Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari - Huquqshunoslik - Dars ishlanmalar

Dokument ma'lumotlari

Narxi	10000UZS
Hajmi	553.5KB
Xaridlar	0
Yuklab olingan sana	24 Fevral 2025
Kengaytma	docx
Bo'lim	Dars ishlanmalar
Fan	Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

134 Sotish

Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari

Sotib olish

Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar
va ularning vakolatlari
Reja:
Kirish
Asosiy qism
1. Banklar faoliyatini nazorat qilish tushunchasi
2. Banklar faoliyatini nazorat qiluvchi asosiy organlar
3. Bank nazorati tizimi va uning asosiy tamoyillari
4. Bank nazoratining asosiy vositalari va usullari
5. Bank nazoratida zamonaviy texnologiyalarning roli
Xulosa

Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va
ularning vakolatlari
Kirish
Bank tizimi har qanday mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo‘lib,
uning barqarorligi iqtisodiy taraqqiyot va moliyaviy xavfsizlikni ta’minlashda asosiy
omillardan biridir. Banklar orqali iqtisodiyotga kredit mablag‘lari jalb qilinadi,
depozitlar shakllantiriladi hamda to‘lov va hisob-kitob tizimlari yuritiladi. Shu sababli
banklarning faoliyatini nazorat qilish ularning ishonchliligi, barqarorligi va mijozlar
huquqlarini himoya qilishda katta ahamiyat kasb etadi.
Bank faoliyatini nazorat qilish jarayoni mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi
mumkin bo‘lgan xavflarni kamaytirish, moliyaviy tizimning shaffofligini ta’minlash va
banklarning qonuniy faoliyat yuritishini kafolatlash maqsadida amalga oshiriladi. Bank
tizimi noto‘g‘ri boshqarilgan taqdirda, iqtisodiyotda inqiroz yuzaga kelishi va aholining
bank tizimiga bo‘lgan ishonchi pasayishi mumkin. Shu sababli, har bir davlatda banklar
faoliyatini tartibga soluvchi organlar va qonunchilik bazasi mavjud bo‘lib, ular
banklarning samarali ishlashini nazorat qiladi.
Banklar faoliyatini nazorat qilish tushunchasi
Bank nazorati bank tizimining barqarorligini ta’minlash va moliyaviy intizomni
mustahkamlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasidir. Bank nazorati quyidagi
maqsadlarni ko‘zlaydi:
 Banklarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash
 Kredit va likvidlik xavfini kamaytirish
 Bank tizimida qonunbuzarliklarning oldini olish
 Mijozlarning huquqlarini himoya qilish
 Mamlakat moliyaviy tizimining barqarorligini saqlash
Bank nazorati ichki va tashqi nazorat shakllariga bo‘linadi. Ichki nazorat banklarning
o‘zlari tomonidan tashkil etiladigan audit va risk boshqaruv tizimlarini o‘z ichiga oladi.
Tashqi nazorat esa davlat regulyatorlari va mustaqil auditorlar tomonidan olib boriladi.
Misol: 2008-yilda yuz bergan global moliyaviy inqirozning asosiy sababi ba’zi
banklarning xavfli kredit siyosati yuritganligi edi. Ushbu holat ko‘plab banklarning

inqirozga uchrashiga va jahon bo‘ylab iqtisodiy muammolarga sabab bo‘ldi. Bunday
inqirozlarning oldini olish uchun bank nazorati tizimini kuchaytirish zarurati yana-da
oshdi.
Banklar faoliyatini nazorat qiluvchi asosiy organlar
Banklarning faoliyatini nazorat qilish mamlakatda mavjud moliyaviy regulyatorlar
tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekistonda ushbu organlar quyidagilar hisoblanadi:
a) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
O‘zbekiston Respublikasida bank faoliyatini tartibga soluvchi asosiy organ Markaziy
bank hisoblanadi. U quyidagi vakolatlarga ega:
 Tijorat banklarini litsenziyalash va ularning faoliyatini nazorat qilish
 Pul-kredit siyosatini yuritish
 Bank tizimida likvidlikni ta’minlash
 Banklar faoliyatini tartibga soluvchi normativ hujjatlarni ishlab chiqish
b) Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi
Moliya vazirligi banklarning davlat byudjeti bilan aloqalarini nazorat qiladi. Davlat
soliq qo‘mitasi esa banklarning soliqqa oid majburiyatlarini tekshiradi va nazorat qiladi.
c) Mustaqil auditorlik va reyting agentliklari
Banklar faoliyati shuningdek, mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan ham
tekshiriladi. Ular banklarning moliyaviy hisobotlarini tahlil qilib, moliyaviy holati
haqida xolis xulosa beradi.
Misol: O‘zbekiston Markaziy banki 2021-yilda tijorat banklarining kapital yetarliligi
bo‘yicha yangi talablarni joriy qilgan bo‘lib, bu banklarning likvidligini oshirishga
xizmat qildi.
Bank nazorati tizimi va uning asosiy tamoyillari
Xalqaro miqyosda bank nazorati bo‘yicha asosiy tamoyillar Bazel qo‘mitasi tomonidan
ishlab chiqilgan. Ular orasida quyidagilar mavjud:
 Kapital yetarliligi tamoyili
 Likvidlikni ta’minlash tamoyili
 Risklarni boshqarish tizimi
 Ichki nazorat tizimi

O‘zbekistonda ham ushbu tamoyillarga mos ravishda Markaziy bank tomonidan qator
normativ hujjatlar ishlab chiqilgan.
Bank nazoratining asosiy vositalari va usullari
Bank nazorati turli usullar orqali amalga oshiriladi. Eng muhim vositalar quyidagilardir:
 Litsenziyalash – Banklar faqat Markaziy bank tomonidan berilgan litsenziya
asosida faoliyat yuritishi mumkin.
 Moliyaviy monitoring – Banklarning hisobotlari muntazam tahlil qilinib,
qonunbuzarliklar aniqlanadi.
 Inspeksiya tekshiruvlari – Markaziy bank joylarga chiqib banklarni tekshiradi.
 Sanksiyalar qo‘llash – Agar bank qonunbuzarlik qilsa, unga jarima yoki
litsenziyasini bekor qilish choralari ko‘riladi.
Misol: 2020-yilda O‘zbekiston Markaziy banki litsenziya talablariga javob bermagan
bir qator banklarga nisbatan ogohlantirish berib, ularning moliyaviy barqarorligini
oshirish bo‘yicha talablar qo‘ygan.
Bank nazoratida zamonaviy texnologiyalarning roli
Hozirgi kunda bank nazoratida raqamli texnologiyalar keng qo‘llanmoqda. Sun’iy
intellekt va avtomatlashtirilgan tizimlar orqali banklarning faoliyati real vaqtda
monitoring qilinmoqda. Shuningdek, kiberxavfsizlikni ta’minlash ham bank
nazoratining muhim yo‘nalishiga aylanmoqda.
Misol: 2022-yilda O‘zbekiston banklari axborot xavfsizligi talablariga qat’iy rioya
qilishni boshladi, bu esa bank tizimida firibgarlik holatlarining kamayishiga olib keldi.
Bank nazorati moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiyotni himoya qilishning
muhim omillaridan biridir. Mamlakatimizda bank tizimining barqarorligini ta’minlash
uchun Markaziy bank, Moliya vazirligi va mustaqil auditorlar tomonidan nazorat
choralari ko‘rilmoqda. Kelajakda bank nazoratining samaradorligini oshirish uchun
xalqaro standartlarga asoslangan tartibotlarni kuchaytirish va raqamli texnologiyalarni
yanada kengroq joriy qilish zarur.
Bu borada takomillashtirilgan nazorat tizimlari bank sektorining yanada shaffof va
ishonchli bo‘lishiga xizmat qiladi.

Banklar faoliyatini nazorat qilish tushunchasi
Bank tizimi har qanday mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Banklar nafaqat moliyaviy vositachilik funksiyasini bajaradi, balki mamlakat
iqtisodiyotining barqarorligi va rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Shu sababli, banklarning
faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish tizimi muhim ahamiyatga ega. Bank nazorati
bank tizimining barqarorligi, xavfsizligi va samaradorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan
chora-tadbirlar majmuasidan iborat. Ushbu maqolada bank nazorati va uning asosiy
maqsadlari, shuningdek, bank tizimida ichki va tashqi nazorat turlari tahlil qilinadi.
Bank nazorati va uning asosiy maqsadlari Bank nazorati moliyaviy barqarorlikni
saqlash va bank tizimining ishonchliligini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi.
Bank nazoratining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat:
1. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash – Bank tizimi iqtisodiyotning muhim qismi
bo‘lgani sababli, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash muhim vazifalardan biri
hisoblanadi. Bank nazorati orqali banklarning moliyaviy holati doimiy ravishda
kuzatilib boriladi.
2. Depozitlarning xavfsizligini ta’minlash – Banklarning asosiy vazifalaridan biri
aholining jamg‘armalarini saqlash va ularni samarali boshqarishdir. Shu sababli,
depozitlarni himoya qilish va mijozlarning ishonchini mustahkamlash
nazoratning muhim jihatlaridan biridir.
3. Moliya bozorida tartibni saqlash – Banklar turli moliyaviy operatsiyalarni
amalga oshiruvchi tashkilotlar bo‘lib, ularning faoliyati moliya bozoriga bevosita
ta’sir qiladi. Shu sababli, bank nazorati orqali moliya bozorining samarali ishlashi
ta’minlanadi.
4. Moliyaviy firibgarlik va korrupsiyaning oldini olish – Banklar moliyaviy
tizimda firibgarlik va korrupsiyaga qarshi kurashishning muhim vositalaridan biri
hisoblanadi. Shuning uchun bank nazorati moliyaviy jinoyatlarning oldini olishga
qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi.
5. Xalqaro standartlarga muvofiqlikni ta’minlash – Zamonaviy bank tizimi
xalqaro standartlar asosida faoliyat yuritishi kerak. Bank nazorati ushbu

standartlarga muvofiqlikni ta’minlash va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan
hamkorlikni rivojlantirishni nazarda tutadi.
Bank tizimida nazoratning turlari Bank tizimida nazorat turlari ichki va tashqi
nazorat shakllariga bo‘linadi. Har ikkala nazorat turi bank faoliyatining shaffofligi va
samaradorligini oshirishga qaratilgan.
Ichki nazorat Ichki nazorat – bankning o‘z ichki tizimi orqali amalga oshiriladigan
nazorat shaklidir. Ichki nazorat bank tomonidan tashkil etilib, quyidagi asosiy
yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
1. Moliyaviy hisobotlarning aniqligini ta’minlash – Ichki nazorat orqali bankning
moliyaviy hisobotlari tekshiriladi va ularning aniqligi ta’minlanadi.
2. Kredit siyosatini nazorat qilish – Bank tomonidan beriladigan kreditlar xavf
darajasiga qarab baholanadi va kredit siyosati doimiy ravishda kuzatib boriladi.
3. Xodimlarning faoliyatini nazorat qilish – Bank xodimlarining faoliyati ichki
nazorat tizimi orqali kuzatilib, ular tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy
operatsiyalar monitoring qilinadi.
4. Texnologik xavfsizlikni ta’minlash – Zamonaviy banklar ko‘p hollarda elektron
tizimlardan foydalanadi. Ichki nazorat ushbu tizimlarning xavfsizligini
ta’minlashni ham o‘z ichiga oladi.
Misol tariqasida, ko‘plab xalqaro banklarda ichki audit bo‘limi tashkil etilgan bo‘lib,
ushbu bo‘lim bank operatsiyalarining shaffofligini ta’minlash va firibgarlikning oldini
olish bilan shug‘ullanadi. Masalan, HSBC bankining ichki audit departamenti har yili
bank faoliyatini chuqur tahlil qilib, moliyaviy xatarlarga qarshi kurashish choralarini
ko‘radi.
Tashqi nazorat Tashqi nazorat – davlat organlari va mustaqil auditorlik tashkilotlari
tomonidan amalga oshiriladigan nazorat shaklidir. Tashqi nazorat quyidagi asosiy
yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi:
1. Markaziy bank nazorati – Har bir mamlakatda markaziy bank tijorat
banklarining faoliyatini tartibga soladi va ularning moliyaviy barqarorligini
nazorat qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tijorat

banklariga nisbatan normativ talablarni belgilaydi va ularning bajarilishini
nazorat qiladi.
2. Auditorlik tekshiruvlari – Mustaqil auditorlik kompaniyalari banklarning
moliyaviy hisobotlarini tekshirib, ularning haqqoniyligini tasdiqlaydi. Masalan,
Deloitte va PricewaterhouseCoopers (PwC) kabi auditorlik kompaniyalari xalqaro
banklar uchun yillik audit xizmatlarini ko‘rsatadi.
3. Davlat moliyaviy nazorati – Davlat moliyaviy nazorat organlari banklarning
soliqlarni to‘g‘ri hisoblashini va boshqa moliyaviy majburiyatlarni bajarishini
nazorat qiladi.
4. Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning nazorati – Jahon banki va Xalqaro valyuta
jamg‘armasi (IMF) kabi xalqaro tashkilotlar bank tizimining xalqaro
standartlarga muvofiqligini baholaydi.
Misol sifatida, 2008-yilgi global moliyaviy inqirozdan keyin AQShning Federal Rezerv
Tizimi (FED) banklarga nisbatan qattiqroq nazorat choralarini joriy qildi. Bu orqali
banklarning kredit siyosatini yaxshilash va likvidlik xavfini kamaytirish maqsad
qilingan.Bank nazorati har qanday davlatning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda
muhim rol o‘ynaydi. Ichki va tashqi nazorat tizimlari banklarning samarali ishlashini
ta’minlash bilan birga, mijozlarning huquqlarini himoya qiladi. Ichki nazorat bank
ichidagi jarayonlarni nazorat qilish va firibgarlikning oldini olishga qaratilgan bo‘lsa,
tashqi nazorat davlat organlari va mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan amalga
oshiriladi. Shunday qilib, bank nazorati orqali bank tizimining shaffofligi, ishonchliligi
va barqarorligi mustahkamlanadi.
Banklar faoliyatini nazorat qiluvchi asosiy organlar
Bank tizimi har qanday davlat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi.
Banklar faoliyatining barqarorligi va ishonchliligi mamlakatning moliyaviy
barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan banklar faoliyati turli davlat
organlari tomonidan nazorat qilinadi. O‘zbekistonda bank tizimini tartibga soluvchi
asosiy organlar quyidagilardan iborat:
1. Markaziy bank (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki)
2. Moliya nazorati organlari (Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi)

3. Mustaqil auditorlik va reyting agentliklari
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki
O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mamlakatning bosh moliyaviy muassasasi
bo‘lib, bank tizimining barqarorligini ta’minlash, pul-kredit siyosatini yuritish va tijorat
banklari ustidan nazorat olib borish vakolatiga ega. Markaziy bankning asosiy vazifalari
quyidagilardan iborat:
 Mamlakatda monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish;
 Milliy valyuta – so‘mning barqarorligini ta’minlash;
 Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish;
 Bank tizimining likvidligini ta’minlash;
 Banklararo hisob-kitoblarni muvofiqlashtirish.
Markaziy bankning bank tizimidagi roli
Markaziy bank tijorat banklari ustidan bevosita va bilvosita nazorat o‘rnatadi. U kredit
tashkilotlariga litsenziyalar beradi, banklarning moliyaviy holatini tahlil qiladi, valyuta
operatsiyalarini tartibga soladi va mamlakatning umumiy iqtisodiy siyosatini
muvofiqlashtirishga xizmat qiladi.
Masalan, agar biror tijorat banki majburiyatlarini bajara olmasa yoki
qonunbuzarliklarga yo‘l qo‘ysa, Markaziy bank ushbu bankka nisbatan turli jazo
choralari qo‘llashi mumkin. Bunga jarima solish, faoliyatini vaqtincha to‘xtatish yoki
umuman litsenziyani bekor qilish kiradi.
Tijorat banklarini nazorat qilishdagi vakolatlari
Markaziy bank tijorat banklarining moliyaviy holatini doimiy ravishda monitoring
qiladi. Bu jarayonda quyidagi yo‘nalishlar muhim ahamiyat kasb etadi:
 Kapital yetarliligini tekshirish;
 Likvidlik darajasini baholash;
 Kredit portfeli sifatini tahlil qilish;
 Moliyaviy hisobotlarning to‘g‘ri yuritilishini nazorat qilish.
Misol uchun, agar tijorat banklarining kredit xavflari oshib ketsa, Markaziy bank ushbu
banklarni qo‘shimcha kapital zaxiralari yaratishga majbur qilishi mumkin. Bundan

tashqari, tijorat banklari Markaziy bank tomonidan belgilangan majburiy rezerv
talablariga rioya qilishi shart.
Moliya nazorati organlari
Bank tizimini tartibga solishda Markaziy bankdan tashqari boshqa moliyaviy organlar
ham faoliyat yuritadi. Bular qatoriga Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi kiradi.
Moliya vazirligi
Moliya vazirligi davlat byudjeti bilan bog‘liq jarayonlarni boshqaradi va davlat
moliyasining samarali ishlashini ta’minlaydi. Bank tizimi bilan bog‘liq jihatlari
quyidagilardan iborat:
 Davlatning moliyaviy siyosatini belgilash;
 Tijorat banklariga qo‘yiladigan moliyaviy talablarni shakllantirish;
 Bank tizimining davlat moliyaviy muassasalari bilan aloqasini nazorat qilish.
Misol tariqasida, agar tijorat banklari davlat mablag‘lari bilan ishlayotgan bo‘lsa,
Moliya vazirligi ushbu mablag‘larning to‘g‘ri yo‘naltirilishini nazorat qiladi.
Davlat soliq qo‘mitasi
Davlat soliq qo‘mitasi bank tizimini fiskal jihatdan nazorat qiladi. Uning asosiy
funksiyalari quyidagilardan iborat:
 Banklarning soliq qonunchiligiga rioya qilishini tekshirish;
 Banklar tomonidan soliq to‘lovlarini to‘g‘ri amalga oshirilishini nazorat qilish;
 Pul yuvish va soliqlardan bo‘yin tovlashning oldini olish.
Masalan, agar biror tijorat banki mijozlariga noqonuniy pul operatsiyalarini amalga
oshirishga imkon bersa yoki soliq to‘lovlarini to‘liq bajarmasa, Davlat soliq qo‘mitasi
ushbu bankka nisbatan tegishli choralarni ko‘radi.
Mustaqil auditorlik va reyting agentliklari
Bank tizimi faqat davlat organlari tomonidan nazorat qilinmaydi. Tijorat banklarining
moliyaviy barqarorligi va ishonchliligi mustaqil auditorlik va reyting agentliklari
tomonidan ham tahlil qilinadi.
Mustaqil auditorlik tashkilotlari

Mustaqil auditorlik kompaniyalari banklarning moliyaviy hisobotlarini tekshiradi va
ularning haqqoniyligi haqida xulosa chiqaradi. Auditorlik kompaniyalari quyidagi
mezonlar asosida ishlaydi:
 Banklarning moliyaviy holatini baholash;
 Kredit risklarini aniqlash;
 Hisob-kitoblarning shaffofligini ta’minlash.
Misol uchun, xalqaro auditorlik kompaniyalari (masalan, Deloitte, KPMG, PwC) yirik
tijorat banklarini tekshiradi va ularning moliyaviy barqarorligini baholaydi.
Reyting agentliklari
Reyting agentliklari banklarning kredit reytingini baholaydi va ularning investitsion
jozibadorligini aniqlaydi. Xalqaro reyting agentliklari (Fitch Ratings, Moody’s,
Standard & Poor’s) banklarning moliyaviy ishonchliligiga oid xulosa beradi. Agar
bankning reytingi yuqori bo‘lsa, uning investitsion jozibadorligi ham yuqori bo‘ladi.
Banklar faoliyatining shaffofligi va barqarorligini ta’minlash uchun turli nazorat
organlari muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank
tizimining asosiy tartibga soluvchisi bo‘lsa, Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi
banklarning fiskal faoliyatini nazorat qiladi. Mustaqil auditorlik va reyting agentliklari
esa banklarning moliyaviy barqarorligini mustaqil baholaydi. Ushbu nazorat tizimi
natijasida banklar ishonchli va samarali faoliyat yuritishi ta’minlanadi.
Bank tizimi har qanday davlat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Uning
barqarorligi va ishonchliligi iqtisodiy taraqqiyotga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Banklar
faoliyatining samarali nazorat qilinishi esa moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda asosiy
omillardan biridir. Ushbu maqolada bank nazorati tizimi, uning asosiy tamoyillari,
xalqaro miqyosda qo‘llaniladigan yondashuvlar hamda O‘zbekiston bank tizimida
qo‘llanilayotgan nazorat mexanizmlari tahlil qilinadi.
Bank nazorati tizimi va uning asosiy tamoyillari
Bank nazorati – bu banklarning moliyaviy holatini, likvidlik darajasini, kapital
yetarliligini hamda boshqa muhim jihatlarini muntazam kuzatib borish va baholash
jarayonidir. Ushbu nazorat tizimi banklarning o‘z mijozlari oldidagi majburiyatlarini
bajara olishiga, shuningdek, moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan.

Bank nazorati tizimining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:
 Kapital yetarliligi – banklarning zaruriy moliyaviy resurslarga ega bo‘lishi shart.
 Likvidlik talablari – banklar o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajara olishi kerak.
 Shaffoflik va axborot oshkoraligi – banklarning moliyaviy hisobotlari aniqligi
va ishonchliligi ta’minlanishi lozim.
 Ichki nazorat va risklarni boshqarish – banklarning xatarlarni oldindan
aniqlashi va ularga qarshi choralar ko‘rishi muhim.
 Tashqi nazorat va audit – mustaqil auditorlik tashkilotlari bank faoliyatini
tekshirishlari lozim.
Xalqaro bank nazorati tamoyillari (Bazel qo‘mitalari)
Xalqaro bank nazorati tamoyillari Bazel qo‘mitalari tomonidan ishlab chiqilgan. Bu
tamoyillar jahon moliyaviy tizimining barqarorligini ta’minlash va banklarning
risklarini minimallashtirish maqsadida yaratilgan. Bazel bank nazorati qo‘mitasi
tomonidan ishlab chiqilgan asosiy standartlar quyidagilardan iborat:
Bazel I
Birinchi Bazel kelishuvi 1988-yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, banklar uchun minimal
kapital talablarini belgilab berdi. Ushbu tizim bo‘yicha banklar o‘z kapital zahiralarini
xavfga qarab hisoblashlari lozim edi.
Bazel II
2004-yilda qabul qilingan Bazel II tamoyillari bank xavflarini yanada aniq baholashni
ta’minlash uchun uch asosiy ustunga tayanadi:
 Minimal kapital talablari – banklarning kapital yetarliligini aniqlash usullari.
 Nazorat jarayonlari – regulyatorlar tomonidan banklarning xavflarini nazorat
qilish tartiblari.
 Bozor intizomi – moliyaviy oshkoralik va hisobot berish talablari.
Bazel III
2008-yildagi global moliyaviy inqirozdan keyin Bazel III qoidalari ishlab chiqildi.
Ushbu qoidalar banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish va inqiroz holatlariga
tayyorligini ta’minlashga qaratilgan. Asosiy yangiliklar:
 Banklar uchun yuqori kapital talablarini belgilash.

 Likvidlik talablari va stress-testlarni joriy etish.
 Leverage nisbati orqali banklarning haddan tashqari qarz olishining oldini olish.
O‘zbekiston bank tizimida qo‘llaniladigan nazorat mexanizmlari
O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi va
nazorat qilinadi. Bank faoliyatini nazorat qilish maqsadida quyidagi mexanizmlar
qo‘llaniladi:
Bank faoliyatini litsenziyalash
Har qanday bank faoliyat yuritish uchun Markaziy bankdan litsenziya olishi shart.
Litsenziya olish jarayonida bankning kapitali, ichki boshqaruv tizimi va risklarni
boshqarish siyosati tekshiriladi.
Kapital yetarliligi bo‘yicha talablar
O‘zbekiston banklari kapital yetarliligini ta’minlash uchun Markaziy bank tomonidan
belgilangan minimal talablarga rioya qilishlari kerak. Bu talablar banklarning moliyaviy
barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Likvidlik va risklarni boshqarish
Banklar o‘z aktivlari va majburiyatlarini balansda ushlab turishlari shart. Markaziy bank
banklarning likvidligi va kredit xavflarini doimiy nazorat qilib boradi.
Ichki va tashqi audit tizimi
Har bir tijorat banki o‘zining ichki nazorat tizimini yo‘lga qo‘yishi kerak. Shuningdek,
mustaqil auditorlar tomonidan muntazam tekshiruvlar amalga oshiriladi.
Bank sirlarini himoya qilish va oshkoralik
Banklar mijozlar ma’lumotlarining maxfiyligini ta’minlashlari lozim, shu bilan birga,
xalqaro standartlarga mos keluvchi hisobotlarni taqdim etishlari kerak.
Bank nazorati moliyaviy tizimning barqarorligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi.
Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, kuchli nazorat tizimi banklarning xavfsizligini
oshirish va moliyaviy inqirozlarning oldini olishga xizmat qiladi. O‘zbekiston bank
tizimi ham xalqaro me’yorlarga moslashib borayotgan bo‘lib, Bazel qo‘mitasining
tavsiyalaridan foydalanmoqda. Kelgusida nazorat tizimini yanada takomillashtirish
orqali mamlakat bank tizimining barqarorligini mustahkamlash maqsad qilingan.
Bank nazoratining asosiy vositalari va usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:

1. Kapital yetarliligi va likvidlik talablari
 Kapital yetarliligi: Banklarning barqarorligini ta’minlash va moliyaviy inqiroz
xavfini kamaytirish uchun yetarli darajadagi kapital zaxirasiga ega bo‘lishi talab
qilinadi. Bu talablar, asosan, Bazel kelishuvlari (Bazel I, II, III) asosida
belgilanadi.
 Likvidlik talablari: Bank mijozlarining talablarini bajarishi uchun yetarli
miqdorda likvid aktivlarga ega bo‘lishi kerak. Likvidlik koeffitsientlari va pul
oqimlarini boshqarish bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi.
2. Kredit riskini boshqarish va nazorat qilish
 Kreditlash standartlari: Bank mijozlarga kredit berishda qat’iy mezonlarga
rioya qilishi lozim. Bunda mijozlarning kredit tarixi, daromad manbalari va qarz
yuki inobatga olinadi.
 Kredit portfeli monitoringi: Bank berilgan kreditlarning xavf darajasini
muntazam tahlil qiladi va kredit portfelining sifati pasaymasligini ta’minlaydi.
 Zararlarni qoplash uchun zaxiralar: Yomon kreditlar xavfini kamaytirish
maqsadida banklar zaxira fondlarini shakllantiradi.
3. Bank ichki nazorati va audit tizimi
 Ichki nazorat tizimi: Bank ichidagi operatsiyalarni nazorat qilish uchun ichki
nazorat bo‘limi faoliyat yuritadi. Bu tizim firibgarlik va moliyaviy xatolarni
oldini olishga qaratilgan.
 Ichki va tashqi audit: Bankning moliyaviy hisobotlari, operatsiyalari va
muvofiqligi mustaqil auditorlar tomonidan tekshiriladi.
 Compliance (muvofiqlik) nazorati: Bank qonunchilik va tartib-qoidalar
talablariga rioya qilishini ta’minlaydi.
Bu vositalar va usullar banklarning barqarorligi hamda mijozlarning moliyaviy
xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi.
Bank nazoratida zamonaviy texnologiyalarning ro’li
Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi bank sektori faoliyatida ham tub
o‘zgarishlarni amalga oshirishga sabab bo‘lmoqda. Xususan, bank nazorati jarayonlari
sun’iy intellekt, ma’lumotlar tahlili va blokcheyn texnologiyalaridan keng foydalanish

orqali sezilarli darajada takomillashtirilmoqda. Ushbu maqolada raqamli bank nazorati
va regulyator tizimlari, shuningdek, bank sektorida kiberxavfsizlik hamda uning
nazorati masalalari ko‘rib chiqiladi.
Raqamli bank nazorati va regulyator tizimlari
Bank nazorati bank-moliya institutlarining barqarorligini ta’minlash va moliyaviy tizim
ishonchliligini oshirish uchun muhim ahamiyatga ega. An’anaviy nazorat mexanizmlari
ko‘pincha uzoq davom etadigan jarayon bo‘lsa, bugungi kunda raqamli texnologiyalar
orqali bu jarayon tez va aniq amalga oshirilmoqda.
Avvalo, sun’iy intellekt va mashinaviy o‘rganish bank nazoratida katta o‘rin
egallamoqda. Masalan, AQSh Federal Rezerv tizimi sun’iy intellektdan foydalanib,
bank operatsiyalarini real vaqt rejimida kuzatish va noqonuniy moliyaviy
tranzaksiyalarni aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lgan tizimlarni joriy qilgan. Bu esa turli
noqonuniy moliyaviy operatsiyalarning oldini olishga xizmat qilmoqda.
Bundan tashqari, blokcheyn texnologiyasi moliyaviy operatsiyalarning shaffofligini
ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Xitoy Markaziy Banki blokcheyn asosida ishlaydigan
raqamli yuan tizimini ishlab chiqmoqda, bu esa tranzaksiyalarni nazorat qilish va
regulyatorlar tomonidan kuzatib borishni ancha osonlashtirmoqda.
Boshqa tomondan, big data texnologiyalari ham bank nazoratida katta imkoniyatlar
taqdim etmoqda. Masalan, Yevropa Markaziy Banki banklar faoliyatini baholashda
katta hajmdagi ma’lumotlarni real vaqt rejimida tahlil qilish orqali samaradorligini
oshirmoqda. Ushbu texnologiyalar xavfli aktivlarni erta aniqlash va bozor beqarorligini
oldindan prognoz qilish imkoniyatini beradi.
Bank sektorida kiberxavfsizlik va uning nazorati
Bank sektorida kiberxavfsizlik masalasi bugungi kunda dolzarb muammolardan biri
bo‘lib, moliyaviy institutlarning raqamli tizimlarini kiberhujumlardan himoya qilish
bank nazoratining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi.
Kiberxavfsizlik choralarini kuchaytirish uchun banklar bir nechta zamonaviy
texnologiyalardan foydalanmoqda. Jumladan, biometrik autentifikatsiya, sun’iy intellekt
asosida tahdidlarni aniqlash va blokcheyn texnologiyasi asosida ma’lumotlar himoyasi
ta’minlanmoqda.

Masalan, JPMorgan Chase banki kiberxavfsizlik choralarini mustahkamlash maqsadida
yuzni aniqlash texnologiyasini tatbiq etgan. Bu esa mijozlarning hisoblariga ruxsatsiz
kirish ehtimolini sezilarli darajada kamaytirgan.Bank nazoratini amalga oshiruvchi
regulyatorlar ham o‘z faoliyatida zamonaviy texnologiyalardan foydalanmoqda.
Masalan, Buyuk Britaniya Markaziy Banki sun’iy intellekt asosida bank tizimlariga
tahdid soluvchi xatarlarni tahlil qilish tizimini ishga tushirgan. Bu esa moliyaviy
institutlarning xavfsizlik bo‘yicha muammolarini oldindan aniqlash va ularga tezkor
choralar ko‘rish imkonini bermoqda.
Xalqaro moliya institutlari ham bank sektorida kiberxavfsizlikni mustahkamlash
maqsadida qator tashabbuslarni ilgari surmoqda. Xususan, Xalqaro valyuta jamg‘armasi
(IMF) va Jahon banki moliyaviy institutlarning kiberxavfsizlik talablariga rioya qilishini
nazorat qilish maqsadida maxsus baholash tizimlarini ishlab chiqmoqda. Bu esa bank
tizimining xavfsizlik darajasini oshirish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga xizmat
qilmoqda.Bank nazoratida zamonaviy texnologiyalarning roli yildan-yilga ortib
bormoqda. Sun’iy intellekt, blokcheyn va big data tahlili bank sektorida nazorat
tizimining samaradorligini oshirish bilan birga, xavfsizlik choralarini mustahkamlashga
ham xizmat qilmoqda. Shuningdek, kiberxavfsizlik bank tizimi barqarorligining
ajralmas qismi bo‘lib, regulyatorlar bu borada ilg‘or texnologiyalardan keng
foydalanmoqda. Kelajakda ushbu texnologiyalarning rivojlanishi bank nazoratini
yanada kuchaytirishga va moliyaviy tizim ishonchliligini oshirishga xizmat qiladi.
Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va
ularning vakolatlari
Bank tizimi mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi.
Uning barqarorligi va ishonchliligi iqtisodiy taraqqiyotga, investitsiyalar hajmiga va
aholi farovonligiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, banklar faoliyatini nazorat qilish
va tartibga solish davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Ushbu
maqolada bank nazoratining mohiyati, uni amalga oshiruvchi organlar va ularning
vakolatlari, shuningdek, bank nazoratini yanada samarali qilish bo‘yicha tavsiyalar
tahlil qilinadi.

Banklar faoliyatini nazorat qilishning mohiyati va ahamiyati
Bank nazorati – bu bank tizimining barqarorligini ta’minlash, moliyaviy xavflarni oldini
olish hamda mijozlar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimidir. U
quyidagi asosiy maqsadlarga xizmat qiladi:
 Bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash;
 Bank mijozlarining manfaatlarini himoya qilish;
 Pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirish;
 Banklarning qonunlarga rioya etishini ta’minlash;
 Pul yuvish va terrorizmni moliyalashtirishning oldini olish.
Bank nazoratining samaradorligi bank tizimining sog‘lom faoliyat yuritishiga bevosita
bog‘liq. Agar banklar faoliyatiga nazorat yetarlicha darajada olib borilmasa, iqtisodiy
inqirozlar kelib chiqishi, mijozlarning depozitlari xavf ostida qolishi va umumiy
moliyaviy tizim ishonchsiz bo‘lishi mumkin. Shu boisdan, ko‘pgina mamlakatlarda
bank nazorati bo‘yicha alohida davlat organlari tashkil etilgan.
Banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari
Banklar faoliyatini nazorat qilish bo‘yicha turli davlat organlari faoliyat yuritadi.
Ularning asosiy vazifasi – bank tizimining barqarorligini ta’minlash va moliyaviy bozor
ishtirokchilarining qonuniy faoliyat yuritishini nazorat qilishdir.
1. Markaziy bank
Har bir mamlakatda bank tizimining asosiy tartibga soluvchi organi – Markaziy bank
hisoblanadi. Markaziy bank quyidagi vakolatlarga ega:
 Banklarga litsenziya berish va ularning faoliyatini muvofiqlashtirish;
 Tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish va tartibga solish;
 Kredit siyosatini yuritish;
 Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash;
 Pul-kredit siyosatini amalga oshirish;
 Tijorat banklarini majburiy auditdan o‘tkazish.
Misol sifatida, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mamlakatdagi barcha tijorat
banklari ustidan nazoratni amalga oshiradi, ularga tegishli ruxsatnomalar beradi va
qonunbuzarlik holatlarida muayyan chora-tadbirlarni qo‘llaydi.

Xulosa
Ko‘pgina davlatlarda bank nazorati bo‘yicha mustaqil tashkilotlar mavjud bo‘lib, ular
Markaziy bank bilan hamkorlikda ishlaydi. Ushbu tashkilotlarning vazifalari
quyidagilarni o‘z ichiga oladi:
 Tijorat banklari tomonidan moliyaviy hisobotlarning to‘g‘ri yuritilishini nazorat
qilish;
 Kredit xavflarini monitoring qilish;
 Banklarning likvidlik darajasini tahlil qilish;
 Banklarni xalqaro standartlarga moslashtirish.
Auditorlik va moliyaviy monitoring organlari
Bank tizimining shaffofligini ta’minlash maqsadida ichki va tashqi auditorlik organlari
faoliyat yuritadi. Bu organlar banklar tomonidan amalga oshirilayotgan moliyaviy
operatsiyalar qonuniyligini tekshiradi, jumladan, pul yuvish va korrupsiya holatlarini
aniqlash uchun ishlaydi.
Misol uchun, O‘zbekistonda Banklarni tartibga solish va nazorat qilish inspeksiyasi
tijorat banklarining hisobotlarini tekshiradi va moliyaviy monitoringni amalga oshiradi.
Bank nazoratining ahamiyati va samaradorligini oshirish yo‘llari
Bank tizimining ishonchliligi bevosita samarali nazoratga bog‘liq. Nazoratni
kuchaytirish va takomillashtirish maqsadida quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor qaratish
zarur:
1. Raqamli texnologiyalardan foydalanish: Banklar faoliyatini yanada shaffof
qilish maqsadida raqamli nazorat tizimlarini joriy etish lozim. Sun’iy intellekt va
«Big Data» texnologiyalari orqali real vaqt rejimida moliyaviy monitoring olib
borish mumkin.
2. Xalqaro standartlarga moslashtirish: Bank nazoratining xalqaro standartlarga
mos bo‘lishi xalqaro moliyaviy bozorlarga integratsiyani osonlashtiradi.
3. Ichki va tashqi audit tizimini mustahkamlash: Banklar faoliyatini muntazam
ravishda mustaqil auditorlar tomonidan tekshirib borish tizimning shaffofligini
oshiradi.

4. Korrupsiya va moliyaviy jinoyatlarga qarshi kurash: Bank tizimidagi
korrupsiyaviy omillarni kamaytirish uchun mustahkam huquqiy mexanizmlar
ishlab chiqilishi kerak.
Bank nazoratini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar
Bank nazoratini yanada samarali qilish uchun quyidagi tavsiyalar berilishi mumkin:
 Banklarning kapital talablarini oshirish: Tijorat banklarining moliyaviy
barqarorligini ta’minlash maqsadida ularning minimal kapital talablarini oshirish
kerak.
 Risklarni boshqarish tizimini rivojlantirish: Banklar o‘z faoliyatida moliyaviy
xavflarni oldindan baholash va boshqarish tizimlarini joriy etishlari zarur.
 Davlat va xususiy sektor o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish: Bank nazorati
samaradorligini oshirish uchun davlat va xususiy sektor vakillari o‘rtasida yaqin
hamkorlik o‘rnatilishi lozim.
 Markaziy bank mustaqilligini ta’minlash: Markaziy bank faoliyati davlatdan
mustaqil bo‘lishi kerak, chunki bu bank tizimining samaradorligini oshirishga
xizmat qiladi.Bank nazorati – bu moliyaviy barqarorlik va iqtisodiy xavfsizlikni
ta’minlashga qaratilgan muhim jarayon hisoblanadi. Bank tizimini samarali
tartibga solish va nazorat qilish mamlakat iqtisodiy barqarorligiga xizmat qiladi.
Markaziy bank, auditorlik tashkilotlari va moliyaviy monitoring idoralari o‘zaro
hamkorlikda ishlashi kerak. Shuningdek, bank nazoratini raqamlashtirish, xalqaro
standartlarga moslashtirish va korrupsiyaga qarshi chora-tadbirlarni kuchaytirish
lozim. Shu tariqa, bank tizimining ishonchliligi oshiriladi va mijozlar huquqlari
samarali himoya qilinadi.

Iqtisodiy va moliya huquqi fanidan foydalanishingiz mumkin bo‘lgan adabiyotlar,
kitoblar, maqolalar va boshqa manbalar ro‘yxati
Darsliklar va monografiyalar:
1. Ashurov H., Xakimov S., Jo‘raev A. – Moliya va moliyaviy nazorat – Toshkent:
"Iqtisod-moliya", 2022.
2. Mirzakarimov I. – Moliya tizimi va davlat byudjeti – Toshkent: “Fan va
texnologiya”, 2021.
3. Abduqahhorov A., Nazarov O. – Moliya huquqi – Toshkent: "Adolat", 2020.
4. Yo‘ldoshev Q., Karimov B. – Bank huquqi asoslari – Toshkent: "Iqtisod-
moliya", 2019.
5. Musayev O. – Iqtisodiyot nazariyasi – Toshkent: "Sharq", 2018.
6. Xolbo‘tayev O., Soliyev T. – Moliya va byudjet huquqi – Toshkent: "Iqtisod-
moliya", 2023.
7. Soliev T. – Moliyaviy-huquqiy javobgarlik va uning dolzarb masalalari –
Toshkent: "Iqtisod-moliya", 2022.
8. Kadirov Sh., Jo‘raqulov A. – Sug‘urta huquqi – Toshkent: "Adolat", 2017.
9. Babayev A. – Kredit va moliyaviy operatsiyalar huquqiy asoslari – Toshkent:
"O‘zbekiston", 2018.
10. Ibodov T. – Bank tizimi va uning huquqiy asoslari – Toshkent: "Fan va
texnologiya", 2020.
Ilmiy maqolalar va jurnallar:
11. “Moliya va soliq” jurnali – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi
tomonidan nashr etiladi.
12. “Bank ishi va moliya bozori” – Markaziy bank huzuridagi ilmiy-amaliy jurnal.
13. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali – O‘zbekiston Respublikasi
Iqtisodiyot va moliya vazirligi nashri.
14. “Iqtisodiyot va huquq” – O‘zbek Milliy Universiteti iqtisodiyot fakulteti jurnali.

15. Nurmatov B. – O‘zbekistonda moliyaviy nazorat tizimining rivojlanish
tendensiyalari // “Moliya va soliq” jurnali, 2021.
16. To‘xtamurodov I. – Davlat moliyaviy nazoratining asosiy yo‘nalishlari //
“Iqtisodiyot va huquq” jurnali, 2022.
17. Jalolov A. – Byudjet tizimi va uning huquqiy asoslari // “Iqtisodiy tadqiqotlar”
jurnali, 2021.
18. Shodmonov S. – Moliyaviy huquqbuzarliklarning huquqiy oqibatlari // “Adolat”
jurnali, 2023.
19. Xamdamov I. – Sug‘urta tizimi va uning iqtisodiyotdagi roli // “Bank ishi va
moliya bozori” jurnali, 2020.
20. Karimov Sh. – Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish muammolari //
“Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali, 2021.
Rasmiy hujjatlar va qonunchilik bazasi:
21. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023-yilgi tahriri.
22. O‘zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi” – 2022-yilgi tahriri.
23. O‘zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni –
2019-yilgi tahriri.
24. O‘zbekiston Respublikasi “Sug‘urta to‘g‘risida”gi Qonuni – 2021-yilgi
tahriri.
25. O‘zbekiston Respublikasi “Moliyaviy nazorat to‘g‘risida”gi Qonuni – 2020-
yil.
26. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Markaziy bank va Davlat soliq
qo‘mitasi rasmiy saytlaridagi hisobot va statistik ma’lumotlar .

Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari 25

Sotib olish