Dokument ma'lumotlari

Narxi 10000UZS
Hajmi 553.5KB
Xaridlar 0
Yuklab olingan sana 24 Fevral 2025
Kengaytma docx
Bo'lim Dars ishlanmalar
Fan Huquqshunoslik

Sotuvchi

G'ayrat Ziyayev

Ro'yxatga olish sanasi 14 Fevral 2025

109 Sotish

Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari

Sotib olish
Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari Reja: Kirish Asosiy qism 1. Banklar faoliyatini nazorat qilish tushunchasi 2. Banklar faoliyatini nazorat qiluvchi asosiy organlar 3. Bank nazorati tizimi va uning asosiy tamoyillari 4. Bank nazoratining asosiy vositalari va usullari 5. Bank nazoratida zamonaviy texnologiyalarning roli Xulosa Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari Kirish Bank tizimi har qanday mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi bo‘lib, uning barqarorligi iqtisodiy taraqqiyot va moliyaviy xavfsizlikni ta’minlashda asosiy omillardan biridir. Banklar orqali iqtisodiyotga kredit mablag‘lari jalb qilinadi, depozitlar shakllantiriladi hamda to‘lov va hisob-kitob tizimlari yuritiladi. Shu sababli banklarning faoliyatini nazorat qilish ularning ishonchliligi, barqarorligi va mijozlar huquqlarini himoya qilishda katta ahamiyat kasb etadi. Bank faoliyatini nazorat qilish jarayoni mamlakat iqtisodiyotiga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan xavflarni kamaytirish, moliyaviy tizimning shaffofligini ta’minlash va banklarning qonuniy faoliyat yuritishini kafolatlash maqsadida amalga oshiriladi. Bank tizimi noto‘g‘ri boshqarilgan taqdirda, iqtisodiyotda inqiroz yuzaga kelishi va aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchi pasayishi mumkin. Shu sababli, har bir davlatda banklar faoliyatini tartibga soluvchi organlar va qonunchilik bazasi mavjud bo‘lib, ular banklarning samarali ishlashini nazorat qiladi. Banklar faoliyatini nazorat qilish tushunchasi Bank nazorati bank tizimining barqarorligini ta’minlash va moliyaviy intizomni mustahkamlashga qaratilgan chora-tadbirlar majmuasidir. Bank nazorati quyidagi maqsadlarni ko‘zlaydi:  Banklarning moliyaviy barqarorligini ta’minlash  Kredit va likvidlik xavfini kamaytirish  Bank tizimida qonunbuzarliklarning oldini olish  Mijozlarning huquqlarini himoya qilish  Mamlakat moliyaviy tizimining barqarorligini saqlash Bank nazorati ichki va tashqi nazorat shakllariga bo‘linadi. Ichki nazorat banklarning o‘zlari tomonidan tashkil etiladigan audit va risk boshqaruv tizimlarini o‘z ichiga oladi. Tashqi nazorat esa davlat regulyatorlari va mustaqil auditorlar tomonidan olib boriladi. Misol: 2008-yilda yuz bergan global moliyaviy inqirozning asosiy sababi ba’zi banklarning xavfli kredit siyosati yuritganligi edi. Ushbu holat ko‘plab banklarning inqirozga uchrashiga va jahon bo‘ylab iqtisodiy muammolarga sabab bo‘ldi. Bunday inqirozlarning oldini olish uchun bank nazorati tizimini kuchaytirish zarurati yana-da oshdi. Banklar faoliyatini nazorat qiluvchi asosiy organlar Banklarning faoliyatini nazorat qilish mamlakatda mavjud moliyaviy regulyatorlar tomonidan amalga oshiriladi. O‘zbekistonda ushbu organlar quyidagilar hisoblanadi: a) O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki O‘zbekiston Respublikasida bank faoliyatini tartibga soluvchi asosiy organ Markaziy bank hisoblanadi. U quyidagi vakolatlarga ega:  Tijorat banklarini litsenziyalash va ularning faoliyatini nazorat qilish  Pul-kredit siyosatini yuritish  Bank tizimida likvidlikni ta’minlash  Banklar faoliyatini tartibga soluvchi normativ hujjatlarni ishlab chiqish b) Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi Moliya vazirligi banklarning davlat byudjeti bilan aloqalarini nazorat qiladi. Davlat soliq qo‘mitasi esa banklarning soliqqa oid majburiyatlarini tekshiradi va nazorat qiladi. c) Mustaqil auditorlik va reyting agentliklari Banklar faoliyati shuningdek, mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan ham tekshiriladi. Ular banklarning moliyaviy hisobotlarini tahlil qilib, moliyaviy holati haqida xolis xulosa beradi. Misol: O‘zbekiston Markaziy banki 2021-yilda tijorat banklarining kapital yetarliligi bo‘yicha yangi talablarni joriy qilgan bo‘lib, bu banklarning likvidligini oshirishga xizmat qildi. Bank nazorati tizimi va uning asosiy tamoyillari Xalqaro miqyosda bank nazorati bo‘yicha asosiy tamoyillar Bazel qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan. Ular orasida quyidagilar mavjud:  Kapital yetarliligi tamoyili  Likvidlikni ta’minlash tamoyili  Risklarni boshqarish tizimi  Ichki nazorat tizimi O‘zbekistonda ham ushbu tamoyillarga mos ravishda Markaziy bank tomonidan qator normativ hujjatlar ishlab chiqilgan. Bank nazoratining asosiy vositalari va usullari Bank nazorati turli usullar orqali amalga oshiriladi. Eng muhim vositalar quyidagilardir:  Litsenziyalash – Banklar faqat Markaziy bank tomonidan berilgan litsenziya asosida faoliyat yuritishi mumkin.  Moliyaviy monitoring – Banklarning hisobotlari muntazam tahlil qilinib, qonunbuzarliklar aniqlanadi.  Inspeksiya tekshiruvlari – Markaziy bank joylarga chiqib banklarni tekshiradi.  Sanksiyalar qo‘llash – Agar bank qonunbuzarlik qilsa, unga jarima yoki litsenziyasini bekor qilish choralari ko‘riladi. Misol: 2020-yilda O‘zbekiston Markaziy banki litsenziya talablariga javob bermagan bir qator banklarga nisbatan ogohlantirish berib, ularning moliyaviy barqarorligini oshirish bo‘yicha talablar qo‘ygan. Bank nazoratida zamonaviy texnologiyalarning roli Hozirgi kunda bank nazoratida raqamli texnologiyalar keng qo‘llanmoqda. Sun’iy intellekt va avtomatlashtirilgan tizimlar orqali banklarning faoliyati real vaqtda monitoring qilinmoqda. Shuningdek, kiberxavfsizlikni ta’minlash ham bank nazoratining muhim yo‘nalishiga aylanmoqda. Misol: 2022-yilda O‘zbekiston banklari axborot xavfsizligi talablariga qat’iy rioya qilishni boshladi, bu esa bank tizimida firibgarlik holatlarining kamayishiga olib keldi. Bank nazorati moliyaviy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiyotni himoya qilishning muhim omillaridan biridir. Mamlakatimizda bank tizimining barqarorligini ta’minlash uchun Markaziy bank, Moliya vazirligi va mustaqil auditorlar tomonidan nazorat choralari ko‘rilmoqda. Kelajakda bank nazoratining samaradorligini oshirish uchun xalqaro standartlarga asoslangan tartibotlarni kuchaytirish va raqamli texnologiyalarni yanada kengroq joriy qilish zarur. Bu borada takomillashtirilgan nazorat tizimlari bank sektorining yanada shaffof va ishonchli bo‘lishiga xizmat qiladi. Banklar faoliyatini nazorat qilish tushunchasi Bank tizimi har qanday mamlakat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Banklar nafaqat moliyaviy vositachilik funksiyasini bajaradi, balki mamlakat iqtisodiyotining barqarorligi va rivojlanishiga hissa qo‘shadi. Shu sababli, banklarning faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish tizimi muhim ahamiyatga ega. Bank nazorati bank tizimining barqarorligi, xavfsizligi va samaradorligini ta’minlashga yo‘naltirilgan chora-tadbirlar majmuasidan iborat. Ushbu maqolada bank nazorati va uning asosiy maqsadlari, shuningdek, bank tizimida ichki va tashqi nazorat turlari tahlil qilinadi. Bank nazorati va uning asosiy maqsadlari Bank nazorati moliyaviy barqarorlikni saqlash va bank tizimining ishonchliligini ta’minlash maqsadida amalga oshiriladi. Bank nazoratining asosiy maqsadlari quyidagilardan iborat: 1. Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash – Bank tizimi iqtisodiyotning muhim qismi bo‘lgani sababli, moliyaviy barqarorlikni ta’minlash muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Bank nazorati orqali banklarning moliyaviy holati doimiy ravishda kuzatilib boriladi. 2. Depozitlarning xavfsizligini ta’minlash – Banklarning asosiy vazifalaridan biri aholining jamg‘armalarini saqlash va ularni samarali boshqarishdir. Shu sababli, depozitlarni himoya qilish va mijozlarning ishonchini mustahkamlash nazoratning muhim jihatlaridan biridir. 3. Moliya bozorida tartibni saqlash – Banklar turli moliyaviy operatsiyalarni amalga oshiruvchi tashkilotlar bo‘lib, ularning faoliyati moliya bozoriga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, bank nazorati orqali moliya bozorining samarali ishlashi ta’minlanadi. 4. Moliyaviy firibgarlik va korrupsiyaning oldini olish – Banklar moliyaviy tizimda firibgarlik va korrupsiyaga qarshi kurashishning muhim vositalaridan biri hisoblanadi. Shuning uchun bank nazorati moliyaviy jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan chora-tadbirlarni o‘z ichiga oladi. 5. Xalqaro standartlarga muvofiqlikni ta’minlash – Zamonaviy bank tizimi xalqaro standartlar asosida faoliyat yuritishi kerak. Bank nazorati ushbu standartlarga muvofiqlikni ta’minlash va xalqaro moliyaviy tashkilotlar bilan hamkorlikni rivojlantirishni nazarda tutadi. Bank tizimida nazoratning turlari Bank tizimida nazorat turlari ichki va tashqi nazorat shakllariga bo‘linadi. Har ikkala nazorat turi bank faoliyatining shaffofligi va samaradorligini oshirishga qaratilgan. Ichki nazorat Ichki nazorat – bankning o‘z ichki tizimi orqali amalga oshiriladigan nazorat shaklidir. Ichki nazorat bank tomonidan tashkil etilib, quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: 1. Moliyaviy hisobotlarning aniqligini ta’minlash – Ichki nazorat orqali bankning moliyaviy hisobotlari tekshiriladi va ularning aniqligi ta’minlanadi. 2. Kredit siyosatini nazorat qilish – Bank tomonidan beriladigan kreditlar xavf darajasiga qarab baholanadi va kredit siyosati doimiy ravishda kuzatib boriladi. 3. Xodimlarning faoliyatini nazorat qilish – Bank xodimlarining faoliyati ichki nazorat tizimi orqali kuzatilib, ular tomonidan amalga oshiriladigan moliyaviy operatsiyalar monitoring qilinadi. 4. Texnologik xavfsizlikni ta’minlash – Zamonaviy banklar ko‘p hollarda elektron tizimlardan foydalanadi. Ichki nazorat ushbu tizimlarning xavfsizligini ta’minlashni ham o‘z ichiga oladi. Misol tariqasida, ko‘plab xalqaro banklarda ichki audit bo‘limi tashkil etilgan bo‘lib, ushbu bo‘lim bank operatsiyalarining shaffofligini ta’minlash va firibgarlikning oldini olish bilan shug‘ullanadi. Masalan, HSBC bankining ichki audit departamenti har yili bank faoliyatini chuqur tahlil qilib, moliyaviy xatarlarga qarshi kurashish choralarini ko‘radi. Tashqi nazorat Tashqi nazorat – davlat organlari va mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladigan nazorat shaklidir. Tashqi nazorat quyidagi asosiy yo‘nalishlarni o‘z ichiga oladi: 1. Markaziy bank nazorati – Har bir mamlakatda markaziy bank tijorat banklarining faoliyatini tartibga soladi va ularning moliyaviy barqarorligini nazorat qiladi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tijorat banklariga nisbatan normativ talablarni belgilaydi va ularning bajarilishini nazorat qiladi. 2. Auditorlik tekshiruvlari – Mustaqil auditorlik kompaniyalari banklarning moliyaviy hisobotlarini tekshirib, ularning haqqoniyligini tasdiqlaydi. Masalan, Deloitte va PricewaterhouseCoopers (PwC) kabi auditorlik kompaniyalari xalqaro banklar uchun yillik audit xizmatlarini ko‘rsatadi. 3. Davlat moliyaviy nazorati – Davlat moliyaviy nazorat organlari banklarning soliqlarni to‘g‘ri hisoblashini va boshqa moliyaviy majburiyatlarni bajarishini nazorat qiladi. 4. Xalqaro moliyaviy tashkilotlarning nazorati – Jahon banki va Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) kabi xalqaro tashkilotlar bank tizimining xalqaro standartlarga muvofiqligini baholaydi. Misol sifatida, 2008-yilgi global moliyaviy inqirozdan keyin AQShning Federal Rezerv Tizimi (FED) banklarga nisbatan qattiqroq nazorat choralarini joriy qildi. Bu orqali banklarning kredit siyosatini yaxshilash va likvidlik xavfini kamaytirish maqsad qilingan.Bank nazorati har qanday davlatning moliyaviy barqarorligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Ichki va tashqi nazorat tizimlari banklarning samarali ishlashini ta’minlash bilan birga, mijozlarning huquqlarini himoya qiladi. Ichki nazorat bank ichidagi jarayonlarni nazorat qilish va firibgarlikning oldini olishga qaratilgan bo‘lsa, tashqi nazorat davlat organlari va mustaqil auditorlik tashkilotlari tomonidan amalga oshiriladi. Shunday qilib, bank nazorati orqali bank tizimining shaffofligi, ishonchliligi va barqarorligi mustahkamlanadi. Banklar faoliyatini nazorat qiluvchi asosiy organlar Bank tizimi har qanday davlat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Banklar faoliyatining barqarorligi va ishonchliligi mamlakatning moliyaviy barqarorligiga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Shu boisdan banklar faoliyati turli davlat organlari tomonidan nazorat qilinadi. O‘zbekistonda bank tizimini tartibga soluvchi asosiy organlar quyidagilardan iborat: 1. Markaziy bank (O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki) 2. Moliya nazorati organlari (Moliya vazirligi, Davlat soliq qo‘mitasi) 3. Mustaqil auditorlik va reyting agentliklari O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mamlakatning bosh moliyaviy muassasasi bo‘lib, bank tizimining barqarorligini ta’minlash, pul-kredit siyosatini yuritish va tijorat banklari ustidan nazorat olib borish vakolatiga ega. Markaziy bankning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:  Mamlakatda monetar siyosatni ishlab chiqish va amalga oshirish;  Milliy valyuta – so‘mning barqarorligini ta’minlash;  Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish va nazorat qilish;  Bank tizimining likvidligini ta’minlash;  Banklararo hisob-kitoblarni muvofiqlashtirish. Markaziy bankning bank tizimidagi roli Markaziy bank tijorat banklari ustidan bevosita va bilvosita nazorat o‘rnatadi. U kredit tashkilotlariga litsenziyalar beradi, banklarning moliyaviy holatini tahlil qiladi, valyuta operatsiyalarini tartibga soladi va mamlakatning umumiy iqtisodiy siyosatini muvofiqlashtirishga xizmat qiladi. Masalan, agar biror tijorat banki majburiyatlarini bajara olmasa yoki qonunbuzarliklarga yo‘l qo‘ysa, Markaziy bank ushbu bankka nisbatan turli jazo choralari qo‘llashi mumkin. Bunga jarima solish, faoliyatini vaqtincha to‘xtatish yoki umuman litsenziyani bekor qilish kiradi. Tijorat banklarini nazorat qilishdagi vakolatlari Markaziy bank tijorat banklarining moliyaviy holatini doimiy ravishda monitoring qiladi. Bu jarayonda quyidagi yo‘nalishlar muhim ahamiyat kasb etadi:  Kapital yetarliligini tekshirish;  Likvidlik darajasini baholash;  Kredit portfeli sifatini tahlil qilish;  Moliyaviy hisobotlarning to‘g‘ri yuritilishini nazorat qilish. Misol uchun, agar tijorat banklarining kredit xavflari oshib ketsa, Markaziy bank ushbu banklarni qo‘shimcha kapital zaxiralari yaratishga majbur qilishi mumkin. Bundan tashqari, tijorat banklari Markaziy bank tomonidan belgilangan majburiy rezerv talablariga rioya qilishi shart. Moliya nazorati organlari Bank tizimini tartibga solishda Markaziy bankdan tashqari boshqa moliyaviy organlar ham faoliyat yuritadi. Bular qatoriga Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi kiradi. Moliya vazirligi Moliya vazirligi davlat byudjeti bilan bog‘liq jarayonlarni boshqaradi va davlat moliyasining samarali ishlashini ta’minlaydi. Bank tizimi bilan bog‘liq jihatlari quyidagilardan iborat:  Davlatning moliyaviy siyosatini belgilash;  Tijorat banklariga qo‘yiladigan moliyaviy talablarni shakllantirish;  Bank tizimining davlat moliyaviy muassasalari bilan aloqasini nazorat qilish. Misol tariqasida, agar tijorat banklari davlat mablag‘lari bilan ishlayotgan bo‘lsa, Moliya vazirligi ushbu mablag‘larning to‘g‘ri yo‘naltirilishini nazorat qiladi. Davlat soliq qo‘mitasi Davlat soliq qo‘mitasi bank tizimini fiskal jihatdan nazorat qiladi. Uning asosiy funksiyalari quyidagilardan iborat:  Banklarning soliq qonunchiligiga rioya qilishini tekshirish;  Banklar tomonidan soliq to‘lovlarini to‘g‘ri amalga oshirilishini nazorat qilish;  Pul yuvish va soliqlardan bo‘yin tovlashning oldini olish. Masalan, agar biror tijorat banki mijozlariga noqonuniy pul operatsiyalarini amalga oshirishga imkon bersa yoki soliq to‘lovlarini to‘liq bajarmasa, Davlat soliq qo‘mitasi ushbu bankka nisbatan tegishli choralarni ko‘radi. Mustaqil auditorlik va reyting agentliklari Bank tizimi faqat davlat organlari tomonidan nazorat qilinmaydi. Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligi va ishonchliligi mustaqil auditorlik va reyting agentliklari tomonidan ham tahlil qilinadi. Mustaqil auditorlik tashkilotlari Mustaqil auditorlik kompaniyalari banklarning moliyaviy hisobotlarini tekshiradi va ularning haqqoniyligi haqida xulosa chiqaradi. Auditorlik kompaniyalari quyidagi mezonlar asosida ishlaydi:  Banklarning moliyaviy holatini baholash;  Kredit risklarini aniqlash;  Hisob-kitoblarning shaffofligini ta’minlash. Misol uchun, xalqaro auditorlik kompaniyalari (masalan, Deloitte, KPMG, PwC) yirik tijorat banklarini tekshiradi va ularning moliyaviy barqarorligini baholaydi. Reyting agentliklari Reyting agentliklari banklarning kredit reytingini baholaydi va ularning investitsion jozibadorligini aniqlaydi. Xalqaro reyting agentliklari (Fitch Ratings, Moody’s, Standard & Poor’s) banklarning moliyaviy ishonchliligiga oid xulosa beradi. Agar bankning reytingi yuqori bo‘lsa, uning investitsion jozibadorligi ham yuqori bo‘ladi. Banklar faoliyatining shaffofligi va barqarorligini ta’minlash uchun turli nazorat organlari muhim rol o‘ynaydi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki bank tizimining asosiy tartibga soluvchisi bo‘lsa, Moliya vazirligi va Davlat soliq qo‘mitasi banklarning fiskal faoliyatini nazorat qiladi. Mustaqil auditorlik va reyting agentliklari esa banklarning moliyaviy barqarorligini mustaqil baholaydi. Ushbu nazorat tizimi natijasida banklar ishonchli va samarali faoliyat yuritishi ta’minlanadi. Bank tizimi har qanday davlat iqtisodiyotining muhim tarkibiy qismi hisoblanadi. Uning barqarorligi va ishonchliligi iqtisodiy taraqqiyotga bevosita ta’sir ko‘rsatadi. Banklar faoliyatining samarali nazorat qilinishi esa moliyaviy barqarorlikni ta’minlashda asosiy omillardan biridir. Ushbu maqolada bank nazorati tizimi, uning asosiy tamoyillari, xalqaro miqyosda qo‘llaniladigan yondashuvlar hamda O‘zbekiston bank tizimida qo‘llanilayotgan nazorat mexanizmlari tahlil qilinadi. Bank nazorati tizimi va uning asosiy tamoyillari Bank nazorati – bu banklarning moliyaviy holatini, likvidlik darajasini, kapital yetarliligini hamda boshqa muhim jihatlarini muntazam kuzatib borish va baholash jarayonidir. Ushbu nazorat tizimi banklarning o‘z mijozlari oldidagi majburiyatlarini bajara olishiga, shuningdek, moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga yo‘naltirilgan. Bank nazorati tizimining asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat:  Kapital yetarliligi – banklarning zaruriy moliyaviy resurslarga ega bo‘lishi shart.  Likvidlik talablari – banklar o‘z majburiyatlarini o‘z vaqtida bajara olishi kerak.  Shaffoflik va axborot oshkoraligi – banklarning moliyaviy hisobotlari aniqligi va ishonchliligi ta’minlanishi lozim.  Ichki nazorat va risklarni boshqarish – banklarning xatarlarni oldindan aniqlashi va ularga qarshi choralar ko‘rishi muhim.  Tashqi nazorat va audit – mustaqil auditorlik tashkilotlari bank faoliyatini tekshirishlari lozim. Xalqaro bank nazorati tamoyillari (Bazel qo‘mitalari) Xalqaro bank nazorati tamoyillari Bazel qo‘mitalari tomonidan ishlab chiqilgan. Bu tamoyillar jahon moliyaviy tizimining barqarorligini ta’minlash va banklarning risklarini minimallashtirish maqsadida yaratilgan. Bazel bank nazorati qo‘mitasi tomonidan ishlab chiqilgan asosiy standartlar quyidagilardan iborat: Bazel I Birinchi Bazel kelishuvi 1988-yilda ishlab chiqilgan bo‘lib, banklar uchun minimal kapital talablarini belgilab berdi. Ushbu tizim bo‘yicha banklar o‘z kapital zahiralarini xavfga qarab hisoblashlari lozim edi. Bazel II 2004-yilda qabul qilingan Bazel II tamoyillari bank xavflarini yanada aniq baholashni ta’minlash uchun uch asosiy ustunga tayanadi:  Minimal kapital talablari – banklarning kapital yetarliligini aniqlash usullari.  Nazorat jarayonlari – regulyatorlar tomonidan banklarning xavflarini nazorat qilish tartiblari.  Bozor intizomi – moliyaviy oshkoralik va hisobot berish talablari. Bazel III 2008-yildagi global moliyaviy inqirozdan keyin Bazel III qoidalari ishlab chiqildi. Ushbu qoidalar banklarning moliyaviy barqarorligini oshirish va inqiroz holatlariga tayyorligini ta’minlashga qaratilgan. Asosiy yangiliklar:  Banklar uchun yuqori kapital talablarini belgilash.  Likvidlik talablari va stress-testlarni joriy etish.  Leverage nisbati orqali banklarning haddan tashqari qarz olishining oldini olish. O‘zbekiston bank tizimida qo‘llaniladigan nazorat mexanizmlari O‘zbekiston Respublikasi bank tizimi Markaziy bank tomonidan tartibga solinadi va nazorat qilinadi. Bank faoliyatini nazorat qilish maqsadida quyidagi mexanizmlar qo‘llaniladi: Bank faoliyatini litsenziyalash Har qanday bank faoliyat yuritish uchun Markaziy bankdan litsenziya olishi shart. Litsenziya olish jarayonida bankning kapitali, ichki boshqaruv tizimi va risklarni boshqarish siyosati tekshiriladi. Kapital yetarliligi bo‘yicha talablar O‘zbekiston banklari kapital yetarliligini ta’minlash uchun Markaziy bank tomonidan belgilangan minimal talablarga rioya qilishlari kerak. Bu talablar banklarning moliyaviy barqarorligini ta’minlashga xizmat qiladi. Likvidlik va risklarni boshqarish Banklar o‘z aktivlari va majburiyatlarini balansda ushlab turishlari shart. Markaziy bank banklarning likvidligi va kredit xavflarini doimiy nazorat qilib boradi. Ichki va tashqi audit tizimi Har bir tijorat banki o‘zining ichki nazorat tizimini yo‘lga qo‘yishi kerak. Shuningdek, mustaqil auditorlar tomonidan muntazam tekshiruvlar amalga oshiriladi. Bank sirlarini himoya qilish va oshkoralik Banklar mijozlar ma’lumotlarining maxfiyligini ta’minlashlari lozim, shu bilan birga, xalqaro standartlarga mos keluvchi hisobotlarni taqdim etishlari kerak. Bank nazorati moliyaviy tizimning barqarorligini saqlashda muhim ahamiyat kasb etadi. Xalqaro tajriba shuni ko‘rsatadiki, kuchli nazorat tizimi banklarning xavfsizligini oshirish va moliyaviy inqirozlarning oldini olishga xizmat qiladi. O‘zbekiston bank tizimi ham xalqaro me’yorlarga moslashib borayotgan bo‘lib, Bazel qo‘mitasining tavsiyalaridan foydalanmoqda. Kelgusida nazorat tizimini yanada takomillashtirish orqali mamlakat bank tizimining barqarorligini mustahkamlash maqsad qilingan. Bank nazoratining asosiy vositalari va usullari quyidagilarni o‘z ichiga oladi: 1. Kapital yetarliligi va likvidlik talablari  Kapital yetarliligi: Banklarning barqarorligini ta’minlash va moliyaviy inqiroz xavfini kamaytirish uchun yetarli darajadagi kapital zaxirasiga ega bo‘lishi talab qilinadi. Bu talablar, asosan, Bazel kelishuvlari (Bazel I, II, III) asosida belgilanadi.  Likvidlik talablari: Bank mijozlarining talablarini bajarishi uchun yetarli miqdorda likvid aktivlarga ega bo‘lishi kerak. Likvidlik koeffitsientlari va pul oqimlarini boshqarish bu jarayonda muhim rol o‘ynaydi. 2. Kredit riskini boshqarish va nazorat qilish  Kreditlash standartlari: Bank mijozlarga kredit berishda qat’iy mezonlarga rioya qilishi lozim. Bunda mijozlarning kredit tarixi, daromad manbalari va qarz yuki inobatga olinadi.  Kredit portfeli monitoringi: Bank berilgan kreditlarning xavf darajasini muntazam tahlil qiladi va kredit portfelining sifati pasaymasligini ta’minlaydi.  Zararlarni qoplash uchun zaxiralar: Yomon kreditlar xavfini kamaytirish maqsadida banklar zaxira fondlarini shakllantiradi. 3. Bank ichki nazorati va audit tizimi  Ichki nazorat tizimi: Bank ichidagi operatsiyalarni nazorat qilish uchun ichki nazorat bo‘limi faoliyat yuritadi. Bu tizim firibgarlik va moliyaviy xatolarni oldini olishga qaratilgan.  Ichki va tashqi audit: Bankning moliyaviy hisobotlari, operatsiyalari va muvofiqligi mustaqil auditorlar tomonidan tekshiriladi.  Compliance (muvofiqlik) nazorati: Bank qonunchilik va tartib-qoidalar talablariga rioya qilishini ta’minlaydi. Bu vositalar va usullar banklarning barqarorligi hamda mijozlarning moliyaviy xavfsizligini ta’minlashga xizmat qiladi. Bank nazoratida zamonaviy texnologiyalarning ro’li Zamonaviy texnologiyalarning rivojlanishi bank sektori faoliyatida ham tub o‘zgarishlarni amalga oshirishga sabab bo‘lmoqda. Xususan, bank nazorati jarayonlari sun’iy intellekt, ma’lumotlar tahlili va blokcheyn texnologiyalaridan keng foydalanish orqali sezilarli darajada takomillashtirilmoqda. Ushbu maqolada raqamli bank nazorati va regulyator tizimlari, shuningdek, bank sektorida kiberxavfsizlik hamda uning nazorati masalalari ko‘rib chiqiladi. Raqamli bank nazorati va regulyator tizimlari Bank nazorati bank-moliya institutlarining barqarorligini ta’minlash va moliyaviy tizim ishonchliligini oshirish uchun muhim ahamiyatga ega. An’anaviy nazorat mexanizmlari ko‘pincha uzoq davom etadigan jarayon bo‘lsa, bugungi kunda raqamli texnologiyalar orqali bu jarayon tez va aniq amalga oshirilmoqda. Avvalo, sun’iy intellekt va mashinaviy o‘rganish bank nazoratida katta o‘rin egallamoqda. Masalan, AQSh Federal Rezerv tizimi sun’iy intellektdan foydalanib, bank operatsiyalarini real vaqt rejimida kuzatish va noqonuniy moliyaviy tranzaksiyalarni aniqlash imkoniyatiga ega bo‘lgan tizimlarni joriy qilgan. Bu esa turli noqonuniy moliyaviy operatsiyalarning oldini olishga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, blokcheyn texnologiyasi moliyaviy operatsiyalarning shaffofligini ta’minlashda muhim rol o‘ynaydi. Xitoy Markaziy Banki blokcheyn asosida ishlaydigan raqamli yuan tizimini ishlab chiqmoqda, bu esa tranzaksiyalarni nazorat qilish va regulyatorlar tomonidan kuzatib borishni ancha osonlashtirmoqda. Boshqa tomondan, big data texnologiyalari ham bank nazoratida katta imkoniyatlar taqdim etmoqda. Masalan, Yevropa Markaziy Banki banklar faoliyatini baholashda katta hajmdagi ma’lumotlarni real vaqt rejimida tahlil qilish orqali samaradorligini oshirmoqda. Ushbu texnologiyalar xavfli aktivlarni erta aniqlash va bozor beqarorligini oldindan prognoz qilish imkoniyatini beradi. Bank sektorida kiberxavfsizlik va uning nazorati Bank sektorida kiberxavfsizlik masalasi bugungi kunda dolzarb muammolardan biri bo‘lib, moliyaviy institutlarning raqamli tizimlarini kiberhujumlardan himoya qilish bank nazoratining asosiy yo‘nalishlaridan biri hisoblanadi. Kiberxavfsizlik choralarini kuchaytirish uchun banklar bir nechta zamonaviy texnologiyalardan foydalanmoqda. Jumladan, biometrik autentifikatsiya, sun’iy intellekt asosida tahdidlarni aniqlash va blokcheyn texnologiyasi asosida ma’lumotlar himoyasi ta’minlanmoqda. Masalan, JPMorgan Chase banki kiberxavfsizlik choralarini mustahkamlash maqsadida yuzni aniqlash texnologiyasini tatbiq etgan. Bu esa mijozlarning hisoblariga ruxsatsiz kirish ehtimolini sezilarli darajada kamaytirgan.Bank nazoratini amalga oshiruvchi regulyatorlar ham o‘z faoliyatida zamonaviy texnologiyalardan foydalanmoqda. Masalan, Buyuk Britaniya Markaziy Banki sun’iy intellekt asosida bank tizimlariga tahdid soluvchi xatarlarni tahlil qilish tizimini ishga tushirgan. Bu esa moliyaviy institutlarning xavfsizlik bo‘yicha muammolarini oldindan aniqlash va ularga tezkor choralar ko‘rish imkonini bermoqda. Xalqaro moliya institutlari ham bank sektorida kiberxavfsizlikni mustahkamlash maqsadida qator tashabbuslarni ilgari surmoqda. Xususan, Xalqaro valyuta jamg‘armasi (IMF) va Jahon banki moliyaviy institutlarning kiberxavfsizlik talablariga rioya qilishini nazorat qilish maqsadida maxsus baholash tizimlarini ishlab chiqmoqda. Bu esa bank tizimining xavfsizlik darajasini oshirish va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashga xizmat qilmoqda.Bank nazoratida zamonaviy texnologiyalarning roli yildan-yilga ortib bormoqda. Sun’iy intellekt, blokcheyn va big data tahlili bank sektorida nazorat tizimining samaradorligini oshirish bilan birga, xavfsizlik choralarini mustahkamlashga ham xizmat qilmoqda. Shuningdek, kiberxavfsizlik bank tizimi barqarorligining ajralmas qismi bo‘lib, regulyatorlar bu borada ilg‘or texnologiyalardan keng foydalanmoqda. Kelajakda ushbu texnologiyalarning rivojlanishi bank nazoratini yanada kuchaytirishga va moliyaviy tizim ishonchliligini oshirishga xizmat qiladi. Banklar faoliyatini nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari Bank tizimi mamlakat iqtisodiyotining asosiy tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. Uning barqarorligi va ishonchliligi iqtisodiy taraqqiyotga, investitsiyalar hajmiga va aholi farovonligiga bevosita ta’sir qiladi. Shu sababli, banklar faoliyatini nazorat qilish va tartibga solish davlat siyosatining muhim yo‘nalishlaridan biri sanaladi. Ushbu maqolada bank nazoratining mohiyati, uni amalga oshiruvchi organlar va ularning vakolatlari, shuningdek, bank nazoratini yanada samarali qilish bo‘yicha tavsiyalar tahlil qilinadi. Banklar faoliyatini nazorat qilishning mohiyati va ahamiyati Bank nazorati – bu bank tizimining barqarorligini ta’minlash, moliyaviy xavflarni oldini olish hamda mijozlar huquqlarini himoya qilishga qaratilgan chora-tadbirlar tizimidir. U quyidagi asosiy maqsadlarga xizmat qiladi:  Bank tizimining moliyaviy barqarorligini ta’minlash;  Bank mijozlarining manfaatlarini himoya qilish;  Pul-kredit siyosatining samaradorligini oshirish;  Banklarning qonunlarga rioya etishini ta’minlash;  Pul yuvish va terrorizmni moliyalashtirishning oldini olish. Bank nazoratining samaradorligi bank tizimining sog‘lom faoliyat yuritishiga bevosita bog‘liq. Agar banklar faoliyatiga nazorat yetarlicha darajada olib borilmasa, iqtisodiy inqirozlar kelib chiqishi, mijozlarning depozitlari xavf ostida qolishi va umumiy moliyaviy tizim ishonchsiz bo‘lishi mumkin. Shu boisdan, ko‘pgina mamlakatlarda bank nazorati bo‘yicha alohida davlat organlari tashkil etilgan. Banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari Banklar faoliyatini nazorat qilish bo‘yicha turli davlat organlari faoliyat yuritadi. Ularning asosiy vazifasi – bank tizimining barqarorligini ta’minlash va moliyaviy bozor ishtirokchilarining qonuniy faoliyat yuritishini nazorat qilishdir. 1. Markaziy bank Har bir mamlakatda bank tizimining asosiy tartibga soluvchi organi – Markaziy bank hisoblanadi. Markaziy bank quyidagi vakolatlarga ega:  Banklarga litsenziya berish va ularning faoliyatini muvofiqlashtirish;  Tijorat banklari faoliyatini nazorat qilish va tartibga solish;  Kredit siyosatini yuritish;  Moliyaviy barqarorlikni ta’minlash;  Pul-kredit siyosatini amalga oshirish;  Tijorat banklarini majburiy auditdan o‘tkazish. Misol sifatida, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki mamlakatdagi barcha tijorat banklari ustidan nazoratni amalga oshiradi, ularga tegishli ruxsatnomalar beradi va qonunbuzarlik holatlarida muayyan chora-tadbirlarni qo‘llaydi. Xulosa Ko‘pgina davlatlarda bank nazorati bo‘yicha mustaqil tashkilotlar mavjud bo‘lib, ular Markaziy bank bilan hamkorlikda ishlaydi. Ushbu tashkilotlarning vazifalari quyidagilarni o‘z ichiga oladi:  Tijorat banklari tomonidan moliyaviy hisobotlarning to‘g‘ri yuritilishini nazorat qilish;  Kredit xavflarini monitoring qilish;  Banklarning likvidlik darajasini tahlil qilish;  Banklarni xalqaro standartlarga moslashtirish. Auditorlik va moliyaviy monitoring organlari Bank tizimining shaffofligini ta’minlash maqsadida ichki va tashqi auditorlik organlari faoliyat yuritadi. Bu organlar banklar tomonidan amalga oshirilayotgan moliyaviy operatsiyalar qonuniyligini tekshiradi, jumladan, pul yuvish va korrupsiya holatlarini aniqlash uchun ishlaydi. Misol uchun, O‘zbekistonda Banklarni tartibga solish va nazorat qilish inspeksiyasi tijorat banklarining hisobotlarini tekshiradi va moliyaviy monitoringni amalga oshiradi. Bank nazoratining ahamiyati va samaradorligini oshirish yo‘llari Bank tizimining ishonchliligi bevosita samarali nazoratga bog‘liq. Nazoratni kuchaytirish va takomillashtirish maqsadida quyidagi yo‘nalishlarga e’tibor qaratish zarur: 1. Raqamli texnologiyalardan foydalanish: Banklar faoliyatini yanada shaffof qilish maqsadida raqamli nazorat tizimlarini joriy etish lozim. Sun’iy intellekt va «Big Data» texnologiyalari orqali real vaqt rejimida moliyaviy monitoring olib borish mumkin. 2. Xalqaro standartlarga moslashtirish: Bank nazoratining xalqaro standartlarga mos bo‘lishi xalqaro moliyaviy bozorlarga integratsiyani osonlashtiradi. 3. Ichki va tashqi audit tizimini mustahkamlash: Banklar faoliyatini muntazam ravishda mustaqil auditorlar tomonidan tekshirib borish tizimning shaffofligini oshiradi. 4. Korrupsiya va moliyaviy jinoyatlarga qarshi kurash: Bank tizimidagi korrupsiyaviy omillarni kamaytirish uchun mustahkam huquqiy mexanizmlar ishlab chiqilishi kerak. Bank nazoratini takomillashtirish bo‘yicha tavsiyalar Bank nazoratini yanada samarali qilish uchun quyidagi tavsiyalar berilishi mumkin:  Banklarning kapital talablarini oshirish: Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini ta’minlash maqsadida ularning minimal kapital talablarini oshirish kerak.  Risklarni boshqarish tizimini rivojlantirish: Banklar o‘z faoliyatida moliyaviy xavflarni oldindan baholash va boshqarish tizimlarini joriy etishlari zarur.  Davlat va xususiy sektor o‘rtasida hamkorlikni kuchaytirish: Bank nazorati samaradorligini oshirish uchun davlat va xususiy sektor vakillari o‘rtasida yaqin hamkorlik o‘rnatilishi lozim.  Markaziy bank mustaqilligini ta’minlash: Markaziy bank faoliyati davlatdan mustaqil bo‘lishi kerak, chunki bu bank tizimining samaradorligini oshirishga xizmat qiladi.Bank nazorati – bu moliyaviy barqarorlik va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashga qaratilgan muhim jarayon hisoblanadi. Bank tizimini samarali tartibga solish va nazorat qilish mamlakat iqtisodiy barqarorligiga xizmat qiladi. Markaziy bank, auditorlik tashkilotlari va moliyaviy monitoring idoralari o‘zaro hamkorlikda ishlashi kerak. Shuningdek, bank nazoratini raqamlashtirish, xalqaro standartlarga moslashtirish va korrupsiyaga qarshi chora-tadbirlarni kuchaytirish lozim. Shu tariqa, bank tizimining ishonchliligi oshiriladi va mijozlar huquqlari samarali himoya qilinadi. Iqtisodiy va moliya huquqi fanidan foydalanishingiz mumkin bo‘lgan adabiyotlar, kitoblar, maqolalar va boshqa manbalar ro‘yxati Darsliklar va monografiyalar: 1. Ashurov H., Xakimov S., Jo‘raev A. – Moliya va moliyaviy nazorat – Toshkent: "Iqtisod-moliya", 2022. 2. Mirzakarimov I. – Moliya tizimi va davlat byudjeti – Toshkent: “Fan va texnologiya”, 2021. 3. Abduqahhorov A., Nazarov O. – Moliya huquqi – Toshkent: "Adolat", 2020. 4. Yo‘ldoshev Q., Karimov B. – Bank huquqi asoslari – Toshkent: "Iqtisod- moliya", 2019. 5. Musayev O. – Iqtisodiyot nazariyasi – Toshkent: "Sharq", 2018. 6. Xolbo‘tayev O., Soliyev T. – Moliya va byudjet huquqi – Toshkent: "Iqtisod- moliya", 2023. 7. Soliev T. – Moliyaviy-huquqiy javobgarlik va uning dolzarb masalalari – Toshkent: "Iqtisod-moliya", 2022. 8. Kadirov Sh., Jo‘raqulov A. – Sug‘urta huquqi – Toshkent: "Adolat", 2017. 9. Babayev A. – Kredit va moliyaviy operatsiyalar huquqiy asoslari – Toshkent: "O‘zbekiston", 2018. 10. Ibodov T. – Bank tizimi va uning huquqiy asoslari – Toshkent: "Fan va texnologiya", 2020. Ilmiy maqolalar va jurnallar: 11. “Moliya va soliq” jurnali – O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan nashr etiladi. 12. “Bank ishi va moliya bozori” – Markaziy bank huzuridagi ilmiy-amaliy jurnal. 13. “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali – O‘zbekiston Respublikasi Iqtisodiyot va moliya vazirligi nashri. 14. “Iqtisodiyot va huquq” – O‘zbek Milliy Universiteti iqtisodiyot fakulteti jurnali. 15. Nurmatov B. – O‘zbekistonda moliyaviy nazorat tizimining rivojlanish tendensiyalari // “Moliya va soliq” jurnali, 2021. 16. To‘xtamurodov I. – Davlat moliyaviy nazoratining asosiy yo‘nalishlari // “Iqtisodiyot va huquq” jurnali, 2022. 17. Jalolov A. – Byudjet tizimi va uning huquqiy asoslari // “Iqtisodiy tadqiqotlar” jurnali, 2021. 18. Shodmonov S. – Moliyaviy huquqbuzarliklarning huquqiy oqibatlari // “Adolat” jurnali, 2023. 19. Xamdamov I. – Sug‘urta tizimi va uning iqtisodiyotdagi roli // “Bank ishi va moliya bozori” jurnali, 2020. 20. Karimov Sh. – Byudjet mablag‘laridan samarali foydalanish muammolari // “Iqtisodiyot va innovatsion texnologiyalar” jurnali, 2021. Rasmiy hujjatlar va qonunchilik bazasi: 21. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi – 2023-yilgi tahriri. 22. O‘zbekiston Respublikasining “Byudjet kodeksi” – 2022-yilgi tahriri. 23. O‘zbekiston Respublikasi “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonuni – 2019-yilgi tahriri. 24. O‘zbekiston Respublikasi “Sug‘urta to‘g‘risida”gi Qonuni – 2021-yilgi tahriri. 25. O‘zbekiston Respublikasi “Moliyaviy nazorat to‘g‘risida”gi Qonuni – 2020- yil. 26. O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi, Markaziy bank va Davlat soliq qo‘mitasi rasmiy saytlaridagi hisobot va statistik ma’lumotlar .

Banklar faoliyatini  nazorat qilish, banklar faoliyatini nazorat qiluvchi organlar va ularning vakolatlari 25

Sotib olish