Bank tizimi, uning tuzilishi va funksiyalari - Iqtisodiyot - Kurs ishlari

Dokument ma'lumotlari

Narxi	15000UZS
Hajmi	242.8KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	10 Oktyabr 2024
Kengaytma	docx
Bo'lim	Kurs ishlari
Fan	Iqtisodiyot

Bank tizimi, uning tuzilishi va funksiyalari

Sotib olish

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI

GULISTON DAVLAT UNIVERSITETI
RAQAMLI IQTISODIYOT VA INNOVATSIYALAR FAKULTETI
“IQTISODIYOT” KAFEDRASI

“MAKROIQTISODIYOT”
fanidan

Bank tizimi, uning tuzilishi va funksiyalari
mavzusidagi

KURS ISHI

MUNDARIJA

KIRISH .....................................................................................................................
I BOB BANK TIZIMI VA UNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI ..............
1.1. Bank tizimini rivojlantirish bosqichlari ........................................................
1.2. Bank tizimining tarkibiy tuzilishi ...............................................................
1.3. Bank tizimi funksiyalari .............................................................................
II BOB O’ZBEKISTONDA BANK TIZIMINI RIVOJLANISHI TAHLILI . .
2.1. Rivojlangan davlatlar bank tizimi tahlili ....................................................
2.2. O‘zbekiston Respublikasida Bank tizimi va uning tarkibi .........................
2.3. O'zbekistonda Bank tizimini rivojlantirish istiqbollari ..............................
XULOSA .................................................................................................................
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI ..........................................
2

KIRISH
Mavzuning dolzarbligi . Milliy iqtisodiyotning rivojlanishi bank
sektorining samarali faoliyati bilan bog’liq. Raqobat sharoitida bank faoliyatining
omad kaliti bo’lib, bank ichki imkoniyatlarini va raqobatchilarning xatti-
harakatiga hamda bozor konyunkturasidagi o’zgarishlarga bevosita javob bera
olish qobiliyati hisoblanadi. Tijorat banklarining faoliyati faqatgina bank ichki
siyosatini to’g’ri tashkil qilish bilan bog’liq bo’lmasdan, balki yuqori foyda olish
manfaati bilan tashqi sharoitlarga moslashish hamdir. Bu borada bank tizimining
moliyaviy barqarorligini yanada mustahkamlash, respublika moliya-bank tizimini
yanada rivojlantirish va uning barqarorligini oshirishning ustuvor yo’nalishlari
bo’yicha qabul qilingan dasturda ko’zda tutilgan tadbirlarni so’zsiz amalga
oshirish, bank nazoratini kuchaytirish, bank aktivlari va kredit portfelining sifatini
yaxshilashga alohida e’tibor qaratiladi.
Hozirgi davrda O’zbekistonda bank nazorati bo’yicha tijorat banklari
moliyaviy holatini tahlil qilishning o’ziga xos tizimi shakllangan. Shuningdek
tijorat banklari Markaziy bankka har oy faoliyatining ko’p sohalarini o’z ichiga
olgan ma’lumotlar, balans hisoboti, iqtisodiy normativlar hisob-kitobi, foyda va
zararlar hisobotlarini taqdim etadilar Ushbu jarayonda tijorat banklarining aktiv
operatsiyalardan oladigan daromadlarini oshirishning samarali tizimini vujudga
keltirish, pul muomalasi va kredit sohasida yuzaga keladigan holatlarning
iqtisodiyotning boshqa sohalariga nisbatan salbiy ta’sirini oldini olish,
choratadbirlarini ishlab chiqish katta ahamiyatga ega. Chunki tijorat banklari joriy
va investitsion xarajatlarni moliyalashtirishning asosiy, birlamchi manbalaridan
biridir. Buning uchun esa banklarning daromadlilik mohiyatini chuqur anglab
yetish va mahalliy shart-sharoitlarni hisobga olgan holda undan foydalanish
masalalarini atroflicha tahlil qilish zarurdir. Tijorat banklarining moliyaviy
natijalari asosiy o’rganiladigan masalaning eng muhim jihatlaridan biridir. Bu
tijorat banklari foydasini shakllanishi va uni taqsimlash bilan ham bog’liq. Bu
3

natijalar bank rivojlanishi uchun uning uzoq istiqbolga mo’ljallangan rejalarini
yaratish, bank faoliyatini yanada samarali ishlashi uchun tavsiyalar berish
imkoniyatini yaratadi. Bank tizimida amalga oshirilayotgan islohotlar banklar
barqarorligini yanada mustahkamlash, ularning likvidligini va kapitallashuv
darajasini oshirish hamda investitsion faolligini kuchaytirish, yuqori xalqaro
reyting ko’rsatkichlariga erishishni ta’minlash, moliya – bank tizimi qonunchilik
bazasini takomillashtirish va banklar faoliyatini yanada erkinlashtirishga
qaratilgandir.
Ko‘pchilikning tasavvurida bankning iqtisodiyotda tutgan o‘rni faqatgina
omonatlarga mablag‘larni jalb qilish va kreditlar berishdan iboratdir. Lekin
zamonaviy banklar o‘zlarining raqobatbardoshligini saqlash va ja’miyatning
talablarini qondirish maqsadida yangi vazifalarni ham bajarishni o‘rganishi lozim.
Banklarning o‘zaro kredit olishlaridan maqsad o‘z mablag‘larini to‘ldirish, ular
hisobidan ortiqcha kreditlar berish hamda qo‘shimcha daromad olishdan iboratdir.
Banklarning ana shu pul ishlash qobiliyati ularning davlat tomonidan qattiq nazorat
qilinishining asosiy sababidir. Banklar faoliyatidagi xizmat turlarining ortib borishi
va kengayishi yaqin kelajakda ularning hozirgi banklarga qaraganda butunlay
o‘zgarib ketishiga olib kelishi mumkin.
Kurs ishining ob’ekti va predmeti . Bozor munosabatlariga o’tish
sharoitida bank-moliya tizimining ahamiyati va usullari. Bozor munosabatlarini
boshqarish sohasida davlat tomonidan olib boriladigan bank-moliya siyosati va
boshqalar. Kurs ishining maqsad va vazifalari. Bank tizimini
takomillashtirish, banklarning mustaqilligini va pul muomalasidagi ahvol uchun
javobgarligini oshirish, pul-kredit munosabatlarini tartibga solish, so’mning
barqarorligi va yuksak nufuzini ta’minlash sahasidagi muammolarni o’rganish,
shuningdek, tegishli ilmiy xulosalar chiqarish va tavsiyalarni ishlab chiqish
hisoblanadi.
Kurs ishining tuzilishi . Mazkur kurs ishi kirish, 2 ta bob, 6 ta reja, xulosa
va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. Birinchi bobda Bank tizimi va uning
4

rivojlanish bosqichlari, ikkinchi bobda O’zbekistonda bank tizimi rivojlanishi
tahlili haqida so’z yuritilgan. Kurs ishining umumiy hajmi 39 bet
I BOB BANK TIZIMI VA UNING RIVOJLANISH BOSQICHLARI
1.1. Bank tizimini rivojlantirish bosqichlari
O‘zbekiston Respublikasining mustaqillikka erishishi iqtisodiy mustaqillik
sari qo‘yilgan ilk qadam bo‘ldi. Mustaqil yosh davlatimiz siyosatining eng muhim
yo‘nalishlaridan biri bank tizimini isloh qilishning dastlabki bosqichida 1991-yilda
qabul qilingan «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasi
Qonuni bozor sharoitlariga mos banklar institutini vujudga keltirishning asosiy
yo‘nalishlarini belgilab berdi. Mazkur qonunga muvofiq sobiq SSSR davlat
bankining hududiy bo‘-limi O‘zbekiston Respublikasining Markaziy bankiga
aylantirildi va u bevosita davlat boshchiligida bank tizimini isloh qilishni boshladi.
Juda qisqa muddat ichida respublikamizda ikki pog‘onali bank tizimi vujudga
keltirildi. «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshchiligidagi ikki bosqichli
bank tizimini tashkil qilish respublikaning iqtisodiy mustaqillikka erishish hamda
bozor munosabatlariga o‘tish ehtiyojlariga mos keladi», ya ni ikki pog‘onali bankʼ
tizimining yuqori pog‘onasining bosh maqsadi milliy valyuta – so‘mning
barqarorligini ta minlashdan iborat bo‘lgan Markaziy bank, quyi pog‘onasini esa
ʼ
bevosita mijozlar bilan ishlovchi tijorat banklari tashkil etadi. 1991-yilda qator
banklar shakllana boshladi. Ular O‘zbekiston iqtisodiyoti rivojlanishining
o‘zgaruvchan sharoitlarida faoliyat yuritib, zamonaviy ish uslublarini o‘zlashtirgan
holda tobora yangi qirralarga ega bo‘la bordi. 1991–1992-yillar banklar faoliyatiga
doir qarashlarda chinakam burilish yillari bo‘ldi. O‘zbekiston Respublikasi
"Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonunining qabul qilinishi ikki darajali
bank tizimining tarkib topishi va mamlakat Markaziy banki zimmasiga yangi
vazifalar yuklanishi uchun asos bo‘lib xizmat qildi. 1
Uning oldiga pul muomalasini
1 O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi
chora-tadbirlar to’g’risida»gi Farmoni, Xalq so’zi. 2000 y. 21 mart.

5

tartibga solish, tijorat banklari tizimi hamda to‘lov tizimini shakllantirish vazifalari
qo‘yildi. Iqtisodiyotning turli tarmoqlarini moliyalashtirish endi tashkil etiladigan,
zamonaviy tamoyil va talablar asosida faoliyat yurituvchi ixtisoslashgan tijorat
banklari tomonidan amalga oshirilishi lozim edi.
1993–1994-yillarda bank tizimidagi islohotlar davom etdi. 1994- yilning
1iyulidan e tiboran milliy valyuta – so‘mning muomalaga kiritilgani mustaqil bankʼ
tizimining, umuman, O‘zbekiston iqtisodiyotining shakllanishida muhim ahamiyat
kasb etdi. Bu Markaziy bank o‘z faoliyatida to‘liq mustaqil bo‘lganini, kelgusida
bozor instrumentlari orqali milliy pul tizimini tartibga solish samarali tashkil
etilishiga yordam berishi mumkin ekanini anglatar edi. 2
А ynan shu vaqtdan
boshlab Markaziy bankning pul-kredit siyosatini yuritish, valyutaga oid ishlarni
tartibga solish, bank faoliyatini boshqarish va keyinchalik samarali to‘lov tizimini
yaratish bo‘yicha faoliyati to‘laqonli ravishda milliy valyutaning barqarorligini
ta minlashga qaratildi. Bank tizimiga taalluqli ikki asosiy hujjat – “O‘zbekiston
ʼ
Respublikasining
Markaziy banki to‘g‘risida”gi hamda “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi
O‘zbekiston Respublikasi Qonunlarining ishlab chiqilishida rivojlangan moliya
tizimiga ega mamlakatlar tajribasi inobatga olinganini alohida ta kidlash joiz.
ʼ
Mazkur qonunlar, shuningdek, “ А ksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar
huquqlarini himoya qilish to‘g‘risida”gi Qonun nodavlat banklarning xususiy va
aksiyadorlik-tijorat shaklida tashkil etilishiga qulay huquqiy sharoit yaratdi. Bu
davrda bank tizimi rivojiga alohida ta sir etgan ikki omilni ajratib ko‘rsatish
ʼ
mumkin. Birinchisi, olib borilgan islohotlar natijasida 1996-yilda O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki monetar boshqaruv va bank nazoratining to‘la
huquqli organi bo‘ldi. Ikkinchisi, O‘zbekiston Respublikasi “Banklar va bank
faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni ikkinchi darajali bank tizimi – tijorat banklari
faoliyatining huquqiy asosini aniq-puxta belgilab berdi. 3
Unda bank aktivlarini
2 Abdullayeva Sh. Bank ishi: Darslik. - T.: Toshkent Moliya instituti, 2003.
3 https://cbu.uz/uz/about/history
6

diversifikatsiyalash va xorijiy kapital jalb qilish asosida universal tijorat banklarini
shakllantirish prinsiplari mustahkamlangan. Bu davrda iqtisodiyotning alohida
tarmoqlariga xizmat ko‘rsatuvchi kredit-moliya tashkilotlari tashkil etildi. Bunday
ixtisoslashuv qishloq xo‘jaligi, avtomobil sanoati, aviasozlik kabi xalq
xo‘jaligining muayyan soha va tarmoqlarini moliyalashtirish zarurati bilan bog‘liq
edi. Kelgusida ixtisoslashgan banklar o‘z operatsiyalari va mijozlari doirasini
mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining yangi darajasi va biznes-muhit talablariga
ko‘ra kengaytira boradi.
Mazkur davrda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining bank sektorini
boshqaruvchi va nazorat qiluvchi organ sifatida shakllanish jarayonlari davom etdi.
Bank tizimiga taalluqli qonunchilik bazasi sifat jihatidan yangilanib, xalqaro bank
amaliyoti bilan muvofiqlashtirildi. Ushbu yilda islohotlarning strategik
yo‘nalishlaridan biri bank sektorida xususiy kapital oqimini rag‘batlantirishdan
iborat bo‘ldi. Mazkur jarayon 1997-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining
“Xususiy tijorat banklarini tashkil qilishni rag‘batlantirish chora-tadbirlari
to‘g‘risida”gi Farmoni e lon qilinganidan so‘ng jadallashdi. Unda jismoniyʼ
shaxslarning 50 foizdan kam bo‘lmagan ulushi bilan banklar ochish uchun
imtiyozlar taqdim etish ko‘zda tutilgan edi. 1997-yil bank tizimining rivojlanish
tarixida bank faoliyatida axborot tizimlarini joriy etish boshlangani bilan
ahamiyatlidir. Ma lumki, o‘sha vaqtgacha respublika hududida amaldagi barcha
ʼ
hisob-kitoblar kun bo‘yi olib borilar edi. 4
1997-yilning mart oyidan yangi dasturiy
ta minot joriy etilib, barcha hisob-kitoblar avtomatik rejimda amalga oshirila
ʼ
boshlandi. Bu esa to‘lovlarni respublika tashqarisida 15 daqiqa mobaynida,
Toshkentdan chekka joylarda atigi 3 daqiqada amalga oshirish imkonini berdi.
А ynan o‘sha vaqtda hisob-kitoblar mexanizmi ishlab chiqildi va banklararo
elektron to‘lovlarning zamonaviy tizimi joriy etildi. Banklarga o‘sha vaqtdagi
noyob imkoniyat–kompyuter va telekommunikatsiya uskunalarini xarid qilish va
departamentlarni ular bilan jihozlash imkoniyati berildi. Ular mablag‘larni o‘z
4 O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Axborotnomasi, 1997-y., 4-5-son, 149-modda; O‘zbekiston
Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2005-y., 28-29-son, 202-modda; 2009-y., 25-son, 282-modda
7

faoliyati uchun zarur uskuna-anjomlarni modernizatsiya qilishga yo‘naltirishi
hisobga olinib, qator soliq to‘lovlaridan ozod qilindi.
Shu tariqa, moliyaviy va iqtisodiy axborotning sifat jihatidan yangi
iste molchilari – mahalliy va xorijiy investorlar paydo bo‘ldi. Uzoq yillar davomida ʼ
jamiyatning rivojlanishi va unga mos tovarpul munosabatlarining o‘sib, takomillashib
borishi banklarning operatsiyalari va ko‘rsatadigan xizmatlari ko‘lamining kengayib
borishiga, jamiyat a’zolarining pulga bo‘lgan talabining oshib borishiga olib kelgan.
Davlat, jismoniy va yuridik shaxslarning manfaatini muvofiqlikda olib borish, davlat
va jamiyat a’zolarining pul mablag‘lariga bo‘lgan talablarini qondirgan holda
davlatning iqtisodiy jihatdan o‘sishi va barqarorligini ta’minlash maqsadida banklar
o‘rtasida bajariladigan funksiya va operatsiyalar ko‘lami taqsimlana borgan, ya’ni
davlat nomidan, davlat manfaatlarini himoya qilgan holda faoliyat ko‘rsatuvchi
banklar va alohida jamiyat a’zolari bilan ishlovchi banklar yoki yuqoridagi ikki
yo‘nalishni ham o‘zida mujassamlashtirgan banklar (oxirigisiga sobiq Sovetlar
davridagi Davlat bankini kiritish mumkin) shakllana borgan.
Hozirgi zamonda jahonda umum qabul qilingan tizim bo‘lib ikki pog‘onali
bank tizimi xizmat qiladi va u davlat Markaziy banki va tijorat banklari tarmog‘ini
o‘z ichiga oladi. 5
Markaziy Bank banklarning banki sifatida bank va moliya
muassasalari faoliyatining barqarorligini ta’minlaydi. Birinchi navbatda, u
ko‘pchilik moliya institutlari, banklarning faoliyatida moliyaviy jihatdan
muammolar yuzaga kelganida, banklar omonatchilar oldidagi o‘z majburiyatlarini
bajara olmay qolgan holda moliyaviy sarosima paydo bo‘lishining oldini olishi
kerak. Bu masalani hal qilish uchun Markaziy bank, avvalo, tartibga solish va
nazorat qilish funksiyalarini ikkinchi pog‘ona – tijorat banklari tizimiga nisbatan
bajaradi. Markaziy bank majburiyatiga tijorat banklarining har kunlik faoliyatiga
aralashish kirmaydi.
Markaziy bank tijorat banklarning me’yoriy boshqarilishi, ularning to‘lovga
qobiliyatliligi va likvidliligini ta’minlanishini kuzatib borishi va omonatchilar
5 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli farmoni. 2018 yil 9 yanvar.
8

manfaatlarini himoya qilishi kerak. Bularning barchasi nazorat me’yorlari tizimi
yordamida amalga oshirilib tijorat banklari pog‘onasiga yetkaziladi.
Markaziy bank pul siyosatini o‘tkazish yo‘li bilan muomaladagi pul massasi
ustidan nazoratni amalga oshiradi va inflyasiya, ishsizlikning past darajasini
ta’minlash va iqtisodiy o‘sish uchun shart-sharoitlar yaratishi kerak. Bunda
Markaziy bank emission bank vazifasini bajaradi, ya’ni muomalaga pul belgilarini
chiqarish va ularni muomaladan olish huquqiga ega bo‘ladi. Markaziy bank yana
tijorat banklari o‘rtasidagi hisob-kitoblarni olib borishga imkoniyat yaratadi.
Bank tizimining ikkinchi pog‘onasi – bu xalq xo‘jaligi va aholiga xizmat
ko‘rsatishda bosh bo‘g‘in bo‘lgan mustaqil tijorat banklarning tarmog‘idir. Ular
yuridik va jismoniy shaxslarga shartnoma asosida turli hisob-kitob va kredit
operatsiyalarini amalga oshirish va xizmatlar ko‘rsatish hamda boshqa turli bank
xizmatlarini ko‘rsatish bilan bog‘liq operatsiyalarni amalga oshiradilar.
Mustaqillikka erishilgunga qadar O‘zbekiston bank muassasalari sobiq Ittifoq bank
tizimi tarkibiy qismiga kirar edi. Shu bilan birga, bu banklar sobiq Ittifoq bank
tizimi doirasidan tashqarida faoliyat ko‘rsata olmasdilar.
Bank tizimi 3 turdagi banklarni: SSSR Davlat banki, SSSR qurilish banki va
SSSR Tashqi savdo bankini va Davlat Mehnat omonat- jamg‘arma kassalarini o‘z
ichiga olardi. Sobiq Ittifoq bank tizimida Davlat banki monopol mavqega ega
bo‘lib, u bir vaqtning o‘zida emissiya instituti, qisqa muddatli kreditlashtirish,
xo‘jaliklarga hisob-kitob operatsiyalari bo‘yicha xizmat ko‘rsatuvchi markaz
hisoblanardi. Ham emissiya funksiyalarini, ham hisob-kitoblar va kreditlar
bo‘yicha mijozlarga xizmat ko‘rsatish funksiyalarini bajarishga monopollashuvi
Davlat bankini davlat boshqaruv va nazorat organiga aylantirgan edi. Iqtisodiyotni
boshqarishning markazlashtirilgan usulidan voz kechish va bozor iqtisodiyoti
tomon dastlabki qadamlar qo‘yilishi bilanoq markazlashtirilgan bank tizimining
qator kamchiliklari ro‘yobga chiqdi. Bu esa, bank tizimida tub o‘zgarishlarni
amalga oshirishni talab etardi.
9

Qayta tashkil etish jarayonining birinchi bosqichi davlat bankining yangi
tuzilmasini tashkil etish bilan boshlandi. Qayta tashkil etish modeli quyidagilarni
o‘z ichiga oladi:
• ikki bosqichli bank tizimini vujudga keltirish: Markaziy
emission bank va bevosita xo‘jaliklarga xizmat ko‘rsatuvchi ixtisoslashgan
davlat banklari;
• ixtisoslashtirilgan banklarni to‘laligicha xo‘jalik hisobiga va o‘z
o‘zini moliyalashga o‘tkazish;
• iqtisodiy tizim doirasida yuridik va jismoniy shaxslar bilan
bo‘ladigan kredit munosabatlari, uslublari va shakllarini takomillashtirish va
boshqalar. 6

Bank tizimini takomillashtirish jarayoni davomida davlat banki o‘zining
kredit tizimidagi markaziy o‘rnini saqlab qolgan holda korxona va tashkilotlarga
kredit berish va ular bilan hisob-kitoblarni olib borish funksiyasini maxsus
ixtisoslashgan banklarga topshirdi.Ya’ni bankning emission faoliyatini kreditlash
faoliyati bilan birga olib borish funksiyasiga chek qo‘yiladi. Davlat banki
ixtisoslashgan banklar faoliyatini boshqaruvchi, barcha banklar uchun bir xil pul-
kredit siyosatini olib boruvchi muassasaga aylandi.
Bank tizimining takomillashtirilishi natijasida vujudga kelgan maxsus
ixtisoslashgan banklar: Sanoat qurilish banki, Kommunal qurilish va Sotsial
taraqqiyot banki, Agrosanoat banki, Tashqi iqtisodiy faoliyat banki, Jamg‘arma
banki tashkil qilinib xo‘jaliklar bilan banklar o‘rtasidagi aloqalar tobora
yaqinlashdi,
Ixtisoslashtirilgan davlat banklari o‘zlarida ma’lum darajada boshqaruvchilik rolini
saqlab qoldilar.
Bank tizimini takomillashtirish jarayonida juda muhim natijalarga erishildi,
lekin tashkil qilingan banklar iqtisodiy munosabatlarning xususiyatlarini to‘liq
6 Abdullayeva Sh. Bank ishi: Darslik. - T.: Toshkent Moliya instituti, 2003.

10

ifoda qilolmasdi, shuning uchun ham bank tizimini yanada takomillashtirish
obyektiv zaruriyatga aylandi. 1988-yildan boshlab, ikki bosqichli bank tizimi
tashkil etila boshlandi. Lekin bu davrda, markazlashtirilgan rejalashda Markaziy
bankning roli hali ham yuqori,sohalarning deyarli hamma qismi davlat tasarrufida
edi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada
erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2000 yil 21
martdagi Farmoni va Vazirlar Mahkamasinig «Bank tizimini isloh qilishga doir
qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi 2000 yil 24 martdagi qarori qabul
qilinishi bilan boshlandi. Bu hujjatlarga asosan quyidagilar mazkur bosqichning
asosiy vazifalari qilib belgilandi: - bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh
qilish, tijorat banklari mustaqilligini oshirish; - bank tizimi va uning bo‘g‘inlari
rivojlanishini rag‘batlantirish; - bo‘sh turgan mablag‘larni bankka jalb qilish va
omonatchilarning manfaatlarini himoya qilishni kuchaytirish; - banklarning
iqtisodiyotni aniq sektorida ishlayotgan korxonalarni, xususan fermer
xo‘jaliklarini hamda kichik va o‘rta biznes subyektlarini kreditlash jarayonini
kengaytirish; - banklarni investitsiya jarayonlarining faol ishtirokchilariga
aylantirish; - banklarning mijozlar bilan o‘zaro manfaatli sheriklik munosabatlarini
shakllantirish; - aholining bank-moliya tizimiga bo‘lgan ishonchini oshirish; -
xorijiy banklar va boshqa moliya institutlari bilan hamkorlikni kengaytirish,
valyuta munosabatlarini erkinlashtirish va kengaytirish kabi vazifalar belgilandi
(1.1.1-rasm). 7

7 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank tizimini yanada erkinlashtirish va isloh qilish
borasidagi chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi 2000 yil 21 martdagi Farmoni www.lex.uz sayti
ma`lumotlari
11

1.1.1-rasm Jahonda umumqabul qilingan bank tizimi 8

Hozirgi kunda mamlakatimizda O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki
boshlig’ida 37 tijorat banklarini o’z ichiga oluvchi bank tizimi yuqorida
belgilangan vazifalarni amalga oshirib, bozor islohatlarining faol qatnashchilari
sifatida faoliyat olib bormoqda.
1.2. Bank tizimining tarkibiy tuzilishi
Bank tizimi — bu pul mablag'larini saqlash va qayta ishlash bilan
shug'ullanadigan, o'z mijozlariga kreditlar va boshqa xizmatlarni taqdim etadigan
banklar va boshqa moliya institutlari to'plamidir. Bank tizimi iqtisodiy
infratuzilmaning asosiy elementi bo'lib, moliyaviy operatsiyalarning uzluksiz
ishlashini ta'minlaydi.
Turli mamlakatlarda bank tizimi turli xil tuzilishga ega bo'lishi mumkin.
Ammo odatda bank tizimi bir necha darajalarga bo'linadi. Birinchi darajada
mamlakatning bank tizimini tartibga soluvchi Markaziy banklar mavjud. Markaziy
bank foiz stavkalarini belgilash, pul massasini tartibga solish, boshqa banklarni
nazorat qilish kabi funktsiyalarni bajarishi mumkin. Keyingi bosqichda mijozlarga
8 https://hocday.com/bank-va-bank-tizimining-rivojlanish-bosqichlari.
12

xizmat ko'rsatadigan va depozitlarni qabul qiladigan, kreditlar beradigan va hokazo
tijorat banklari mavjud.
Yana bir daraja mintaqaviy banklar bo'lib, ular mahalliy jamoalar uchun
moliyaviy xizmatlarni taqdim etish orqali bitta mintaqada yoki shtatda ishlashlari
mumkin. Ba'zi mamlakatlarda, shuningdek, bitta korxona xodimlari yoki bitta
jamoa aholisini o'z ichiga olishi mumkin bo'lgan ittifoq a'zolari uchun moliyaviy
xizmatlar ko'rsatadigan kredit uyushmalari bo'lishi mumkin.
Bank asboblaridan foydalanish to'g'risidagi eng qadimgi guvohnoma
miloddan avvalgi 2000 yilda Mesopotamiyada topilgan.o'sha paytda banklar oltin
va kumush kabi qimmatbaho narsalarni saqlash uchun xizmat qilishgan. Vaqt
o'tishi bilan banklar qarzlar va kreditlar berishni boshladilar. Uyg'onish davrida
bank ishi yanada rivojlandi 9
. Bank uylari juda yuqori obro'ga ega bo'ldi. Tarixiy
taraqqiyot davomida banklar mablag‘larni yig‘ish, saqlab berish, kredit-hisob va
boshqa turli xil vositachilik operatsiyalarini bajarib kelganliklari sabab, banklar
kredit muassasa bo‘lib, foyda olish maqsadida bank barcha risklarni o‘ziga qabul
qilgan holda operatsiyalarini amalga oshiradi. O‘zbekiston Respublikasining
1996-yil 26-aprelda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi
qonunining 1-moddasiga asosan “Bank” – tijorat tashkiloti bo‘lib, bank faoliyati
deb hisoblanadigan quyidagi faoliyat turlari majmuini amalga oshiradigan, ya’ni: -
yuridik va jismoniy shaxslardan omonatlar qabul qilish hamda qabul qilingan
mablag‘lardan tavakkal qilib kredit berish yoki investitsiyalash uchun foydalanish -
to‘lovlarni amalga oshirish bilan shug‘ullanuvchi yuridik shaxsdir. Demak, bank
barcha riskni o‘z zimmasiga olib, yuridik va jismoniy shaxslarning pul
mablag‘larini jalb qilib, bank resurslarini tashkil qilgan holda, bu mablag‘larni
muddatida qaytarib berish, to‘lov va ta’minlash shartlari asosida o‘z nomidan
ularni joylashtiradi hamda yuridik va jismoniy shaxslar o‘rtasidagi hisob-kitob va
9 https://cyberleninka.ru/article/n/bank-va-bank-tizimining-tarixi-va-rivojlanishi
13

vositachilik operatsiyalarini olib boruvchi kredit muassasa hisoblanadi. 10
Ba’zi
adabiyotlarda «bank–bu korxona», deb ham izoh beriladi.
Turli mamlakatlarda bank tizimi turli xil tuzilishga ega bo'lishi mumkin.
Ammo odatda bank tizimi bir necha darajalarga bo'linadi. Birinchi darajada
mamlakatning bank tizimini tartibga soluvchi Markaziy banklar mavjud. Markaziy
bank foiz stavkalarini belgilash, pul massasini tartibga solish, boshqa banklarni
nazorat qilish kabi funktsiyalarni bajarishi mumkin. Keyingi bosqichda mijozlarga
xizmat ko'rsatadigan va depozitlarni qabul qiladigan, kreditlar beradigan va hokazo
tijorat banklari mavjud (1.3.1-rasm).

1.3.1-rasm Bank tizimining joriy ko’rinishi 11

Ma’lumki, bank yaxlit olingan korxona sifatida ishlab chiqarish jarayonini
amalga oshirmaydi. Tijorat banklarining faoliyatini korxona faoliyatiga shu
jihatdan o‘xshatish mumkinki, tijorat banklari ham korxonalar singari o‘z
10 O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida»gi qonuni
11 https://www.gazeta.uz/oz/2021/12/01/bank-system/
14

faoliyatini o‘z daromadini ko‘paytirishga qaratadi, lekin korxonalar faoliyatidan
farqli ravishda banklar shu asosida birinchidan, o‘z ta’sischilari–aksiyadorlarining
manfaatlarini, ikkinchidan, o‘z mijozlarining manfaatlarini himoya qilishni
ta’minlaydi. Tijorat banklariga, bizning fikrimizcha, shunchaki «korxona» emas,
balki «maxsus korxona» deb qarash zarur. Chunki tijorat banklari ssuda kapitali
harakatini amalga oshiradi va shu asosda bank o‘z aksiyadorlariga, paychilariga
foyda olishni ta’minlaydi. Tijorat banklari bank tizimining muhim bo‘g‘ini bo‘lib,
kredit resurslarining asosiy qismi shu banklarda yig‘iladi va bu banklar huquqiy,
jismoniy shaxslarga o‘z xizmatlarini ko‘rsatadilar. Bank bu shunday korxonaki,
unda xomashyo bo‘lib depozit va qo‘yilmalar hisoblansa, oxirgi tovar – bu berilgan
ssudalardir. 12
Depozit va qo‘yilmalar jalb qilingan qarz mablag‘lari, berilgan
ssudalar esa – joylashtirilgan mablag‘lar bo‘lib hisoblanadi.
Har xil jismoniy shaxslar va tashkilotlardan pul mablag‘larini jalb qilish
uchun, qarz hajmiga qarab ma’lum summani foizlar shaklida to‘lash kerak.
Bo‘lmasa mablag‘ qo‘yuvchilar yoki boshqa bankni tanlaydilar, yoki pul saqlashni
boshqa shakllariga o‘tadilar: masalan, oltin yoki valyuta sotib olish, boshqa
moliyaviy vositachilar xizmatlaridan foydalanish va boshqalar. Pul saqlash shaklini
tanlashda mablag‘ qo‘yuvchini ikkita muhim omil – moliyaviy vositachilarning
ishonchli ekanligi va daromad olish darajasi (qarzga to‘lanadigan foizlar) ko‘proq
qiziqtiradi. Boshqa tomondan, bank ssuda berganda uning summasiga qarab foiz
shaklida to‘lov undiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida tijorat banklarining bozor
munosabatlari subyektlari bilan aloqasi yanada kengayadi va chuqurlashadi.
Bank bu holda barcha mablag‘lari harakatini boshqarib boradi. Bu ikkita
foiz stavkalari o‘rtasida farq – bank daromadining asosiy manbasi bo‘lib, iqtisodiy
adabiyotlarda u “marja” nomi bilan yuritiladi. Shunday qilib, marja – bu jalb
qilinuvchi va joylashtiriladigan qarz va ssuda foiz stavkalari o‘rtasidagi farqdir.
Banklar mablag‘larni jalb qilish va joylashtirish yo‘li bilan barcha pul mablag‘lari
12 O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati
to‘g‘risida»gi qonuni
15

harakatini boshqarib boradi. Bankning asosiy faoliyati vositachilik bilan bog‘liq
bo‘lib, u pul mablag‘larni qarz beruvchidan qarz oluvchilarga o‘tkazish bilan
bog‘liq bo‘lgan operatsiyalarni bajarishdan iborat. O‘zbekiston Respublikasida
xorijiy banklar va har qanday mulkchilik shakliga asoslangan banklar faoliyat
ko‘rsatishi mumkin. O‘zbekiston Respublikasida faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat
banklari va ularning mulkchilik shakli turli mulkchilikka asoslangandir. Odatda,
O‘zbekistonda banklar aksionerlik jamiyat ko‘rinishida tashkil etiladi. Bankning
ustav kapitalini shakllantirish uchun davlat organlarining mablag‘lari, jamoa,
birlashmalar va fondlarining mablag‘lari, garov va kreditga olingan mablag‘lardan
foydalanish mumkin emas.
Tijorat banklarining tashkiliy tuzilishi aksioner jamiyat tuzilishiga
o‘xshashdir. Tijorat bankining oliy organi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi
hisoblanadi. Bu yig‘ilishlarda aksiyadorlarning vakillari va aksiyador
korxonalarning rahbarlari ishtirok etadilar. Aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi
ko‘rib chiqishga qo‘yilgan masalalarbo‘yicha qaror qabul qilish uchun
aksiyadorlarning kamida 3/4 qismi ishtirok qilishi lozim. Bankning boshqaruvini
direktorlar kengashi amalga oshiradi. Unga qo‘shimcha tarzda bank boshqaruvini
kuzatish va nazorat qilish mas’uliyati ham yuklatilgan. Direktorlar kengashi
a’zolarining tarkibi va saylanish muddati tijorat bankning nizomi bilan belgilanadi.
Bank Kengashi bank faoliyatining asosiy yo‘nalishini, kredit siyosati va bankning
boshqa rejalarini ko‘rib chiqish, daromad, xarajatlar, foyda rejalarini tasdiqlash,
shu’balarni ochish yoki yopish masalalarini ko‘rib chiqish kabi masalalar bilan
shug‘ullanadi.
Bank Boshqaruvi bank faoliyatiga bevosita rahbarlik qiladi. Bank
boshqaruvi aksiyadorlarning umumiy yig‘ilishi va direktorlar kengashi oldida
javobgardir.
Aksionerlarning umumiy yig‘ilishi, bank kengashi va boshqaruvi bankning
boshqaruv organlari hisoblanadi. Bankka operativ rahbarlik qiluvchi va uning
16

faoliyati uchun javob beruvchi bank boshqaruvi bankning ijroiya organi
hisoblanadi.
Boshqaruv bank kengashi va aksiyadorlar umumiy yig‘ilishi oldida hisobdordirlar.
Bozor iqtisodiyotiga asoslangan barcha mamlakatlarda tijorat banklar
iqtisodiyotiningto‘lov mexanizmida yetakchi o‘rin tutadi. Mamlakatimiz
iqtisodiyot to‘lovlarni amalga oshirishni isloh qilish va rivojlantirish orqali
mamlakatimiz to‘lov tizimida tijorat banklarning o‘rni kengaymoqda. Undan
tashqari tijorat banklar moliya-valyuta bozorida faoliyat ko‘rsatish, ya’ni qimmatli
qog‘ozlar
chiqarish va ularni joylashtirish, sotib olish bilan shug‘ullanishi, mijozlarga har xil
axborotlar, maslahatlar berish bilan shug‘ullanishi mumkin.
Tijorat banklari yuqorida keltirilgan funksiyalar asosida quyidagi
operatsiyalarni bajaradi:
- passiv operatsiyalar;
- aktiv operatsiyalar;
- bank xizmatlari va vositachilik operatsiyalari;
- bankning o‘z mablag‘lari hisobidan amalga oshiradigan operatsiyalari va
boshqa turdagi operatsiyalarni bajaradilar. 13

Bugungi kunda mamlakatimiz aholisining moddiy jihatdan
qo‘llabquvvatlash, ularning hayotlari farovonligini ta’minlashda mikromoliyaviy
xizmatlarning o‘rni muhim ahamiyat kasb etmoqda. O‘z navbatida, aholi o‘rtasida
mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabning kuchayishi mahalliy mikrokredit
tashkilotlari va lombardlar faoliyatini xalqaro talablar darajasiga olib chiqish va
sifatli xizmat turlarini taklif etishni talab etadi.Jahon tajribasidan ma’lumki, kichik
biznes va xususiy tadbirkorlik korxonalari faoliyatinining dastlabki davrlarida
ularning kreditlarga bo‘lgan ehtiyojlarini qondirishda tijorat banklariga muqobil
ravishda nobank kredit tashkilotlarining ham ahamiyati kattadir. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan respublikada faoliyat ko‘rsatayotgan
13 Abdullayeva Sh.Z. Bank ishi: Darslik . – T.: Moliya. 2017.
17

nobank kredit tashkilotlari, xususan, mikrokredit tashkilotlari hamda lombardlar
faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish borasida amalga
oshirilayotganchoratadbirlar, shuningdek, ular faoliyatining me’yoriyhuquqiy
bazasi yanada takomillashtirilishi nobank kredit tashkilotlarining moliyaviy
barqarorligini va faoliyati ko‘lamini kengaytirishga mustahkam zamin yaratmoqda.
1.3. Bank tizimi funksiyalari
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi «2011–
2015-yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish, uning
barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning
ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi PQ1438-sonli Qarorida, aynan, nobank
tashkilotlari faoliyatini takomillashtirish chora-tadbirlari belgilab berildi. 14
Bunda
nobank tashkilotlari faoliyatini yanada rivojlantirish, mikrokreditlash va boshqa
mikromoliyaviy xizmatlar ko‘rsatish hajmlarini kengaytirish, nobank tashkilotlari
va ular tomonidan ko‘rsatiladigan xizmat turlari tarmog‘ini kengaytirish, nobank
tashkilotlarida hisob yuritilishini, ular faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish
usullarini yanada takomillashtirish, axborot-aloqa texnologiyalarini joriy etish,
nobank tashkilotlari xodimlarining malakalarini oshirish, mikromoliyalash
sohalarini rivojlantirish bo‘yicha amalga oshirilgan ishlarni keng yoritish shular
jumlasidandir. 2015-yilda mikrokredit tashkilotlarining asosiy ko‘rsatkichlari
barqaror o‘sish tendensiyasiga ega bo‘lib, jami aktivlari qoldig‘i 2014-yildagiga
nisbatan 30,2 foizga oshib, 2016-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, 67,5 mlrd.
so‘mga, kapitali 25,3 foizga oshib, 46,7 mlrd. so‘mga va ajratilgan kredit va
ko‘rsatilgan lizing xizmatlari qoldig‘i 24,2 foizga oshib, 54,4 mlrd. so‘mga etdi.
Shuningdek, 2016-yilning 1-yanvar holatiga ko‘ra, lombardlarning jami
aktivlari o‘tgan yilning shu davriga nisbatan 36,0 foizga oshib, 41,5 mlrd. so‘mni,
kredit qo‘yilmalari qoldig‘i 44,7 foizga oshib, 34,6 mlrd. so‘mni va jami kapitali
hajmi 29,6 foizga oshib, 35 mlrd. so‘mni tashkil etdi. Nobank kredit tashkilotlari
14 O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 2010-y., 48-son, 442-modda; 2013-y., 20-son,
250modda, 36-son, 477-modda
18

tarmog‘i va ular tomonidan ko‘rsatilayotgan mikromoliyalash xizmatlari
ko‘lamining kengayib borayotganligi kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni
moliyaviy qo‘llab-quvvatlash, ayniqsa, aholini kreditlash hajmlarining oshib
borishiga xizmat qilmoqda. Jahon bankining ma’ruzasida O‘zbekiston keyingi
yillarda tadbirkorlik faoliyatiuchun ishbilarmonlik muhitini yaxshilash sohasida
eng yaxshi natijalarga erishgan dunyodagi o‘nta davlat qatoridan joy olgani qayd
etilgan.
Ana shu yo‘nalishdagi islohotlar natijasida yalpi ichki mahsulotimizda kichik
biznes va xususiy tadbirkorlikning ulushi 2000-yildagi 31 foizdan bugungi kunda
56,7 foizga etgani yoki 1,8 barobar oshgani alohida ta’kidlandi. Bugungi kunda
mamlakatimizda aholining kam ta’minlangan qatlamini moddiy jihatdan
qo‘llabquvvatlash, ularning hayotlari farovonligini ta’minlashda mikromoliyaviy
xizmatlarning o‘rni muhim kasb etmoqda. 15

O‘z navbatida aholi, o‘rtasida mikromoliyaviy xizmatlarga bo‘lgan talabning
kuchayishi mahalliy mikrokredit tashkilotlari va lambardlar faoliyatini xalqaro
talablar darajasiga olib chiqish va sifatli xizmat turlarini taklif etishni talab etmoqda.
Nobank kredit-moliya institutlari – bu rasman bank emas (bank litsenziyasiga ega
emas), ammo asosiy faoliyati moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish bo‘lib, ko‘p jihatdan
banklarnikiga bog‘liq va muqobil hisoblanadi. Shuning uchun nobank kredit-moliya
institutlari ko‘plab ingliz tilidagi adabiyotlarda banklarga asosiy raqobatchi deb
aytiladi va bular: lombard tashkilotlari, mikrokredit tashkilotlar va kredit uyushmalari
(hozirgi kunda faoliyati to‘xtatilgan).
Lombard tashkilotlari, garovxona-garovga qo‘yilgan muayyan buyumlar
evaziga ma’lum muddatga pul (mablag‘) berib turadigan tashkilot. Buyumning
qiymati tomonlarning kelishuviga ko‘ra baholanadi, garovga qo‘yilgan buyum
egasiga nomi yozilgan lombard tashkilotlari tilxati beriladi. Olingan pul o‘z
vaqtida qaytarilmasa, qo‘yilgan buyum lombard tashkilotlari mulkiga aylanadi va
lombard tashkilotlari qo‘yilgan buyumlarni sotishga haqli. Shuningdek, lombard
15 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2021-yil 2-apreldagi 5/10-son qarori

19

tashkilotlari qimmatbaho uy- ro‘zg‘or buyumlarini saqlab berish uchun ham qabul
qiladi.
Buyumlarni garovga qo‘yib kredit berish birinchi marta 15-asrda
Italiyaning Lombardiya viloyatidan chiqqan sudxo‘rlar tomonidan joriy etilgan
("lombard" so‘zi ham shundan kelib chiqqan). Lombard tashkilotlarningmijozlari
bular-asosiy kredit bozorlaridan mablag‘olish imkoniyatiga ega bo‘lmagan hamda
kreditni qaytarish salohiyati past bo‘lgan mijozlar hisoblanishadi Mazkur nobank
tashkilot ixtisoslashgan tijorat tashkiloti bo‘lib, asosiy faoliyati fuqarolarning
harakatdagi mulklari garovi ostida qisqa muddatli kreditlar berish va buyumlarni
saqlash bilan shug‘ullanadi. Lombard tashkilotlari ixtisoslashganlik darajasiga
qarab qimmatbaho metallar, maishiy vositalar, zargarlik buyumlari, soatlar,
antikvar buyumlar, avtotransportlar va h.k ni garov sifatida qabul qiladi. Qarzdor
o‘z buyumini qonunda yoki shartnomada belgilangan vaqt oralig‘ida qaytarib
olishi mumkin. Bunda olingan qarz summasiga Lombard tashkilotlari tomonidan
belgilangan foiz stavkalarini qo‘shish asosida qaytarib sotib olish summasi
belgilanadi. O‘z vaqtida qaytarib olinmagan buyumlar savdo va auksionda
realizatsiyaga qo‘yiladi. Garov evaziga kredit berish birinchi marta
Fransiyadan XV asrda olibsotarlar tomonidan ta’sis etilgan. Cherkovlar aholini
past tabaqali qatlamini pul bilan ta’minlash maqsadida, garovga buyum qo‘yish
g‘oyasini ilgari surgan. Aynan cherkovlar ssuda stavkasini 5% gacha
kamaytirishga muvaffaq bo‘lgan. Ilk lombard tashkilotlari uchun pul xayriya
ishlari orqali to‘plangan.
Markaziy bank moliya-bank tizimi barqarorligini saqlab turish,
omonatchilar, qarz oluvchilar va kreditorlarning manfaatlari himoya qilinishini
ta’minlash mikrokredit tashkilotlari va lombardlar faoliyatini tartibga solish hamda
nazorat qilish borasidagi vazifalarini amalga oshirish uchun O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining 2011-yil 5-fevraldagi 734-sonli “O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki tomonidan mikrokredit tashkilotlari va lombardlar
faoliyatini tekshirish tartibi to‘g‘risida” Nizomga muvofiq tekshiruvlar o‘tkazadi.
20

Bank kredit tashkilotlari faoliyatini tekshirishni Markaziy bank tomonidan
tekshirish o‘tkazish vakolati berilgan uning tegishli tarkibiy tuzilmasi amalga
oshiradi. 16
Tekshirish tartibi quyidagicha:
• tekshirish – nobank kredit tashkilotlari faoliyati ustidan
nazoratni bevosita joyiga chiqib, ularning moliyaviy ahvoliga va faoliyatiga
xos bo‘lgan xavfxatarlarga baho berish hamda ular faoliyatini tartibga
soluvchi qonun hujjatlari talablariga rioya qilinishi ahvolini tekshirish;
• masofadan nazorat qilish – nobank kredit tashkilotlari
faoliyatidagi muammolarni boshlang‘ich davrida aniqlash maqsadida ular
tomonidan Markaziy bankka taqdim etiladigan hisobotlar tahliliga, shu
jumladan, ularning moliyaviy holatining monitoringiga asoslangan nazorat
turi;
• nazorat tartibida tekshirish - nobank kredit tashkilotlarida
tekshirish o‘tkazuvchi tarkibiy tuzilma tomonidan o‘tkazilgan avvalgi
tekshirishda aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etilishi ahvolini
nazorat qilish maqsadida amalga oshiriladigan tekshirish;
• rejadan tashqari tekshirish – nobank kredit tashkilotlarida
tekshirish o‘tkazuvchi tarkibiy tuzilma tomonidan o‘tkaziladigan yillik
tekshirishlar rejasiga kiritilmagan tekshirish. 17

II BOB O’ZBEKISTONDA BANK TIZIMINI RIVOJLANISHI TAHLILI
2.1. Rivojlangan davlatlar bank tizimi tahlili
Hozirgi vaqtda dunyoning rivojlangan mamlakatlari bank tizimida mijozlar
bilan o‘zaro munosabatlarini boshqarishda CRM (Customer Relationship
Marketing) dan qo‘llanish juda keng amaliyotga kiritilgan. Shuni alohida ta’kidlash
lozimki, ushbu tizimni sotish xajmlari yildan – yilga ortib borishiga qaramay unga
16 Qonun hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 26.04.2018-y., 10/18/2209-2/1103-son
17 O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2011-yil 5-fevraldagi 734-sonli
“O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan mikrokredit tashkilotlari va
lombardlar faoliyatini tekshirish tartibi to‘g‘risida” nizomi www.lex.uz
21

bo‘lgan extiyoj hozirda juda kattadir. Ilmiy izlanishimizda biz ushbu tizimning
mohiyati, yuzaga chiqishi va nega bunday katta mavqega erishganini tahlil etamiz.
CRM (Customer Relationship Marketing | Management) o‘z mohiyatiga asosan
programma mahsuloti ham emas, texnologiya ham emas.
CRM – bu «mijozga yo‘naltirilganlik» tamoyiliga asoslangan biznesni
doimiy rivojlantirish bo‘yicha biznes – strategiyani shakllantirishdan iboratdir.
Ushbu biznes strategiya barcha mijozlar faoliyatining barcha jarayonlarida oldi –
sotdini amalga oshirish to‘g‘risida barcha ma’lumotlarni yig‘ish va tahlil etish
bo‘yicha ilg‘or boshqaruv hamda informatsion texnologiyalardan foydalanadi.
CRM tizimini amaliyotga kiritgan tijorat banki o‘z mijozlari bilan o‘zaro
manfaatdor munosabatlar natijasida quyidagilarga erishish imkoniyatiga ega
bo‘ladi:
• tizimning amaliyotga kiritilishi tijorat bankiga daromad
keltiradi;
• mijozlar iqtisodiy, iste’mol yoki boshqa qimmatlarga ega
bo‘ladilar;  tizim yordamida o‘zaro manfaatdor munosabatlar faollashuviga
erishiladi. 18

Xalqaro amaliyot tajribasi shundan dalolat beradiki CRM tizimini amaliyotga
kiritilishi va uning rivojlanishi barcha sohalar uchun samarador emas. Ushbu
tizimni amaliyotga kiritish uchun investitsiyalar qilish quyidagi kompaniya va
muassasalar uchun maqsadga muofiq xisoblanadi: - mijozlari va boshqa sohalar
bo‘yicha juda katta xajmdagi ma’lumotlar yig‘ish, qayta ishlash va tahlil etuvchi
muassasalar. Bularning tarkibiga tijorat banklari, kredit kartochkalarga xizmat
ko‘rsatuvchi kompaniyalar, sug‘urta kompaniyalari va uyali telefon kompaniyalari
kiradi; - o‘z mijozlarining tarkibda yuqori darjadagi talabga ega va moliyaviy
barqarorlari mavjud kompaniyalar. Tijorat banklarida CRM tizimidan va ulardagi
ma’lumotlardan asosiy foydalanuvchilar bo‘lib, mijozlar bo‘limi bilan o‘zaro
munosabatlarini boshqaruvchi menedjerlar hisoblanadi.
18 Mamadiyarov, M.M. Bank ishi: Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021. ‒
22

Tijorat banklari o‘z faoliyatiga CRM tizimini kiritishda quyidagi
maqsadlarni qo‘yadilar:
• birinchidan, o‘z mijozlarining iste’molchilarining to‘liqroq
qondirish va shu asosda ma’lum daromad olish maqsadida ular bilan
munosabatlarni olib borishdan manfaatdorlik; - ikkinchidan, o‘z mijozlari
to‘g‘risida to‘liq ma’lumotlarga ega bo‘lish va shu asosda uning talabini
to‘la qondirish maqsadida kerakli paytda hamda oqilona taklifni kiritish;
• tijorat banklarining taklifi mijozning iste’molini qondirishi,
unga qulaylik tug‘dirishi, faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatishi bilan bir vaqtda
bankga ma’lum daromad keltirishi lozim;
• tijorat banki o‘zining har bir mijozining xususiyatiga asosan
ular bilan faqatgina ularga mos o‘zaro munosabatini olib borishni namoyish
eta olishlari lozim.
Ushbu yo‘nalishda bir xillikka yo‘l qo‘yilmaydi. 19

Rivojlangan xorijiy mamlakatlarda tijorat banklari va ularning mijozlari
o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlarda ma’lumotlarning quyidagi uch manbalaridan
foydalaniladi:
• tijorat banklarida marketing boshqarmasi xodimlari ixtiyoridan
bankning barcha mijozlarning yoshi, jinsi, malakasi va boshqa tasnifdagi
makroma’lumotlar. Bunday makroma’lumotlar marketing boshqarmasi
tomonidan tijorat bankining mavjud aktivlar va passivlar portfelini tahlil
etishda va shu tahlil asosida yangi bank xizmatlarini ishlab chiqishda
foydalaniladi;
• tijorat banklarida maslahatchilar tomonidan mijozning xulq -
atvori, odatlari va boshqa xususiyatlari to‘g‘risidagi foydalanadigan
mikroma’lumotlar. Ushbu mikroma’lumotlarning barchasi komp’yuterda
19 Mamadiyarov, M.M. Bank ishi: Darslik. T.: «Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021.‒
23

jamlanadi va har bir mijoz bilan shaxsiy munosabat o‘rnatishda
foydalaniladi;
• yuqoridagi makroma’lumotlar va mikroma’lumotlar orasida
yig‘iladigan ma’lumotlar. Ushbu ma’lumotlardan har bir mijozning alohida
olingan xususiyatlari asosida segmentlashtirishni amalga oshirishda
foydalaniladi. Xalqaro amaliyotda tijorat banklarida SRM tizimining
ahamiyatini oshib borishida quyidagi masalalarni ko‘rsatib o‘tish lozim:
• birinchi masala, iste’molchilar to‘g‘risida to‘liq, xaqqoniy, ular
to‘g‘risidagi turli manbalardagi asoslangan ma’lumotlar bazasini
shakllantirish, uni boyitib borish hamda samarali foydalanish. CRM
tizimidagi yuqori texnologiyalar bunga imkoniyat yaratadi va shu asosda
zamonaviy marketingni har qanday o‘zgarishlarga tez moslashishni
ta’minlaydi;
• ikkinchi masala, faoliyat davomida funksional qiymat tahlili
(Activitybased Costing – ABS, Return on Marketing Investment – ROMI)
va iste’molchining xayotiy qiymatlarining (Customer Lifetime Value – CLV
–
Analysis) tahlilidan foydalanish asosida xar qaysi iste’molchi daromadliligini
aniqlash lozim;
• uchinchi masala, iste’molchilarga yo‘naltirilgan takliflarni
ishlab chiqish va ularga shaxsan yetkazish;
• to‘rtinchi masala, tijorat banki va iste’molchilar o‘rtasidagi
o‘zaro manfaatdor munosabatlarini faollashtirish tijorat banklarida muloqot
– markaz va vebsaytni tashkil etish hamda ulardan telemarketingda keng
foydalanish. 20

20 Xolmo’minov Sh.R., Shoyusupova N.T., «Mehnat bozori iqtisodiyoti» O’quv qo’llanma. – T.: TDIU,
2009.

24

Biz mazkur izlanishimiz davomida rivojlangan davlatlardagi tijorat
banklaridagi marketing faoliyatini chuqur tahlil etgan holda uning ilg‘or tomonlari
mahalliy shart – sharoitlarga moslashtirgan holda yuqoridagi muammolarni ijobiy
hal etish bo‘yicha ilmiy asoslangan amaliy takliflar va tavsiyalar ishlab chiqildi. 21

2.2. O‘zbekiston Respublikasida Bank tizimi va uning tarkibi
Markaziy bank mazkur tizimning bosh banki bo‘lib, pul-kredit siyosatini,
emissiya jarayonlarini olib boradi va milliy pulning barqarorligini ta’minlovchi
muassasa hisoblanadi. 1995-yil 21-dekabrda «O‘zbekiston Respublikasining
Markaziy banki to‘g‘- risida» gi Qonuni qabul qilindi. Markaziy bank maqomi va
maqsadlari «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy Banki to‘g‘risida»gi
Qonunning 1-moddasida belgilangan: «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
yuridik shaxs bo‘lib, faqat davlat mulki hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki – iqtisodiy jihatdan mustaqil muassasa, o‘z xarajatlarini o‘zining
daromadlari hisobidan amalga oshiradi, O‘zbekiston Respublikasi Davlat gerbining
tasviri tushirilgan va o‘z nomi yozilgan muhrga ega». Qonunning 3-moddasida
«Markaziy bankning bosh maqsadi milliy valyutaning barqarorligini ta’minlashdan
iborat» deb qayd qilinadi. 22

Narxlarning barqarorligini ta’minlash va milliy pul birligini xorijiy valyuta
bozorlarida ayirboshlash kursining barqaror bo‘lishiga erishishni ko‘zda tutuvchi
bu maqsad davlatning iqtisodiy siyosatida O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining o‘rni juda muhim ekanligini belgilaydi. Mamlakatda pul muomalasi
samarali bo‘lishi va moliya muassasalari faoliyatining ishonchliligi pul-kredit,
valyuta siyosati strategiyasi va taktikasini ishlab chiqish hamda amalga oshirishda
uning mustaqilligini huquqiy jihatdan mustahkamlash zarurligini taqozo etadi.
21 Aliyeva, Musaffo. "The role of econometrical modeling in increasing the efficiency of
the economic management mechanism of innovation processes in industrial enterprises."
Евразийский журнал технологий и инноваций 1.11 (2023).
22 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini
tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli farmoni
25

Mamlakat xalq xo‘jaligini kreditlash ko‘rsatkichlarini tijorat banklarini qayta
moliyalashga doir kredit hajmlarini va foiz stavkalarini belgilash yo‘li bilan
tartibga solish, valyuta-kredit siyosatini amalga oshirish, tijorat banklari faoliyatini
nazorat qilish O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining mustaqil siyosiy
sohasi hisoblanadi.
Bu holat qonunning 6-moddasida «Markaziy bank o‘z vakolatlari doirasida
qaror qabul qilishda mustaqildir» deb tasdiqlangan. O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga hisobot beradi. Oliy
Majlis
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining tavsiyasi bilan O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki raisini tayinlaydi va lavozimidan ozod qiladi. 23
Mustaqil siyosat
esa pul va valyuta bozorida yuzaga kelayotgan vaziyatni, ichki bozordagi
makroiqtisodiy shart-sharoitni, tashqi omillarni tahlil qilish asosida amalga
oshiriladi (2.2.1-rasm).
2.2.1-Rasm O’zbekiston bank tizimi umumiy holat 24

Qonunning 2-moddasiga muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
yuridik shaxs sifatida ko‘chmas mulk va moliyaviy resurslarga egalik qiladi. Bu
23 https://muhaz.org/1-bank-va-bank-tizimining-rivojlanish-bosqichlari.
24 https://www.gazeta.uz/oz/2021/12/01/bank-system/
26

hol uning moliyaviy mustaqilligini mustahkamlaydi va mustaqil pul-kredit
siyosatini samarali o‘tkazish imkoniyatini beradi. Narxlarga va ayirboshlash
kurslariga ta’sir ko‘rsatadigan hamda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy
bankining bevosita nazorati va ta’sirida bo‘lmagan turli omillar O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining asosiy maqsadiga erishishini murakkablashtirishi
mumkin. Shunga qaramay, chet el tajribasi shuni ko‘rsatadiki, aynan Markaziy
bank makroiqtisodiy jarayonlarning rivojlanish yo‘nalishini, birinchi galda pulning
qadrsizlanish sur’atini va valyuta kursini belgilashni idora qiladi. 25

Qonunda O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga vakolatlar berish bilan
bir qatorda, uning uchun ta’qiqlangan faoliyat turlari ham aniq belgilab berilgan.
Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga tijorat faoliyati bilan
shug‘ullanish, muassasa yoki tashkilotlarga moliyaviy yordam ko‘rsatish
ta’qiqlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankiga korxona va tashkilotlar
faoliyatida bank hamda yuridik shaxslar sifatida ishtirok qilishga ruxsat etilmaydi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank o‘z vakolatlaridan foydalanishda barcha
yuridik shaxslarni baravar ko‘rishi lozim. Milliy valyutaning barqarorligini
ta’minlash uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki qator muhim
vazifalarni hal etadi.
Ulardan eng asosiy vazifalar sifatida quyidagilarni keltirish mumkin:
• monetar siyosatni va valyutani boshqarish siyosatini
shakllantirish, qabul qilish hamda amalga oshirish;
• O‘zbekiston Respublikasida hisob-kitoblarning samarali
tizimini
yaratish;
• banklar faoliyatini tartibga solish va banklarni nazorat qilish;
• O‘zbekiston Respublikasining rasmiy oltin-valyuta zahirasini
saqlash va uni boshqarish; - Moliya vazirligi bilan birgalikda davlat
byudjetining kassa ijrosini uyushtirish. 26

27

Mazkur vazifalarni bajarish uchun O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
quyidagi yumushlarni ado etishi zarur.

25
1995-yil 21-dekabrda «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida» gi Qonuni 26
Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020.

Iqtisodiyotni pul-kredit vositasida boshqarish, O‘zbekiston Respublikasi
Markaziy banki pul-kredit siyosatini amalga oshiruvchi sifatida uning asosiy
yo‘nalishlarini ishlab chiqish va «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
to‘g‘risida»gi Qonunning 23- moddasiga muvofiq keyingi moliya yili
boshlanishiga uzog‘i bilan 30 kun qolganda bu haqda Oliy Majlisga axborot beradi.
Markaziy bank pul taklifi hajmini o‘zgartirib, ishlab chiqarishning umumiy
hajmiga, bandlik darajasiga va korxonalar faoliyatining o‘sish sur’atlariga ta’sir
ko‘rsatadi. Iqtisodiyotdagi tanglik davrida pul taklifi hajmining oshirilishi iste’mol
va sarmoyaga bo‘lgan talabning o‘sishiga, binobarin, bandlik, ishlab chiqarish
hajmi ortishiga yordam beradi.
Pul yuqori sur’atlarda qadrsizlanayotgan sharoitda Markaziy bank ularni
sekinlashtirish zarurligidan kelib chiqib muomaladagi pul miqdorini cheklash
siyosatini o‘tkazadi, natijada iqtisodiyotda unga bo‘lgan talab kamayadi, pul
bozorlaridagi foiz stavkalari o‘zgaradi, pulning qadrsizlanishi kamayadi.
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki monetar siyosatining asosiy
yo‘nalishlari, pul massasi o‘zgarishining aniq maqsadli mo‘ljallari va pul
muomalasini tartibga solish vositalari qonunning 4-qismida yoritilgan bo‘lib, unda
Markaziy bankning pul-kredit operatsiyalari belgilab berilgan. O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy banki pul-kredit siyosatining asosiy yo‘nalishlarini bir yilga
ishlab chiqadi va ular Oliy Majlis tomonidan tasdiqlangandan so‘ng u mukammal
dastur sifatida qabul qilinadi. Bu dastur iqtisodiy vaziyatni tahlil qilish va oldindan
aytishni, pul miqdorining yillik o‘stirish sur’atlarining maqsadli ko‘rsatkichlarini,
28

kredit, foiz va valyuta siyoatini amalga oshirish yo‘nalishlarini o‘z ichiga oladi.
Umumiy iqtisodiy tahlilning zarurligiga sabab shuki, monetar siyosatni ishlab
chiqish va amalga oshirish barcha muhim makroiqtisodiy hodisalar; pulning
qadrsizlanishi, milliy ishlab chiqarishning umumiy qismi va mehnat resurslarining
bandligi, to‘lov balansi bilan chambarchas bog‘langan
Muomaladagi pul massasining hajmini, banklarning
likvidligini muvofiqlashtirish va inflyasiya sur’atlarini tushirish maqsadida Markaziy
bank tijorat banklari uchun majburiy rezervlar me’yorini o‘rnatib berish siyosatini
amalga oshiradi. Minimal zahiralar bu tijorat banklari resurslarining Markaziy bankda
majburiy saqlanishi zarur bo‘lgan qismidir. Majburiy rezerv miqdori tijorat bankining
yig‘ilgan resurslariga nisbatan foizda belgilanadi. Bu zahira bevosita banklarning
kreditlash imkoniyatini chegaralasada, ularning minimal likvidligini ta’minlash omili
bo‘lishi mumkin.
Majburiy zaxira me’yori hozirgi kunda O‘zbekistonda 15 foizni tashkil
qiladi. Markaziy bank tomonidan zaxira miqdori ba’zi bir omillarni hisobga olgan
holda o‘zgartirilishi mumkin, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning
boshqa majburiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Banklar Markaziy bankda majburiy
zaxiralarni deponentlash tartibiga rioya qilinishi uchun javobgardir. «Tijorat
banklari tomonidan Markaziy bankda majburiy zaxiralarni deponentlash tartibi
to‘g‘risida»gi nizomda belgilangan majburiy zaxiralarni deponentlash tartibi
O‘zbekiston Respublikasi hududida faoliyat ko‘rsatayotgan barcha banklar uchun
taalluqlidir.
Majburiy rezervlar Markaziy bankda naqd pul yoki omonatlar ko‘rinishida,
Markaziy bank belgilaydigan tartibda depozitga o‘tkaziladi (2.2.2-rasm).
29

2.2.2-rasm Bank sektorining transformatsiya jarayoni 25

Majburiy rezerv talablarining me’yorlari yoki tarkibi belgilangani yoki
o‘zgartirilgani to‘g‘risidagi ko‘rsatmalarda kamida bir oylik muddat ko‘rsatiladi,
rezervlarning tarkibi yoki miqdoriga doir yangi me’yorlarni banklar ana shu
muddatgacha bajarishlari shart. Markaziy bank majburiy rezervlar bo‘yicha
foizlarni to‘lash to‘g‘risida qaror qabul qiladi. Zaxira talablarini hisob-kitob
qilishda chet el valyutasidagi mablag‘lar, jismoniy shaxslar depozitlari, depozit va
jamg‘arma sertifikatlari, ipoteka obligatsiyalari chiqarish yo‘li bilan jalb etilgan
mablag‘lar hisobga olinmaydi. Majburiy zaxiralarni deponentlash bank vakillik
hisob varag‘idan pul mablag‘larini o‘tkazish yo‘li bilan amalga oshiriladi.
Majburiy zaxiralarni turli foyda keltiruvchi aktivlar bilan qoplashga ruxsat
etilmaydi. Markaziy bankning tijorat banklarini qayta moliyalashtirish
siyosati bu to‘g‘ridan-to‘g‘ri kreditlash, veksellarni hisobga olish, qimmatbaho
qog‘ozlarni garovga olgan holda kreditlar berish va kredit auksionlarini o‘tkazish
yo‘li bilan amalga oshiriladi. Bundan kelib 26 chiqqan holda Markaziy bankning
qayta moliyalashtirish operatsiyasi quyidagi usullarda olib borilishi mumkin:
• tijorat banklarining ixtiyoridagi veksellarni hisobga olish yo‘li
bilan kreditlash;
25 https://www.gazeta.uz/oz/2021/12/01/bank-system/
30

• tijorat banklari ixtiyoridagi qimmatli qog‘ozlarni garovga olish
yo‘li bilan kreditlar berish. Bunday kreditlar lombard kreditlar deyiladi;
• to‘g‘ridan to‘g‘ri kredit berish usuli. 26

2.3. O'zbekistonda Bank tizimini rivojlantirish istiqbollari
2020 yil 12 mayda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–5992-sonli
“2020-2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini
isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni qabul qilindi. 27

Farmon bilan 2020-2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston
Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi, O‘zbekiston Respublikasi
bank tizimini isloh qilish bo‘yicha “Yo‘l xaritasi” hamda strategiyani amalga
oshirishning maqsadli ko‘rsatkichlari tasdiqlandi.Mazkur Strategiya Markaziy
bank va Moliya vazirligi tomonidan Jahon banki bilan hamkorlikda mamlakat bank
tizimining joriy holatini o‘rganish natijalari bo‘yicha asosiy xulosalar va tavsiyalar,
shuningdek xorijiy davlatlarning moliya sektorini transformatsiya qilish tajribasi
hamda moliya sohasidagi xalqaro tendensiyalarni inobatga olgan holda ishlab
chiqildi. 28

Strategiyada bank tizimida hozirgi kunda saqlanib qolayotgan muammo va
dolzarb masalalarga alohida e’tibor qaratilgan. Xususan:
• bank tizimida davlatning yuqori darajadagi ishtiroki natijasida
moliyaviy va inson resurslaridan samarasiz foydalanilayotganligi, ularda
korporativ boshqaruv va tavakkalchiliklarni boshqarish tizimlari to‘g‘ri
yo‘lga qo‘yilmaganligi;
• davlat ishtirokidagi banklarning ustuvor dasturlar, sohalar va
davlat ulushiga ega korxonalarga bozor stavkalaridan kam bo‘lgan
26 Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020.
27 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020-yil 12-maydagi PF-5992-son farmoni 1-ilova
28 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2023-yil 6-iyuldagi PF-108-sonli Farmoni tahririda —
Qonunchilik ma’lumotlari milliy bazasi, 07.07.2023-y., 06/23/108/0460-son
31

stavkalarda kreditlar ajratuvchi an’anaviy “taraqqiyot banklari” vazifasini
bajarishi;
• kreditlashning yuqori sur’atlarda o‘sib borayotganligi va buning
natijasida banklarning barqarorlik darajasini ifodalovchi likvidlilik va kapital
yetarlilik ko‘rsatkichlariga salbiy ta’sir etayotganligi;
• imtiyozli kreditlar ulushining yuqori darajada saqlanib
qolayotganligi natijasida moliya bozorida narx signallarining noto‘g‘ri
shakllanishi, shuningdek pul-kredit siyosatining transmission
mexanizmlarining ishlashiga salbiy ta’sir ko‘rsatayotganligi;
• yuqori darajadagi dollarlashuv, shuningdek kredit va
depozitlarning yirik korxonalar va iqtisodiyotning alohida sohalarida
jamlanganligi (konsentratsiyasi) natijasida bank tizimining valyuta, kredit va
likvidlilik xatarlariga bardoshliligining zaifligi;
• davlat ishtirokidagi banklar biznes-modellarining asosan
korporativ mijozlarga xizmat ko‘rsatishga yo‘naltirilganligi, nobank moliya
tashkilotlarining roli sustligi, shuningdek innovatsiyalar va axborot
tizimlarining yaxshi rivojlanmaganligi sababli moliyaviy ommaboplik
darajasining pastligi tizimda tub islohotlarni amalga oshirish zaruratini
yuzaga keltirdi. 29

Mazkur Strategiyani ishlab chiqish jarayonidagi Jahon banki bilan hamkorlik,
xususan, islohotlar jarayonidagi asosiy tavakkalchiliklar va ularni
minimallashtirishga qaratilgan choralarni ishlab chiqish maqsadida boshqa
davlatlarda amalga oshirilgan bank tizimidagi islohotlarning ijobiy va salbiy
tomonlarini o‘rganishga qatarildi va natijada muhim xulosalar shakllantirildi.
Birinchidan, bank tizimida davlat ulushining qisqartirilishi bank tizimini
rivojlantirishning muhim omili hisoblanadi.
29 O‘zbekiston Respublikasining ''bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni
32

Ikkinchidan, davlat ishtirokidagi banklarni xususiylashtirish jarayoni ilg‘or
texnologik yechimlar va bank ishining ilg‘or tajribasi, shuningdek yetarli
moliyaviy imkoniyatlarga ega nufuzli va sifatli aksiyadorlarga yo‘l ochishi lozim.
Uchinchidan, islohotlar muvaffaqiyatining asosiy shartlaridan biri bu
– banklarni qisman emas to‘liq xususiylashtirishdir.
To‘rtinchidan, davlat ishtirokidagi banklar va real sektor korxonalarini
parallel ravishda isloh qilish iqtisodiy islohotlarning samaradorligida muhim o‘rin
tutadi. Shu bilan birga davlat ishtirokidagi korxonalarni restrukturizatsiya qilish va
xususiylashtirish ularning iqtisodiy imkoniyatlarini oshirib, banklar faoliyatiga
davlat aralashuvini keskin qisqartiradi.
Beshinchidan, islohotlar davrida davlat ishtirokidagi korxonalarning
kreditlashga bo‘lgan talabini cheklab qo‘ymaslik hamda moliyaviy ommaboplikni
ta’minlash uchun ayrim banklarda davlat ulushini saqlab turish maqsadga muvofiq.
Strategiya doirasida keyingi besh yillikda bank-moliya tizimini isloh qilish va
rivojlantirishning to‘rtta ustuvor yo‘nalishlari belgilangan. Jumladan:
Bank tizimining samaradorligini oshirish banklarni iqtisodiy rivojlanishga ijobiy
ta’sirini kuchaytiradi. Bunda:
• bank tizimiga zamonaviy yechimlarni joriy qilishga, moliyaviy
va inson resurslari samaradorligini oshirishga ijobiy ta’sir ko‘rsata oladigan
moliyaviy barqaror va nufuzli investorlarni jalb qilish;
• imtiyozli va subsidiyalashgan kreditlarni qisqartirish,
kreditlashni pulkredit siyosati signallari asosida faqat bozor shartlarida
amalga oshirishga o‘tish;
• kredit resurslaridan erkin foydalanish imkoniyatlarini oshirish
maqsadida banklarning davlat mablag‘lariga bo‘lgan qaramligini pasaytirish;
• banklarning samarali infratuzilmasini yaratish, bank faoliyatida
zamonaviy texnologik yechimlarni keng joriy etish nazarda tutiladi.
33

Banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish rejalashtirilgan islohotlar
muvaffaqiyatining hamda bank tizimiga ishonchni saqlab turishning asosiy omili
hisoblanadi. Ushbu yo‘nalishda xususan:
• xalqaro standartlar va ilg‘or tajribani qo‘llagan holda banklarda
korporativ boshqaruvni takomillashtirish;
• kreditlashning mo‘tadil darajada o‘sishini ta’minlash va kredit
portfeli sifatini yaxshilash;
• bank nazoratini va banklarda tavakkalchiliklarni boshqarish
tizimlarini rivojlantirish, shu jumladan riskka asoslangan nazorat tizimini
tatbiq etish ishlari amalga oshiriladi.
Bank xizmatlari ommabopligini oshirish aholi va tadbirkorlik sub’ektlari,
shu jumladan yetarli darajada xizmat ko‘rsatilmaydigan (past daromadli jismoniy
shaxslar, qishloq aholisi, mikrofirma va kichik korxonalar) qatlamning bazaviy
bank xizmatlariga bo‘lgan talabini qondirishni nazarda tutadi. Moliyaviy
ommaboplik:
• Jahon banki bilan hamkorlikda moliyaviy ommaboplikni
oshirishning aniq yo‘nalishlari va chora-tadbirlarini belgilovchi Moliyaviy
xizmatlar ommabopligini oshirish milliy strategiyasini ishlab chiqish va uni
amalga oshirish;
• davlat ishtirokini aholi va kichik biznes sub’ektlarining
yetarlicha xizmat ko‘rsatilmaydigan va zaif qatlamlariga yo‘naltirish;
• mavjud bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida moliyaviy
vositachilik ekotizimini rivojlantirish hisobiga ta’minlanadi.
Bank tizimida davlat ulushini qisqartirish tizimni tubdan isloh qilishning eng
muhim komponentidir. Ushbu maqsadda:
• shaffof tanlov asosida banklardagi davlat ulushini nufuzli
xorijiy investorlarga sotish;
34

• xususiylashtirilayotgan banklarda davlat ishtiroki va
aralashuvidan to‘liq voz kechish;
• bank tizimini tranformatsiya qilish va xususiylashtirish davrida
hosil bo‘ladigan iqtisodiy bo‘shliqlarni to‘ldirish maqsadida davlat
ishtirokini uchta bankda saqlab turish nazarda tutilmoqda. 30

Strategiya doirasida banklarning biznes modellarini o‘zgartirish orqali
faoliyatlarini tijoratlashtirish va mijozga yo‘naltirilganligini oshirish, ularning
korporativ boshqaruv va risk-menejment tizimlarini takomillashtirish, xizmatlar
sifatini va ko‘lamini oshirish maqsadida xalqaro moliya institutlari va sohaga
ixtisoslashgan konsultantlarni jalb etgan holda davlat ishtirokidagi barcha banklar
faoliyati transformatsiya qilinadi.
Bank tizimini isloh qilish davrida barcha aholi qatlamlarining moliyaviy
xizmatlarga bo‘lgan talabini qondirish, bank xizmatlarining hududiy qamrovini
ta’minlash va davlatning ijtimoiy-iqtisodiy siyosatini amalga oshirish maqsadida
davlat ishtiroki uchta bankda – Milliy bank, Agrobank va Mikrokreditbankda
saqlab qolinadi.
Milliy bank faoliyati ustuvor ravishda strategik korxonalar va investitsion
loyihalarga bozor shartlarida xizmat ko‘rsatuvchi, shuningdek keng qamrovli bank
mahsulotlarini taqdim etuvchi tizimli ahamiyatga molik bank sifatida belgilandi.
Agrobank va Mikrokreditbank filiallari tarmog‘ining hududiy qamrovini
inobatga olgan holda, ularning faoliyati aholi, kichik biznes sub’ektlari hamda
qishloq xo‘jaligidagi ishlab chiqaruvchilarni davlat tomonidan kredit orqali
qo‘llabquvvatlashga, hududlarda, shu jumladan moliyaviy xizmatlar ko‘rsatish
qiyin bo‘lgan olis tumanlarda jismoniy shaxslar va kichik tadbirkorlik
sub’ektlariga xizmat ko‘rsatish orqali barcha hududlarda bank xizmatlari
ommabopligini oshirishga yo‘naltiriladi.
30 Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.: Toshkent nashriyoti, 2020.

35

Mazkur Strategiyani amalga oshirish doirasida Xalq banki va Aziya alyans
bank davlat aksiyalari paketini xorijiy strategik investorlarga sotish rejalashtirilgan.
Shunga muvofiq, Xalq bankini xususiylashtirishga tayyorlash jarayonida jamg‘arib
boriladigan pensiya tizimi mablag‘larini boshqarish Moliya vazirligiga o‘tkaziladi.
Bundan tashqari, O‘zagroeksportbank va Poytaxt bankning faoliyati qayta ko‘rib
chiqiladi.
Bank tizimini isloh qilish va xususiylashtirishga tayyorlashda Markaziy
bankning bank tizimining regulyatori sifatidagi rolini kuchaytirish orqali lozim
darajadagi prudensial nazoratning amalga oshirilishi moliya tizimi barqarorligini
ta’minlashning muhim komponenti hisoblanadi.
Shu nuqtai nazardan Markaziy bank tomonidan Jahon banki bilan
hamkorlikda tijorat banklari faoliyati prudensial nazorati mexanizmlari va
jarayonlarining Bazel qo‘mitasining Samarali bank nazoratining asosiy
tamoyillariga muvofiqligini o‘rganish maqsadida baholash o‘tkazilib, aniqlangan
kamchilik va zaif jihatlarni bartaraf etishga qaratilgan Harakatlar rejasi ishlab
chiqildi.
Strategiyani amalga oshirish doirasida mazkur Harakatlar rejasida nazarda
tutilgan banklarni tartibga solish normalari va nazorat qilish jarayonlarini
takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarni amalga oshirish ko‘zda tutilmoqda.
Strategiya doirasida amalga oshiriladigan islohotlar natijasida:
• davlat ulushi bo‘lmagan banklar aktivlarining bank tizimi jami
aktivlaridagi ulushini joriy 16 foizdan 2025 yil yakuniga qadar 60 foizgacha
oshirish;
• banklarning xususiy sektor oldidagi majburiyatlarining umumiy
majburiyatlardagi ulushini joriy 28 foizdan 2025 yil yakuniga 70 foizgacha
oshirish;  davlat ulushiga ega kamida uchta bank kapitaliga 2025 yilga qadar
yetarli tajriba, bilim va obro‘ga ega kamida uchta strategik xorijiy
investorlarni jalb qilish;
36

• umumiy kreditlash hajmida nobank kredit
tashkilotlarining
ulushini joriy 0,35 foizdan 2025 yil yakuniga qadar 4 foizgacha oshirish;
• banklar depozitlarining majburiyatlariga nisbatini joriy
41
foizdan 2025 yil yakuniga qadar 50 foizga oshirish;
• banklarning xorijiy valyutadagi majburiyatlarining jami
majburiyatlardagi ulushini joriy 58 foizdan 2025 yil yakuniga qadar 40
foizgacha kamaytirish rejalashtirilgan.
Mamlakat bank-moliya sektori rivojlanish darajasi va barqarorligini baholash
maqsadida 2024 yilning yakuniga qadar Xalqaro valyuta jamg‘armasi va Jahon
bankining dasturi (FSAP) asosida moliyaviy sektor holatini baholash nazarda
tutilmoqda. 31

31 O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–5992-sonli “2020-2025 yillarga mo‘ljallangan
O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni
37

XULOSA
Xulosa qilib aytish mumkinki dunyoning ba’zi rivojlangan banklari o‘z
mijozlariga to‘xtovsiz xizmat ko‘rsatishga harakat qiladilar, bunday xizmat
ko‘rsatishni Germaniyaning “Doyche bank”, Gollandiyaning “ABN AMRO
Bank”, Fransiyaning “Sosete Jeneral”, Amerika Qo‘shma Shtatlarining “Sitibank”
banklarida ko‘rishimiz mumkin. Yuqoridagi banklarda bank xizmatlari strategiyasi
asosan past tariflarda yangi mijozlar, korrespondent-banklarni o‘ziga jalb etish,
zamonaviy to‘lov tizimlaridan foydalana olish imkoniyatlariga asoslanadi va
mijozlarga xizmat ko‘rsatish kechayu-kunduz ya’ni kuniga 24 soat davomida
haftasiga 7 kun olib boriladi. Xizmatlar mijozlarning ko‘proq o‘z-o‘ziga xizmat
ko‘rsatish tamoyiliga asoslanadi, xizmatlarning doimiy ravishda mobilligini
ta’minlaydi va mijozlarni jalb etish usuli hisoblanadi. Hozirgi kunda moliyaviy
masalalar bo‘yicha ko‘pgina texnologiyalar naqd pul olish bankomatlari dasturidan
ancha murakkabdir, shu sababli banklar oddiy interfeyslarni va tushunarli
ko‘rsatmalarni yaratish haqida o‘ylashlari lozim va bank mijozlarining yangi
raqamli bank xizmatlariga ko‘nikma hosil qilishlari uchun har xildagi
qo‘llanmalarni ishlab chiqish bank uchun maqsadga muvofiq bo‘ladi. Mazkur
tadqiqot natijasida tijorat banklarining xizmat bozori va banklar tomonidan
ko‘rsatilayotgan xizmat turlari, samaradorligi va sifatini chuqur tahlil qilgan,
shuningdek rivojlanayotgan raqamli iqtisodiyot sharoitida bank havfsiz va
to‘xtovsiz ishlashini ta’minlash bo‘yicha quyidagi ilmiy xulosalar shakllantirildi va
takliflar ishlab chiqildi:
1. Raqamli banklar faoliyatini yana oshirish uchun davlat
tomonidan moliyaviy yordam berish ya`ni subsidiya ajratish kerak.
2. Bank tizimlarini jahon standartiga mos keladigan dasturlarga
o`tqazish va transformatsiya jarayonlarini tezlashtirish.Hozirgi kunda
O`zbekistondagi ko`plab banklar boshqa dasturlardan foydalanmoqda MDH
davlatlari tan olgan
39

‘Colvir’ tizimiga tijorat banklarini 100 foiz o`tqazish lozim. Eski sistemada
mijozlar shaxsiy ma`lumotlari yetarlicha havfsiz va tartibli emas.
3. Mamlakatimizda banklararo raqobatni shakllantirish, yirik
banklarning moliya bozoridagi monopol mavqeiga barham berish imkonini
beradigan alohida qonunning mavjud emasligi, sog`lom raqobat muhitni
shakllantirishga to‘sqinlik qilmoqda. Davlatning o`zi O`zbekistondagi
banklarning yarmini o`zi boshqaradi va hukmronlik olib boradi buni
xususiylashtirishimiz lozim va davlat aralashuvini 5 foizga
tenglashtirishimiz kerak. Davlat raqobatni buzyapdi
4. Prezident tomonidan buyurilgan imtiyozli kreditlarni bermaslik,
bu davlatning pulini va bankerlar vaqtini tejaydi
5. Banklar ishonchsiz degan fikrni yo` q qilish uchun omonat
foizlarini oshirish va aholidan deposit olishni ko`paytirish uchun reklamani
yanada ko`paytirish va ijtimoiy videoroliklar orqali xalqni ishontirish kerak.
Biz O`zbekistondagi bank faoliyatini yanada barqaror va tizimli qila
olishimiz mumkin.

40

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I. Normativ-huquqiy hujjatlar
1. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada
erkinlashtirish va isloh qilish borasidagi chora-tadbirlar to’g’risida»gi
Farmoni,
Xalq so’zi. 2000 y. 21 mart.
2. O‘zbekiston Respublikasining 1996-yil 26-aprelda qabul
qilingan
“Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida»gi qonuni
3. Karimov I. A. «O’zbekiston iqtisodiy islohotlarni
chuqurlashtirish yo’lida». - T.: O’zbekiston, 1995.
4. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “O‘zbekiston
Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-
tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli farmoni. 2018 yil 9 yanvar.
5. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “Bank xizmatlari
ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi
PF-3620 sonli farmoni. 2018 yil 23 mart.
6. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2011-yil 5-
fevraldagi
734-sonli “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan mikrokredit
tashkilotlari va lombardlar faoliyatini tekshirish tartibi to‘g‘risida” nizomi
7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining PF–5992-sonli “2020-
2025 yillarga mo‘ljallangan O‘zbekiston Respublikasining bank tizimini
isloh qilish strategiyasi to‘g‘risida”gi Farmoni
41

II. Kitoblar, o’quv qo’llanmalar va darsliklar
8. Abdullaev g’, Boboqulov T. Kredit. 100 savol-javob. - T.:
Mehnat, 1996.
9. Abdullaeva Sh. Z. Bank risklari va kreditlash. –T.: Moliya,
2002.
10. Abdullayeva Sh. Bank ishi. Darslik. Toshkent, Toshkent Moliya
instituti, 2003.
11. Aliyeva, Musaffo. "The role of econometrical modeling in
increasing the efficiency of the economic management mechanism of
innovation processes in industrial enterprises." Евразийский журнал
технологий и инноваций 1.11 (2023):
12. Mamadiyarov, M.M. Bank ishi: Darslik. T.: «Innovatsion‒
rivojlanish nashriyot-matbaa uyi», 2021.
13. Shodmonov.Sh.Sh. Iqtisodiyot nazariyasi: Darslik. – T.:
Toshkent nashriyoti, 2020.
14. Xolmo’minov Sh.R., Shoyusupova N.T., «Mehnat bozori
iqtisodiyoti» O’quv qo’llanma. – T.: TDIU, 2009.
III. Maqolalar va internet saytlari
15. www.ilo.org – Xalqaro Mehnat Tashkiloti sayti.
16. www.kun.uz – O’zbekistondagi eng faol nashrlardan biri.
17. www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Qonun malumotlari
milliy bazasi.
18. www.mehnat.uz– O’zbekiston Respublikasi Bandlik va Mehnat
munosabatlar vazirligi sayti.
19. www.stat.uz - O‘zbekiston Respublikasi Davlat statistika
qo‘mitasi sayti.
20. www.statista.com – Statistikalarga oid internet portal.

42

Bank tizimi, uning tuzilishi va funksiyalari

Sotib olish