan, "Ipoteka-Bank",
"Asakabank", "Agrobank", "Xalq Bank" kabi banklar, turli ijtimoiy va iqtisodiy
sektorlarga, jumladan, qishloq xo‘jaligi, uy-joy qurilishi va kichik biznesni
qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan faoliyatlarni amalga oshiradi.
 Xalqaro banklar : O‘zbekiston bozoriga tashqi investitsiyalarni jalb qilish va
xalqaro moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirishga qaratilgan xalqaro banklar
mavjud.
2. O‘zbekiston bank tizimi va kapitalining o‘ziga xos jihatlari
a) Bank kapitalining turlari
O‘zbekiston bank tizimida kapitalni shakllantirish, ayniqsa, tijorat banklari
uchun muhim vazifa hisoblanadi. Banklar o‘z kapitalini ikki asosiy turda saqlaydi:
 Asosiy kapital (Ustav Kapitali) : O‘zbekiston banklari uchun asosiy kapital
miqdori regulyator (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Banki) tomonidan
belgilangan minimal talablar asosida shakllanadi. Ustav kapitali bankning
yuridik shaxs sifatida ro‘yxatdan o‘tishiga va faoliyat yuritishiga asos bo‘ladi.
 Zaxira kapitali : Banklarning zaxira kapitali foiz to‘lovlari, kutilmagan
zararlarga qarshi himoya sifatida xizmat qiladi. Bu kapital asosan bankning
foydasidan to‘planadi va uning barqarorligi hamda xavfsizligi uchun zaruriydir.
b) Bazel standartlariga moslashuv
O‘zbekiston bank tizimi Bazel III kabi xalqaro bank kapitali va tartibga solish
standartlariga moslashishga harakat qilmoqda. Bazel III bank kapitali, risklarni
boshqarish, likvidlikni ta'minlash va banklarning barqarorligini mustahkamlash
bo‘yicha qator yangi talablarni belgilaydi. O‘zbekiston Markaziy Banki va boshqa
muassasalar bu talablarni bosqichma-bosqich amalga oshirayotgan bo‘lib, banklarning
kapital salohiyatini oshirish va iqtisodiy xavflarga qarshi kurashishda yordam
bermoqda.

20c) Bank kapitalining yangi talablari So‘nggi yillarda O‘zbekistonda bank
kapitali va uning boshqarilishi bo‘yicha yangi talablar va tartibga solish normativlari
joriy etilgan. Ayniqsa, 2018-2019 yillarda O‘zbekiston Markaziy Banki banklarning
kapital miqdorini oshirish va kapitalni hisoblash usullarini yangilash bo‘yicha bir
qator islohotlar amalga oshirdi. 4
Bu islohotlar orasida:
 Banklar uchun kapitalning yuqori sifatli bo‘lishi talabi.
 Kapitalga qo‘yiladigan minimal talablarning oshirilishi.
 Banklar uchun riskni boshqarish tizimlarini joriy etish.
 Kapitalning tuzilishi (Asosiy kapital va qo‘shimcha kapitalni ajratish) haqida aniq
qoidalar.
d) Bank kapitalini mustahkamlash
O‘zbekiston hukumati va Markaziy Bank tomonidan amalga oshirilayotgan
bank kapitalini mustahkamlash siyosati banklar faoliyatining mustahkamlanishi va
iqtisodiyotdagi ishonchni oshirishga xizmat qilmoqda. Banklar o‘z kapitalini oshirish
va kapitalni samarali boshqarish orqali ijtimoiy va iqtisodiy sektorlarga ko‘proq kredit
resurslarini taqdim etish imkoniyatiga ega bo‘lishadi.
e) Moliyaviy resurslarning tashqi manbalari
O‘zbekiston bank tizimi jahon moliya bozorlariga qo‘shilish jarayonida ham
ko‘plab tashqi kapital resurslarini jalb etmoqda. Xalqaro moliya institutlari va
investorlardan qarz olish yoki jamg‘armalar ajratish orqali banklar kapitalini
oshirishmoqda. Tashqi investitsiyalar bank kapitalini mustahkamlashda va iqtisodiy
o‘sishni rag‘batlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
4
www.imu.uz iqtisod moliya vazirligi

21f) Banklarning iqtisodiy va ijtimoiy roli O‘zbekiston banklari, ayniqsa,
davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlanadigan maxsus banklar orqali ijtimoiy va iqtisodiy
maqsadlarni amalga oshirishda faol ishtirok etmoqda. Misol uchun:
 Qishloq xo‘jaligi va dehqonchilikni rivojlantirish uchun ajratiladigan
kreditlar.
 Ipoteka va uy - joy qurilishi kreditlari orqali aholining turar - joy sharoitlarini
yaxshilash .
 Kichik va o ‘ rta biznesni qo ‘ llab - quvvatlash uchun davlat tomonidan
moliyaviy resurslar ajratilishi .
Bu jarayonlarda banklarning kapitali muhim resurs sifatida ishlatiladi , chunki
u iqtisodiy sektorlarga moliyaviy yordam berish imkoniyatlarini oshiradi .
3. O ‘ zbekiston banklarining moliyaviy barqarorlikni ta ' minlashdagi roli
Bank kapitali nafaqat bankning barqarorligini , balki butun iqtisodiyotning
moliyaviy barqarorligini ta ' minlashda muhim omil hisoblanadi . Banklarning kapitali
yuqori bo ‘ lsa , ular o ‘ z faoliyatini kengaytirish va iqtisodiyotda yuzaga keladigan
moliyaviy shoklarga qarshi turish imkoniyatiga ega bo ‘ ladilar . Bu esa
O ‘ zbekistonning umumiy iqtisodiy o ‘ sishiga hissa qo ‘ shadi .

222.2 O‘zbekiston bank tizimi: umumiy holat va istiqbollar
Markaziy bank raisi o‘rinbosari Abrorxo‘ja Turdaliyev O‘zbekiston bank tizimi
holati haqida umumiy ma’lumot berib, uni rivojlantirishning istiqbolli bosqichlarini
ma’lum qildi. Unga ko‘ra, dollarlashuv darajasini pasaytirish maqsadida Moliya
vazirligi huzurida xedj-fond tashkil etilmoqda, valyuta kreditlarini jalb qilishda esa
«ehtiyotkorlik siyosati» olib boriladi. 2025 yilda bank sektoridagi hukumat ulushini
40 foizgacha kamaytirish rejalashtirilgan. 5
O‘zbekiston Markaziy banki raisi o‘rinbosari Abrorxo‘ja Turdaliyev 26 noyabr
kuni MDHga a’zo davlatlarning II Xalqaro moliya-bank forumida mamlakat bank
tizimi haqidagi taqdimotini namoyish qildi. «Gazeta.uz» undagi asosiy fikrlarni
keltirib o‘tadi. 6
5
Gazeta.uz axborat sayti
6
Ziyo net.uz

23O‘zbekiston bank tizimida 33 ta bank, jumladan, 12 ta davlat ulushiga ega,
shuningdek, 15 ta xususiy va 5 ta xorijiy banklar mavjud. 1 noyabr holatiga ko‘ra,
banklar aktivlari 39 mlrd dollarni (419 trln so‘m) tashkil etib, ularning 82 foizi davlat
banklariga tegishli. Banklarning majburiyatlari 33 mlrd dollarga (352,6 trln so‘m)
yetdi, shundan 40 foizini depozitlar tashkil etadi.
Banklarning umumiy kapitali 6,2 mlrd dollar (66 trln so‘m) darajasida bo‘lib,
shundan 81 foizi davlat banklari kapitaliga to‘g‘ri keladi.
«Banklarning moliyaviy barqarorligiga to‘xtaladigan bo‘lsak, joriy yilning
o‘tgan davrida risk darajasi yuqori bo‘lgan aktivlarning o‘sishi 21 foizga — 317 trln
so‘mdan 383 trln so‘mga, jami kapitalining o‘sishi 14 foizga — 66 trln so‘mga yetdi.
Kapitalning yetarlilik koeffitsiyenti 1,2 foizga tushib, 17,2 foizni tashkil etdi,
bu minimal talablarga javob beradi», — dedi Abrorxo‘ja Turdaliyev. «Shu bilan birga,
kapital zaxirasi 1,5 mlrd dollarni tashkil etadi, bu esa sof NPL (muammoli kreditlar)ni

241,6 barobarga qoplash yoki kredit portfelining 5 foizi miqdorida qo‘shimcha zaxiralar
yaratish imkonini beradi», — dedi u.

251 noyabr holatiga banklarning kredit portfelidagi qoldiq 30 mlrd dollarga teng
bo‘ldi. 10 oy davomida o‘rtacha 14 foizga o‘sish kuzatilgan, jismoniy shaxslarga
berilgan kreditlar hajmi esa 22 foizga oshgan.
Markaziy bank rahbari o‘rinbosarining so‘zlariga ko‘ra, O‘zbekiston bank
tizimining likvidlik ko‘rsatkichi «yetarli darajada yaxshi». Xususan, qisqa muddatli
likvidlik koeffitsiyenti (LCR) 167 foizga yetdi, bu eng kam tartibga solinadigan
talabdan 67 foiz punktga yuqoridir. Uzoq muddatli likvidlik koeffitsiyenti (NSFR) —

26113%, banklarning umumiy aktivlarida yuqori likvidli aktivlarning ulushi 15%
ni tashkil qiladi.
«Bu likvidlik zaxirasi xavfsizlikni ta’minlash uchun zarur darajada ekanligini
ko‘rsatadi», — deya aytib o‘tdi u.
Abrorxo‘ja Turdaliyev O‘zbekiston banklarining rentabelligiga ham to‘xtaldi. 1
noyabr holatiga bank sektorining sof foydasi 364 mln dollar darajasida qayd etildi, bu
o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 12 foizga ko‘p hisoblanadi.

27Karantin cheklovlarining joriy etilishi va aholi daromadlarining pasayishi
sharoitida O‘zbekiston Markaziy bankining asosiy vazifasi makroiqtisodiy
barqarorlikni va butun bank tizimining uzluksiz ishlashini ta’minlashdan iborat bo‘ldi.
Markaziy bank aholi va tadbirkorlik subyektlariga kreditlar muddatini
uzaytirish uchun shart-sharoit yaratdi, kreditlar muddatini uzaytirish ta’sirini
neytrallash va likvid resurslarni qisqartirish uchun banklarni zarur likvidlik bilan
ta’minlash maqsadida pul-kredit siyosatining qisqa va uzoq muddatli vositalarini joriy
etdi.

28«Natijada kutilayotgan ijobiy natijalar bilan bir qatorda, muddatlarni uzaytirish
amaliyoti kreditlar bo‘yicha to‘lov intizomining buzilishiga va kredit riskining
oshishiga, muammoli kreditlarning ko‘payishiga olib keldi. Bu muammoli kreditlar
o‘sishiga sabab bo‘lgan omillardan biri bo‘lganini aytgan bo‘lardim», — dedi
Abrorxo‘ja Turdaliyev.
Markaziy bank rahbari o‘rinbosarining aytishicha, NPL (muammoli kreditlar)
yil boshidagi 2,1 foizdan iyul oxiriga kelib 6,2 foizga oshgan.

29Noyabr oyi boshida muammoli kreditlar ulushi 5,7 foiz yoki 1,7 mlrd dollarni
tashkil qildi. Shu bilan birga, yuridik shaxslarning NPL ulushi yil boshidan buyon
o‘sishda davom etmoqda.
Bugungi kunda banklarning kredit portfelining dollarlashuv darajasi 50 foiz,
majburiyatlar 57 foiz darajasida bo‘lib, bu milliy valyuta kursining sezilarli darajada
qadrsizlanishi bilan bank sektorining valyuta riski va zaifligining oshishiga olib
keladi.
Dollarlashuv darajasini pasaytirish maqsadida Moliya vazirligi huzurida xorijiy
valyutadagi kreditlarni milliy valyutaga konvertatsiya qilish bo‘yicha maxsus xedj-
fond tashkil etilmoqda. Bundan tashqari, yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ichki
va tashqi risklarni hisobga olgan holda xorijdan so‘mdagi uzoq muddatli resurslarni
jalb etish, shuningdek, xorijiy valyutadagi resurslarni jalb qilishda «ehtiyotkorlik
siyosati»ni yuritish ko‘zda tutilgan.

30Ikki yil ichida O‘zbekistonda uchta raqamli bank (TBC Bank, Anor Bank, Apelsin
Bank) va masofaviy moliyaviy xizmatlar ko‘rsatishga ixtisoslashgan 32 ta fintex-
kompaniyasi tashkil etildi.
Tadbirkorlar o‘z to‘lovlarining 85 foizini masofadan turib amalga oshiradilar (2017
yildan beri 7 barobarga o‘sgan). Sakkizta bank raqamli identifikatsiya mexanizmidan
(Face ID) foydalanmoqda, qolganlari esa testlarni yakunlamoqda.

31 2025 yilda O‘zbekiston bank tizimidagi xususiy sektor ulushini hozirgi 18
foizdan 60 foizga oshirish rejalashtirilmoqda.
«Markaziy bank nazorat yukini yengillashtirish bo‘yicha o‘zining liberal
siyosatini davom ettirish niyatida, bu tizimning moliyaviy barqarorligiga putur
yetkazmagan holda progressiv bank sektorini shakllantirishga xizmat qiladi», — deya
qayd etdi Markaziy bank rahbari o‘rinbosari
XULOSA
Bozor munosabatlari sharoitida bank-moliya tizimining ahamiyati tubdan
o'zgarib, boshqarish sohasi davlat tornonidan olib borilayotgan siyosat bilan
uyg'unlashgan holda ko'proq bank-moliya tizimiga yuklatiladi. O'zbekiston bank
tizimini isloh qilish, uni erkinlashtirish va jahon andozalari talablariga mos holda
shakllantirish borasida muhim ishlar amalga oshirilmoqda. Bunday ishlarni amalga

32oshirish uchun respublikamiz bank tizimini har tomonlama mukammal
rivojlantirishga asos yaratildi va islohotlar amalga oshirilmoqda.
Har qanday bank tizimining barqarorligini, to‘lovga qobiliyatliligini va
ishonchliligini ta‘minlashda, bank aktivlarini o‘stirishda bank kapitali muhim vosita
bo‘lib hisoblanadi. Faqatgina yetarlicha miqdorda barqaror kapitalga ega tijorat
banklari aktiv operatsiyalarini erkin amalga oshirishlari, talab etilgan darajada
likvidlikni doimo saqlagan holda samarali faoliyat yuritishlari hamda moliya
bozorlariga erkin chiqish imkoniyatiga ega bo‘lishadi. Bank tizimining barqarorligini
yanada mustahkamlash, banklarning kapitallashuv darajasini, ularning resurs bazasini
yanada oshirish orqali bank kredit tizimining barqaror hamda uzluksiz ishlashini
ta‘minlash, banklarning iqtisodiyotni modernizatsiya qilish jarayonlaridagi ishtirokini
faollashtirishga alohida e‘tibor qaratilmoqda. Tijorat banklari kapitalining iqtisodiy
mazmunini to‘liq anglab etish va uning amaliyotdagi ahamiyatini tushunish bank
kapitalini samarali boshqarishda muhim masalalardan biri hisoblanadi. Bugungi kunda
ham xronologik tarzda saqlanib kelayotgan jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi
sharoitida, aynan, tijorat banklari kapitalini samarali boshqarilishi va bank
kapitalining yetarliligini ta‘minlamay turib mijozlarning bank tizimiga bo‘lgan
ishonchini qozonish mushkul vazifa ekanligi yanada bor o‘z tasdig‘ini topdi.
Unga ko‘ra, bank ustav kapitalining eng kam miqdori:
 2023-yil 1-sentabrgacha 100 milliard so‘mni;
 2023-yil 1-sentabrdan 200 milliard so‘mni;
 2024-yil 1-apreldan 350 milliard so‘mni;
 2025-yil 1-yanvardan 500 milliard so‘mni tashkil etadi.
Ilgari bank ustav kapitalining eng kam miqdori 100 milliard so‘mni tashkil
etishi lozim edi.

33Ustav kapitali miqdori belgilangan minimal talablarga javob bermaydigan
banklarga nisbatan qonun hujjatlariga asosan boshqa banklarga qo‘shilish tavsiya
etiladi, deyiladi xabarda.
Agar banklar bunday qilishmasa ulardan bank faoliyatini amalga oshirish
huquqini beruvchi litsenziyasi chaqirib olinadi.
Xususan, “Hamkorbank”, “KDB Bank”, Asia Alliance Bank" hamda “Ravnaq
bank” kabilarning ustav kapitali joriy yilning 1-sentabridan oshirilishi belgilangan
qiymat — 200 mlrd so‘mga yetmaydi.
Avvalroq Markaziy bank to‘lov xizmatlari va tizimlarining ishlashini
monitoring qilish tartibin i belgilab bergandi . Ularning faoliyatini nazorat qilishda
regulyator sirli mijoz sifatida nazoratni amalga oshirishi mumkin.
Birinchi Prezidentimizning ―Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O‘zbekiston
sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va choralari deb nomlangan asarida global‖
moliyaviy inqirozning salbiy oqibatlaridan saqlanishda tijorat banklarining
kapitallashuv darajasini oshirish, ularning iqtisodiyotning real sektoriga ajratmalarini
qo‘llab-quvvatlash, bank ishini yanada rivojlantirish Masalalariga katta e‘tibor
qaratildi. Natijada so‘nggi yillarda respublikamizning qator yetakchi banklarining
kapitallashuv darajasi oshirilgan edi. Mazkur sohada olib borilgan ishlar natijasida
bank tizimi kapitalining yetarlilik darajasi umumiy ko‘rsatkichi umumiy qabul
qilingan xalqaro standartlarga nisbatan 3 barobar yuqori bo‘lishi ta‘minlandi. Bu, o‘z
navbatida, mazkur banklar tomonidan xo‘jalik yurituvchi sub‘ektlarga kreditlar
ajratish imkoniyatini kengaytirdi.
Tijorat banklarining minimal kapitaliga qo‘yiladigan talablarning ortishi bilan
bir vaqtda tijorat banklarining salmog‘i keskin kamayishi kuzatilishi jahon
tajribasidan ma‘lum. Qolaversa, tijorat banklari tomonidan yo‘l qo‘yiladigan iqtisodiy
me‘yorlarining buzilishiga oid xatolarning aksariyati bank kapitali yetarliligi va

34ularning majburiyatlari bilan bog‘liq. Bunday sharoitda bank nazorat organlari
tomonidan nazorat sezilarli darajada kuchaytirilishi
talab etiladi. Xalqaro bank amaliyoti tajribasi shuni ko‘rsatmoqdaki, bank kapitali
yetarliligini ta‘minlamasdan turib banklarning to‘lov qobiliyatini mustahkamlash va
aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini saqlab turish mushkul vazifa hisoblanadi.
Bazel I bo’yicha kapitalning yetarliligi korsatkichining etishmasligi shundaki,
u faqat kredit tavakkalchiligiga yo’naltirilgan, aktivlar xavf darajasi bo’yicha
yetarlicha farqlanmagan (bozor xavfi hisobga olinmagan) va ma‘lum turdagi
tavakkalchilik operatsiyalari uchun zaxiralarni yaratish talablari kam
baholanganIqtisodchi olimlarimiz A Bektemirov., A.A Omonov., Z.Sh. Xaydarov,
Z.D Niyozovlarning ta‘kidlashlaricha tijorat banklari kapitalini oshirish manbalari
bo’lib quyidagilar hisoblanadi:
1 Tijorat banklari oddiy va imtiyozli aksiyalari bozor bahosining o zgarishʻ
omili;
2.Aksiyadorlarni ustav kapitalini shakllantirish bo yicha majburiyatlarini o z
ʻ ʻ
vaqtida bajarish omili;
3.Bank aktivlari riskka tortilgan miqdorini o zgarish omili;
ʻ
4.Bank kapitali yetarliligi sharoitida uning likvidliligini ta minlash uchun zarur
ʻ
bo lgan likvidli aktivlar mavjudligi omili.
ʻ
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR:

351 O`zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-2025 yillarga mo`ljallangan
O`zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to`g`risida gi‖
PF5992- sonli farmoni, 2020 yil 12 may
2 Shodmonov I.S. Bankning kredit siyosatini takomillashtirish . "
‖ ‖ Экономика
и социум " №10(89) 2021 268-b.
3 Abdullayeva Sh., Omonov A. Tijorat banklarining kapitali va uni boshqarish
Monografiya T.: Iqtisod-moliya . 108 b .
4 Абдуллаев Ё., Крралиев Т., Тошмуродов Ш., Абдуллаева С. Банк иши.
Укув кулланма-Т.: " IQTISOD - MOLIYA
5 T . M . KARALIYEV , O . B . SATTAROV , I . F . SAYFIDDINOV TIJORAT
BANKLARI FAOLIYATI TAHLILI O ‘ quv qo ‘ llanma TOSHKENT IQTISOD –
MOLIYA 2013
Internet sayitlari
1. www.Cbu.uz O’zbekiston Respublikasi Markaziy Bank sayti
2. www.imu.uz iqtisod moliya vazirligi
3. Ziyo net.uz

Bank kapitali va uning shakllanishi

Sotib olish